Η Ανθρωπολογία του Γιάσπερς

Transcript

1 ΑΡΙΣΟΣΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ ΥΙΛΟΟΥΙΚΗ ΦΟΛΗ ΣΜΗΜΑ ΥΙΛΟΟΥΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΨΓΙΚΗ ΣΟΜΕΑ ΥΙΛΟΟΥΙΑ ΔΙΠΛΨΜΑΣΙΚΗ METAΠΣΤΦΙΑΚΗ ΕΡΓΑΙΑ τέλλα Αλεξανδρή Η Ανθρωπολογία του Γιάσπερς Επιβλέπων Καθηγητής: ωκράτης Δεληβογιατζής ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2015

2 Ο Γερμανός διανοητής και φιλόσοφος Κάρλ Γιάσπερς ( ) οδηγεί τον αναγνώστη στα πρώτα βήματα του φιλοσοφικού στοχασμού. Σε κάθε επί μέρους ενότητα ξεκινάει από τις αισθητηριακές εμπειρίες, από πραγματικότητες της φύσεως, από γεγονότα της ζωής, από παραδόσεις, για να φτάσει κάθε φορά στα όρια, όπου ανακύπτουν τα ερωτήματα, στο οποία δεν μπορεί να δώσει απάντηση καμία επιστήμη. Εκεί βιώνεται η εμπειρία του θαυμασμού του όντος. Εκεί προκύπτει το ερώτημα για το νόημα και το έργο της ύπαρξής μας 1 Αναφέρει ο Κ. Γιάσπερς: "Είμαστε θνητοί ως απλές εμπειρικές υπάρξεις και είμαστε αθάνατοι όταν φανερωνόμαστε μέσα στο χρόνο ως αυτό που είναι αιώνιο. Είμαστε θνητοί όταν δεν αγαπούμε και είμαστε αθάνατοι όταν αγαπούμε. Είμαστε θνητοί μέσα στην αποφασιστικότητα και είμαστε αθάνατοι με την απόφαση. Είμαστε θνητοί ως φυσικές διαδικασίες και είμαστε αθάνατοι όταν δωριζόμαστε στην ελευθερία μας". 2 1 Κ. Γιάσπερς, Μαθήματα Φιλοσοφίας (μτφρ. Φρ. Μαλεβίτσης), Αθήνα: Αρμός, Κ. Γιάσπερς, Μαθήματα Φιλοσοφίας (μτφρ. Φρ. Μαλεβίτσης), Αθήνα: Αρμός,

3 Περιεχόμενα Πρόλογος...4 Εισαγωγή... 5 Α. Η καντιανή προπαρασκευή Η Υιλοσοφία του Καντ Η Ανθρωπολογία του Καντ Ανθρωπολογική Διδακτική Ανθρωπολογική Φαρακτηρολογία Β. Η Ανθρωπολογία του Γιάσπερς Ο τρόπος ύπαρξης του ανθρώπου Οριακές καταστάσεις Περιέχον-Είναι Τπόσταση Τπερβατική πραγματικότητα-θεός Η δυνατότητα για ένα νέο ανθρωπισμό Γ. Ο άνθρωπος και οι ορίζουσες των affectus Ο άνθρωπος και οι οριακές καταστάσεις Ο άνθρωπος σε σχέση προς την Πολιτική Ο άνθρωπος σε σχέση προς την Ιστορία Ο άνθρωπος σε σχέση προς την Χυχολογία Ο άνθρωπος σε σχέση προς τη γνώση Ο άνθρωπος σε σχέση προς τα σύμβολα Επίλογος Βιβλιογραφία

4 Πρόλογος Η εργασία αυτή, με θέμα Η Ανθρωπολογία του Γιάσπερς, πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο όλων των απαραίτητων προϋποθέσεων για την απόκτηση του Μεταπτυχιακού Διπλώματος του Σμήματος Υιλοσοφίας και Παιδαγωγικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Αρχικά, οφείλω να πω ένα μεγάλο ευχαριστώ στον επιβλέποντα καθηγητή της διπλωματικής μου εργασίας, κύριο ωκράτη Δεληβογιατζή, για την ευκαιρία και την πολύτιμη βοήθεια που μου έδωσε, καθώς και για την κατανόηση, καθοδήγηση, συμβολή και άριστη συνεργασία που είχαμε σε κάθε φάση δημιουργίας και ολοκλήρωσης της διπλωματικής εργασίας και τη διαρκή του εμψύχωση και εμπιστοσύνη, από την αρχή, που μου έδειξε. Οι σημαντικές συμβουλευτικές παρεμβάσεις του, η αδιαμφισβήτητη επιστημονική του κατάρτιση, η βαθιά φιλοσοφική του σκέψη και η αμέριστη ηθική του συμπαράσταση με καθιστούν ευγνώμονα. Θα ήθελα να ευχαριστήσω επίσης και όλους τους καθηγητές του Μεταπτυχιακού Προγράμματος, που συνέβαλαν, ο καθένας με το δικό του τρόπο, στην απόκτηση όλων των απαραίτητων γνώσεων και εφοδίων, που θα με βοηθήσουν στη μετέπειτα πορεία μου. 4

5 Εισαγωγή Ο Καρλ Γιάσπερς ( ) αναγνωρίζεται ως υπαρξιστής φιλόσοφος του 20 ου αιώνα και συνεχιστής της φιλοσοφίας του υπαρξισμού 3, που εισήχθη από τον Kierkegaard 4. Η ιδιαιτερότητα του φιλοσοφικού του συστήματος έγκειται στο γεγονός ότι επιδίωξε να εντάξει την προσπάθεια της μεταφυσικής σύλληψης της πραγματικότητας, με αποτέλεσμα να καταδείξει ότι η ύπαρξη πραγματώνεται μόνο μέσω της υπέρβασης και της εμπειρίας του υπερβατικού 5. Ο υπαρξισμός προτείνει την απομάκρυνση του ανθρώπου από την αντικειμενική σκέψη, που τον θέτει έρμαιο ενός υλικού συστήματος και ενός μηχανισμού και δεν του επιτρέπουν να σκεφτεί «φιλοσοφικά», δηλαδή να αναλογιστεί τον εαυτό του ως ύπαρξη εντός και πέραν αυτού του κόσμου. Είναι αδύνατη μέσα από την αντικειμενική σκέψη η σύλληψη της απόλυτης ουσίας και η κατάκτηση της πραγματικότητας. Αν προχωρήσει σε αυτήν τη σκέψη, τότε θα κατανοήσει ότι δεν έχει ύπαρξη, αλλά είναι ύπαρξη. Δεν αποτελεί ένα ον αλλά ύπαρξη που ενέχει ολόκληρο τον κόσμο. Η ύπαρξη είναι το απόλυτο, το 3 Δ. Υαρμάκης, Φιλοσοφία και Πραγματικότητα: Σπουδή στη μεταφυσική προβληματική του Karl Jaspers, Αθήνα: Εκδόσεις Ζήτη, 2009, σελ Ν. Νησιώτης, Υπαρξισμός και Χριστιανική πίστις, Αθήνα: χ.ε., , σελ Ι. Θεοδωρακόπουλος, «Λόγος και υπόσταση», Αρχείον φιλοσοφίας και θεωρίας των επιστημών 6.4 (1935), σελ Δ. Υαρμάκης, Φιλοσοφία και Πραγματικότητα: Σπουδή στη μεταφυσική προβληματική του Karl Jaspers, ό.π., σελ

6 ανώτερο και το πρωταρχικό από την οποία προήλθαν οι ιδέες και ο κόσμος 6. Η ύπαρξη ως έννοια για τον Γιάσπερς δεν είναι κάτι που μπορεί να συλληφθεί με αντικειμενικό τρόπο και είναι αδύνατο να την καθορίσουμε μέσα από τις μεθόδους της επιστημονικής έρευνας. Μέσα στον κόσμο ακριβώς υπάρχουν οι «εγκόσμιες» οντότητες, οι ψυχές και ο Θεός. Αυτές οι πραγματικότητες στη φιλοσοφική γλώσσα αποκαλούνται «ύπαρξη» και «επέκεινα». Ένα ον έχει τη δυνατότητα να γίνει ύπαρξη και να μην αντικειμενοποιηθεί και μετατραπεί τελικά σε αντικείμενο. Εφόσον ένα ον δεν μεταβάλλεται σε αντικείμενο, τότε μπορεί να υπάρξει και να αντιληφθεί την ανεξαρτησία του, χωρίς να επηρεάζεται από το χρόνο και την εγκόσμια πραγματικότητα 7. Σα παραπάνω αποτελούν κεντρικό κομμάτι του οντολογικού συστήματος που διαμορφώνει ο Γιάσπερς. Εν συντομία, μπορούμε να αναφέρουμε πως ο κόσμος, η ψυχή και ο Θεός αποτελούν το περιέχον, που θεωρείται το Είναι στην ολότητά του. Όμως, υπάρχει και μια δεύτερη έκφανση του Είναι, αυτή του είναι των πραγμάτων. Έτσι, υπάρχει το είναι των πραγμάτων, των αντικειμένων, των ανθρώπων και το όλον που συνέχει αυτό το είναι και θεωρείται απρόσιτο και ασύλληπτο. Σο όλον, το απρόσιτο Είναι αποτελεί το πρωταρχικό Είναι. Ο άνθρωπος λοιπόν βρίσκεται περιορισμένος μεταξύ του είναι 6 Ν. Νησιώτης, Υπαρξισμός και Χριστιανική πίστις, ό.π., σελ Δ. Υαρμάκης, Φιλοσοφία και Πραγματικότητα: Σπουδή στη μεταφυσική προβληματική του Karl Jaspers, ό.π., σελ

7 του κόσμου ως υπόσταση και του υπερβατικού είναι, που μπορεί να τον απελευθερώσει και να γίνει ύπαρξη 8. Έτσι, το ζήτημα της υπέρβασης είναι ουσιαστικά η κεντρική διαφορά μεταξύ της ύπαρξης (Existenz) και της υπόστασηςεμπειρικής ύπαρξης (Dasein). υγκεκριμένα, η υπόσταση εντάσσεται καθαρά εντός της εγκόσμιας πραγματικότητας και μπορεί να υπάρξει σε περιορισμένο χρονικό πλαίσιο, ενώ η ύπαρξη επιλέγει να κινηθεί στο «είναι» ή στο «μη είναι» ανεξάρτητου χρονικού ορίζοντα, αλλά και να κινηθεί στον υπερβατικό κόσμο συναντώντας το «επέκεινα». Η υπόσταση περιορίζεται στον εαυτό της και διαφοροποιείται από τις άλλες υποστάσεις, ενώ η ύπαρξη έχει τη δυνατότητα να περιλάβει και να κατανοήσει το σύνολο των υποστάσεων και της πραγματικότητας. Μόλις η ύπαρξη συναντήσει το «επέκεινα», τότε διαπιστώνει ότι δεν είναι απομονωμένη, είναι πέραν του εαυτού της και μέσω του «επέκεινα» ολοκληρώνεται 9. Διαπιστώνουμε λοιπόν πως η ανάλυση του Γιάσπερς περί υπάρξεως αφορά ουσιαστικά στον καθορισμό ενός φιλοσοφικού οδηγού ζωής για τον άνθρωπο. Όταν ο άνθρωπος δεν εκμεταλλευτεί τις δυνατότητες που έχει να γίνει ύπαρξη, τότε θα ζήσει ως ένα απλό βιολογικό ον με ημερομηνία λήξης, 8 Βλ. σχετικά, Κ. Γιάσπερς, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία (μτφρ. Φρ. Μαλεβίτσης), Αθήνα: Αρμός, 2010, σελ Δ. Υαρμάκης, Φιλοσοφία και Πραγματικότητα: Σπουδή στη μεταφυσική προβληματική του Karl Jaspers, ό.π., σελ Δ. Υαρμάκης, Φιλοσοφία και Πραγματικότητα: Σπουδή στη μεταφυσική προβληματική του Karl Jaspers, ό.π., σελ. 16, 28, 31. Ι. Θεοδωρακόπουλος, «Λόγος και υπόσταση», ό.π., σελ

8 καθώς κάποια στιγμή θα πεθάνει. Όμως, η δυνατότητα που έχει να υπάρξει, του δίνουν την ευκαιρία να κινηθεί πέρα από τις περιοριστικές συνθήκες του εμπειρικού εγώ και τελικά να συναντήσει το απόλυτο εγώ 10. Θα πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι αυτός ο φιλοσοφικός οδηγός, όπως τον ονομάσαμε, στηρίζεται αρκετά στο σκεπτικό του Γιάσπερς γύρω από τη διαμεσολάβηση των οριακών καταστάσεων. Ψς οριακές καταστάσεις εννοούνται όλες εκείνες οι περιπτώσεις όπου ο άνθρωπος συναντά δυσκολίες στην καθημερινότητα και τη ζωή του γενικότερα, όπως ασθένειες, η απειλή του θανάτου, οι ενοχές. Αυτές οι καταστάσεις προκαλούν ουσιαστικά την απαραίτητη παρότρυνση που χρειάζεται ο άνθρωπος, ώστε να φτάσει στην επίγνωση και να συνειδητοποιήσει πως με την παρούσα υπόσταση οδηγείται στο τέλος και το μηδενισμό και θα πρέπει να αξιοποιήσει τις δυνατότητες που έχει να συναντήσει το άπειρο. Επομένως, αντιλαμβάνεται πως μπορεί να υπάρξει μόνο μέσω της υπέρβασης και θα πρέπει να συνδεθεί με τον κόσμο και το «επέκεινα» 11. Εξαρχής, ο Γιάσπερς συνδέει το φιλοσοφικό του σύστημα και τη διαδικασία πραγμάτωσης της ύπαρξης με το υπερβατικό και το μεταφυσικό στοιχείο. Σο σύστημα που δημιουργεί και η 10 Δ. Υαρμάκης, Φιλοσοφία και Πραγματικότητα: Σπουδή στη μεταφυσική προβληματική του Karl Jaspers, ό.π., σελ. 17. Κ. Γιάσπερς, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, ό.π., σελ Δ. Υαρμάκης, Φιλοσοφία και Πραγματικότητα: Σπουδή στη μεταφυσική προβληματική του Karl Jaspers, ό.π., σελ. 18. Κ. Γιάσπερς, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, ό.π., σελ

9 «δομή» του κόσμου που παρουσιάζει σηματοδοτούν μια διαφορετική αντίληψη της πραγματικότητας, η οποία είναι δυνατή από τον άνθρωπο και προϋποθέτει μια εμπειρικήυπερβατική και μη επιστημονική προσέγγιση 12. Είναι σαφές για τον Γιάσπερς πως η αντίληψη της βαθύτερης ουσίας της πραγματικότητας, που θα βοηθήσει τον άνθρωπο να βιώσει τον εαυτό του ως ύπαρξη, είναι αδύνατο να επιτευχθεί μέσα από τα πορίσματα και τη μέθοδο της επιστημονικής έρευνας. Ο ορθός λόγος μπορεί να διαφωτίσει και να αναδείξει τα εξωτερικά σχήματα και τα χαρακτηριστικά των πραγμάτων, αλλά ποτέ δεν μπορεί να εμβαθύνει στην ουσία των πραγμάτων και να φωτίσει το σκοπό και τον προορισμό τους. Αυτό αποτελεί σκοπό της φιλοσοφίας, που ξεπερνά τον επιστημονικό και το θρησκευτικό λόγο 13. Σο πλαίσιο λοιπόν της γνωσιολογίας του Γιάσπερς στηρίζεται ιδιαίτερα στην αντίθεση και το διαχωρισμό ανάμεσα στον αντικειμενικό και τον υποκειμενικό κόσμο. Αυτό το διχαστικό σχήμα γίνεται κατανοητό μόνο μέσω της ανάδειξης της μοναδικής ρεαλιστικής πραγματικότητας, δηλαδή της ύπαρξης. Η σύλληψη του αντικειμενικού κόσμου αφορά στα φαινόμενα, όσα είναι στην επιφάνεια και σχετίζονται με την αντίληψη και γνώση του κατώτερου Είναι (Dasein). Όμως, ο 12 Κ. Γιάσπερς, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, ό.π., σελ Δ. Υαρμάκης, Φιλοσοφία και Πραγματικότητα: Σπουδή στη μεταφυσική προβληματική του Karl Jaspers, ό.π., σελ Δ. Υαρμάκης, Φιλοσοφία και Πραγματικότητα: Σπουδή στη μεταφυσική προβληματική του Karl Jaspers, ό.π., σελ

10 σκοπός του ανθρώπου είναι η απελευθέρωση από τον αντικειμενικό κόσμο και η ανάδειξή του ως υποκειμένου 14. Έτσι, η σύλληψη της πραγματικότητας μπορεί να γίνει μόνο μέσω του φιλοσοφικού προσανατολισμού, που δεν υποκύπτει στους περιορισμούς της επιστημονικής γνώσης και βοηθάει τον άνθρωπο στο να σπάσει τα δεσμά της εγκόσμιας πραγματικότητας. Η συστηματοποίηση των επιστημών και η ερμηνευτική προσέγγιση της γνώσης αποκρύπτει την ουσία των πραγμάτων και δεν επιτρέπει τη φιλοσοφική διείσδυση στο Είναι 15. Ο φιλοσοφικός λόγος καθοδηγεί τον άνθρωπο στο να κατανοήσει τη χρονικότητα και τον περιορισμό της γνώσης της πραγματικότητας και της υπόστασής του, με αποτέλεσμα να αναζητήσει στη συνείδησή του να προχωρήσει ελεύθερα χωρίς αντικειμενικούς φραγμούς 16. Η αποκάλυψη της αποτυχίας του αντικειμενικού συστήματος από το φιλοσοφικό λόγο συνιστά καθοριστικό παράγοντα για τη νέα σύλληψη της πραγματικότητας και την πληρέστερη κατανόηση του κόσμου μέσω της μεταφυσικής οπτικής 17. Αυτή η οπτική μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στο να αντιληφθεί ότι η ανθρώπινη ύπαρξη σε καμία περίπτωση δεν περιορίζεται σε χρονικά όρια και είναι δυνατό να κινηθεί σε άλλη διάσταση, που δεν 14 Ό.π., σελ , M. Dufrenne & P. Ricoeur, Karl Jaspers et la philosophie de l Existence, Paris, 1947, σελ M. Dufrenne & P. Ricoeur, Karl Jaspers et la philosophie de l Existence, ό.π., σελ. 81, 82. Δ. Υαρμάκης, Φιλοσοφία και Πραγματικότητα: Σπουδή στη μεταφυσική προβληματική του Karl Jaspers, ό.π., σελ Ι. Θεοδωρακόπουλος, Τα σύγχρονα φιλοσοφικά ρεύματα, Αθήνα, 1972, σελ

11 καθορίζεται από τα όρια που κινείται η ανθρώπινη υπόσταση εντός της αντικειμενικής πραγματικότητας 18. Αυτή η ηθική αυτονομία του ανθρώπου από κάθε εξωτερικό προσδιορισμό και περιορισμό, όπως την καταθέτει ο Γιάσπερς, φανερώνει μια σημαντική επιρροή από το φιλοσοφικό λόγο και την ανθρωπολογία που διαμόρφωσε ο Καντ. Ο Καντ διατύπωσε για πρώτη φορά τη θέση πως ο άνθρωπος έχει τη βούληση να διαμορφώνει ο ίδιος τους στόχους του και τη θέληση για τις επιλογές του. Αυτή η διάσταση της φιλοσοφίας του μεταξύ του ορθολογισμού και του εμπειρισμού επηρέασε ιδιαίτερα τον Γιάσπερς ως προς την καθιέρωση της δικής του ανθρωπολογίας, αφού συμφωνεί με τη γενική θέση πως είναι αδύνατη η διατύπωση λογικών μεταφυσικών κρίσεων. Οπωσδήποτε, αυτό συνιστά την ανάγκη να εξετάσουμε πρώτα τα χαρακτηριστικά του φιλοσοφικού λόγου και της ανθρωπολογίας του Καντ και να εντοπίσουμε τα κεντρικά σημεία που συμφωνούν με το σκεπτικό του Γιάσπερς και προετοιμάζουν το έδαφος για την εξέλιξη της θεωρίας του Γερμανού φιλοσόφου. Αφού αναφερθούμε στην προπαρασκευή του Καντ, στη συνέχεια μπορούμε να επεκταθούμε στην κεντρική θεματική της μελέτης μας, που αφορά στην ανθρωπολογία του Γιάσπερς. Ουσιαστικά, θα απαντήσουμε στο ερώτημα «τι είναι ο 18 Δ. Υαρμάκης, Φιλοσοφία και Πραγματικότητα: Σπουδή στη μεταφυσική προβληματική του Karl Jaspers, ό.π., σελ

12 άνθρωπος» και πως μπορεί να βιώσει πραγματικά την υπόστασή του, ώστε να επιτύχει τους πραγματικούς του σκοπό και προορισμό. Όμως, αυτή η διευκρίνιση δεν μπορεί να γίνει χωρίς την εξέταση των οριακών καταστάσεων που παίζουν σημαντικό ρόλο στην ύπαρξη του ανθρώπου. Ο άνθρωπος τοποθετείται από τον Γιάσπερς μέσα στην ιστορία και κατά τη διάρκεια της ύπαρξής του αντιμετωπίζει και βιώνει τις οριακές καταστάσεις, των οποίων η κατανόηση δεν αποτελεί διανοητικό επίτευγμα, αλλά διαδικασία φιλοσοφικού στοχασμού, και μπορεί να βοηθήσει τον άνθρωπο στην ανεύρεση του αυθεντικού του εαυτού. Έτσι, είναι απαραίτητη για να κατανοήσουμε τον τρόπο της αντιμετώπισης αυτών των καταστάσεων, η μελέτη της αντίληψης και της παρουσίας της ανθρωπότητας σε διάφορους τομείς, όπως την πολιτική, την ιστορία, κ.α.. Αυτή η ιστορική και διαχρονική μελέτη των ανθρώπινων πράξεων βοηθάει στην καθιέρωση ενός οδηγού-προτύπου για την αναδημιουργία του ανθρώπου, που θα αφομοιώνει την κλασική παράδοση και θα αναγνωρίζει την ελευθερία και την αξιοπρέπεια του κάθε ανθρώπου 12

13 Α. Η καντιανή προπαρασκευή 1. Η Υιλοσοφία του Καντ Ο Καντ διερωτάται αν η φιλοσοφία είναι μια διαρκής διδασκαλία σοφίας ή είναι μια συνεχής κριτική. ύμφωνα με τα λεγόμενά του στο έργο Διένεξη των Σχολών, «την ικανότητα να κρίνει κανείς ελεύθερα την αποκαλούμε ορθό λόγο» 19. Οπωσδήποτε, «η κριτική φανερώνει γυμνές τις συνθήκες που καθιστούν δυνατή τη μαθηματική και τη φυσική επιστήμη και μπορεί, κατά τον Καντ, να θεμελιώσει την άποψη ότι, αν η γνώση αδυνατεί να υπερβεί τα όρια της πιθανής εμπειρίας με τρόπο θεμιτό», αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι δεν προέρχεται από ίδια 20. Από την άλλη, αν η γνώση απαιτεί κάτι παραπάνω από την απλή σκέψη, τότε αυτό δεν μπορεί να αναζητηθεί στις θεωρητικές αλλά στις πρακτικές πηγές. Ουσιαστικά, η φιλοσοφία χαρακτηρίζεται κριτική, επειδή η κριτική «όπως την εκλαμβάνει ο Κάντ, είναι μια δοκιμασία και μια δικαίωση και έτσι σχετίζεται συνάμα με την επιστήμη και με το δικαστήριο» 21. ύμφωνα με τον Καντ, η φιλοσοφία δείχνει να είναι εκείνη η επιστήμη που περιλαμβάνει κάθε γνώση με τους βασικούς 19 Ι. Καντ, Η Διένεξη των Σχολών (επιμ.-μτφρ. Θ. Γκιούρας), Αθήνα: Εκδ. αββάλας, 2004, σελ Υ. ατελέ, Η Φιλοσοφία από τον Καντ ως τον Χουσσέρλ, Αθήνα: Εκδ. Γνώση, 1985, σελ Ό.π., σελ

14 σκοπούς του ανθρώπινου λόγου. Ο βασικός σκοπός του λόγου είναι ο προορισμός του ανθρώπου, ενώ η φιλοσοφία αυτού του προορισμού μπορεί να χαρακτηριστεί ως ηθική. Έτσι, ο ίδιος εκτιμά πως αν δούμε υπό αυτή την οπτική τη φιλοσοφία, τότε διαπιστώνουμε πως, δεν αποτελεί κάποιο ιδιαίτερο προνόμιο των λίγων ή της αριστοκρατίας, αλλά αφορά όλο τον κόσμο, καθώς συνδέεται με την ιδέα ότι η φιλοσοφία είναι ηθική. Με βάση αυτή τη θεμελιώδη αρχή του προνομίου του φιλοσοφείν από όλους τους ανθρώπους, φαίνεται να δείχνει μια προτίμηση στην ικανότητα των ανθρώπων να επιλύουν προβλήματα και καταστάσεις με πρακτικό τρόπο. Ο Κάντ, λοιπόν, «ένιωθε θαυμασμό για το βαθμό που μέσα στην κοινή νοημοσύνη των ανθρώπων η ικανότητα της κρίσης στα πρακτικά ζητήματα υπερέχει σε όλα τα σημεία απέναντι στη δύναμη της κρίσης στα θεωρητικά ζητήματα» 22. Αυτή η στάση τον οδήγησε στη θέση πως η φιλοσοφία αποτελώντας διδασκαλία της σοφίας έχει ένα προβάδισμα σε σχέση με μια θεωρητική επιστήμη. Αυτό σημαίνει ότι η φιλοσοφία προέρχεται από την καθαρή πρακτική δύναμη του λόγου με αποτέλεσμα αυτό να την κάνει ηθική. Επομένως, αυτή η προσέγγιση μάς οδηγεί, στο να χαρακτηρίσουμε τη φιλοσοφία ως κριτική, εξαιτίας του γεγονότος ότι η κριτική προσέγγιση κατά την ερμηνεία κειμένων και γεγονότων παρουσιάζει ένα διαχωριστικό και 22 Ό.π., σελ

15 διαφωτιστικό χαρακτήρα, ενώ παράλληλα επιδιώκει να προσδώσει μια αξιολογική κλίμακα στα πράγματα. Παρ όλα αυτά, υπάρχει ο κίνδυνος για τον Καντ να αναπτυχθεί κάποια αυθαιρεσία ως προς τη διαδικασία της κρίσης. Η αποφυγή αυτού του κινδύνου μπορεί να γίνει μέσω της διαδικασίας του καθαρού λόγου 23. αφώς, υπάρχει η δυσκολία για τον Λόγο ως προς την παραγωγή γνώσης να μην μπορεί να δράσει ελεύθερα, με αποτέλεσμα να προβάλλεται άμεσα ζήτημα ηθικής συμπεριφοράς. Η αντιμετώπιση αυτής της δυσκολίας προϋποθέτει την ελεύθερη δράση της βούλησης του ατόμου, που συνδέεται με τον πρακτικό λόγο, ο οποίος διαφέρει τόσο από το θεωρητικό λόγο όσο και από την εμπειρική βούληση. Έτσι, ο Λόγος είναι πρακτικός, διότι καθορίζει τόσο τη βούληση όσο και τις αρχές που θα ακολουθήσει χωρίς να εξαρτάται από την εμπειρία. Ο πρακτικός λόγος, λοιπόν, έχει εκείνα τα χαρακτηριστικά που βοηθούν τον άνθρωπο να επιλέξει οποιαδήποτε αρχή θέλει, την οποία θα ακολουθεί συστηματικά, ώστε τελικά να μπορεί να εξελιχθεί σε καθολικό νόμο. Παράλληλα, ο Καντ υποστήριξε ότι μπορεί η γνώση να προέρχεται από τα δεδομένα της εμπειρίας, αλλά όμως αυτά παίρνουν μορφή και σχήμα από τις έννοιες που προϋπάρχουν εκ των προτέρων (a priori) στο νου του ανθρώπου. Ο νους είναι εξοπλισμένος με έμφυτες έννοιες που δίνουν μορφή και σχήμα 23 Ό.π., σελ

16 και συγκροτούν τα δεδομένα που προέρχονται από την εμπειρική πραγματικότητα. Η φιλοσοφία λοιπόν μεταβάλλεται σε γνωσιοθεωρία, αφού εξετάζει το περιεχόμενο των εννοιών αυτών και καθορίζει τα όρια και τις δυνατότητες του σκέπτεσθαι. Ο χώρος, ο χρόνος και η αιτιακή διασύνδεση των γεγονότων αποτελούν μορφές με τις οποίες συντελείται η ανθρώπινη εποπτεία και αποτελούν μέρος του εξοπλισμού του γνωστικού υποκειμένου. Η γνώση προέρχεται από τις «εκ των προτέρων» λογικές κατηγορίες που υπάρχουν στον ανθρώπινο νου και τακτοποιούν τα δεδομένα της εμπειρίας. Αυτή η γνώση επιγράφεται ως «εκ των προτέρων συνθετική» και αφορά στο «φαινόμενο», δηλαδή το πράγμα όπως εμφανίζεται στην εμπειρική πραγματικότητα και όχι το «πράγμα καθαυτό», δηλαδή την ουσία του πράγματος στην οποία δεν έχουμε πρόσβαση δια του ορθού λόγου 24. Ουσιαστικά, ο Καντ υποστήριξε ότι δεν είναι δυνατό να μιλήσουμε και να κατανοήσουμε ορθολογικά έννοιες με μη εμπειρικό περιεχόμενο. Θέτει ένα επιστημολογικό όριο στη δυνατότητα της διάνοιας, στο να απαντήσει στα ερωτήματα για το Θεό, την ψυχή, τη μετά θάνατον ζωή. Σα όντα αυτά, επειδή είναι νοούμενα, είναι αδύνατο να τα δούμε, να τα φανταστούμε και, άρα, να τα κατανοήσουμε με τον τρόπο που γνωρίζουμε τα αισθητά όντα του φυσικού μας περιβάλλοντος. Ψστόσο, στις 24 Ι. Καντ, Κριτική του Καθαρού λόγου, τ. Β, (μτφρ. Α. Γιανναράς), Αθήνα: Παπαζήσης, 1979, σελ Ν. Αυγελής, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, Θεσσαλονίκη, 2005, σελ

17 καθαρές αυτές έννοιες έχουμε πρόσβαση με τον ηθικό στοχασμό. Η θεώρηση του ανθρώπου ως όντος ικανού να σκεφτεί την έννοια της ελευθερίας με την οποία υψώνεται σε μια περιοχή ανώτερη όπου αναγνωρίζει την αυτονομία της θελήσεως και την ηθική πράξη ως αναγκαιότητά της, βεβαιώνει την αξία του ανθρώπου ως ελεύθερου όντος με τάση προς την ηθική πράξη 25. Αυτές οι γενικές αρχές είναι ιδιαίτερα σημαντικές ως προς τη διαμόρφωση της ανάλυσης της ανθρωπολογίας του Καντ, όπως θα την εξετάσουμε πιο αναλυτικά παρακάτω. 25 Ν. Νησιώτης, Υπαρξισμός και Χριστιανική πίστις, ό.π., σελ

18 2. Η Ανθρωπολογία του Καντ Η Ανθρωπολογία σκοπεύει σε μια σφαιρική γνώση του ανθρώπου. Αγκαλιάζει το αντικείμενό της σε όλο του το ιστορικό βάθος και σε όλο του το γεωγραφικό πλάτος αναζητώντας μια γνώση που να ταιριάζει σε όλη την ανθρώπινη εξέλιξη από τα ανθρωποειδή μέχρι τις σημερινές φυλές και σκοπεύοντας σε συμπεράσματα που μπορεί να είναι θετικά ή αρνητικά. Για τον Καντ, η Ανθρωπολογία έχει δύο χαρακτηριστικά. Σο ένα είναι η απόκτηση μιας θεωρητικής γνώσης για τον κόσμο και το άλλο, είναι μια χρηστική γνώση του κόσμου, όπου οι άνθρωποι μπορούν να κατανοήσουν τους κανόνες και τις αρχές που διέπουν την κοινωνία και τον κόσμο, ώστε να μπορεί ο άνθρωπος να αποτελέσει έναν πολίτη του κόσμου. Ο σκοπός, λοιπόν, της επιστήμης της Ανθρωπολογίας για τον Καντ είναι η πραγματολογική γνώση του κόσμου, όπου στο ερώτημα «τι είναι ο άνθρωπος;» θα μπορεί ουσιαστικά να απαντήσει πώς αυτός ενεργεί και συμμετέχει στις διαδικασίες και πώς ανταποκρίνεται στις αισθήσεις και τις εκάστοτε περιστάσεις 26. Έτσι, οι διευκρινίσεις στη μελέτη του ερωτήματος «τι είναι ο άνθρωπος;» μπορούν να δοθούν από την εξέταση των 26 I. Kant, Ανθρωπολογία από πραγματολογική άποψη (μτφρ.-εισ.-σχόλια Φ. Σασάκος), Αθήνα: Εκδόσεις Printa, 2011, σελ

19 ερωτημάτων «πώς ενεργεί;», «τι οφείλει να πράττει;», και «πως δρα ως ελεύθερο ον, ως πολίτης του κόσμου;» 27. Ο άνθρωπος, λοιπόν, οφείλει να πράττει σύμφωνα με το καθήκον, το οποίο επιτάσσει η δέσμευση του στις αποφάνσεις της συνείδησης του. Η ηθική συνείδηση είναι έμφυτη σε όλους, και τα καθήκοντα επίσης είναι γνωστά σε όλους. Η αυτοεκτίμηση και η αξιοπρέπεια βασίζεται πάνω στην επιλογή να ενεργούμε σύμφωνα με τις επιταγές και τους κανόνες της ορθής συμπεριφοράς. Η συνείδηση μας πληροφορεί για τα καθήκοντά μας σε κάθε περίπτωση με πιο γενική αρχή την υποχρέωσή μας να μεταχειριζόμαστε τους άλλους ανθρώπους ως αυτοσκοπούς και όχι σαν μέσα για να εξυπηρετήσουμε ιδιοτελείς επιδιώξεις. Οφείλουμε στο άλλο πρόσωπο άνευ όρων σεβασμό και της ηθικής του αυτοτέλειας και της προσωπικής του ελευθερίας και ακεραιότητας. Η ηθική πράξη αφορά στην καθημερινότητα μέσα από το ξεπέρασμα της αρνητικότητας, η οποία γίνεται διά του ορθού λόγου. Ο Θεός αποτελεί εγγυητή και θεμέλιο της ηθικής πράξης, χωρίς ωστόσο να ενεργεί ως σωτήρας του ανθρώπου. Η πραγματική αναγέννηση του ανθρώπου συντελείται δια του απλού καθαρού λόγου 28. Η ηθική αυτή τάξη έχει καθολικό χαρακτήρα και αφορά ολόκληρη την ανθρωπότητα. Η πραγμάτωση μιας ζωής σύμφωνα με τον ηθικό λόγο αναδημιουργεί τον κόσμο και έχει 27 Ό.π., σελ Γ. Ραλφ, ΚΑΝΤ, Ο Καντ και ο Ηθικός Νόμος (μτφρ. Λ. Θεοδωρίδου), Αθήνα: Εκδ. Ενάλιος, 1998, σελ

20 ως στόχο τη δημιουργία μιας κοινωνίας αυτοσυνείδητων όντων, τα οποία αναγνωρίζουν ο ένας τον άλλον ως ισότιμα ηθικά υποκείμενα. Η κοινωνία αυτή είναι μια δημοκρατία (res publica), τα μέλη της οποίας αυτοκυβερνώνται, ενώ είναι ταυτόχρονα νομοθέτες και εκτελεστές των κανόνων που ρυθμίζουν την κοινωνική ζωή. Πρόκειται για μια ιδανική αναρχία, αφού σε μια κοινότητα έλλογων συνειδήσεων η υποταγή στο νόμο πηγάζει από την ενδογενή δέσμευση του καθενός στη κατηγορική προσταγή και δεν προέρχεται από κανενός είδους εξωτερικό καταναγκασμό. Η πραγμάτωση μιας κοινωνίας με βάση την κατηγορική προσταγή οδηγεί και στο όραμα μιας παγκόσμιας κοινωνίας ειρήνης μεταξύ ίσων και ελεύθερων κρατών. Ο κοσμοπολιτισμός, δηλαδή η ιδέα ότι κάθε έλλογη συνείδηση ταυτίζεται με μια άλλη, πέρα από τους συμβατικούς διαχωρισμούς φυλετικής ταυτότητας και θρησκευτικού προσανατολισμού, είναι η ύψιστη πραγμάτωση του ηθικού μας πεπρωμένου. Ο ανθρωπισμός του Καντ είναι ηθικός και δίνει έμφαση στην αξία του ανθρώπου ως όντος ελεύθερου και υπεύθυνου 29. Όπως είδαμε παραπάνω, οι θέσεις του δεν στηρίζονται πάνω σε θεωρητικές γνώσεις αλλά μέσα από την πράξη και την καθημερινότητα του ανθρώπου. Βέβαια, ο τρόπος που παραθέτει πραγματολογικά την ανάλυσή του περί ανθρωπολογίας γίνεται, όπως δηλώνει και ο ίδιος, με 29 Ν. Νησιώτης, Υπαρξισμός και Χριστιανική πίστις, ό.π., σελ

21 εκλαϊκευμένο τρόπο, καθώς μέσα από παραδείγματα το αναγνωστικό κοινό μπορεί να κατανοήσει πρακτικά την κάθε παρατηρούμενη ανθρώπινη ιδιότητα. Έτσι, ο ίδιος διαχωρίζει την ανθρωπολογία του σε δύο μέρη, στην ανθρωπολογική διδακτική, όπου εξετάζεται ο εσωτερικός και εξωτερικός κόσμος του ανθρώπου, και στην ανθρωπολογική χαρακτηρολογία, όπου δίνεται έμφαση στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου όπως εκφράζεται από τις εξωτερικές του εκδηλώσεις I. Kant, Ανθρωπολογία από πραγματολογική άποψη, ό.π., σελ

22 2.1. Ανθρωπολογική Διδακτική Όπως αναφέραμε, η Ανθρωπολογία του Καντ χωρίζεται σε δύο μέρη. το πρώτο μέρος δίνεται έμφαση σε εμπειρίες και εκφράσεις του ανθρώπου, που παρέχουν σημαντικές πληροφορίες για τον εσωτερικό και εξωτερικό του κόσμο. Η ανθρωπολογική διδακτική αποτελείται από τρία βιβλία. το πρώτο βιβλίο αναπτύσσεται ιδιαίτερα αναλυτικά το θέμα της γνωστικής ικανότητας του ανθρώπου, στο δεύτερο βιβλίο γίνεται λόγος για τη διάθεση του ανθρώπου να ευχαριστιέται ή να δυσαρεστείται, ενώ το τρίτο βιβλίο μελετά όλες τις διαστάσεις των επιθυμιών του ανθρώπου. Προτού παρουσιάσουμε εν συντομία τα γενικά θέματα που προσεγγίζει το κάθε βιβλίο της Ανθρωπολογικής Διδακτικής, θα πρέπει να υπογραμμίσουμε πως είναι ιδιαίτερα σημαντικό το γεγονός ότι όλα τα αξιώματα που θέτει ο Καντ, για να περιγράψει τον τρόπο ανάπτυξης και τις ενέργειες του ανθρώπου, συνοδεύονται από εμπειρικά παραδείγματα που προέρχονται είτε από το δυτικό περιβάλλον του είτε από άλλους πολιτισμούς - ξένους στο σύγχρονο δυτικό άνθρωπο - ή από την καθημερινότητα. Έτσι, διαμορφώνει μια λίστα 22

23 περιπτώσεων που διευκολύνει την κατηγοριοποίηση των χαρακτηριστικών του ανθρώπου και διαμορφώνει μια ανθρωπολογία που στηρίζεται μεν σε γενικεύσεις, επιχειρεί δε τις διαφοροποιήσεις ανά περίπτωση. Αυτή η προσέγγιση διευκολύνει τον εκάστοτε αναγνώστη, που επιδιώκει να ζήσει ως πολίτης του κόσμου 31, να κατανοήσει τα θέματα που αναπτύσσει ο φιλόσοφος. Σο πρώτο βιβλίο που αφορά στο θέμα της γνωστικής ικανότητας του ανθρώπου, ξεκινά με ένα κατά κάποιο τρόπο ορισμό-περιγραφή του ανθρώπου, καθώς επιδιώκει να τεκμηριώσει τη θέση του στη φύση. Ο άνθρωπος ως ον υπερέχει όλων των έμβιων όντων στη γη, είναι πρόσωπο, μπορεί να παράγει λόγο, διαχωρίζει τον εαυτό του από τα υπόλοιπα όντα και αναπτύσσει την ικανότητα της νόησης 32. Σο μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στα είδη της νόησης, στον τρόπο ανάπτυξης της γνωστικής ικανότητας του ανθρώπου, αλλά και στη διαδικασία εφαρμογής της κριτικής σκέψης. Ιδιαίτερη αξία έχει ο διαχωρισμός της ανώτερης γνωστικής ικανότητας από τις αισθήσεις, καθώς ο άνθρωπος που ζει με βάση τις αισθήσεις και το ένστικτο δεν διαφέρει ιδιαίτερα από τα ζώα. Έτσι, η νόηση χωρίζεται στην ανώτερη γνωστική ικανότητα και την αισθητικότητα (θεωρείται η κατώτερη γνωστική ικανότητα, που είναι παθητική και δεκτική, 31 Ό.π., σελ Ό.π., σελ

24 και αφορά είτε την εποπτεία πέντε αισθήσεις είτε τη φαντασία) 33. Από την άλλη, η ανώτερη γνωστική ικανότητα χωρίζεται στη νόηση, στην κριτική ικανότητα και στο Λόγο. Αυτός ο διαχωρισμός μπορεί να μας βοηθήσει να κατατάξουμε τους ανθρώπους σε κατηγορίες με βάση την κατάκτηση των πνευματικών χαρισμάτων 34. Η νόηση ή ακριβής νους ή υγιής νους αφορά στον άνθρωπο που μπορεί να κατανοήσει και να χρησιμοποιήσει τις έννοιες της απλής γνώσης. Η κριτική ικανότητα βοηθά τον άνθρωπο να διακρίνει και να επιλέξει μεταξύ των βασικών εννοιών που έχει διδαχθεί 35, ενώ ο Λόγος αποτελεί την ικανότητα παραγωγής ειδικών εννοιών από το γενικό πλαίσιο και ουσιαστικά εντάσσεται στην ικανότητα του κρίνειν και του ενεργείν από πρακτική άποψη 36. Παράλληλα, στα πλαίσια της ανώτερης γνωστικής ικανότητας αναπτύσσονται και διάφορα χαρίσματα, όπως η ευστροφία, η οξυδέρκεια, η πρωτοτυπία στη σκέψη ή, μεγαλοφυΐα 37. Όπως αναφέραμε, οι τρεις κατηγορίες της γνωστικής δύναμης μας βοηθούν στο να κατηγοριοποιήσουμε και να χαρακτηρίσουμε τους ανθρώπους ανάλογα με τη χρήση των τριών ικανοτήτων της γνώσης. Οι άνθρωποι διαφέρουν μεταξύ τους ως προς την ικανότητα να χρησιμοποιήσουν αυτές τις 33 Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ. 116,

25 ικανότητες, και είναι χαρακτηριστικό πως πολλοί λίγοι άνθρωποι προχωρούν από το ένα επίπεδο στο άλλο. Πάντως, η νόηση βοηθάει τους ανθρώπους να ξεφύγουν από την άγνοια, η κριτική ικανότητα διαχωρίζει τα σφάλματα που ενδεχομένως προκαλούνται στα διάφορα θέματα, και ο Λόγος διορθώνει τα σφάλματα ή τις προκαταλήψεις και διαμορφώνει τις καθολικές αρχές επικουρώντας τη νόηση να προχωρήσει με ασφάλεια. Ο άνθρωπος που μπορεί να σκέφτεται για τον εαυτό του είναι αυτός που μπορεί να ξεφύγει από την ανωριμότητα και να κατακτήσει το λογικό τρόπο σκέψης και ουσιαστικά τη σοφία 38. Σο δεύτερο βιβλίο αναφέρεται στο αίσθημα της ευαρέστησης και της δυσαρέστησης. Πρόκειται για συναισθήματα που προκαλούνται μέσα μας μέσω των αισθήσεων και γενικότερων εξωτερικών επιρροών 39. ε αυτό το μικρό βιβλίο, ο Καντ διαχωρίζει την ευαρέστηση και τη δυσαρέστηση σε κατά αίσθηση και διανοητική 40. Η κατ αίσθηση παρουσιάζεται μέσω των αισθήσεων 41 και μέσω της φαντασίας (καλαισθησία 42 ). Η διανοητική ευαρέστηση ή δυσαρέστηση παρουσιάζεται είτε μέσω των εννοιών είτε μέσω των Ιδεών 43. Σο τρίτο βιβλίο ολοκληρώνει την πρώτη μελέτη του Καντ περί του εσωτερικού και, του εξωτερικού κόσμου του ανθρώπου 38 Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ

26 μέσα από την ανάλυση της έννοιας της επιθυμίας. Η επιθυμία είναι ο προσδιορισμός της δύναμης ενός ατόμου μέσα από την παράσταση μιας μελλοντικής κατάστασης, η οποία αποτελεί το αποτέλεσμα της άσκησης της δύναμης του ατόμου 44. Η επιθυμία μπορεί να χωριστεί στη ροπή, που είναι κατά αίσθηση επιθυμία, και στην ευχή, που είναι η επιθυμία ενός αντικειμένου χωρίς την καταβολή δύναμης για την απόκτηση ή, τη δημιουργία του 45. Η ροπή που ελέγχεται δύσκολα ή δεν ελέγχεται καθόλου από το Λόγο οδηγεί στο πάθος, ενώ η ευχαρίστηση ή δυσαρέστηση που δεν επιτρέπει τη σκέψη είναι συγκίνηση 46. Σα πάθη και οι συγκινήσεις μπορούν να προκαλέσουν ασθένειες στην ψυχή και χωρίζονται σε διάφορες περιπτώσεις 47. Όμως, ο προορισμός του ανθρώπου δεν είναι η ζωή με βάση τα πάθη και τις έντονες συγκινήσεις που δεν μπορούν να ελεγχθούν από τη Λογική, αλλά η ροπή προς την ευημερία. Αυτό θα επιτευχθεί μόνο με την ανάπτυξη του ανθρωπισμού, όπου θα κυριαρχεί ένας τρόπος σκέψης που θα εναρμονίζει την ευζωία με την αρετή στις σχέσεις του ανθρώπου με τους άλλους ανθρώπους 48. Η φύση του ανθρώπου δεν πρέπει να αποτελεί το εμπόδιο για την ανάπτυξη μιας αρμονικής σχέσης με τους γύρω και θα πρέπει να ελέγχεται και να περιορίζεται. 44 Ό.π., σελ Ό.π. 46 Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ

27 2.2. Ανθρωπολογική Φαρακτηρολογία Σο δεύτερο μέρος της Ανθρωπολογίας του Καντ επικεντρώνεται στην περιγραφή και παρουσίαση των εξωτερικών χαρακτηριστικών του ανθρώπου, ώστε να προχωρήσει στην κατανόηση της νοοτροπίας και του εσωτερικού του κόσμου. Σο βιβλίο χωρίζεται σε πέντε κατηγορίες, που αποτελούν ουσιαστικά τα προς μελέτη χαρακτηριστικά. Σα χαρακτηριστικά είναι το πρόσωπο, το φύλο, ο λαός, η φυλή και το είδος 49. Ο Καντ αναπτύσσει ιδιαίτερα το θέμα του χαρακτήρα, καθώς το θεωρεί πολύ σημαντικό ως προς τον προσδιορισμό του ανθρώπου και την κατανόηση για το αν λειτουργεί παρορμητικά ή κατά αίσθηση ή με βάση έναν ηθικό τρόπο ζωής και ενεργεί με τη βούλησή του 50. Οι εκφράσεις λοιπόν του 49 Ό.π., σελ Ό.π. 27

28 προσώπου μπορούν να δώσουν πληροφορίες για ορισμένα χαρακτηριστικά της επιθυμίας, που είναι η φυσική προδιάθεση 51, η ιδιοσυγκρασία 52 και ο τρόπος σκέψηςχαρακτήρας, δηλαδή ο τρόπος διαμόρφωσης της φύσης του ανθρώπου 53. Επίσης, σημαντικές πληροφορίες μπορούμε να συγκεντρώσουμε από τη φυσιογνωμία του ανθρώπου, καθώς το σχήμα του προσώπου, τα χαρακτηριστικά του και οι μορφασμοί βοηθούν στην ανάπτυξη μιας εννοιολογικής περιγραφής πάνω στην ιδιαιτερότητα της κάθε ανθρώπινης μορφής 54. Ιδιαίτερη σημασία έχει η αναφορά του Καντ στο βιολογικό φύλο και στην ανάπτυξη των κοινωνικών σχέσεων μεταξύ άνδρα και γυναίκας. Οι ρόλοι των δύο φύλων μέσα στην κοινωνία καθορίζονται από τη φύση τους που τους προσδιορίζει προς ένα σκοπό. Η ιδιαιτερότητα της γυναίκας, σύμφωνα με το φιλόσοφο, προκαλεί ενδιαφέρον προς μελέτη και αναγνωρίζει ότι η θηλυκότητα προσφέρει στη γυναίκα ένα «όπλο» για τη διαχείριση του άνδρα και την επίτευξη του σκοπού της, που είναι ο έλεγχος του άνδρα. Πάντως, τα περιθώρια δράσης και των δύο στοιχειοθετούνται από τα φυσικά χαρακτηριστικά, που με βάση αυτά θέτονται οι κανόνες 51 Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ

29 και το πλαίσιο συμπεριφοράς τους μέσα σε μια πολιτισμένη κοινωνία 55. Ο λαός αποτελεί ακόμη ένα αντικείμενο μελέτης για την κατανόηση του ανθρώπου. Ο λαός ορίζεται ως το πλήθος των ανθρώπων που είναι συγκεντρωμένοι σε μια περιοχή και αντιλαμβάνονται την κοινή τους καταγωγή 56. Αυτό το πλήθος διαμορφώνει ένα πολιτικό σύνολο, το έθνος. Μάλιστα, το κάθε έθνος επιδιώκει να διαμορφώσει το δικό του χαρακτήρα και χρησιμοποιεί τη δική του γλώσσα, για να ξεχωρίσει από τα υπόλοιπα 57. ε αυτό το σημείο ο Καντ επιχειρεί μια σύγκριση μεταξύ των δύο ανώτερων πολιτισμένων λαών της γης, του Γαλλικού 58 και του Αγγλικού 59, επιχειρώντας μέσα από μια σκωπτική πλευρά να επισημάνει τις διαφοροποιήσεις μεταξύ των λαών 60. Ακολούθως, προχωρεί στην παρουσίαση της νοοτροπίας και των εθίμων και άλλων εθνών, όπως της Ισπανίας 61, της Ιταλίας 62, της Γερμανίας 63, και άλλων λοιπών λαών 64. Όσον αφορά στο θέμα της φυλής με πολύ συντομία επικεντρώνει την προσοχή του όχι στη διαφοροποίηση του 55 Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ

30 χρώματος μεταξύ των φυλών των ανθρώπων, αλλά στις διαφοροποιήσεις και παραλλαγές που παρατηρούνται μεταξύ των ανθρώπων που ανήκουν στην ίδια φυλή και ειδικότερα στο λαό της ίδιας φυλής. Αυτές οι ανομοιογένειες και οι παραλλαγές αποδεικνύουν ότι η φύση έχει αρκετά αποθέματα ώστε να μην υπάρχει ποτέ έλλειψη διαθέσιμων μορφών 65. Η τελευταία κατηγορία για την ανθρωπολογική χαρακτηρολογία αφορά στην εξέταση του είδους. Η αναφορά στο είδος σχετίζεται με τη σύγκριση που πρέπει να γίνει μεταξύ του ανθρώπινου είδους και των υπόλοιπων ζωντανών ειδών πάνω στη γη. Σο πρόβλημα της σύγκρισης εντοπίζεται στο γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι το μόνο έλλογο είδος πάνω στη γη. Ουσιαστικά, θα πρέπει να τοποθετηθεί ο άνθρωπος στο σύστημα της έμβιας φύσης, για να εντοπίσουμε εκείνα τα χαρακτηριστικά που τον διαφοροποιούν από τα υπόλοιπα όντα 66. Ο Καντ λοιπόν επιχειρεί μια σύγκριση με τα άλλα όντα της φύσης μέσω της τεχνικής προδιάθεσης 67, της πραγματολογικής προδιάθεσης 68 και της ηθικής προδιάθεσης 69. υνολικά, το σκεπτικό της Ανθρωπολογίας του Καντ από πραγματολογική άποψη ήταν να καταδείξει ότι «<Ο άνθρωπος είναι προορισμένος από το Λόγο του να συμβιώνει με τους άλλους ανθρώπους σε μια κοινωνία και να 65 Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ

31 καλλιεργείται, να εκπολιτίζεται και να ηθικοποιείται σε αυτήν μέσω της τέχνης και της επιστήμης «< είναι προορισμένος να αποδειχθεί αντάξιος της ανθρωπότητας με ενεργητικό τρόπο, αίροντας τα εμπόδια που του θέτει η τραχύτητα της φύσης του» 70. Ο άνθρωπος, λοιπόν, είναι το μοναδικό έλλογο ον που ξεπερνά τη φύση του και δημιουργεί πολιτισμό. Β. Η Ανθρωπολογία του Γιάσπερς Η αναφορά μας στην καντιανή ανθρωπολογία ήταν ιδιαιτέρως χρήσιμη, καθώς ο Καρλ Γιάσπερς δείχνει ιδιαίτερα επηρεασμένος από ορισμένες βασικές αρχές. Θα πρέπει τουλάχιστον να απαριθμήσουμε τα στοιχεία αυτής της επιρροής, ώστε να διαπιστώσουμε τα σημεία από τα οποία ξεκινά ο Γιάσπερς, για να θεμελιώσει τη δική του ανθρωπολογική φιλοσοφία. Ο ίδιος ο Γιάσπερς παραδέχεται τη σημαντική επιρροή που άσκησαν οι απόψεις του Καντ στη 70 Ό.π., σελ

32 διαμόρφωση της φιλοσοφίας του, αφού επισημαίνει πως από τον Καντ δανείστηκε την έννοια του Νου, που τη συνδύασε άμεσα με την έννοια της ύπαρξης 71. Παρατηρούμε, λοιπόν, πως ο Γιάσπερς συμφωνεί με τον Καντ ως προς το θέμα της αυτονομίας του πνεύματος σχετικά με το ζήτημα της ηθικής συνείδησης, καθώς η συνείδηση του ανθρώπου δεν μπορεί να ταυτίζεται με το λόγο του Θεού. Η συνείδηση του ανθρώπου είναι αυτή που δημιουργεί και κατασκευάζει αντικειμενικά τον κόσμο και παρουσιάζει την ανάγκη να επικοινωνήσει με τις άλλες υπάρξεις. Αυτή η αυτονομία του πνεύματος δεν μπορεί να περιοριστεί και να μελετηθεί με επιστημονικό τρόπο 72. Αυτή η «αρχή της συνείδησης», ότι δηλαδή κανένα αντικείμενο δε νοείται ως υποκείμενο, που αποτελεί καθαρή επιρροή της καντιανής φιλοσοφίας, κυριαρχεί στο σκεπτικό του Γιάσπερς και αποτελεί τον οδηγό της διαμόρφωσης της οντολογίας-ανθρωπολογίας του 73. Επίσης, φαίνεται να συμφωνεί και με το γενικό πλαίσιο της καντιανής οντολογίας, δηλαδή ότι υπάρχουν τρεις θεμελιακές ιδέες, ο Θεός, η ψυχή και ο κόσμος, τις οποίες ο Γιάσπερς ορίζει ως «περιέχοντα». Σο περιέχον είναι αυτό που περιέχει όλους τους ορίζοντες και ουσιαστικά μπορεί να χαρακτηριστεί και ως 71 Δ. Υαρμάκης, Φιλοσοφία και Πραγματικότητα: Σπουδή στη μεταφυσική προβληματική του Karl Jaspers, ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ

33 το Είναι στην ολότητά του. Υαίνεται πως ο όρος «περιέχον» μοιάζει με το πράγμα καθαυτό του Καντ, που περιλαμβάνει όλα τα αντικείμενα 74. Μάλιστα, ως προς αυτό το πλαίσιο ο Γιάσπερς συμφωνεί με τον Καντ ως προς την προέλευση του κόσμου, ότι δηλαδή δεν μπορεί να υπάρχει μια μοναδική εξηγητική αρχή, αφού ο κόσμος αποτελεί αντικείμενο γνώσης και περιλαμβάνει πολλά χαρακτηριστικά 75. Όμως, καταλήγουν και οι δύο πως είναι αδύνατο για τον άνθρωπο να προβεί σε ένα τελικό συμπέρασμα και μια συνολική εικόνα για τον κόσμο, αφού δεν μπορεί να γνωρίσει τα πράγματα αυτά καθ αυτά. Μόνο η θέληση του ανθρώπου 76 να γνωρίσει απρόσιτες πτυχές της πραγματικότητας αποτελεί το μοναδικό «όπλο» του ανθρώπου 77. Ψς συνέχεια αυτής της σκέψης και θέσης είναι και η άποψη των δύο διανοητών ότι δεν υπάρχουν αποδείξεις και επαρκή τεκμήρια που να επιβεβαιώνουν την ύπαρξη του Θεού απλά αυτά βοηθούν στην επιβεβαίωση της πίστης του ανθρώπου 78. Ο Γιάσπερς, λοιπόν, επηρεασμένος από τον Καντ, στη γνωσιολογία του στρέφεται κατά του ορθολογισμού υποστηρίζοντας ότι ο ορθός λόγος διαφωτίζει την επιφάνεια αλλά αδυνατεί να περιγράψει την αλήθεια για τον άνθρωπο. Η 74 Ό.π., σελ Ό.π., σελ Αυτή η θέληση του ανθρώπου σε πολλά σημεία της φιλοσοφίας του Γιάσπερς αποκαλείται και «υπερβατική ελευθερία». Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ

34 αλήθεια δεν ταυτίζεται με την ακρίβεια της επιστήμης ούτε με την αντικειμενική περιγραφή της πραγματικότητας. Σην αλήθεια για το Θεό, τον κόσμο και τον άνθρωπο τη μαθαίνουμε μέσα από την επικοινωνία των υποστάσεων και την κατάκτηση της προσωπικής μας ελευθερίας. Ο άνθρωπος υπάρχει μέσα στην ιστορία και γίνεται πρόσωπο στο βαθμό που συνειδητοποιεί αυθεντικά τον εαυτό του και κατακτά την προσωπική του ελευθερία σε σχέση με τον Θεό. Ο άνθρωπος διαμορφώνεται μέσα στην ιστορική ζωή και ολοκληρώνεται ακόμα και βιολογικά μέσα στον πνευματικό πολιτισμό 79. Αυτό είναι το βασικό σκεπτικό της φιλοσοφίας του Καντ με το οποίο φαίνεται να συμφωνεί ο Γιάσπερς και σε πολλά σημεία προσπαθεί να το υπερβεί, ειδικά όσον αφορά στο ζήτημα μιας μεταφυσικής ή υπερβατικής προοπτικής για τον άνθρωπο, την οποία τουλάχιστο, σύμφωνα με τα παραπάνω, δείχνει να την απορρίπτει ανεπιστρεπτί. τη συνέχεια, θα εξετάσουμε τα κεντρικά σημεία της Ανθρωπολογίας του Γιάσπερς, επιδιώκοντας να κατηγοριοποιήσουμε τη σκέψη του για τον άνθρωπο σε ενότητες, για να γίνει πιο σαφής η πορεία και η εξέλιξή της. 79 Κ. Γιάσπερς, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, ό.π., σελ

35 1. Ο τρόπος ύπαρξης του ανθρώπου Ο Γιάσπερς καταργεί τη διάκριση αντικειμένου και υποκειμένου μεταφέροντάς την στο εσωτερικό του ανθρώπου ως διάκριση ανάμεσα σε ανώτερη και κατώτερη ύπαρξη. Ο άνθρωπος υπάρχει ως απλή εμπειρική ύπαρξη «εδώ είναι» (Dasein) με χρονική και τοπική παρουσία, αλλά υπάρχει και ως Εγώ είναι (Ich-sein) ξεχωρισμένος και ελεύθερος. Ο άνθρωπος στον προσανατολισμό του στον κόσμο συναντά την αντικειμενική πραγματικότητα, η οποία τον περιβάλλει και είναι σε αυτόν δεδομένη. υγχρόνως, όμως, διαισθάνεται ότι τα πάντα είναι συνυφασμένα με αυτόν και του παρουσιάζονται ως δυνατότητες. Η εξωτερική πραγματικότητα, τα αντικείμενα, τα καθήκοντα, η καταγωγή, η ιστορική στιγμή, λόγω της αβεβαιότητάς τους, αναγκάζουν τον άνθρωπο να επιστρέψει στον εαυτό του, για να μπορέσει να τα κατανοήσει και να πράξει προς την επίτευξη ενός ανώτερου σκοπού. Ο άνθρωπος μπορεί να υπάρχει ως εμπειρική ύπαρξη, η οποία είναι δυνατό να εκληφθεί όπως τα αντικείμενα του κόσμου, αλλά μπορεί να υπάρχει ως πρόσωπο υπόσταση (Existenz), ως ύπαρξη, δηλαδή ανώτερη, αυθεντική, πληρέστερη, η οποία εμφανίζεται όχι σαν δεδομένη και αναγκαία αλλά ως δυνατότητα προς πραγμάτωση της ελευθερίας δια της υπερβάσεως. Ο άνθρωπος γίνεται ο εαυτός του μέσω της υπέρβασης Κ. Γιάσπερς, Μαθήματα Φιλοσοφίας (μτφρ. Φρ. Μαλεβίτσης), Αθήνα: Αρμός, 2010, σελ , 77-78,

36 Έτσι, ο άνθρωπος, συνειδητοποιώντας την ελευθερία του αναγνωρίζει και την ευθύνη για την πραγμάτωση των δυνατοτήτων της. Η ύπαρξη είναι αυτό το οποίο δημιουργείται κάθε στιγμή δια της προσωπικής αποφάσεως και της δεσμεύσεως σε ηθικές αξιώσεις είτε με καθολική ισχύ είτε μέσω της προσωπικής ανάληψης, η οποία καθοδηγεί το πρόσωπο προς επιτέλεση του καθήκοντος. Σο καθήκον δεν μπορεί να οριστεί ως επιδίωξη της εγκόσμιας ευτυχίας αλλά ως θέληση για αγάπη και επικοινωνία με τον πλησίον. Σο πρόσωπο υπάρχει στη συνύπαρξη. Είναι ελεύθερη ύπαρξη, η οποία καλείται να διατηρήσει την ατομικότητά της παράλληλα προς την κοινωνία μετά του πλησίον. Η επικοινωνία μεταξύ προσώπων είναι ο αδελφικός αγώνας μεταξύ αυτών που θέλουν να γίνουν ο εαυτός τους. Επικοινωνία χωρίς όρους με άνοιγμα προς την υπέρβαση Κ. Γιάσπερς, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, ό.π., σελ ,

37 2. Οριακές καταστάσεις Όμως, ο άνθρωπος μέσα στο κόσμο έρχεται αντιμέτωπος με ορισμένες καταστάσεις (Situationen), οι οποίες προβάλλουν ως θεμελιακές και αναπόφευκτες για την ύπαρξη μας 82. Ο θάνατος, η ανασφάλεια μέσα στον κόσμο, η εμπειρία της αποτυχίας, ο πόνος, ο αγώνας και η ενοχή αποτελούν οριακές καταστάσεις, καθώς καλούν την ύπαρξη στα όρια απολύτου και σχετικού και παρουσιάζονται ως αμετάθετες, αναπόφευκτες και συνδεδεμένες άρρηκτα με την ύπαρξη μας. Αποτελούν τα έσχατα όρια της ύπαρξης μας, εκεί όπου δοκιμάζεται η πραγματικότητα της ζωής μας και μάς φέρνουν αντιμέτωπους με την απειλή του μηδενός και την αναζήτηση της λύτρωσης. Σις οριακές καταστάσεις είτε τις λησμονούμε και τις αγνοούμε μέσα στην τύρβη της καθημερινότητας αποφεύγοντας να τις αντιμετωπίσουμε, είτε τις βλέπουμε 82 το επόμενο κεφάλαιο θα αναφερθούμε πιο διεξοδικά στο συγκεκριμένο θέμα. 37

38 καθαρά, τις συνειδητοποιούμε, και τότε μπορούμε να τις κατανοήσουμε ως τα έσχατα όρια της ύπαρξης μας. Η βίωση των οριακών καταστάσεων και η κατανόησή τους δεν αποτελεί κατόρθωμα διανοητικό, αλλά πραγματοποιείται μέσω του φιλοσοφικού στοχασμού, ο οποίος μάς οδηγεί στην αλήθεια της ύπαρξης και ενός άλματος (Sprung) της ύπαρξης, που ισοδυναμεί με την ανεύρεση του αυθεντικού εαυτού. Ο άνθρωπος από εμπειρική ύπαρξη μετατρέπεται σε Πρόσωπο αποκτώντας επίγνωση, ενόραση του βάθους της ύπαρξης που ξεπερνά το απλό διανοητικό περιεχόμενο της συνείδησης 83. Αυτή η μεταστροφή πραγματοποιείται με μια κίνηση, η οποία ως κίνηση μετατροπής της γνώσης, επιφέρει την μετατροπή της εμπειρικής ύπαρξης, που εκ νέου προκαλεί τη μετατροπή της γνωρίζουσας συνείδησης. Η κίνηση αυτή περιλαμβάνει τρία στάδια. Αρχικά, το πρώτο στάδιο ασκεί την ικανότητα της συνείδησης του ανθρώπου να θέτει τα πάντα απέναντι της και να χωρίζεται, να αποσπάται από αυτά και να μετατρέπεται σε παρατηρητή των πάντων από μια θέση ουδετερότητας. Αυτή η στάση οδηγεί στην απόκτηση ενόρασης, η οποία φωτίζει τη συνείδηση, τη στρέφει προς τις αλήθειες γενικής ισχύος και προς το ίδιο το Είναι. Η γνώση αυτή αποκαλύπτει τις δυνατότητες αναδημιουργίας του «Είναι» μέσα σε καταστάσεις τις οποίες προηγουμένως τις βίωνε ως 83 Κ. Γιάσπερς, Μαθήματα Φιλοσοφίας, ό.π., σελ. 60. του ίδιου, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, ό.π., σελ Δ. Υαρμάκης, Φιλοσοφία και Πραγματικότητα: Σπουδή στη μεταφυσική προβληματική του Karl Jaspers, ό.π., σελ

39 αναγκαστικές. Η μεταβολή μέσω του Λόγου οδηγεί την ύπαρξη στο δεύτερο άλμα στο οποίο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται ότι δεν είναι απλός παρατηρητής του κόσμου, αλλά μετέχει σε αυτόν με το δικό του Είναι. Έτσι, κατά το δεύτερο στάδιο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται ότι οι οριακές καταστάσεις αποτελούν στοιχείο της ύπαρξης του, το οποίο δεν μπορεί να αποφύγει, αλλά ωστόσο μετατρέπονται σε δυνατότητες για υπέρβαση της εμπειρικής ύπαρξης και την πραγματοποίηση της ανώτερης ύπαρξης μέσω της υπέρβασης. Σο αίσθημα της αποτυχίας να ξεπεραστούν οι οριακές καταστάσεις χωρίς την υπέρβαση οδηγεί στο τρίτο στάδιο, όπου ο άνθρωπος γίνεται Πρόσωπο Τπόσταση και κατακτά μέσω της Τπέρβασης τον αυθεντικό εαυτό του. Η γνώση, ο φωτισμός και η μεταστροφή είναι τα τρία άλματα Περιέχον-Είναι Η διαδικασία της Τπέρβασης του ανθρώπου και της μεταστροφής του σε Πρόσωπο-Τπόσταση πραγματοποιείται 84 Κ. Γιάσπερς, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, ό.π., σελ

40 και ευδοκιμεί μέσα σε ένα συγκεκριμένο οντολογικό πλαίσιο. Μέσα λοιπόν από την κατάργηση του διχασμού αντικειμένου υποκειμένου επιτρέπεται η κατανόηση του ίδιου του Είναι και παράλληλα η απάντηση στο ερώτημα της φιλοσοφίας: «γιατί να υπάρχει το Είναι και όχι το τίποτα»; Η άρση του διχασμού συμβάλλει στην κατανόηση της ενότητας του προσώπου και την διάνοιξη προς το αυθεντικό Είναι. Η εμπειρία αυτή βιώνεται ως μια γνήσια αφύπνιση, η οποία καταργεί τη διάκριση του εξωτερικού και του εσωτερικού ανοίγοντας την ύπαρξη προς μια συνείδηση βάθους ανεξάντλητου νοήματος 85. Σο «Είναι», ως θεμέλιο των πάντων, ως η έσχατη πραγματικότητα δεν είναι δυνατό να οριστεί μέσω της ορθολογικής σκέψης ή της επιστημονικής διαδικασίας. Η επιστήμη μάς μιλάει για το επιμέρους αδυνατεί να μιλήσει για το όλον. Έτσι, αυτό που γνωρίζουμε για την αντικειμενική πραγματικότητα είναι τα φαινόμενα. Σο ίδιο και για τον άνθρωπο δεν μπορούμε να καθορίσουμε το Είναι με αντικειμενικά κριτήρια, καθώς ο άνθρωπος υπερβαίνει δια της ελευθερίας αυτό που κάθε φορά είναι. Κατά βάση, ο άνθρωπος είναι κάτι περισσότερο από ό,τι αυτός γνωρίζει για τον εαυτό του. Σο Είναι δεν θα πρέπει να το εκλάβουμε ως ένα αντικείμενο, το οποίο βρίσκεται έξω από εμάς και το συλλαμβάνουμε με τη σκέψη μας. Σο Είναι εμφανίζεται σε 85 Κ. Γιάσπερς, Μαθήματα Φιλοσοφίας, ό.π., σελ του ίδιου, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, ό.π., σελ

41 εμάς ως το Περιέχον. 86 Ο Γιάσπερς εισάγει την έννοια του Περιέχοντος, για να περιγράψει τους τρόπους με τους οποίους εμφανίζεται το Είναι. Για το ίδιο το Είναι δεν μπορούμε να μιλήσουμε, καθώς παραμένει διαρκώς απροσδιόριστο για τη σκέψη ωστόσο το Είναι μπορεί να φωτιστεί, αφού μέσα του ως Περιέχον περιλαμβάνει μορφές της ύπαρξης, οι οποίες απαρτίζουν το Όλον. Σο Περιέχον εμφανίζεται στον κόσμο σε σχέση με το ίδιο το Είναι και σε σχέση με αυτό που ο άνθρωπος είναι. ε σχέση με το πραγματικό «Είναι» συναντά τον αντικειμενικό Κόσμο, ο οποίος αποτελεί και το όριο του Περιέχοντος. ε σχέση με την Τπέρβαση συναντά μια άλλη πραγματικότητα, η οποία αποτελεί ένα άλλο όριο για την Ύπαρξή μας. ε σχέση με τον εαυτό μας, το Ον υπάρχει ως υνείδηση, η οποία περιλαμβάνει τη νόηση αλλά και την ικανότητα του ανθρώπου να μετέχει στο άχρονο, να έχει αλήθειες γενικής ισχύος και να ανοίγεται έτσι μέσω της φιλοσοφίας προς το Είναι. Ψς πνεύμα η συνείδηση αποβλέπει προς τη ζωή της Ιδέας, προς τις ιδεατές ολότητες, που αντιπροσωπεύουν το «Όλον» και γίνονται σήματα προς την αλήθεια. Ψς Εμπειρική Ύπαρξη (Dasein) βρίσκεται στον κόσμο και αποτελεί αντικείμενο της επιστημονικής γνώσης. Όμως, η γνώση του Περιέχοντος απελευθερώνει από την 86 Delivoyatzis S., Merleau-Ponty et la dialectique du phenomene. Essai sur une philosophie de l'intentionnalite operante ou latente, Paris, Meridiens/Klincksieck,

42 αντικειμενοποίηση και της επιτρέπει τη δίοδο προς το Είναι, καθιστώντας την πρόβλημα και οδό της φιλοσοφικής και θρησκευτικής σκέψης Τπόσταση Όπως υπογραμμίσαμε, ο Γιάσπερς επισημαίνει ότι ο ουσιαστικός σκοπός του ανθρώπου είναι να ζήσει ως υπόσταση. Η Τπόσταση (Existenz) ορίζεται ως η θεμελιακή πηγή της ύπαρξής μας, η οποία νοηματοδοτεί όλους του τρόπους του Περιέχοντος. Η υπόσταση ως δραστικό συμβάν (facticite) και ως υποκινούσα δύναμη (Motivite), παράγει την ιδέα και το αίσθημα του υπάρχειν. Σο πρόσωπο, σύμφωνα με τον Γιάσπερς, γίνεται συνώνυμο της πραγματικότητας και σημαίνει την ύπαρξη της υπόστασης για τον εαυτό της. Σο πρόσωπο, ως υπόσταση, εισάγεται στην ιστορία και αποτελεί ένα σύμβολο, το οποίο μάς καθοδηγεί προς τη βεβαιότητα της 87 Κ. Γιάσπερς, Μαθήματα Φιλοσοφίας, ό.π., σελ ,

43 ύπαρξης. Σο πρόσωπο γνωρίζει τον εαυτό του εκπληρώνοντας το γνώθι σεαυτόν και δια μέσου αυτής της γνώσης οδηγείται στη μέριμνα για τον εαυτό του. Δεν υπάρχει αντικειμενικά, αλλά ως υποκειμενικός διανοητής. Σο υπάρχειν χαρακτηρίζεται από το πάθος και τη θέληση που αφορά στη σχέση με το απόλυτο. Σο πρόσωπο χαρακτηρίζεται από το διαρκές γίγνεσθαι, το οποίο εκτείνεται στο χρόνο και πραγματοποιείται μέσω της εκλογής, της απόφασης και του πάθους. Σο να είσαι πρόσωπο σημαίνει ότι δημιουργείς ο ίδιος τον εαυτό σου. Σο πρόσωπο αποκτά εσωτερικότητα και βάθος στο βαθμό που αναζητά την αλήθεια μέσω της πειθούς στο Λόγο που διασφαλίζει την καθολική εγκυρότητα στη σφαίρα της ηθικής ζωής. Η σκέψη δια του Λόγου δεν προσφέρει γνώσεις, αλλά ξυπνάει τον άνθρωπο να ξαναβρεί τον εαυτό του. υνδέεται με την απόφαση, την ευθύνη, την ελευθερία και τη θέληση του ανθρώπου για μεταστροφή. Σέλος, ο Λόγος είναι ο δεσμός των τρόπων εμφάνισης του Είναι εντός του Περιέχοντος. Είναι το κίνητρο του φιλοσοφικού λογισμού, που τον οδηγεί προς την ενότητα, την τάξη και το νόμο. Ο Λόγος καθιστά διαφανές όλο το Είναι και αποτελεί τον άλλο πόλο της Τπόστασης. Φωρίς το Λόγο η Τπόσταση δεν μπορεί να αφυπνιστεί 88. Ο Γιάσπερς τοποθετείται στη σχεσιακή αντίληψη για το Πρόσωπο, καθώς θεωρεί ότι η ουσία του ανθρώπου δεν 88 Κ. Γιάσπερς, Μαθήματα Φιλοσοφίας, ό.π., σελ ,