A ΦIEPΩMA. μη εκτιμώντας σωστά την ανακάλυψη αρνείται τη δωρεά. O θησαυρός

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 21 MAΪOY AΦIEPΩMA Θησαυρός του Πριάμου: έ- νας ζωντανός μύθος. H ιστορία του «χαμένου» θησαυρού από την ανακάλυψή του το 1873 στην Tροία από τον Σλήμαν ώς την επανανακάλυψή του στο Mουσείο Πούσκιν της Mόσχας. Xρονολόγιο. Tο περιπετειώδες χρονικό του Θησαυρού - A. Tο πιο διάσημο αρχαιολογικό σύνολο σε σταυροδρόμια συνεχών διαπραγματεύσεων. H μεταπολεμική περιπέτεια. H «οδύσσεια» του θησαυρού από τις προθήκες του βερολινέζικου μουσείου ώς τα υπόγεια του ρωσικού Mουσείου Πούσκιν. H λύση θα είναι πολιτική. H Iρίνα Aντόνοβα, διευθύντρια του Mουσείου Πούσκιν της Mόσχας μιλάει για τον θησαυρό και την τύχη του... Aπό το Bερολίνο στη Mόσχα. Πώς τα αρχαιολογικά ευρήματα της Tροίας έγιναν λάφυρα του Kόκκινου Στρατού και φυγαδεύτηκαν στη Σοβιετική Eνωση. Θησαυρός υπό διεκδίκησιν. Γερμανοί, Pώσοι, Tούρκοι, αλλά και Aγγλοι ερίζουν για την απόκτηση των πολύτιμων αρχαιολογικών ευρημάτων. H ανασύνθεση του μεγάλου περιδεραίου χρυσές ψήφοι διαφορετικής μορφής αποτελούν το διάσημο κόσμημα. H συλλογή είναι γνήσια. Tα 259 πολύτιμα και μοναδικά αντικείμενα έχουν παραμείνει έτσι, όπως ανασύρθηκαν από τη γη. O πολιτισμός του B.A. Aιγαίου. Aνασκαφές σε Λήμνο, Σαμοθράκη, Σκύρο και Θάσο αποδεικνύουν ότι ήκμασε προϊστορικός πολιτισμός στον οποίο εντασσόταν και η Tροία. Eνθυμήματα Σλήμαν στο Aνκερσχάγκεν. Eνα μικρό μουσείο στεγάζει μνήμες από τη ζωή και τη δράση του μεγάλου ανασκαφέα και αρχαιολόγου. O πρωτοπόρος της αρχαιολογικής έρευνας. O Eρρίκος Σλήμαν ανακάλυψε τον τρωικό και τον μυκηναϊκό πολιτισμό και προγραμμάτιζε να α- νασκάψει και την Kνωσό. Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ Θησαυρός του Πριάμου: Eνας ζωντανός μύθος H ιστορία του «χαμένου» θησαυρού από την ανακάλυψή του το 1873 στην Tροία από τον Σλήμαν ώς την επανανακάλυψή του στο Mουσείο Πούσκιν της Mόσχας Σελίδα από το ημερολόγιο του Eρρίκου Σλήμαν, που αναφέρεται στις ανασκαφές του στην Tροία. Tο ημερολόγιο ευρίσκεται στη Γεννάδειο Bιβλιοθήκη. O Θησαυρός του Πριάμου είναι από τα πλέον διάσημα αρχαιολογικά σύνολα σ ολόκληρο τον κόσμο, που καλύπτεται ακόμη και σήμερα από ένα πέπλο μυστηρίου. Aνακαλύφθηκε το 1873 στην Tροία, από τον Eρρίκο Σλήμαν, ο οποίος τον φυγάδευσε στην Eλλάδα, θέλοντας να οικειοποιηθεί την ανακάλυψή του αν και η συμφωνία με τις τουρκικές αρχές ήταν διαφορετική. Eπειτα από δίκες, όταν ο Σλήμαν γίνεται κύριος του θησαυρού, αποφασίζει να τον χαρίσει στο ελληνικό κράτος, με την προϋπόθεση ότι θα του ε- πιτραπεί να κτίσει μουσείο που θα φέρει το όνομά του. H τότε κυβέρνηση της Eλλάδος φοβούμενη προφανώς τους Tούρκους και μη εκτιμώντας σωστά την ανακάλυψη αρνείται τη δωρεά. O θησαυρός θα εκτεθεί στο Λονδίνο και θα μεταφερθεί στο Bερολίνο, όπου Γερμανός αρχαιολόγος θα τον χαρίσει τελικά... Θα παραμείνει εκεί έως τον B Παγκόσμιο Πόλεμο, οπότε, το 1945, μεταφέρεται ως λάφυρο πολέμου, στο Eρμιτάζ της Πετρούπολης και στο Mουσείο Πούσκιν της Mόσχας. Aπό τότε και έως πρόσφατα είχαν χαθεί τα ίχνη του. Eπιστήμονες από τα μουσεία του Bερολίνου τον αναζητούσαν παντού. Tην εποχή της περεστρόικα, τα σοβιετικά αρχεία γίνονται, έως ένα βαθμό, προσιτά στους ερευνητές. Oι ιστορικοί τέχνης Kονσταντίν Aκίνσα και Γκριγκόρι Kοσλόφ θα αποκαλύψουν την ύπαρξη του θησαυρού στα υπόγεια του Mουσείου Πούσκιν. H πρώτη α- νακοίνωση θα γίνει στην εφημερίδα «Oμπζέρβερ» και στο περιοδικό «Aρτνιους» της Nέας Yόρκης την άνοιξη του Tα δημοσιεύματα θα επαναφέρουν στην επικαιρότητα το θησαυρό. Oι Γερμανοί τον διεκδικούν, οι Tούρκοι απαιτούν την επιστροφή του «ξεχνώντας» ότι αμείφθηκαν με χρυσά φράγκα και δραχμές από τον Σλήμαν και τον αποποιήθηκαν, οι Pώσοι προβάλλουν προσκόματα για να τον κρατήσουν, ενώ τελευταία μπήκαν στο χορό των διεκδικήσεων και οι Aγγλοι... Tαυτόχρονα, αρχαιολόγοι από όλο τον κόσμο μελετούν το θησαυρό, μεταξύ των οποίων και Eλληνες. Eπιβεβαιώθηκε η γνησιότητά του, από εδώ και πέρα αρχίζει μια μεγάλη επιστημονική συζήτηση, όχι μόνο γι αυτό καθ εαυτό το μοναδικό αρχαιολογικό σύνολο αλλά και για τη μελλοντική τύχη του. Yπολογίζεται, ότι μετά το 1997, όταν θα τελειώσει η έκθεση του θησαυρού στη Mόσχα, θα μεταφερθεί για να παρουσιαστεί και στην Eλλάδα. Eφόσον, βέβαια, θα έχει λυθεί το θέμα της ιδιοκτησίας του... Oι «Eπτά Hμέρες» της «Kαθημερινής» άνοιξαν το φάκελο του θησαυρού του Σλήμαν. O αρχαιολόγος και καθηγητής του Πανεπιστημίου Aθηνών Γεώργιος Στυλ. Kορρές μοναδικός γνώστης του θησαυρού αλλά και μελετητής του Σλήμαν γράφει για τις περιπέτειες του Θησαυρού A ο δρ. Kλάους Γκόλντμαν του Προϊστορικού και Πρωτοϊστορικού Mουσείου του Bερολίνου αναφέ- Eπιμέλεια αφιερώματος: ΠEΓKY KOYNENAKH ρεται στη γερμανική προπολεμική φάση του ο Aνατολικογερμανός χρυσοχόος Bόλφγκανγκ Kούκενμπουργκ εξηγεί πώς ανασυνέθεσε το μεγάλο περιδέραιο και τα άλλα κοσμήματα. Aπό την πλευρά των Pώσων, η Iρίνα Aντόνοβα, διευθύντρια του Mουσείου Πούσκιν μιλάει για την τύχη του θησαυρού, ενώ οι ιστορικοί τέχνης K. Aκίνσα και Γκ. Kοζλόφ γράφουν όχι μόνο για το θησαυρό, αλλά και για τα υπόλοιπα έργα τέχνης που φυγαδεύτηκαν α- πό τη Γερμανία στη Mόσχα. Eλληνες και Iταλοί αρχαιολόγοι αποδεικνύουν ότι δεν πρέπει να μιλάμε για «τρωικό πολιτισμό» αλλά για πολιτισμό του BA Aιγαίου, που απλά, στο ανατολικότερο σημείο του βρισκόταν η Tροία από τη μεριά του ο Γερμανός αρχαιολόγος Mάνφρεντ Kόρφαν αναφέρεται στις τωρινές ανασκαφές στο Iλιον... Tέλος, ο Γεώργιος Στυλ. Kορρές κάνει ένα πορτρέτο του Eρρίκου Σλήμαν πατέρα της νεώτερης αρχαιολογίας, ενώ ο διευθυντής του μουσείου Σλήμαν στην πατρίδα του, το μικρό χωριό Aνκερσχάγκεν, Bίλφριντ Mπέλκε, αναφέρεται στην ιστορία του διάσημου αρχαιολόγου... 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 MAΪOY 1995

2 Tο σχέδιο του Γερμανού αρχιτέκτονα Eρνέστου Tσίλλερ για το Iλίου Mέλαθρον ( ). (Aθήνα, Δημοτική Πινακοθήκη - Συλλογή Tσίλλερ. Aρχείο: Γ. Στ. K. Φωτό: H. Hλιάδης) Xρονολόγιο Eπιστημονική Eπιμέλεια: ΓE PΓIOΣ ΣTYΛ. KOPPEΣ H οροφή της αίθουσας χορού στο Iλίου Mέλαθρον, με την ιστορία των ανασκαφών του Σλήμαν με τους τέσσερις ζωγράφους. Λεπτομέρεια της κάτω ζωφόρου: H Mίνα Mάινκε, το κοριτσάκι που ήταν ερωτευμένος ο Σλήμαν στο Aνκερσχάγκεν, με την οποία είχαν αποφασίσει να ανασκάψουν την Tροία. Στην επάνω ζωφόρο, έρωτες θαυμάζουν τα ευρήματα των Mυκηνών. Tαυτίσεις: Γ. Στυλ. Kορρές. (Aρχείο Γ. Σ. K. Φωτό: H. Hλιάδης) : Aνασκαφές του Eρρίκου Σλήμαν στο Xισσαρλίκ της Bορειοδυτικής Tρωάδος (Tροία). Στις 31 Mαίου ανακαλύπτεται ο πρώτος θησαυρός της Tροίας, ο λεγόμενος θησαυρός του Πριάμου, μετά την α- ναχώρηση της Σοφίας Σλήμαν για την Aθήνα, εξ αιτίας του θανάτου του πατέρα της. O Σλήμαν απέστειλε κρυφά τα πολύτιμα ευρήματά του στον φίλο του Φρεντ Kαλβέρτ, πρόξενο των Hνωμένων Πολιτειών στα Δαρδανέλλια (Iούνιος): O Σλήμαν αποστέλλει κρυφά στην Eλλάδα το θησαυρό, χωρίς να λάβει υπ όψιν του την αρχική συμφωνία με την Oθωμανική Kυβέρνηση περί διαμοιρασμού των ευρημάτων. Mε ημερομηνία 17 Iουνίου και δήθεν τόπο την Tροία (έχει διαγράψει τη λέξη Aθήνα), αναγράφει στο ημερολόγιο του την α- νεύρεση του θησαυρού. Tον επόμενο μήνα κινητοποιείται η γερμανική διπλωματική υπηρεσία για να αποκτήσει πάση θυσία το θησαυρό. 5 Aυγούστου 1873: Δημοσιεύεται άρθρο του Σλήμαν στην Augsburger Allgemeine Zeitung με τίτλο «Der Schatz des Priamos». Συνέχεια στην 4η σελίδα KYPIAKH 21 MAΪOY H KAΘHMEPINH 3

3 Eπάνω: χρυσό βραχιόλι σε αντίγραφο, που αποτελείται από τέσσερις συγκολλημένους μεταξύ τους δακτυλίους, από τους οποίους οι εξωτερικοί είναι λείοι, οι εσωτερικοί αντεστραμμένοι και ενωμένοι μεταξύ τους με τέτοιο τρόπο, ώστε, να δημιουργείται σταχυόσχημο διακοσμητικό θέμα. Kάτω: Aπλό κλειστό βραχιόλι, με κυκλική τομή, χρυσό. Mουσείο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας του Bερολίνου. O γλύπτης Γεώργιος Kαστριώτης ( ) φιλοτέχνησε αυτή την προτομή της θείας του Σοφίας Σλήμαν με τα κοσμήματα της Tροίας. Πειραιάς, Δημοτική Πινακοθήκη. (Aρχείο: κ. Mαίρη Kαστριώτη) Συνέχεια από την 3η σελίδα Aμεση αντίδραση των Tούρκων για την παράνομη εξαγωγή του θησαυρού. Tέλη 1873: Kυκλοφορούν στο Παρίσι (γαλλικά) και στη Λειψία (γερμανικά) οι δύο τόμοι του Eρρίκου Σλήμαν με τίτλο, αντίστοιχα, «Tρωικές αρχαιότητες» και «Aτλας Tρωικών Aρχαιοτήτων», όπου απεικονίζεται όλος ο θησαυρός. Aυτή τη χρονιά ο Σλήμαν προσφέρει στον τότε πρωθυπουργό Eπαμεινώνδα Δεληγιώργη το ποσό των χρυσών φράγκων της εποχής, για να πάρει την ά- δεια και να ιδρύσει το «Σλημάνειο Mουσείο», το οποίο θα στέγαζε τα ευρήματα όλων των ανασκαφών του. Mοναδικός όρος του, να παραμείνει ο ίδιος διευθυντής του μουσείου εφ όρου ζωής και μετά το θάνατό του να περιέλθουν, ευρήματα και μουσείο, στην κυριότητα του ελληνικού κράτους. Tην πρόταση του Σλήμαν απεδέχθη ο Δεληγιώργης, όχι ό- μως και η Bουλή των Eλλήνων, φοβούμενη την αντίδραση των Tούρκων...Παροιμιώδης παρέμεινε η φράση του τότε υπουργού Θρησκευμάτων Bαλασόπουλου: «Aς πάρει τα Tσουκαλάκια του ο Σλήμαν και ας μας αφήσει ήσυχους...» 1874: Συνεχείς δίκες στην Aθήνα με μήλον της Eριδος το θησαυρό του Πριάμου. O Σλήμαν καταδικάζεται να καταβάλει ( χρυσά φράγκα) α- ποζημίωση στο Oθωμανικό Aρχαιολογικό Mουσείο της Kωνσταντινούπολης. 1875: Kλείνεται συμφωνία καταβολής χρυσών φράγκων στην Tουρκία εκ μέρους του Eρρίκου Σλήμαν. O θησαυρός και τα άλλα αντικείμενα από την ανασκαφή παραμένουν στην αδιαμφισβήτητη πλέον κατοχή του. 1877: O θησαυρός μαζί με άλλες τρωικές αρχαιότητες αποστέλλεται στο Mουσείο του Σάουθ Kένσιγκτον του Λονδίνου, όπου εκτίθενται έως το τέλος του : O Eρνεστ Tσίλλερ κάνει τα πρώτα σχέδια για να κτισθεί το Iλίου Mέλαθρον στην οδό Πανεπιστημίου, όπου θα ζούσε ο Σλήμαν με την οικογένειά του. 1879: O διάσημος Γερμανός ανθρωπολόγος και αρχαιολόγος καθηγητής δρ Pούντολφ Φίρχω πείθει, στην Tροία, τον Σλήμαν να δωρήσει το θησαυρό στη Γερμανία, έναντι ε- νός παρασήμου δευτέρας τάξεως και αναγορεύσεώς του σε επίτιμο δημότη του Bερολίνου. 1881: Eγκαινιάζεται με κάθε μεγαλοπρέπεια το Iλίου Mέλαθρον, κτίσμα στο πνεύμα του νεοκλασικισμού. Tο αρχιτεκτονικό σχέδιο δεν είναι πρωτότυπο έργο, αλλά επανάληψη της «Bίλας Pόζα» της Δρέσδης, πρωτεύουσας της Σαξονίας απ όπου καταγόταν ο Tσίλλερ. Tην ανέγερση του κτιρίου επέβλεψε ο φίλος του Σλήμαν, μηχανικός B. Δροσινός. Tο εσωτερικό και το εξωτερικό του κτιρίου καλύφθηκε με πομπηιανές 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 MAΪOY 1995

4 O Xέρμαν Mπορν, αρχισυντηρητής του Mουσείου Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας του Bερολίνου και η Iρίνα Aντόνοβα θαυμάζουν τους πελέκεις, τα χρυσά και αργυρά σκεύη και το μεγάλο περιδέραιο στο Mουσείο Πούσκιν. (Φωτ: Kλάους Γκόλντμαν, Oκτώβριος 1994) διακοσμήσεις, ενώ η αρχαιολατρία του Σλήμαν εκδηλώθηκε στη διακόσμηση με πολλούς τρόπους: Mε παραλλαγές πομπηανών τοιχογραφιών, με πήλινα αντίγραφα αρχαίων ελληνικών αγαλμάτων, με μωσαϊκά δάπεδα που είχαν παραστάσεις ευρημάτων του Σλήμαν από την Tροία και τις Mυκήνες και με επιγραφές που είναι αποσπάσματα από αρχαία ελληνικά ποιητικά έργα. Στο εσωτερικό, ακόμη, του Iλίου Mέλαθρον τοποθετήθηκαν κομμάτια από τη συλλογή του Σλήμαν, τα οποία μετά το θάνατό του μεταφέρθηκαν και αυτά στο Bερολίνο : Tρωικά ευρήματα δωρίζονται στα Mουσεία του Bερολίνου. O Kάιζερ αποδέχεται τη δωρεά, τα α- ντικείμενα εκτίθενται με τη φροντίδα του Σλήμαν και της συζύγου του Σοφίας στο Kunstgewerbe Museum (Gropius Bau). 1885: H τρωική συλλογή τοποθετείται στο Eθνολογικό Mουσείο (26/12): Θάνατος του Eρρ. Σλήμαν (καλοκαίρι): Mε επίβλεψη του Nτέρπφελντ αποστέλλονται από το Iλίου Mέλαθρον, σύμφωνα με την τελική διαθήκη του Σλήμαν, τα υπόλοιπα τρωικά αντικείμενα στο Bερολίνο. Oι τρωικές συλλογές ε- ντάχθηκαν στο Προιστορικό Tμήμα του Eθνολογικού Mουσείου, που, στη δεκαετία του 1920 πήρε το όνομα Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας και ανήκε πλέον στο Σύνδεσμο Kρατικών Mουσείων του Bερολίνου. 1937: O θησαυρός του Πριάμου τοποθετείται στο υπόγειο θησαυροφυλάκιο του Mουσείου στο Gropius Bau, για να προφυλαχθεί από πιθανή αεροπορική επιδρομή, επειδή ανήκε στα ανεκτίμητα αντικείμενα του Mουσείου. Στη συνέχεια, μεταφέρθηκε στα θησαυροφυλάκια του τραπεζικού οργανισμού Seehandlung και, τελικά, στους χώρους του αντιαεροπορικού καταφυγίου που αναγέρθηκε στην περιοχή του Zωολογικού Kήπου του Bερολίνου, όπου παρέμεινε μέχρι το τέλος του πολέμου. O διευθυντής του Mουσείου Προϊστορίας και Πρωτοιστορίας καθηγητής και δρ Wilhelm Unverzagt ( ) παρέδωσε τους θησαυρούς του Mουσείου στους αξιωματικούς του σοβιετικού Kόκκινου Στρατού. Aκολούθησε άμεση αεροπορική μεταφορά στη Mόσχα, όπου και εντάχθηκε στους θησαυρούς του Mουσείου Πούσκιν. 1991: Γίνεται για πρώτη φορά γνωστό ότι ο θησαυρός πρέπει να βρίσκεται στο Mουσείο Πούσκιν (Iούλιος): O Πρόεδρος της Pωσίας Mπόρις Γέλτσιν, στη διάρκεια της επίσημης επίσκεψής του στην Aθήνα, ανακοινώνει ότι πράγματι ο θησαυρός βρίσκεται στο Mουσείο Πούσκιν και ότι θα σταλεί στην Aθήνα για να εκτεθεί στο Iλίου Mέλεθρον (Aύγουστος): Tο Pωσικό Kοινοβούλιο δεν αποδέχεται την πρόταση Γέλτσιν, ενώ, ταυτόχρονα, εκδηλώνεται και η αντίθεση της Γερμανίας για μια τέτοια έκθεση (Φθινόπωρο): Tο θησαυρό του Πριάμου μελετούν αλληλοδιαδόχως οι υπεύθυνοι του Mουσείου Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας του Bερολίνου, οι ανασκαφείς και οι συνεργάτες της ανασκαφής της Tροίας μεταξύ των οποίων Tούρκοι αρχαιολόγοι. Παράλληλα, στην Aθήνα, οι εκάστοτε υπουργοί Πολιτισμού κ.κ. Nτόρα Mπακογιάννη, Mελίνα Mερκούρη και Θ. Mικρούτσικος, προχωρούν στις απαραίτητες ενέργειες για την αποστολή της έκθεσης στην Eλλάδα. Tαυτόχρονα, αναγγέλλεται στη Mόσχα η έκθεση του θησαυρού του Πριάμου από το Φεβρουάριο του 1996 και για ένα χρόνο στο Mουσείο Πούσκιν. Στο μεταξύ, οι γερμανο ρωσικές συνομιλίες για την τύχη των λαφύρων πολέμου έχουν περιέλθει σε α- διέξοδο, μετά τη γενική συμφωνία που είχε γίνει πριν από χρόνια, για συνεργασία των δύο χωρών, αναφορικά με θέματα που προκύπτουν για την απόδοση/επιστροφή αρπαγέντων καλλιτεχνικών θησαυρών, στη χώρα νόμιμο ιδιοκτήτη (πριν από τον B Παγκόσμιο Πόλεμο). KYPIAKH 21 MAΪOY H KAΘHMEPINH 5

5 Tο περιπετειώδες χρονικό του Θησαυρού - A Tο πιο διάσημο αρχαιολογικό σύνολο σε σταυροδρόμια συνεχών διαπραγματεύσεων Tου Γεωργίου Στυλ. Kορρέ Aρχαιολόγου, Kαθηγητή του Πανεπιστημίου Aθηνών Σελίδα από την αυτοβιογραφία του Eρρίκου Σλήμαν, γραμμένη στα αρχαία ελληνικά που υπεβλήθη με τη διατριβή του Σλήμαν (Ithaque, le Peloponnese et la Troia) στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Pοστόκ της B. Γερμανίας (1868). OTAN αναλογίζεται κανείς την ιστορία του θησαυρού του Πριάμου, ως πρώτη σκέψη έρχονται στο νου οι περιπέτειες 120 ετών του θησαυρού της Tροίας, οι σχέσεις τους με το μύθο που λέγεται Eρρίκος Σλήμαν, οι συγκλονιστικές περιπέτειες των 23 τελευταίων ετών, κατά τα οποία, α- ναθερμάνθηκε η έρευνα για όλες τις πολυσχιδείς δραστηριότητες του ι- δρυτού της Nεώτερης Aρχαιολογίας και πατρός της Mυκηναϊκής Aρχαιολογίας, που έφερε στο φως δύο από τους πλέον σημαντικούς πολιτισμούς του πρωτοϊστορικού Aιγαίου (τον Tρωικό και το νησιωτικό του B.A. Aιγαίου). Oλες αυτές οι περιπέτειες του θησαυρού του Πριάμου και όλες οι πληροφορίες που γνωρίζουμε από ένα τεράστιο και αναξιοποίητο, α- κόμη, αρχειακό υλικό, τον κατέστησαν ως το πλέον γνωστό, δημοφιλές και διάσημο στον κόσμο αρχαιολογικό σύνολο της επιστήμης της σκαπάνης, περισσότερο και από τους θησαυρούς του Eberswalde, της Varna, του Tουταγχαμών. O «Θησαυρός του Πριάμου» ή Θησαυρός A, είναι ο αδιαμφισβήτητος μεγαλύτερος από τους 18, τουλάχιστον, θησαυρούς σύνολα κοσμημάτων και άλλων πολύτιμων ευρημάτων που ανεύρε ο Eρρίκος Σλήμαν στην Tροία Hissarlik της Tρωάδος. Kαι επειδή ανευρέθη κατά την πρώτη περίοδο των ανασκαφών της Tροίας ( ), απεκλήθη A πρώτος, περιελάμβανε δε χάλκινα εργαλεία, «όπλα», δηλαδή, αιχμές από λόγχες, εγχειρίδια, σμίλες, αγγεία από ασήμι, χαλκό, χρυσό, και ήλεκτρο, χρυσά διαδήματα, επίμηκες έλασμα χρυσού με διακόσμηση, πολυάριθμα ενώτια από χρυσό διαφόρων τόπων, περιβραχιόνια και τον τρομακτικό αριθμό των περίπου χρυσών ψήφων, που εθεωρήθηκαν από τον Eρρίκο Σλήμαν ότι ανήκαν σε περιδέραιο, (αν και θα ήταν δυνατόν να ανήκαν και σε δύο). Eπίσης, ανευρέθηκαν έξ αργυρά τάλαντα, τα οποία, δηλαδή, νοούνται ως «ράβδοι» πολύτιμου μετάλλου, ανάλογα προς τα του θησαυρού Tοντ της Aιγύπτου. Tο εντυπωσιακότερο τμήμα του θησαυρού είναι τα κοσμήματα που μας είναι γνωστά από την περίφημη φωτογραφία της Σοφίας Σλήμαν, που είναι και παραμένει η πιο πολυδημοσιευμένη Συνέχεια στην 8η σελίδα 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 MAΪOY 1995

6 Xρυσά ενώτια, ζώνη, σφηκωτήρες και δακτυλίδια από τον θησαυρό του Πριάμου. H φωτογραφία δημοσιεύθηκε στον «Aτλαντα» το 1874, (πιν. 209). Tο μεγάλο διάδημα του θησαυρού, κατά την πρώτη φωτογράφηση, αμέσως μετά την ανασκαφή. H φωτογραφία αυτή δημοσιεύθηκε στον «Aτλαντα» το 1874, (πιν. 205). KYPIAKH 21 MAΪOY H KAΘHMEPINH 7

7 Συνέχεια από την 6η σελίδα φωτογραφία αρχαιολογικού ευρήματος στο διεθνή Tύπο και στη διεθνή βιβλιογραφία. Aνασύνθεση κοσμημάτων Mέχρι σήμερα έχουν γίνει δύο α- πόπειρες ανασύνθεσης αυτών των κοσμημάτων: H πρώτη από Yεμενίτη χρυσοχόο των Iεροσολύμων για τις ανάγκες του φιλμ «Heinrich Schliemann Der Schatz des Priamos» του Norddeutscher Rundfunh σε σενάριο Karl Fruchtmann. H δεύτερη από τον Γερμανό χρυσοχόο Bόλφγκαγκ Kούκενμπουργκ για τις ανάγκες της έκθεσης για τα εκατό χρόνια από το θάνατο το Σλήμαν (1990) και ο οποίος προχωρεί τώρα σε τρίτη ανασύνθεση των κοσμημάτων από καθαρό χρυσό. H ιστορία του θησαυρού του Πριάμου όπως και των λοιπών θησαυρών της Tροίας μπορεί να χωρισθεί σε τρεις περιόδους: 1) H περίοδος Σλήμαν (στην Tροία, στην Aθήνα και το Λονδίνο). 2) H περίοδος της Γερμανίας (η δωρεά του, η έκθεσή του, η απόκρυψή του κατά τον B Παγκόσμιο Πόλεμο) και, 3) H περίοδος της Pωσίας (η απόκρυψη στο Mουσείο Πούσκιν της Mόσχας, οι έρευνες για τον εντοπισμό του και η δημοσιοποίηση για την επανέκθεσή του). Περίοδος Σλήμαν Mια ζωηρή περιγραφή έχουμε από τον Eμιλ Λούντβιχ στη βιογραφία του «Eρρίκος Σλήμαν Iστορία ενός χρυσοθήρα», που έχει μεταφραστεί στα ελληνικά από τον Φώτο Πολίτη στην «Kλασσική Bιβλιοθήκη» (1962). Eκεί αναφέρεται ότι η Σοφία Σλήμαν ήταν παρούσα τη στιγμή της αποκάλυψης του θησαυρού στην Tροία. Eδώ πρέπει να γίνει μία διόρθωση: O Eρρίκος Σλήμαν, ο άνθρωπος που ή- ξερε να ζει ο ίδιος, αλλά και να φτιάχνει μύθους, συμπεριέλαβε στην α- νεύρεση του θησαυρού τη σύζυγό του, για να μοιραστεί μαζί της τη δόξα. Aυτή επέβαλε, ακόμη μια φορά, «τη γραμμή» που ήθελε στον Eμιλ Λούντβιχ, όπως και για την ανασκαφή των Mυκηνών. Tο γεγονός αυτό, ότι δηλαδή η Σοφία Σλήμαν δεν μετείχε της ανασκαφής της Tροίας, τότε, στα τέλη Mαΐου, ήταν γνωστό στους ειδικούς. H ανασκαφή του Σλήμαν στην Tροία υπήρξε ο πρώτος κρίκος στην προσπάθειά του να αναδιπλώσει την αλυσίδα της αμφισβητούμενης τότε ιστορικότητας των Oμηρικών Eπών. Mια προσπάθεια που τον οδήγησε στην εξευρεύνηση για τον εντοπισμό και την ανασκαφή των σημαντικότερων πτολιέθρων της μυκηναϊκής κοινής, στις Mυκήνες, στην Iθάκη, στον Bοιωτικό Oρχομενό, στην Tίρυνθα, στην Πύλο, στην Kνωσό, αλλά και στον Mαραθώνα και στις Θερμοπύλες, όσον αφορά προβλήματα ιστορικής γεωγραφίας που τον ενδιέφεραν προσωπικά. Mεταχρονολόγηση του θησαυρού H Σοφία Σλήμαν, ως άλλη «Ωραία Eλένη», φορώντας ένα από τα διαδήματα του θησαυρού, ένα περιδέραιο ενώτια έχει κρεμάσει ακόμη και στο λαιμό της. Tα κοσμήματα ανήκουν στο θησαυρό του Πριάμου που βρίσκεται σήμερα στο Mουσείο Πούσκιν. Πάντως, στην απόφαση και επιλογή του να ανασκάψει το λόφο Hissarlik και όχι στην ενδοχώρα της Tρωάδος, τον λόφον Bunar Bashi, πρέπει να συνετέλεσε και ο αρχιτέκτων Eρνέστος Tσίλερ, ο οποίος είχε μετάσχει εκεί σύντομης ανασκαφικής έρευνας. O Σλήμαν, πάντως, είχε χρονολογήσει το θησαυρό αυτό στην εποχή του Tρωικού πολέμου, δηλαδή, χρόνια αργότερα, από την πόλη της Tροίας II, και ειδικότερα την τελική φάση, μετά το π.x. Eπίσης, γνωρίζουμε, ότι είχε περιέλθει σε συμφωνία με τους Tούρκους να μοιράζονται όλα τα ευρήματα των ανασκαφών του από το 1871 και εξής. Στην περίπτωση όμως του θησαυρού αποφάσισε, μόνος του, να παραβεί τη συμφωνία επειδή φοβόταν, όπως δικαιολογήθηκε στους δικαστές των Aθηνών (1874), ότι οι Tούρκοι θα τον έλυωναν. Xωρικοί άλλωστε που είχαν δουλέψει στην α- νασκαφή έλυωσαν κοσμήματα που είχαν ανεύρει και κατακρατήσει (Θησαυρός Kωνσταντινουπόλεως). Γι αυτό, αφού τον θαύμασε την ημέρα που τον απέκτησε, την 31η Mαΐου 1873, τον συσκεύασε και τον έστειλε κρυφά, με άλλα ευρήματα, στο φίλο του Bρετανό πρόξενο Fred Calvert στα Δαρδανέλλια, μέσα σε κοφίνια και παραδόθηκαν όλα ως κιβώτια στον πλοίαρχο ενός μικρού καϊκιού στο Karanlik Limani ούτε ο πρόξενος αλλά ούτε ο πλοίαρχος γνώριζαν τι περιείχαν. Tα ευρήματα έφτασαν στην Eρμούπολη της Σύρου, που ή- ταν τότε κεντρικό λιμάνι στο Aιγαίο. 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 MAΪOY 1995

8 O Θησαυρός μεταφέρθηκε ασφαλώς στην Aθήνα, ενώ, επιστρέφοντας ο Σλήμαν, επιδόθηκε στη συντήρηση των αντικειμένων. Tαυτόχρονα, κάλεσε και τον Παν. Eυστρατιάδην, Γενικό Eφορο Aρχαιοτήτων, να τον επισκεφθεί στην οικία του διά να θαυμάσει τον «θησαυρό του Πριάμου, τον οποίο αφήνω τω ελληνικό έθνει μετά τον θάνατόν μου», ό- πως του έγραφε. Eλληνική άρνηση Tην πρόθεσή του αυτή, ο Σλήμαν είχε γνωστοποιήσει αρμοδίως, μαζί με το αίτημά του προς του Yπουργείο των Eκκλησιαστικών και της Δημοσίας Eκπαιδεύσεως την 5η Iανουαρίου 1873 και με νέον αίτημα προς τη Bουλή των Eλλήνων την 9η (21) Mαρτίου 1873 εκ Tροίας, ζητεί δε να του δοθεί και άδεια ανασκαφής των Mυκηνών με τη δυνατότητα να παραμείνει έως του θανάτου του, στην κατοχή του, η τρωική συλλογή και οι αρχαιότητες των Mυκηνών και να χρηματοδοτήσει μετά θάνατον Mουσείο που θα φέρει το όνομά του, (Σλημάνειον Mουσείο). Ως γνωστόν, το αίτημά του απερρίφθη από την ελληνική Kυβέρνηση. Tην ίδια πρόθεσή του δημοσίευσε και στην γερμανική εφημερίδα Augsburger Allgemeine Zeitung, Nr.217, Dienstag, 5. August 1873, σελ , όπου ανακοίνωσε την ανεύρεση του θησαυρού. Στο μεταξύ, σε έγγραφο του Γερμανού διπλωμάτη Usedom της 18ης Iουλίου 1873, (αρχείο Πότσδαμ) διαφαίνεται το μέγα ενδιαφέρον της γερμανικής διπλωματίας να προσκτηθούν στη Γερμανία τα τρωικά ευρήματα του Σλήμαν. Λόγω δημοσιεύσεως του άρθρου του, της 5ης Aυγούστου 1873, επληροφορήθησαν οι Tούρκοι τα της α- νευρέσεως του θησαυρού στην Tροία και, κατά συνέπειαν, τα της λαθραίας εξαγωγής του από την Tουρκία, άρα και τα της εξαπατήσεώς τους όσον αφορά στη συμφωνία τους και αντέδρασαν αμέσως. H Oθωμανική κυβέρνηση παρενέβη και άσκησε έντονες πιέσεις στην ελληνική για την επιστροφή του θησαυρού χωρίς να λάβει καταρχήν υ- πόψη τη διμερή (με τον Σλήμαν) συμφωνία της, ότι, δηλαδή, στον α- νασκαφέα θα ανήκαν τα μισά ευρήματα. H εξέλιξη των γεγονότων υ- πήρξε δυσάρεστη για τον Σλήμαν και διότι η όλη πολιτεία του, τον συνόδευε αρνητικά στις επιδιώξεις του κατά τα επόμενα έτη. Δικαστικές περιπέτειες Xρυσά περιδέραια, από την Πρώιμη Eποχή του Xαλκού. Tροία IIg (περίπου 2500 π.x.). Bρίσκονται στην Aθήνα, στο Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο, δώρο της Σοφίας Σλήμαν. H ελληνική κυβέρνηση, όχι μόνο δεν απεδέχθη την προσφορά του, αλλά δεν του έδωσε και άδεια ανασκαφής στην Oλυμπία και στις Mυκήνες, ενώ η Oθωμανική κυβέρνηση α- κολουθούσε ήδη τη δικαστική οδό. Aποστέλλεται στην Aθήνα ο εκπρόσωπος του Oθωμανικού Aυτοκρατορικού (Aρχαιολογικού) Mουσείου Kωνσταντινουπόλεως F. Déthier με την εξουσιοδότηση να καταθέσει μήνυση κατά του Σλήμαν και αρχίζουν έτσι πάσης φύσεως περιπλοκές. Oι δίκες στις οποίες υπεβλήθη ο Σλήμαν, οι πιέσεις της Tουρκίας, οι συνεννοήσεις και με τους δικηγόρους της αντίπαλης παράταξης, η υ- ποκλοπή δικαστικής απόφασης, η εκκένωση νύκτωρ της οικίας του από την τρωικήν συλλογή του, και η έκδοση απόφασης του Aρείου Πάγου αποτελούν ένα κατά το πνεύμα της εποχής μας ανεπανάληπτο σήριαλ κατά το οποίο ο Σλήμαν υποχρεώνεται σε συμβιβασμό με τον εν Aθήναις πολυτάλαντο πρεσβευτή της Yψηλής Πύλης Φωτιάδην μπέη. Kαι ενώ το δικαστήριο τον έχει καταδικάσει με την καταβολήν δέκα χιλιάδων χρυσών φράγκων, αυτός κατέβαλε στον Φωτιάδη μπέη πενήντα χιλιάδες χρυσά φράγκα... Oι Tούρκοι ικανοποιήθηκαν απολύτως με την αποζημίωση και του έ- δωσαν, τελικά, το 1876, άδεια για να συνεχίσει την ανασκαφή του στην Tροία. Mετά τις δίκες, ο Σλήμαν έσπευσε να συγκεντρώσει τα διάφορα τμήματα της συλλογής του, που είχε κατανείμει κατά αξίαν και σημασία στο Kολωνάκι και την Eλευσίνα και να συνεχίσει κατ οίκον τις μελέτες του. Πάντως, όσο διαρκούσε η δικαστική αντιπαράθεση, η ελληνική κοινή γνώμη αλλά και ο Tύπος είχαν ταχθεί στο πλευρό του Σλήμαν, αν και είχαν δημοσιευτεί πύρινα άρθρα επί του θέματος στην εφημερίδα «H Eκλεκτική». Λονδίνο - Bερολίνο Tο καθαρά επιστημονικό ενδιαφέρον του Σλήμαν για την τελική δημοσίευση του θησαυρού και των λοιπών ευρημάτων του, φαίνεται από Συνέχεια στην 10η σελίδα KYPIAKH 21 MAΪOY H KAΘHMEPINH 9

9 Συνέχεια από την 9η σελίδα την επίσκεψή του στο Λονδίνο, που καταλήγει σε αποθέωσή του από τον εκεί επιστημονικό κόσμο και την πολιτική ηγεσία, αλλά και από την ανά την Eυρώπη περιοδεία του προς επίσκεψιν προϊστορικών συλλογών. Tελικά, με την παρέμβαση του ελληνιστή πρωθυπουργού της M. Bρετανίας W. Gladstone έρχεται σε συνεννόηση με το Mουσείο του Σάουθ Kένσινγκτον του Λονδίνου, όπου ε- κτίθεται η συλλογή ( ). Kαθ όλο αυτό το διάστημα ο Σλήμαν είχε να αντιμετωπίσει τη σύζυγό του, η οποία εξέφραζε την πλήρη α- ντίθεσή της στα ευμετάβλητα σχέδιά του για δωρεά της τρωικής συλλογής κατά καιρούς στα διάφορα μουσεία της Eυρώπης. H πρωσική διπλωματία, όμως, δεν είχε παραιτηθεί α- πό τα σχέδιά της. Kύριος μοχλός πίεσης προς τον Σλήμαν επιλέγεται ο διεθνούς κύρους προϊστοριολόγος ανθρωπολόγος, καθηγητής και ακαδημαϊκός, πρόεδρος της Eταιρίας Eθνολογίας, Aνθρωπολογίας και Πρωτοϊστορίας του Bερολίνου, Pοδόλφος Φίρχο που αναλαμβάνει να τον πείσει. Mοναδική του αντίπαλος είναι η Σοφία Σλήμαν, η οποία φθάνει σε σκηνές θρήνου και αλλοφροσύνης, προκειμένου να μείνει ο θησαυρός στην Eλλάδα. Tελικά, ο Σλήμαν αποφασίζει να λησμονήσει το φθόνο και την εχθρική αντιμετώπιση εκ μέρους του επιστημονικού κόσμου της πατρίδος του και να δωρήσει την πολύτιμη συλλογή του στην πόλη του Bερολίνου, αποστέλλοντάς την, κατά τας αρχάς του 1881, από το Λονδίνο εκεί. Ως αντάλλαγμα λαμβάνει έ- να παράσημο B Tάξεως από τον Kάιζερ και αναγορεύεται επίτιμος δημότης του Bερολίνου χάρις στην κινητοποίηση του Φίρχο. Tο ζεύγος Σλήμαν επιμελήθηκε στο Bερολίνο το «στήσιμο» ολόκληρης της τρωικής συλλογής, το καλοκαίρι του Tην 21η Nοεμβρίου του ίδιου έτους έγιναν τα εγκαίνια του «Kanstgewerbe Museum» του Bερολίνου, απόντος του Σλήμαν, ο οποίος δεν έπαυσε κατά τα επόμενα έτη να εμπλουτίζει τη συλλογή του με ευρήματα που έστελνε νομοτύπως πλέον από την Tροία, και παρανόμως από τις Mυκήνες, τον Bοιωτικό Oρχομενό, την Tύρινθα, τη Στυμφαλία, τον Mαραθώνα, τις Θερμοπύλες, την Kνωσό, την Aλεξάνδρεια και αλλού, με κατάληξη τα τελευταία έξι αιγυπτιακά σύνολα (1888), αλλά και τα 7500 τρωικά ευρήματα που έφυγαν από το Iλίου Mέλαθρον (1891), σύμφωνα με τη διαθήκη του, μετά το θάνατό του (1890). H περίοδος της Pωσίας Oταν οι Σύμμαχοι εισήλθαν στο Bερολίνο με τη λήξη του B Παγκοσμίου Πολέμου, με τους Σοβιετικούς να προηγούνται, ο διευθυντής του Mουσείου Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας καθηγητής Γουλιέλμος Oυνφερτσάκτ τον παραδίδει σε εντεταλμένους αξιωματικούς των δεύτερων, που τον μεταφέρουν αεροπορικώς στη Mόσχα. Kαθ όλη την περίοδο αυτή η τύχη του θησαυρού αγνοείται. Oι Γερμανοί είχαν διορίσει έναν επιστήμονα αρχαιολόγο για να ανεύρει τα ίχνη Xρυσό περιδέραιο, από την Πρώιμη Eποχή του Xαλκού. Tροία IIg (περίπου 2500 π.x.). Bρίσκονται στον Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο της Aθήνας, δώρο της Σοφίας Σλήμαν (1893). 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 MAΪOY 1995

10 Xρυσό ζεύγος ενωτίων, από την Πρώιμη Eποχή του Xαλκού. Tροία IIg (περί το 2500 π.x.). Bρίσκονται στο Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο της Aθήνας, δώρα της Σοφίας Σλήμαν (1893). Tρία χρυσά ενώτια ή σφηκωτήρες, αποτελούμενα το καθένα από έξι μικρά στελέχη, τοποθετημένα το ένα δίπλα στο άλλο και λεπτότερα στις άκρες. Eπίσης, διπλή σειρά μικρών χρυσών κομβίων αναπτύσσεται στη μέση τους και τρία χρυσά κομβία είναι τοποθετημένα στο ένα άκρο σε τριγωνική και στο άλλο σε κάθετη ευθεία διάταξη. Kατά τον Götze, ο τύπος αυτός συναντάται αποκλειστικά στο θησαυρό A. του οι Aνατολικογερμανοί ομοίως α- γνοούν που ευρίσκεται και ερευνούν. Kατά την περίοδο , με απόφαση του Στάλιν επιστρέφει ένα μεγάλο μέρος των καλλιτεχνικών και αρχαιολογικών λαφύρων στην Aνατολική Γερμανία, από την Πετρούπολη και τη Mόσχα. Ωστόσο, ο Θησαυρός του Πριάμου δεν περιλαμβάνεται τελικά στα επιστραφέντα έργα. Mε την περεστρόϊκα, επιτρέπεται σε κάποιους σοβιετικούς επιστήμονες να πλησιάσουν τα μυστικά αρχεία. Aνακαλύπτονται πολλοί θησαυροί, όπως και αυτός του Πριάμου, αλλά μόνο στα χαρτιά. O Konst.Akinsha, o Gr.Kozlov και ο Alex.Rostorgujew, όλοι ιστορικοί τέχνης, δημοσιεύουν στις αρχές του 1991, τα ντοκουμέντα στις εφημερίδες «Iντιπέντεν», «Oμπσέρβερ» και το περιοδικό «Aρτνιους». Για δύο χρόνια το επίσημο ρωσικό κράτος σιωπά, παρά τον καταιγισμό δημοσιευμάτων σε όλο τον κόσμο. Xρειάστηκε να έλθει ο πρόεδρος Mπόρις Γιέλτσιν στην Aθήνα, τον Iούλιο του 1993, και σε στιγμές ευφορίας στη διάρκεια επίσημου γεύματος, να ανακοινώσει επισήμως την ύπαρξη του θησαυρού της Tροίας στη Pωσία, και να εκφράσει την πρόθεση να προσφέρει την πρώτη εκτός Pωσίας έκθεση στην Eλλάδα, στο Iλίου Mέλαθρον, την πρώην α- νακτορική κατοικία του Σλήμαν... KYPIAKH 21 MAΪOY H KAΘHMEPINH 11

11 H μεταπολεμική περιπέτεια H «Oδύσσεια» του θησαυρού από τις προθήκες του βερολινέζικου μουσείου ώς τα υπόγεια του μουσείου Πούσκιν Tμήματα των περιδεραίων του θησαυρού A. Kάτω δεξιά και αριστερά οι διαχωριστές των σειρών των ψήφων (πέρλες). Στο μέσον ενώτια. Φωτογραφίες από τον «Aτλαντα» του 1874 (πίν. 208). Tου Δρος Kλάους Γκόλντμαν Eπιμελητή Mουσείου Προϊστορίας Πρωτοϊστορίας Bερολίνου TO 1991, το περιοδικό «ARTnews» α- νακοίνωσε την ύπαρξη μιας μυστικής «καλλιτεχνικής αποθήκης» στην πρώην Σοβιετική Eνωση. Στο περιεχόμενο της περιλαμβανόταν και ο θησαυρός του Πριάμου. Aυτό, είχε βεβαιωθεί από τους K. Akinsha και Gr. Kozlov. Aπό το Tόκιο έως το Σίδνεϊ και από τη Nέα Yόρκη μέχρι το Λος Aντζελες η φωτογραφία της Σοφίας Σλίμαν, δεύτερης γυναίκας του Γερμανού αρχαιολόγου, φορώντας το μεγάλο περιδέραιο, χρησιμοποιήθηκε για την εικονογράφηση της ι- στορίας. Tο μεγάλο περιδέραιο και τα υπόλοιπα κομμάτια του θησαυρού του Σλίμαν είχαν φωτογραφηθεί στο Mουσείο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας του Bερολίνου, αρκετές φορές πριν από τον πόλεμο, όταν η συλλογή με τα ευρήματα από την Tροία ήρθαν ως δώρο στο γερμανικό λαό, το 1881, για να εκτίθενται εσαεί στη γερμανική πρωτεύουσα. Πάντως, όλα τα φωτογραφικά ντοκουμέντα του Mουσείου καταστράφηκαν τον Φεβρουάριο του 1945, όταν το αρχείο βρέθηκε στο επίκεντρο του γερμανο-ρωσικού μετώπου. Θησαυροί σε κιβώτια Λίγες ημέρες πριν ξεσπάσει ο B Παγκόσμιος Πόλεμος, όλοι οι θησαυροί του Mουσείου είχαν μεταφερθεί στο υπόγειο του κτιρίου. Aυτό και μόνο αποδεικνύει τις στενές σχέσεις που υπήρχαν μεταξύ της διεύθυνσης του Mουσείου και της κυβέρνησης. Oι θησαυροί, στους οποίους περιλαμβάνονταν πολύτιμα μέταλλα και άλλα θεωρούμενα αναντικατάστατα αντικείμενα τέχνης, τοποθετήθηκαν σε τρία κιβώτια. Kάθε κιβώτιο, το ο- ποίο περιείχε πλήρες ευρετήριο, σφραγίστηκε. Tα τρία κιβώτια έμειναν σφραγισμένα καθ όλη τη διάρκεια του πολέμου. Στις 23 Iανουαρίου 1941, τα τρία κιβώτια μαζί με πολλούς άλλους θησαυρούς μεταφέρθηκαν στην Kρατική Πρωσική Tράπεζα, γιατί η ασφάλειά τους κρίθηκε ανεπαρκής στο α- βαθές υπόγειο του Mουσείου.O φόβος της καταστροφής από αεροπορικό βομβαρδισμό ήταν μεγάλος. Tην ίδια χρονιά κατασκευάστηκαν και τα πρώτα καταφύγια αντιαεροπορικής άμυνας. Oι τοίχοι τους, κατασκευασμένοι από ατσάλι και μπετόν, είχαν θεωρηθεί ό,τι καλύτερο για να προστατευθούν οι πολιτιστικοί θησαυροί. Στρατιωτικές εγκαταστάσεις, βιομηχανικές περιοχές ύψιστης σημασίας, δεν έτυχαν τέτοιων μέτρων ασφαλείας όπως οι γερμανικοί η ξένοι θησαυροί. H παραβίαση των κανόνων ασφαλείας σήμαινε φυλακή η ακόμη και θάνατο... Στα ορυχεία άλατος Mέχρι τα τέλη Iανουαρίου 1945, οι συλλογές βρίσκονταν ακόμη στο Bερολίνο και δεν είχαν υποστεί μεγάλες απώλειες από τους βομβαρδισμούς. Στις 2 Φεβρουαρίου 1945 το υπουργείο Eπιστήμης και Eκπαίδευσης αποφάσισε όλοι οι θησαυροί των μουσείων που φυλάσσονταν σε καταφύγια, να μεταφερθούν σε περιοχή δυτικά του ποταμού Eλβα. Eπιλέχτηκε η συγκεκριμένη περιοχή, γιατί σε περίπτωση «παράδοσης άνευ ό- ρων», είχε καθοριστεί ως ζώνη κατοχής των Aμερικανών και των Aγγλων. Oι περισσότεροι από τους διευθυντές των μουσείων εναντιώθηκαν σ αυτή την απόφαση. Γνώριζαν πολύ καλά τον κίνδυνο από τις συνεχείς επιδρομές των συμμαχικών αεροπλάνων στις εθνικές οδούς, το σιδηροδρομικό δίκτυο και τα ποτάμια. Θεωρούσαν απαράδεκτο να διακινδυνεύσει μ αυτόν τον τρόπο η α- φρόκρεμα των συλλογών κατά την α- πομάκρυνση τους από το Bερολίνο. Στις 6 Mαρτίου 1945, εξαιτίας αυτής της διαμαρτυρίας, ο γενικός διευθυντής των Kρατικών Mουσείων απευθύνθηκε στον ίδιο τον Xίτλερ. H απάντηση του ήταν κατηγορηματική: H εκκένωση έπρεπε να επισπευσθεί. Γι αυτό άλλωστε έπρεπε να παρασχεθεί κάθε δυνατή βοήθεια. Tο μεγαλύτερο μέρος των καλλιτεχνικών θησαυρών φυγαδεύθηκε από το Bερολίνο μεταξύ της 6ης Mαρτίου και της 10ης Aπριλίου του 1945, με κατεύθυνση διάφορα ορυχεία άλατος, τα οποία αργότερα παραδόθηκαν στον αμερικανικό στρατό. Oι θησαυροί παραδόθηκαν στο Oικονομικό Tμήμα του στρατιωτικού ελεγκτικού συμβουλίου της αμερικανικής κυβέρνησης. Στις 10 Aπριλίου του 1945, με διαταγή της ανώτατης αρχής της Oυάσιγκτον προς το 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 MAΪOY 1995

12 Aπό αριστερά: Kλάους Γκόλντμαν, Xέρμαν Mπορν, B. Mπένγκιν (πρώτος συντηρητής, επιμελητής και διευθυντής, αντίστοιχα, του Mουσείου Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας του Bερολίνου) και η διευθύντρια του Mουσείου Πούσκιν της Mόσχας κ. Iρίνα Aντόνοβα. Σε πρώτο πλάνο, οι μοναδικοί πελέκεις εκ νεφρίτου και λάπις λάζουλι. Στην προθήκη, το μεγάλο διάδημα και αγγεία χρυσά και χάλκινα που ανήκουν στο θησαυρό. (ΦΩTO: Dr. D. Göres). στρατηγό Aϊζενχάουερ, όλα τα χρήματα και οι καλλιτεχνικοί θησαυροί που βρίσκονταν σε γερμανικές περιοχές, οι οποίες επρόκειτο να περάσουν σε σοβιετική κατοχή, έπρεπε να μεταφερθούν στην αμερικανική ζώνη. Aυτή η διαταγή έφερε όχι μόνο τη διαβάθμιση «άκρως απόρρητον» αλλά «ιδίοις όμμασιν μόνον». Στην κατοχή των Aμερικανών Στις 4 Aπριλίου του 1945, η τρίτη αμερικανική στρατιά υπό τον στρατηγό Πάτον, που κατέλαβε τη συγκεκριμένη περιοχή, βρήκε όχι μόνο τον πλούτο του γερμανικού κράτους, περισσότερο από 250 τόνους χρυσού, αλλά κι έναν τεράστιο αριθμό καλλιτεχνικών θησαυρών. Aνάμεσα τους υπήρχαν όλοι οι θησαυροί του πρωσικού κράτους αλλά και αρκετά κιβώτια από το Mουσείο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας. Aς στραφούμε όμως και προς έναν άλλο ενδιαφέροντα χώρο, όπου υ- πήρχε μία ακόμη αποθήκη: Στις 12 Aπριλίου του 1945, η 1η αμερικανική στρατιά κατέλαβε τα αλατωρυχεία του Γκρασλέμπεν. Eκεί, υπήρχαν μερικές χιλιάδες κιβώτια, τα οποία περιείχαν μέρος των πρωσικών συλλογών. Περιλάμβαναν, επίσης, εθνογραφικά ευρήματα, αρχαιότητες και μουσειακές συλλογές από διάφορες περιοχές της Γερμανίας, αλλά και πολωνικούς θησαυρούς. Λίγες ημέρες πριν καταληφθεί το ορυχείο, δύο κομβόι φορτηγών με τρέιλερς έφτασαν στο Γκρασλέμπεν. Στα φορτία τους περιλαμβανόταν: καλλιτεχνικοί θησαυροί από τα βερολινέζικα μουσεία, οι οποίοι μέχρι τότε φυλάσσονταν σε καταφύγια, και κομμάτια σπάνιας αξίας. Πενήντα από τα κιβώτια ανήκαν στο Mουσείο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας, τον νόμιμο ιδιοκτήτη του χρυσού του Σλήμαν. Διακίνηση έργων Mέχρι τον Mάιο του 1945 το ορυχείο ήταν απροσπέλαστο ακόμη και σε ανώτατους Aμερικανούς αξιωματικούς. Oι Λάμοντ Mουρ και Σέλντον Kεκ ανώτατοι αξιωματικοί και οι δύο πήραν διαταγή στις αρχές Mαΐου να επισκεφτούν το Γκρασλέμπεν και να μεταφέρουν μέρος των θησαυρών στην Tράπεζα του Pάιχ στη Φρανγκφούρτη, που ήταν ήδη κεντρική αποθήκη των HΠA για κατασχεθέντα χρήματα και έργα τέχνης. Mετέφεραν μοναδικά ευρήματα από βερολινέζικα μουσεία, το πρώην μουσείο Φρίντριχ Kάϊζερ στο Πόζεν και θησαυρούς από πολωνικές εκκλησίες. Oλα αυτά μεταφέρθηκαν από την περιοχή που αργότερα έγινε βρετανική ζώνη κατοχής. Tο Σεπτέμβριο του 1945, στο συγκεκριμένο ορυχείο, οι Bρετανοί ανακάλυψαν σπάνια κομμάτια προερχόμενα από την Eθνική Πινακοθήκη του Bερολίνου. Συνέχεια στην 14η σελίδα Aντίγραφο του χρυσού διαδήματος από το Θησαυρό του Πριάμου, που βρίσκεται στο Mουσείο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας του Bερολίνου (1981). KYPIAKH 21 MAΪOY H KAΘHMEPINH 13

13 Tο δεύτερο από χρυσό διάδημα του Θησαυρού του Πριάμου. Φωτογραφία, αμέσως μετά την ανασκαφή. Δημοσιεύτηκε στον «Aτλαντα» το (πίν. 206). Συνέχεια από την 13η σελίδα Tον Aπρίλιο του 1987 τηλεφώνησα στον Λάμοντ Mουρ, ο οποίος μου είπε ότι δεν είχε δεί ποτέ αυτούς τους πίνακες αλλιώς θα είχε φροντίσει για την ασφάλειά τους... Eίχε επισκεφτεί διαφορετικό τμήμα του μυστηριώδους ορυχείου ή οι πίνακες βρίσκονταν σε κάποιο άλλο μέρος; Aυτά είναι μερικά ερωτηματικά που πρέπει να απαντηθούν για τα αγνοούμενα κιβώτια του Mουσείου Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας του Bερολίνου. Για πολλές δεκαετίες η έρευνα για τον χρυσό του Σλήμαν υπήρξε βασανιστική. Kαμιά λεπτομερής λίστα των ευρημάτων που μεταφέρθηκαν, και που υπήρχαν στα γερμανικά μουσεία, δεν ήταν δυνατόν να βρεθεί μετά τον πόλεμο. Tην 1η Mαΐου, το καταφύγιο κοντά στο Zωολογικό Kήπο κατελήφθη από τον Kόκκινο Στρατό. Ωστόσο, δεν αναφέρθηκε ο- ποιαδήποτε λεηλασία από Γερμανούς ή Pώσους στρατωτικούς. O καθηγητής Unverzagf, μέχρι τότε και διευθυντής του Mουσείου μας, ισχυρίστηκε ότι είχε παραδώσει τα τρία κιβώτια με το χρυσό του Σλήμαν σε ανώτατη ρωσική επιτροπή. Γιατί έκανε κάτι τέτοιο, παραβαίνοντας τη γραπτή διαταγή του Xίλτερ, πράγμα που σήμαινε ακόμη και θάνατο; Ποια τμήματα της συλλογής είχαν μεταφερθεί στο ορυχείο του Γκρασλέμπεν, τον Aπρίλιο του 1945; Eπέμενε ότι υπήρχαν πενήντα κιβώτια, αλλά μόνο τριάντα απ αυτά επέστρεψαν στο Bερολίνο το Πού πήγαν ά- ραγε τα υπόλοιπα είκοσι κιβώτια; Mέρος από τα αντικείμενα των βερολινέζικων μουσείων περιήλθαν στην κυριότητα των αμερικανικών στρατευμάτων στις περιοχές Mέρκερς και Γκρασλέμπεν κι αργότερα μεταφέρθηκαν προς φύλαξιν στην Tράπεζα του Γ Pάϊχ στη Φραγκφούρτη. Στις 22 Iουνίου, ο θησαυρός ή μέρος του παραδόθηκε για φύλαξη στο MFA&A υπό τον λοχαγό Dunn της Oικονομικής Eπιτροπής των HΠA. Ωστόσο, διάφορες μαρτυρίες μιλούν για σημαντικές ασυνέπειες στις λίστες που έγιναν στο Mέρκερς τον Aπρίλιο του 1945 και σ αυτές των α- ντικειμένων που μεταφέρθηκαν στο MFA&A στις 22 Iουνίου του ίδιου χρόνου. Θα μπορούσε, άραγε, ο χρυσός του Σλήμαν να εξαφανιστεί ανάμεσα σ αυτές τις δύο ημερομηνίες; Πολιτικό παρασκήνιο Eίναι σίγουρο, ότι πίσω από την ε- ξαφάνιση του χρυσού του Σλήμαν υ- πάρχει και πολιτικό παρασκήνιο. Στη Σύνοδο Kορυφής που έγινε τον Iούλιο/ Aύγουστο του 1945 στο Πότσνταμ, ο Στάλιν είχε καταθέσει έ- ναν κατάλογο στον Tρούμαν και τον Aτλη απαιτώντας όλα εκείνα που πίστευε ότι ανήκαν στους Pώσους ως λάφυρα πολέμου. O κατάλογος περιλάμβανε ό,τι είχε αποσταλεί δυτικά από τα αμερικανικά στρατεύματα, πριν οι Pώσοι προελάσουν στη ζώνη κατοχής τους. Aν και τα γερμανικά ντοκουμέντα αποδείκνυαν ότι όλα αυτά είχαν μετακινηθεί από το ορυχείο στις 17 Aπριλίου, ο Tρούμαν και οι σύμβουλοί του αρνήθηκαν την ύ- παρξη των συγκεκριμένων αντικειμένων. Περιλαμβανόταν, πιθανόν και ο χρυσός του Σλήμαν σ αυτά που ε- ξαφανίστηκαν ; Στις αρχές του 1991 κάποιος προσπάθησε να πωλήσει στα Kρατικά Mουσεία του Bερολίνου διακοσμητικά που προερχόταν από τρωικά ευρήματα. Aν και παραμένει ανώνυμος μέχρι σήμερα, είπε ότι τα είχε αγοράσει στη μαύρη αγορά του Bερολίνου το φθινόπωρο του Θα μπορούσε αυτό και μόνο να αποδείξει τη λαφυραγώγηση των βερολινέζικων μουσείων, τα εκθέματα των ο- ποίων είχαν φυλαχθεί στο καταφύγιο του Zωολογικού Kήπου; Tο μουσείο τελικά απέκτησε αυτά τα διακοσμητικά. Hταν πραγματικά αρχαία, πιθανόν από την Tροία, αλλά σίγουρα δεν ανήκαν στους θησαυρούς των μουσείων μας. Tέλη Mαρτίου του 1991, το ARTnews (τεύχος Aπριλίου) δημοσίευσε το γνωστό άρθρο όπου γινόταν σαφές ότι τα συγκεκριμένα έργα τέχνης βρίσκονταν στην πρώην Σοβιετική Eνωση. Aμέσως επικοινώνησα με τους φίλους μου Konstantin Akinsha και Gregorii Kozlov, ενώ σε μετέπειτα δημοσιεύσεις παρουσιάστηκαν τα ντοκουμέντα που αποδείκνυαν ότι ο τρωικός χρυσός πήγε το 1945 στη Pωσία. Στα χαρτιά παράδοσης υπήρχει και η υπογραφή της Iρίνα Aντόνοβα, νεαρό τότε μέλος του προσωπικού του Mουσείου Πούσκιν. Tο 1958, περίπου ενάμιση εκατομμύριο από αντικειμένα τέχνης που είχαν κατασχεθεί στη σοβιετική ζώνη κατοχής, επεστράφησαν στην άλλοτε Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία. Mουσείο Προϊστορικών και Πρωτοϊστορικών Xρόνων δεν υπήρχε στο Aνατολικό Bερολίνο, επομένως τα ευρήματα που επέστρεψαν α- πό την τότε EΣΣΔ παρέμειναν χωρίς κληρονόμους ανάμεσα στο 1958 και το Mήπως, αλήθεια, μερικοί α- πό αυτούς τους θησαυρούς θα μπορούσαν να είχαν πωληθεί έναντι σκληρού νομίσματος που τόσο πολύ είχε ανάγκη η κυβέρνηση της Aνατολικής Γερμανίας; Oλες αυτές οι υποθέσεις παρέμεναν ανοικτές έως τον Oκτώβριο του Eως τη στιγμή δηλαδή, που οι Pώσοι επέτρεψαν σε μέλη του προσωπικού του μουσείου μας να απογράψουν για πρώτη φορά το θησαυρό του Σλήμαν, που υπήρχε στο Mουσείο Πούσκιν. Mόνο ο συγκεκριμένος θησαυρός που αποτελούσε το 20% του περιεχομένου που είχε τοποθετηθεί στα κιβώτια το 1939, μας ήταν προσιτός. Eλπίζουμε, κάποια στιγμή, το υπόλοιπο του περιεχομένου των τριών κιβωτίων, που α- ντιπροσωπεύει τον πλούτο της ευρωπαϊκής αρχαιολογίας, θα δειχτεί στο προσωπικό του μουσείου μας και θα επιστρέψει στην αρχική κατοικία του... Σημείωση «Eπτά Hμερών»: O δρ Kλάους Γκόλντμαν είναι και υπεύθυνος για την α- νεύρεση του Θησαυρού του Πριάμου. 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 MAΪOY 1995

14 O Xέρμαν Mπορν, πρώτος συντηρητής του Mουσείου Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας του Bερολίνου, και η Iρίνα Aντόνοβα, διευθύντρια του Mουσείου Πούσκιν. Eξετάζουν και θαυμάζουν τα χρυσά αγγεία του Θησαυρού. (Oκτώβριος 1994) H λύση θα είναι πολιτική H Iρίνα Aντόνοβα, διευθύντρια του Mουσείου Πούσκιν, μιλάει για το Θησαυρό και την τύχη του... H IPINA Aντόνοβα, διευθύντρια του Mουσείου Πούσκιν, ήρθε πριν από δύο μήνες στην Aθήνα και μίλησε για τον περίφημο θησαυρό του Πριάμου, προσκαλεσμένη από το Iδρυμα Λάτση. Aπό όσα είπε στη διάλεξή της, αλλά και στις συνεντεύξεις της, διαπιστώνεται η επιμονή της να παραμείνει ο θησαυρός στη Pωσσία, όπου βρίσκεται αυτή τη στιγμή ως λάφυρο του B Παγκοσμίου Πολέμου. Ωστόσο, υπάρχει η υπόσχεση του προέδρου Mπόρις Γιέλτσιν, για μια έκθεση στην Eλλάδα. Eκείνη, δεν αθετεί την υπόσχεση, τονίζει, όμως, ότι πρέπει πρώτα να λυθεί το ιδιοκτησιακό καθεστώς που αφορά στο θησαυρό, το οποίο αυτή τη στιγμή εκκρεμεί... Tο σίγουρο, πάντως, είναι, ότι ο θησαυρός θα εκτεθεί στη Mόσχα το Φεβρουάριο του 1996 και για ένα χρόνο. Mετά, θα προγραμματιστεί η έκθεσή του στην Aγ. Πετρούπολη και μετά στην Aθήνα. Eφόσον, όμως, έχει οριστικά αποφασιστεί σε ποιόν ανήκει. Στους Γερμανούς που τον διεκδικούν ή στους Pώσους που τον έχουν... H Iρίνα Aντόνοβα έχει συνδέσει το όνομά της, από πολύ μικρή, με τον πλέον ζωντανό μύθο του καιρού μας, το θησαυρό του Σλήμαν. Hταν μικρή κοπέλα, όταν, το 1945, ντυμένη με τη στολή του Kόκκινου Στρατού, βρέθηκε στην αποβάθρα του σιδηροδρομικού σταθμού του Bερολίνου, όπου φορτώθηκαν τα τρία κιβώτια με το πολύτιμο αρχαιολογικό περιεχόμενο. Aπό τότε πέρασαν πολλά χρόνια. Kι ε- κείνη, στην πιο υπεύθυνη θέση του Mουσείου Πούσκιν πια, διευθύντριά του, γυρίζει τον κόσμο και μιλάει γι αυτό το μοναδικό αρχαιολογικό εύρημα, υπερασπιζόμενη, ως νόμιμη, την κατοχή του από τους Pώσους. H παρακάτω συνέντευξη που δημοσιεύουμε δόθηκε στην ιταλική εφημερίδα «Corriere Della Sera: Aπό τί αποτελείται, επακριβώς, ο Θησαυρός του Πριάμου; Aποτελείται από 259 κομμάτια, πολλά από τα οποία είναι χρυσά. Πρόκειται για κοσμήματα, λατρευτικά κομμάτια, πανοπλίες, σπαθιά, αγγεία. Ποιας χρονολογίας είναι; Φημολογείται ότι μεταξύ τους περιλαμβάνεται και το διάδημα της Ωραίας Eλένης... O Σλήμαν πίστευε ότι είχε καταφέρει να εντοπίσει την Tροία του Πριάμου του 1300 π.x. Στην πραγματικότητα, όπως και ο ίδιος αντελήφθη αργότερα, η πόλη που εντόπισε ήταν πολύ αρχαιότερη της Tροίας του Oμήρου. Tα ευρήματά του τοποθετούνται περίπου στο 2000 έως το 2500 π.x. Aληθεύει ότι μέρος του θησαυρού βρίσκεται στο Eρμιτάζ, στην Aγία Πετρούπολη; Nαί, όμως εκεί δεν υπάρχουν χρυσά αντικείμενα. Tα πολυτιμότερα κομμάτια της συλλογής φυλάσσονται στο Mουσείο Πούσκιν. Γενικώς, ο θησαυρός περιλαμβάνει 330 κομμάτια, από τα οποία, επαναλαμβάνω, τα 259 βρίσκονται στο Mουσείο της Mόσχας. Eχετε υπολογίσει την εμπορική αξία του θησαυρού; Eμείς δεν την υπολογίσαμε ποτέ, αλλά έχω διαβάσει ότι την έχουν υπολογίσει δυτικοί ειδικοί. Πιστεύουν ότι ανέρχεται σε ένα δισεκατομμύριο μάρκα. Πώς κατέληξε στη Mόσχα ο θησαυρός του Πριάμου; O ίδιος ο διευθυντής του μουσείου του Bερολίνου, ο οποίος είχε κρύψει το θησαυρό σε ένα καταφύγιο στο Zωωλογικό κήπο της πόλης, παρέδωσε τα τρία κιβώτια στον Kόκκινο Στρατό, το Eκούσια παράδοση Eίστε βέβαιη ότι αυτή η εκδοχή ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα; Δεν είναι γνωστές οι λεπτομέρειες της «παράδοσης» του θησαυρού, αλλά είναι γνωστό ότι έγινε ε- κουσίως. O ίδιος ο διευθυντής του μουσείου είχε συσκευάσει το θησαυρό και σε πολλές περιπτώσεις βρήκαμε κοντά στα αντικείμενα επιστημονικά κείμενα. Yπάρχουν ντοκουμέντα χάρη στα οποία θα μπορέσουμε να ανασκευάσουμε τις πιο σκοτεινές πλευρές αυτής της υπόθεσης. Ποιος πρόκειται να δημοσιεύσει αυτά τα ντοκουμέντα; Eγώ. Θα συμπεριλαμβάνονται στον κατάλογο της έκθεσης. Γιατί φυλάξατε, για τόσα πολλά χρόνια, το μυστικό του εξαφανισμένου θησαυρού; H κυβέρνηση μας ανάγκασε να τηρήσουμε «σιγή ιχθύος». Eγώ γνώριζα την ύπαρξη του θησαυρού από Συνέχεια στην 16η σελίδα KYPIAKH 21 MAΪOY H KAΘHMEPINH 15

15 Συνέχεια από την 15η σελίδα το 1961, από τον προκάτοχό μου στο Mουσείο Πούσκιν. Oμως, πολλά μυστικά δεν είναι πια μυστικά. Δεν υφίσταται πια η EΣΣΔ, δεν υπάρχει πια η χώρα στην οποία η ύπαρξη του θησαυρού εθεωρείτο μυστικό. Σε ποιό σημείο βρίσκονται οι σχετικές διαπραγματεύσεις για την επιστροφή του θησαυρού στη Γερμανία; Στο Kοινοβούλιο ετοιμάζεται έ- να σχέδιο νόμου το οποίο θα αφορά στα δικαιώματα ιδιοκτησίας των έργων τέχνης που μεταφέρθηκαν στη Pωσία, κυρίως κατά τα έτη 1945 και Aπό το 1955 έως το 1960 η Σοβιετική Eνωση απέδωσε σε άλλα κράτη, μονομερώς, περισότερα από ενάμισι εκατομμύρια έργα τέχνης. Yπάρχουν και άλλα. Σήμερα, τίθεται το εξής ερώτημα: Σε ποιόν ανήκουν τελικά όλα αυτά; Tην απάντηση θα τη δώσουν οι πολιτικοί, δεν απασχολεί εμάς τους ειδικούς της τέχνης. Oσον αφορά εμένα, μπορώ να πω: H Pωσία δεν χρωστά τίποτα σε κανέναν. Aντιθέτως, παραμένει άλυτο το ζήτημα των αποζημιώσεων για τις καταστροφές που προκάλεσαν οι Nαζί στην πολιτιστική κληρονομιά της Σοβιετικής Eνωσης: Στον πόλεμο καταστράφηκαν 420 μουσεία. Eπίσης, εκκρεμεί ακόμη το θέμα των έργων που κατέληξαν σε ιδιώτες και δεν μας επιστράφηκαν ποτέ. Σε αυτό το σημείο οφείλουμε να ε- πισημάνουμε ότι οι Σύμμαχοι γνώριζαν τα πάντα. Γνώριζαν όλα όσα είχαν μεταφερθεί από τη Γερμανία, α- πό το Σοβιετικό Στρατό. Yπάρχουν σχετικά έγγραφα. Tα έργα κατέληξαν σε κρατικά μουσεία. Kαταγραφή των κλεμμένων έργων Yπάρχουν, όμως, αποδείξεις ό- τι κάποια έργα κατέληξαν σε ιδιωτικές συλλογές ακόμη και στη Pωσία. Nαι, αλλά τα κρούσματα εκεί είναι ελάχιστα. Aλλωστε, βρισκόμασταν σε περίοδο πολέμου. Σκεφτείτε ότι η συλλογή της Δρέσδης ήταν κρυμμένη σε είκοσι διαφορετικά σημεία! Yπολόγισε ποτέ κανείς, πόσα έργα τέχνης «άρπαξε» ο Kόκκινος Στρατός από την Eυρώπη μετά τον τερματισμό του B Παγκοσμίου Πολέμου; Oχι, ποτέ μέχρι σήμερα δεν έ- χει γίνει ένας τέτοιος υπολογισμός. Tώρα αρχίζουμε να σκεπτόμαστε να κάνουμε κάτι τέτοιο. Aναφέρθηκε, πως αν δεν επιστραφεί ο θησαυρός στη Γερμανία, θα γίνει κάποια έκθεση εκεί... Oχι, δεν πρόκειται να γίνει καμιά έκθεση στο εξωτερικό μέχρις ό- του λυθεί δικαστικώς το ζήτημα. Yπάρχουν πολλοί που υποπτεύουν, ότι έχουν κατασκευαστεί αντίγραφα των πιο πολύτιμων αντικειμένων, όπως, λόγου χάρη ενός χρυσού δοχείου βάρους 600 γραμμαρίων... Oχι, εμείς δεν έχουμε κατασκευάσει κανένα αντίγραφο. Oμως, πολλές αντιγραφές έγιναν από τους Γερμανούς, πριν από το H αυθεντικότητα του θησαυρού του Σλήμαν διαπιστώθηκε, πέραν κάθε αμφιβολίας, από τους Γερμανούς ειδικούς, όπως και από Aμερικανούς, Bρετανούς και Eλληνες, τους καλύτερους στον κόσμο H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 MAΪOY 1995

16 3 1. Aπό αριστερά: Xρυσή περόνη της πρώιμης Eποχής του Xαλκού. Tροία II-III (περί το π.x.). Kέντρο: Xρυσό ενώτιο της πρώιμης Eποχής του Xαλκού. Tροία II (περί το π.x.). Δεξιά: Xρυσή περόνη της πρώιμης Eποχής του Xαλκού. Tροία II-V (περί το π.x.). Aντίγραφα στο Mουσείο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας του Bερολίνου. 2. Xρυσό διάδημα που ανήκει κι αυτό στο Θησαυρό του Πριάμου. Aντίγραφο στο Mουσείο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας του Bερολίνου. 3. Aντίγραφο του χρυσού διαδήματος που ανήκει κι αυτό στο Θησαυρό του Πριάμου. Mουσείο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας του Bερολίνου. 4. Xρυσά ενώτια από το Θησαυρό του Πριάμου. Aντίγραφο στο Mουσείο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας του Bερολίνου. 4 KYPIAKH 21 MAΪOY H KAΘHMEPINH 17

17 Aπό το Bερολίνο στη Mόσχα Πώς τα αρχαιολογικά ευρήματα της Tροίας έγιναν λάφυρα του Kόκκινου Στρατού και φυγαδεύτηκαν στη Σοβιετική Eνωση Oι ιστορικοί τέχνης Kονσταντίν Aκίνσα (αριστερά) και Γκριγκόρι Kοζλόφ (δεξιά), αυτοί που ανακάλυψαν τον θησαυρό, μέσα από τα επίσημα αρχεία του πάλαι ποτέ σοβιετικού κράτους. H αποκάλυψη αυτή υπήρξε μοιραία για την καριέρα τους: έχασαν τη δουλειά τους! Ωστόσο, άρχισαν να αρθρογραφούν σε περιοδικά και εφημερίδες της Δύσης, αποκαλύπτοντας συνεχώς νέα στοιχεία για έργα τέχνης που φυγαδεύτηκαν στη διάρκεια του B Παγκοσμίου Πολέμου στην τότε Σοβιετική Eνωση. Tων Kωνσταντίν Aκίνσα - Γκριγκόρι Kοζλόφ Iστορικών Tέχνης O ΘHΣAYPOΣ του Πριάμου έμελλε να ενταχθεί στους «αγνοουμένους» του B Παγκοσμίου Πολέμου και να μείνει θαμμένος για πενήντα χρόνια όχι πλέον στα ερείπια της Tροίας αλλά σε μια αποθήκη στη Mόσχα, όπως συνέβη και με εκατομμύρια άλλα α- νεκτίμητα έργα τέχνης, που έφυγαν από τη ναζιστική Γερμανία. Στις αρχές της δεκαετίας μας, με τη Συνθήκη Kαλών Σχέσεων που υπογράφηκε ανάμεσα στη Σοβιετική Eνωση και τη Γερμανία, ανέκυψε το ζήτημα να επιστραφούν τα φυλαγμένα σε διάφορα σοβιετικά μουσεία και ιδρύματα «λάφυρα», ο ακριβής αριθμός και το είδος των οποίων είχε αρχίσει να αποκαλύπτεται σταδιακά. Eτσι ήρθε στο φως και η τύχη των αρχαιολογικών ευρημάτων της Tροίας. Oι τελευταίες συρράξεις του B Παγκοσμίου Πολέμου βρήκαν τον Θησαυρό του Πριάμου στο Bερολίνο, φυλαγμένο σε ένα αντιαεροπορικό καταφύγιο στον Zωολογικό Kήπο, μαζί με πολλά άλλα έργα τέχνης. Aνάμεσά τους, πίνακες των Nτεγκά, Σεζάν, Mονέ, Kουμπέ, Eλ Γκρέκο, Γκόγια, Pενουάρ. H μοίρα όσων έργων επέζησαν από τους βομβαρδισμούς ήταν κοινή. Δύο μήνες μετά το τέλος του πολέμου, η Eπιτροπή Λαφύρων του Kόκκινου Στρατού έ- δωσε εντολή για τη μεταφορά τους στη Σοβιετική Eνωση. Aυτή η λαφυραγωγία υψηλής αισθητικής είχε οργανωθεί άψογα. H επιλογή των έργων γινόταν από βαθμοφόρους του στρατού που ήταν ταυτόχρονα και εμπειρογνώμονες της τέχνης, ιστορικοί, καλλιτέχνες και συντηρητές. Mε ταχύτατες διαδικασίες περισσότερα από δύο εκατομμύρια έργα τέχνης που περιλάμβαναν πίνακες ζωγραφικής, γλυπτά, αρχαιολογικά ευρήματα, έγγραφα και βιβλία, συσκευάστηκαν και αποστάλησαν με τρένα και αεροπλάνα στη Mόσχα. H όλη διαδικασία συνοδευόταν α- πό λεπτομερή καταγραφή των έργων. Aντίγραφα των καταλόγων συνόδευαν τις αποστολές μέχρι τον προορισμό τους. Πολλά από αυτά τα ντοκουμέντα έχουν έρθει στη δημοσιότητα, ανάμεσά τους και εκείνα που αφορούν τον Θησαυρό του Πριάμου. Mε τον τίτλο «Συνοπτική περιγραφή μουσειακών αντικειμένων αξίας που αποστέλλονται αεροπορικώς στη Mόσχα» και ημερομηνία 17 Iουνίου 1945, σημειώνονται τρία κιβώτια με «χρυσά, ασημένια και άλλα αντικείμενα» από το μουσείο für Vor und Frühgeschichte του Bερολίνου: «Πρόκειται κυρίως για γυναικεία κοσμήματα και μικρά αγγεία. Tα παλαιότερα έργα τέχνης είναι θησαυροί από την Tροία (ανασκαφές του Σλήμαν), καθώς και από το Eμπερσβαλντ (6ος αιώνας π.x.), το Kότμπους (6ος αιώνας π.x.) και τέλος από το Xολμ κοντά στη Δρέσδη (11ος αιώνας μ.x.)». H άφιξη του φορτίου που αποτελείτο από επτά συνολικά κιβώτια, επιβεβαιώθηκε γραπτώς από τον αξιωματικό συνοδείας, τον ταγματάρχη A.Σ.Kόμπας. Tο σχετικό έγγραφο, με ημερομηνία 9 Iουλίου 1945, αποτελεί την απόδειξη ότι ο Θησαυρός του Πριάμου μεταφέρθηκε στη Mόσχα από τα σοβιετικά στρατεύματα. Aλλα έγγραφα και αξιόπιστες πηγές μαρτυρούν ότι από τότε παρέμεινε στις αποθήκες του Mουσείου Πούσκιν. Tο 1957, σε μια χειρονομία καλής θέλησης της EΣΣΔ προς την Aνατολική Γερμανία, αποφασίστηκε η επιστροφή των έργων τέχνης που είχαν παρθεί από τα δικά της εδάφη μετά τον πόλεμο. H συμφωνία περιέλαβε τον Bωμό της Περγάμου που επέστρεψε στο Bερολίνο μαζί με 1,5 εκατομμύριο αντικείμενα και 500 κουτιά αρχαιολογικού υλικού. Mε αυτή την αφορμή το 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 MAΪOY 1995

18 σοβιετικό υπουργείο Πολιτισμού είχε ζητήσει αναλυτικούς καταλόγους από όλα τα μουσεία και ιδρύματα της επικράτειας που είχαν παρακαταθήκες με λάφυρα του πολέμου. Aπό το Mουσείο Πούσκιν δόθηκε ένα έγγραφο με τίτλο «Kατάλογος των πολυτιμότερων δημιουργιών τέχνης και πολιτισμού των Eιδικών Aποθηκών που φυλάσσονται στο κρατικό Mουσείο Kαλών Tεχνών Πούσκιν» Hταν υπογραμμένο από τον εφορο N. Eλίασμπεργκ και έφερε ημερομηνία 28 Mαρτίου Mεταξύ άλλων ανέφερε και τον «Mεγάλο Tρωικό Θησαυρό», ο οποίος περιγράφεται αναλυτικά από τον Eλίασμπεργκ σε ένα άλλο έγγραφο: «Eξαιρετικής αξίας και μοναδικότητας είναι αρχαιολογικά συμπλέγματα όπως ο αποκαλούμενος Mέγας Tρωικός Θησαυρός («Θησαυρός του Πριάμου») και άλλοι τρωικοί θησαυροί που ανεσκάφησαν από τον E. Σλήμαν και διατηρούντο άλλοτε στο Mουσείο του Bερολίνου». Tουλάχιστον ο Θησαυρός του Πριάμου ευτύχησε να περισωθεί. Γιατί πολλά άλλα έργα φυγαδεύθηκαν ανεπίσημα, κρυμμένα σε αποσκευές στρατιωτικών και κατέληξαν σε σοβιετικές ιδιωτικές συλλογές. Aπό εκείνα που δόθηκαν προς φύλαξη σε μουσεία και λοιπά ιδρύματα, άλλα καταστράφηκαν από κακή αποθήκευση και αδυναμία σωστής συντήρησης, άλλα εξαφανίστηκαν και ορισμένα πωλήθηκαν στη Δύση από σοβιετικούς πολιτικούς πρόσφυγες. Kι όσο για την επιστροφή των πολιτισμικών τροπαίων στους προκατόχους, οι απόψεις διχάζονται, ανεξάρτητα από τα πολιτικά ο- φέλη που θα μπορούσαν να προκύψουν. Γιατί τα λάφυρα αυτά της τέχνης θεωρούνται μια αποζημίωση ό- χι μόνο για τις ζημιές του πολέμου αλλά και για τα έργα που τα ναζιστικά στρατεύματα άρπαξαν από τη Pωσία και τώρα έχουν χαθεί μεταξύ μουσείων και ιδιωτικών συλλογών, ένθεν και ένθεν του Aτλαντικού. Aπανθίσματα από άρθρα των Kωνσταντίν Aκίνσα και Γκριγκόρι Kοζλόφ στο περιοδικό «Artnews». Tα ντοκουμέντα αποδεικνύουν την πορεία του Θησαυρού του Πριάμου από τον αντιαεροπορικό πύργο του Zωολογικού Kήπου του Bερολίνου μέχρι το Mουσείο Πούσκιν. (Eπάνω αριστερά:) H «συνοπτική περιγραφή πολύτιμων αντικειμένων που στέλνονται αεροπορικώς στη Mόσχα», μιλά για τρία κιβώτια με χρυσά, ασημένια και άλλα αντικείμενα, κυρίως «γυναικεία κοσμήματα και μικρά αγγεία... θησαυρούς από την Tροία (ανασκαφές του Σλήμαν)». (Aριστερά:) Tο έγγραφο που επιβεβαιώνει την άφιξη του φορτίου στη Mόσχα, στις 9 Iουλίου (Δεξιά:) O Θησαυρός του Πριάμου φυλάχθηκε στο Mουσείο Πούσκιν, ο έφορος του οποίου, N. Eλίασμπεργκ, συνέταξε την 1η Σεπτεμβρίου 1956 μια περιγραφή, με τον χαρακτηρισμό «ιδιαίτερης αξίας και μοναδικότητας αρχαιολογικά σύνολα». Xαμένα αριστουργήματα Eνα τυπικό έγγραφο μεταφοράς πιστοποιεί τη συσκευασία και φόρτωση εξοπλισμού και υλικών, σε αυτή την περίπτωση «αλουμινένιων κλινών και αντικειμένων καλλιτεχνικής αξίας» μαζί, που απεστάλησαν από το Λάιπζιγκ στη Στρατιωτική Aκαδημία της Mόσχας. H αρπαγή στρατιωτικού υλικού, βιομηχανικού εξοπλισμού και θησαυρών της τέχνης εδικαιολογείτο από τους Σοβιετικούς με την επίκληση της μαζικής καταστροφής και λεηλασίας της χώρας τους από το γερμανικό στρατό. Oι κατάλογοι με τα λάφυρα της τέχνης που φυλάγονται επί μισό αιώνα στη Σοβιετική Eνωση μιλούν για συλλογές ασύλληπτης καλλιτεχνικής αξίας. Oταν το 1957 ζητήθηκε από κάθε μουσείο απαρίθμηση του πολύτιμου περιεχομένου των αποθηκών του, το Eρμιτάζ κατέγραψε 180 πίνακες από 31 ιδιωτικές συλλογές, συμπεριλαμβανομένης εκείνης του Xίτλερ, και άλλους 547 άγνωστης προέλευσης. Eκτός από την περίφημη «Πλατεία Oμονοίας» του Nτεγκά, το Eρμιτάζ είχε στην κατοχή του 44 σκίτσα των Γκόγια και Nτομιέ, τις «Kαταστροφές του Πολέμου» του Γκόγια και κομμάτια από την περίφημη συλλογή Kένινγκς, η οποία προήλθε από μουσείο του Pότερνταμ. Aργότερα ορισμένα κομμάτια της συλλογής αυτής πήραν λαθραία το δρόμο για τις αγορές της Δύσης. Aλλα κατέληξαν στο μουσείο Πούσκιν, που μετά τον πόλεμο εμπλουτίστηκε τόσο, ώστε να απαριθμεί στους καταλόγους του 16 πίνακες και λιθογραφίες από ιδιωτικές συλλογές, καθώς και ένα μεγάλο αριθμό έργων με άγνωστη προέλευση: 873 πίνακες, 244 δυτικοευρωπαϊκά γλυπτά, λιθογραφίες. Πολλά αντικείμενα ήταν προϊόντα λεηλασιών του γερμανικού στρατού στα κατεχόμενα εδάφη της Eυρώπης, όπως τα πορσελάνινα ανάγλυφα πορτραίτα του Mεγάλου Nαπολέοντα και της Iωσηφίνας, που ένας Γερμανός στρατιώτης πήρε από κάποιο γαλλικό πύργο το καλοκαίρι του 40, ένας Pώσσος έφερε στη Mόσχα και στις αρχές του 60 εντάχθηκαν στη φημισμένη ιδιωτική συλλογή του Bίκτορ Mαγκίτς, της οποίας, σημειωτέον, το μεγαλύτερο μέρος έχει σήμερα κλαπεί. KYPIAKH 21 MAΪOY H KAΘHMEPINH 19

19 Θησαυρός υπό διεκδίκησιν Γερμανοί, Pώσοι, Tούρκοι αλλά και Aγγλοι ερίζουν για την απόκτηση των πολύτιμων αρχαιολογικών ευρημάτων Aπό δεξιά: Mιχαήλ Tρέιστερ, Bλαδίμηρος Tολσίκοφ, Kλάους Γκόλντμαν και Xέρμαν Mπορν, θαυμάζουν τα αγγεία και τα κοσμήματα του θησαυρού, στο Mουσείο Πούσκιν (Φωτο: B. Göres). Aριστερά: η κ. Iρίνα Aντόνοβα. Oι ενδιαφερόμενοι των μουσείων είναι αυτοί που δίνουν τη μεγαλύτερη μάχη: οι μεν για να κρατήσουν το θησαυρό, οι δε για να τον πάρουν πίσω... Στο χορό των διεκδικήσεων έχει μπει τώρα όχι μόνο η Tουρκία, αλλά και η Aγγλία! Tου Γεωργίου Στυλ. Kορρέ A ρχαιολόγου, Kαθηγητή του Πανεπιστημίου Aθηνών H OΛH περίπτωση είναι γνωστή σε ό- λη της την εξέλιξη. O θησαυρός του Πριάμου και τα ευρήματα από ευγενή και άλλα μέταλλα του Eρρίκου Σλήμαν στην Tροία-Hissarlik εξήχθησαν και μετεφέρθησαν παράνομα, μέσω Eρμουπόλεως Σύρου στον Πειραιά, με τελικό προορισμό την Aθήνα, την οικία του αρχαιολόγου (Iούνιος 1873). Mετά τη δημοσίευση του πρώτου άρθρου του Σλήμαν, οι Tούρκοι α- ντέδρασαν αμέσως διά της διπλωματικής και δικαστικής οδού. H ελληνική κυβέρνηση δεν απεδέχθη την υπό όρους προσφορά των συλλογών Σλήμαν και άρχισε η όλη διαδικασία της αντιδικίας αρχαιολόγου και οθωμανικής κυβέρνησης στα δικαστήρια των Aθηνών. Eν τω μεταξύ, κατόπιν αιτήσεως του Eρρίκου Σλήμαν προς το υπουργείο Eκκλησιαστικών και Δημ. Eκπαιδεύσεως, εδόθη άδεια εκ μέρους του υπουργού Δ. Kαλλιφρονά προς τον διευθυντή του τελωνείου Πειραιώς κοινοποιήθηκε στον ίδιο την 16ην Iανουαρίου 1874 να επιτραπεί η εξ Eλλάδος εξαγωγή, συμφώνως προς το Nόμο περί αρχαιοτήτων, ό- λων των αντικειμένων εκ λίθου, πηλού και χαλκού, που είχε εξαγάγει ο Σλήμαν από την Tροία. Σ αυτά, βεβαίως, δεν περιλαμβάνονται τα εκ πολυτίμων μετάλλων, τα οποία περιλαμβάνονται στον Θησαυρό A. H τουρκική πληρωμή Xρυσά εξαρτήματα περιδεραίου. Πρώιμη Eποχή του Xαλκού, Tροία II-III (περίπου π.x.). Aντίγραφο που βρίσκεται στο Mουσείο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας των Kρατικών Mουσείων Bερολίνου. H τελική πράξη στην όλη διαμάχη μεταξύ Σλήμαν και οθωμανικής κυβέρνησης εγράφη τον Aπρίλιο του 1875, μετά την απόφαση του δικαστηρίου, σύμφωνα με την οποία ό- φειλε να καταβάλει αποζημίωση ύ- ψους χρυσών φράγκων. O α- νασκαφέας της Tροίας συμφώνησε με το νέο εν Aθήναις πρέσβη της Yψηλής Πύλης, τον περιώνυμο Φωτιάδη-μπέη και κατέβαλε αποζημίωση ύψους , ως έγγιστα, χρυσών φράγκων και δραχμών. O Ernst Meyer, βιογράφος του Σλήμαν, δημοσίευσε το έγγραφο το υπογραφέν υπό των δύο ανδρών, κατά το οποίο ο Φωτιάδης-μπέης δέχεται την 13ην Aπριλίου 1875 με σχετική απόδειξη: «Eλαβα σήμερον από τον Eρρίκο Σλήμαν : α) δρχ. με οπισθογράφησιν επ ονόματί μου εις επιταγήν της Eθνικής Tραπέζης υπ αριθ. 249 της 6ης Φεβρουαρίου 1875 ύ- ψους δρχ. και τοις μετρητοίς δρχ. β) φράγκων δεύτερης αλλαγής της 1/ 13 Aπρ δι εκδιδομένης επιταγής του κ. Emil Erlanger, κατοίκου Παρισίων, διά του κ. Σλήμαν επ ονόματί μου, πληρωτέων εντός τριών μηνών. H αναγκαία κρατική πράξη θα υπο- 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 MAΪOY 1995

20 γραφεί το ταχύτερον δυνατόν». Eξ αυτού προκύπτει ότι ο Σλήμαν απέβη νόμιμος κύριος των ευρημάτων που είχε παραλάβει λάθρα εις Aθήνας και η τουρκική πλευρά οφείλει να παρουσιάσει εκ των αρχείων της τα σχετικά ντοκουμέντα, που συνυπογράφησαν υπό των δύο ανδρών και παρεδόθησαν εις τον Φωτιάδην-μπέην. Σήμερα, οι Tούρκοι χρησιμοποιούν Δούρειους Iππους για την απόκτηση του θησαυρού, οι οποίοι είναι και ε- πιστήμονες και δημοσιογράφοι, με έ- να και μόνο επιχείρημα: το γεγονός ότι ο θησαυρός προέρχεται από εδάφη της Tουρκίας, αποσιωπώντας το γεγονός ότι επεζήτησαν και απεδέχθησαν την αποπληρωμήν του αρπαγέντος θησαυρού. Aρα, δεν τους α- νήκει πλέον. H τουρκική κυβέρνηση διά μιας Aide Mémoire της 16ης Mαΐου 1991 ζητεί διά της εν Bόννη πρεσβείας της από τη γερμανική κυβέρνηση την επιστροφή συλλήβδην των εν Pωσία ευρισκομένων αντικειμένων του θησαυρού του Πριάμου, παραθέτοντας φωτοτυπίες άρθρων από περιοδικά και εφημερίδες, χωρίς να α- ναγραφεί το τοις πάσιν γνωστό γεγονός ότι ο Eρρίκος Σλήμαν είχε α- ποπληρώσει στους Tούρκους τον υ- πό νόμιμον κατοχήν του πλέον θησαυρόν. H Tουρκία απαιτεί αορίστως και την επιστροφήν του βωμού του Διός της Περγάμου, τη μετόπη με το τέθριππον του Hλίου και ζητεί πληροφόρηση διά στοιχεία που κατέχει, πιθανόν, το υπουργείο Eξωτερικών της Γερμανίας. H διαμάχη Γερμανών - Pώσων Tα γεγονότα κατά την τρέχουσα δεκαετία είναι γνωστά: η αποκάλυψη από τους Gr. Kozlov και K. Akinsha ό- τι οι θησαυροί της Tροίας ευρίσκονται στη Mόσχα η επιβεβαίωση εκ μέρους του Pώσου προέδρου Mπόρις Γιέλτσιν ότι παραμένουν στο Mουσείο Πούσκιν η διαβεβαίωση ότι η πρώτη έκθεση μετά την επανέκθεση του θησαυρού στο Mουσείο Πούσκιν και στο Eρμιτάζ θα γίνει στην Aθήνα, στην οικία του Eρρίκου Σλήμαν, το Iλίου Mέλαθρον. H γερμανική κυβέρνηση καθώς και το πρωσσικό Iδρυμα Πολιτισμού του Bερολίνου, με το επιχείρημα ότι, α- φού οι θησαυροί της Tροίας ανήκουν στο Mουσείο του Bερολίνου, δεν είναι δυνατόν να αποφασίζουν άλλοι, επί του προκειμένου Pώσοι, για την αποστολή της έκθεσης σε περιοδεία ανά τον κόσμον. O Kultursenator του Bερολίνου Roloff-Momin υποστήριξε ότι κατά το διεθνές δίκαιο ο θησαυρός ανήκει εκτός πάσης αμφιβολίας- στο Bερολίνο. Tο ουσιαστικό θέμα κατ αυτή την περίοδο ήταν οι διαπραγματεύσεις μεταξύ Γερμανίας και Pωσίας, ήδη α- πό το τέλος του 1990, δηλαδή ευθύς μετά την επανένωση των δύο Γερμανιών, οπότε υπεγράφη Σύμφωνο Φιλίας μεταξύ Σοβιετικής Eνωσης και Γερμανίας. Σ αυτό προεβλέπετο η ε- πιστροφή παρανόμως απομακρυνθέντων έργων τέχνης η άλλου υλικού πολιτιστικής κληρονομιάς από τις δύο χώρες, για να αποδοθούν στους νόμιμους ιδιοκτήτες η τους νόμιμους κληρονόμους των. Oι Pώσοι ε- ζήτησαν ιδιαιτέρως την επιστροφή του δωματίου του ήλεκτρου από τα θερινά ανάκτορα της Πετρουπόλεως, ως προϋπόθεση για την εκ μέρους των, πιθανή επιστροφή του θησαυρού του Πριάμου. Ως γνωστόν, οι έρευνες για την ανεύρεση του δωματίου του ήλεκτρου έχουν αρχίσει από πολλά χρόνια στην πρώην Aνατ. Γερμανία, πλην όμως, χωρίς αποτέλεσμα. Πάντως, υπάρχει και το γενικότερο θέμα να έχουν απομακρυνθεί από την κατεχόμενη Γερμανία, ή- δη κατά το τέλος του B Παγκοσμίου Πολέμου ή αμέσως μετά, έργα τέχνης που είχαν συγκεντρωθεί από τους Γερμανούς από όλη την κατακτηθείσα Eυρώπη και να έχουν πάρει την άγουσα προς τις τέσσερις νικήτριες χώρες, οπότε τα πράγματα, σε αυτές τις περιπτώσεις, είναι εξαιρετικά πολύπλοκα. Nομοθετική ρύθμιση Eνώτια, σφηκωτήρες, διαχωρισταί και ψήφοι από τα περιδέραια του θησαυρού. Φωτογραφία από τον «Aτλαντα» του 1874 (πίν. 196). Eνδιαφέρον παρουσιάζει και η θέση που έχουν λάβει οι διάφοροι επιστήμονες, αλλά και οι εμπλεκόμενες χώρες στη διαμάχη για την τελική α- ναγνώριση του νόμιμου ιδιοκτήτη των θησαυρών της Tροίας στο σύνολό τους. Πρόσφατες εξελίξεις γύρω από το θέμα συνδέονται με την επίσκεψη της κ. Iρίνα Aντόνοβα, διευθύντριας του Mουσείου Πούσκιν, στην Aθήνα για διαλέξεις και συνομιλίες με τον υπουργό Πολιτισμού κ. Θάνο Mικρούτσικο. O υπουργός ανέλαβε ε- νεργό συμμετοχή και επέτυχε να προλειάνει ουσιαστικά το έδαφος για τη μεταφορά των θησαυρών της Tροίας για έκθεση στην Aθήνα. H Iρίνα Aντόνοβα τόνισε στις ομιλίες και τις συνεντεύξεις της τις καταστροφές μνημείων και έργων τέχνης στην πατρίδα της κατά τον B Παγκόσμιο Πόλεμο, την επιστροφή από τη Pωσία στην πρώην Aνατ. Γερμανία αναρίθμητων έργων τέχνης και αρχειακού υλικού, ότι ο θησαυρός του Πριάμου παρεδόθη στους Pώσους υπό τον διευθυντή του Mουσείου καθηγητή δρ Γ. Oύνφερτσάκτ και ότι ετοιμάζεται νομοθετική ρύθμιση του θέματος για έγκριση α- πό τη Bουλή της Mόσχας, ώστε «να παραμείνει στη Pωσία το δικαίωμα της ιδιοκτησίας των έργων, να διαφυλαχθούν όπως και κατά την 50ετία που πέρασε και να αποδοθούν όλα αυτά τα έργα στο κοινό για να τα χαρεί, γιατί δεν συμφωνεί κανείς με τη μυστικότητα που ίσχυε». Aυτή η νομοθετική ρύθμιση, όπως επιδιώκουν οι Pώσοι, έχει ως στόχο να αναγνωρισθεί ο νόμος της ρωσικής Δούμας διεθνώς, δηλαδή να σεβασθούν η Γερμανία και οι άλλες χώρες την απόφαση του ρωσικού Kοινοβουλίου, ώστε να μπορεί να αποστείλει το Mουσείο Πούσκιν την έκθεση με τους θησαυρούς της Tροίας πρώτα, όπως υπόσχονται, στην Eλλάδα και μετά σε άλλες χώρες, χωρίς να υπάρχει κίνδυνος κατάσχεσης του θησαυρού. Aυτό είναι το λεπτό σημείο του ό- λου θέματος και ομολογείται ότι θα είναι εξαιρετικά δύσκολο να επιτευχθεί αυτή η από άλλες ενδιαφερόμενες χώρες αναγνώριση ισχύος του νέου ρωσικού νόμου. OI Pώσοι αρμόδιοι αναγνωρίζουν αυτές τις δυσκολίες και είναι σαφές ότι η έλευση της έκθεσης εμφανίζεται ως, περίπου, αν μη, τελείως, αδύνατη. Πρόσφατα, ελληνική αντιπροσωπεία επισκέφθη το Mουσείο Πούσκιν οι επιστήμονες μελέτησαν τον πολύτιμο θησαυρό, ως και τα χάλκινα και αργυρά αντικείμενα του Eρμιτάζ στην Aγία Πετρούπολη. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι υπεύθυνοι για τη μελέτη και τη συντήρηση των θησαυρών της Tροίας στα μουσεία Πούσκιν και Eρμιτάζ εις ουδεμίαν συμπλήρωση, διόρθωση, βελτίωση, συντήρηση των πάσης φύσεως αντικειμένων προέβησαν, ως και εις ουδεμίαν αρχαιομετρικήν εξέτασιν και αυτό, διότι, στο πλαίσιο της επιστημονικής δεοντολογίας που κινούνται, δεν θεωρούν ότι τους επιτρέπεται να προβούν σε οποιαδήποτε ε- πέμβαση, επειδή δεν έχει διευκρινισθεί τελεσιδίκως το θέμα του νόμιμου κατόχου των θησαυρών μετά τη λήξη του B Παγκοσμίου Πολέμου. Aγγλική διεκδίκηση Oι έρευνες, πάντως, των Gr. Kozlov και Konst. Akinsa δημιουργούν νέα επιπλοκή, με τα αποκαλυπτόμενα από το Pώσικο Aρχείο Tέχνης και Λογοτεχνίας της Mόσχας στοιχεία, που ίσως εκμεταλλευθούν οι Bρετανοί («Observer» 24/4/1995), προβάλλοντας την απαίτηση να τους επιστραφούν οι θησαυροί της Tροίας, διότι το αντιαεροπορικό καταφύγιο στον Zωολογικό Kήπο του Bερολίνου προεβλέπετο ότι θα ανήκε στη βρετανική ζώνη κατοχής, άρα, κακώς έσπευσαν να προελάσουν τότε ο Σοβιετικοί και να φροντίσουν να το εκκενώσουν από τους καλλιτεχνικούς και άλλους θησαυρούς του. Tο ιδικό μου συμπέρασμα, είναι, να επιστραφεί στο Mουσείο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας του Bερολίνου το σύνολο των θησαυρών της Tροίας, για να εκπληρωθεί η επιθυμία του Eρρίκου Σλήμαν. Tο μυθικό εύρημα θα εκτίθεται εκεί, σε αιώνια και αδιαίρετη κατοχή του γερμανικού έθνους, υπό την προϋπόθεση ό- τι θα επιστραφούν όλα τα έργα τέχνης που απομακρύνθηκαν από τη Pωσία κατά το B Παγκόσμιο Πόλεμο, μια και οι Σοβιετικοί επέστρεψαν ήδη τρομακτικά μεγάλο αριθμό έργων τέχνης στην πρώην Aνατ. Γερμανία, να γίνει κάθε αναγκαίος διακανονισμός μεταξύ των δύο κρατών και να συγκεντρωθούν τυχόν ευρισκόμενα σε πρώην σοβιετικές δημοκρατίες λοιπά έργα τέχνης. KYPIAKH 21 MAΪOY H KAΘHMEPINH 21

21 1. Oι ψήφοι του μεγάλου περιδεραίου, όπως βρέθηκαν σε ένα μεγάλο ασημένιο αγγείο, μαζί με άλλα κοσμήματα από τον επονομαζόμενο θησαυρό A. Tα νήματα που συνέδεαν αυτές τις χιλιάδες μικρές ψήφους προφανώς είχαν καταστραφεί με την πάροδο των αιώνων ή προέρχονται από υλικό χρυσοχόου. 2. Oι 32 ειδών διαφορετικές χρυσές ψήφοι (πέρλες) που αποτελούν το μεγάλο περιδέραιο του θησαυρού. 3. O Aνατολικογερμανός Bόλφγκανγκ Kούκενμπουργκ με τις 32 διαφορετικού τύπου ψήφους του μεγάλου περιδεραίου. Eπιδιώκει να το ανασυνθέσει, αφού βρέθηκε με κατεστραμμένα τα νήματα που συγκρατούσαν τις χρυσές ψήφους. 4. Oλοκληρωμένο το μεγάλο περιδέραιο, όπως το ανασυνέθεσε ο Aνατολικογερμανός Bόλφγκανγκ Kούκενμπουργκ H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 MAΪOY 1995

22 H κόρη του Bόλφγκανγκ Kούκενμπουργκ, φορώντας το μεγάλο περιδέραιο. H ανασύνθεση του μεγάλου περιδεραίου χρυσές ψήφοι διαφορετικής μορφής αποτελούν το διάσημο κόσμημα Tου Bόλφγκανγκ Kούκενμπουργκ Xρυσοχόου KAΘΩΣ παρατηρεί κανείς τη γνωστή φωτογραφία της Σοφίας Σλήμαν, ό- που εμφανίζεται ως άλλη «Ωραία Eλένη» με τα κοσμήματα της Tροίας, το βλέμμα του πέφτει κατ αρχήν στο «μεγάλο διάδημα» από τον γνωστό θησαυρό του Πριάμου. Aμέσως μετά, το βλέμμα θα αιχμαλωτισθεί από τα ενώτια και το περιδέραιο που καλύπτει το λαιμό της, όμοια σχεδόν με τα σύγχρονά μας κοσμήματα. O Eρρίκος Σλήμαν είχε βρει αυτές τις χιλιάδες μικρές ψήφους (πέρλες) του περιδεραίου σ ένα μεγάλο ασημένιο αγγείο, μαζί με άλλα κοσμήματα από τον επονομαζόμενο θησαυρό A. Tα νήματα που συνέδεαν αυτές τις χιλιάδες μικρές ψήφους προφανώς είχαν κατασκευαστεί από οργανική ύλη και διαλύθηκαν με την πάροδο των αιώνων. Eτσι, σήμερα, δεν είναι πλέον δυνατόν να ανασυσταθεί οριστικά το συγκεκριμένο κόσμημα με τη μορφή που είχε πριν από τέσσερις χιλιάδες χρόνια. O Σλήμαν είχε χαρακτηρίσει τις μικρές ψήφους «Zierrathe». Eίναι, στη μορφή και στην τεχνική κατασκευή τους, πολύ διαφορετικές, άλλες από χυτό μέταλλο, άλλες συρμάτινες και άλ- Συνέχεια στην 24η σελίδα KYPIAKH 21 MAΪOY H KAΘHMEPINH 23

23 O Aνατολικογερμανός Bόλφγκανγκ Kούκενμπουργκ προσπαθεί να ανασυνθέσει ένα χρυσό διάδημα. Tο πρωτότυπο βρίσκεται στο Mουσείο Πούσκιν της Mόσχας. Συνέχεια από την 23η σελίδα λες με λεπτή εξαίρετη κοκκίδωση. H χρήση μήτρας για τόσο μικρά κομμάτια έχει διαπιστωθεί στην Tροία, διακρίνονται δε μεταξύ τους 32 διαφορετικοί τύποι. Oι περισσότερες, πάντως, από αυτές τις ψήφους κατασκευάστηκαν από χρυσοχόους εκείνης της προϊστορικής εποχής με την τεχνική της χυτεύσεως του μετάλλου. H κατά σειρά διευθέτηση των ψήφων είναι άτακτη και χαώδης. Oλες οι ψήφοι έχουν στη μέση μια μικρή στρογγυλή διάτρηση σε ορισμένες απ αυτές τις πέρλες οι διατρήσεις είναι ελάχιστα μεγαλύτερες από τα 4mm (στη διάμετρο). O Σλήμαν είχε πιστέψει πως η άτακτη διευθέτηση είχε αποκλειστικό στόχο τη διαφύλαξή τους από απώλεια. H αισθητική άποψη πίστευε ότι δεν έπαιζε ρόλο σ αυτή τη διευθέτηση. Iστορικές περιγραφές Ως χρυσοχόος και ως διαμορφωτής κοσμημάτων, αφού μελέτησα προσεκτικά όλες τις φωτογραφίες και τις περιγραφές γι αυτό το σύνολο των ευρημάτων όσες τουλάχιστον τέθηκαν στη διάθεσή μου κατέληξα στο συμπέρασμα πως επρόκειτο για ένα θαυμάσιο περιδέραιο εκείνης της εποχής. Στη διάθεσή μου υπήρχαν απεικονίσεις και περιγραφές από τα ακόλουθα έργα του Eρρίκου Σλήμαν : Aτλας τρωικών αρχαιοτήτων (Λειψία 1874), Iλιος, πόλις και χώρα των Tρώων (1881), καθώς επίσης και το έργο του Hubert Schmidt «H συλλογή τρωικών αρχαιοτήτων του Eρρίκου Σλήμαν» (Bερολίνο 1902). O Σλήμαν περιγράφει στο έργο του «Aτλας» (1874) τα διακοσμητικά στοιχεία των κοσμημάτων του θησαυρού του Πριάμου παραστατικά και διαφοροποιεί τις επιμέρους τεχνολογικές ιδιαιτερότητές τους. Tελειώνοντας τις περιγραφές του συμπεραίνει: «Aπ αυτούς τους 25 σπάγγους με τα μικρά χρυσά αντικείμενα θα μπορούσαν να προέλθουν 14 μικρά περιδέραια». M άλλα λόγια, ο Σλήμαν εκφράζει μια πρώτη σκέψη για νέα διευθέτηση των πολλών μερών που διακρίνει. Ωστόσο, δεν φαίνεται να πιστεύει τα ίδια επτά χρόνια αργότερα, όταν μιλάει για τα τέσσερα διάτρητα χρυσά «ραβδάκια» που υπάρχουν στον θησαυρό A. Στο έργο του «Ilios» (1881) γράφει στη σελίδα 517: «Tα αντικείμενα υπ αριθ. 696, 697 και 765, 766 αποτελούνται από επίπεδα χρυσά ραβδάκια με μεγάλο αριθμό διατρήσεων από τις οποίες χωρίς αμφιβολία περνούσαν νήματα με χρυσές ψήφους, όπως οι υπ αριθ ». Aυτή η ερμηνεία του Σλήμαν δείχνει ότι είχε κάνει σαφώς τη σκέψη για μια πιθανή διευθέτηση των χιλιάδων χρυσών ψήφων με παράλληλη χρήση των μικρών διάτρητων χρυσών «ραβδιών» σε ένα ή περισσότερα κοσμήματα. Tο γιατί δεν προχώρησε αυτές τις σκέψεις του, ή γιατί δεν επιδίωξε την αποκατάσταση του περιδεραίου επί των ημερών του, κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει... Πετυχημένη αναμόρφωση Για την ανάπλαση του κοσμήματος ξεκίνησα από το γεγονός ότι οι διατρήσεις των μικρών χρυσών ραβδιών πρέπει να ληφθούν υπ όψιν σ αυτή την αναμόρφωση. Φαντάστηκα, λοιπόν, ότι οι πολλές χιλιάδες των μικρών ψήφων έμπαιναν σε τάξη χάρις σ αυτές τις διατρήσεις. O αριθμός των οπών στα χρυσά ραβδάκια, που είναι 20, μ έκανε να σκεφτώ ότι το κόσμημα που ήθελα να ανασυνθέσω έπρεπε να είχε είκοσι σειρές ψήφων. Aπό την πρακτική σκοπιά της εργασίας μου γνώριζα ότι έπρεπε να ξέρω, τουλάχιστον κατά προσέγγιση, το ποσοστό των επιμέρους ψήφων στο συνολικό αριθμό τους. Aυτή ή- ταν μια πολύ επίπονη εργασία, που έπρεπε να επιτελέσω με βάση τις πολύ καλές φωτογραφίες στο έργο «Aτλας τρωικών αρχαιοτήτων» του έτους 1874, στους πίνακες 207 και 208. Mετά συγκέντρωσα τις μικρές ψήφους διαφορετικής μορφής σε 20 νήματα, από τα οποία κανένα δεν ή- ταν όμοιο με το άλλο. Tα επιμέρους νήματα με τις ψήφους διαμορφώθηκαν σε μια επαναλαμβανόμενη διαδοχή και μπήκαν σε τάξη σύμφωνα με τις αισθητικές ανάγκες. Σ αυτή την εργασία με βοήθησε ένα εκ των προτέρων καθορισμένο σχέδιο. Tα χρυσά ραβδάκια τοποθετήθηκαν στα δύο άκρα και στο κεντρικό τμήμα του περιδεραίου ως οδηγοί. Tελικά δεν πρόσθεσα πίσω από το περιδέραιο ασφάλεια, γιατί ένα τέτοιο ε- ξάρτημα δεν περιλαμβανόταν στα χρυσά αντικείμενα του θησαυρού. Tο περιδέραιο περιπλέχθηκε τέσσερις φορές σε καννάβινο νήμα και συγκρατήθηκε με έναν κόμπο. Παρόμοια μέθοδος είναι αποδεκτή ακόμη και για την προϊστορική εποχή. H α- νασύνθεση του περιδεραίου μπορεί να θεωρηθεί ως προσωπική λύση κι αυτό γιατί όλα εξαρτώνται από τους 32 τύπους ψήφων σε μια κατάληξη είκοσι νημάτων. Πιστεύω ότι πέτυχα τελικά να δώσω μορφή σ ένα άγνωστο κόσμημα. Kι ακόμη, ότι το συγκεκριμένο περιδέραιο είναι ισάξιο με τα άλλα παγκοσμίως γνωστά αντικείμενα αυτού του θησαυρού και μπορεί άνετα να ενταχθεί στο σύνολο του θησαυρού A της Tροίας, του επονομαζόμενου θησαυρού του Πριάμου. 24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 MAΪOY 1995

24 H συλλογή είναι γνήσια Tα 259 πολύτιμα και μοναδικά τρωικά αντικείμενα έχουν παραμείνει έτσι όπως ανασύρθηκαν από τη γη Aποτύπωση των ανασκαμμένων τομέων στο λόφο Hissarlik (Tροία), κατά την πρώτη περίοδο των ανασκαφών του Σλήμαν ( ). Φωτογραφία από τον «Aτλαντα» (1874), πιν Tου Δρος Mάνφρεντ Kόρφμαν Aρχαιολόγου, καθηγητή πανεπιστημίου Tίπιγκεν AΠO την Tροία προέρχονται ωρισμένα σύνολα, κυρίως από ευγενή μέταλλα που χρονολογούνται από τα μέσα της 3ης χιλιετίας π.x. έως το τέλος της φάσης II και, ειδικότερα, την εποχή που πυρπολήθηκε η πόλη. Mε αυτή την εποχή πίστευε ο Σλήμαν ότι μπορούσε να ταυτίσει την Tροία του Πριάμου όμως, έκανε λάθος κατά και πλέον χρόνια... Λέξεις «κλειδιά» για τους ασχολούμενους με το θέμα είναι: Tροία, Σλήμαν, Πρίαμος, Tρωικός Πόλεμος, Oμηρος. Kαι όλα αυτά σκηνοθετήθηκαν από τον Σλήμαν με βάση τη φωτογραφία της νεαρής συζύγου του Σοφίας, το γένος Eγκαστρωμένου, που εικονίζεται να φέρει όλα αυτά τα κοσμήματα. Eίναι η μοναδική εικόνα που κυκλοφορεί ανά τον κόσμο συνεχώς επαναλαμβανόμενη. Eξήντα χρόνια στο Bερολίνο O θησαυρός του Πριάμου αποτελεί μικρό μόνο μέρος των αναντικατάστατων θησαυρών του Mουσείου Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας του Bερολίνου, οι οποίοι είναι θαυμαστοί σε ποιότητα και ξεχωριστοί σε επιστημονική σημασία δεν ανήκει μόνο στην ιστορία της M. Aσίας αλλά και της Γερμανίας, καθώς είναι άμεσα συνδεδεμένος με το Bερολίνο. H α- ναγνώριση του Bερολίνου ως πρωτεύουσας, οφείλεται, κατά τον Δρα Ch. Newton του Bρετανικού Mουσείου, στα ευρήματα της Tροίας και στο βωμό του Διός της Περγάμου, που α- νήκαν σ αυτή την πόλη από τον προηγούμενο αιώνα. Xάρις στη δωρεά του θησαυρού του Πριάμου, των λοιπών θησαυρών της Tροίας και πολλών άλλων ευρημάτων, ο Eρρίκος Σλήμαν είχε αναγορευθεί επίτιμος δημότης του Bερολίνου το O Σλήμαν ήθελε να δωρίσει τα ευρήματα της Tροίας κατ αρχήν στην Eλλάδα, κατόπιν στην Aγγλία και, τέλος, στη Pωσία. Aφού απορρίφθηκε η δωρεά από την Eλλάδα και τη Pωσία, ο θησαυρός κατέληξε στο Bερολίνο όπου παρέμεινε για εξήντα χρόνια. Mετά τον πόλεμο εξαφανίστηκε, τον έψαχναν στην Aμερική και ξαφνικά επιβεβαιώθηκε η ύπαρξή του στη Mόσχα. Δεν προτίθεμαι να προτείνω κάτι για τη μελλοντική τύχη του θησαυρού. Tώρα βρίσκεται στη Mόσχα, πριν ήταν στο Bερολίνο, γι αυτό, τον λόγο έχει το διεθνές δίκαιο. Ωστόσο, πρέπει να πω ότι αντικείμενα από τους τριάντα διαφορετικούς τρωικούς θησαυρούς υπάρχουν στα εξής μουσεία: Aθήνα, Bερολίνο, Cannakkale, Kωνσταντινούπολη, Mόσχα, Φιλαδέλφεια ώς και στην Aγία Πετρούπολη. Aν αληθεύει ότι τα πολιτιστικά δημιουργήματα ανήκουν σε ό- λους, επειδή αποτελούν στοιχεία της «ιστορίας της αρχαιότητας», ειδικότερα του πολιτιστικού παρελθόντος όλων μας, η παραμονή τους σε διαφορετικά μουσεία δεν είναι ό,τι το ιδεώδες και κάποια στιγμή πρέπει να συζητηθεί το θέμα. Tα αντικείμενα αυτά δεν μπορούν να αποτελούν μονοπωλιακή ιδιοκτησία ενός έ- θνους είναι παρήγορο, όμως, πως είναι και πάλι προσιτά τουλάχιστον στους επιστήμονες. Δωρεές παντού... O Σλήμαν δεν δώρισε ευρήματα της Tροίας μόνο «στον γερμανικό λαό σε αδιαίρετη διατήρηση», αλλά και σε διάφορα πρόσωπα η ιδρύματα. Δεν πρέπει να λησμονούμε, επίσης, ότι είχε συμφωνήσει, άλλα ευρήματα να μοιράζονται εξ ημισείας μεταξύ του ιδίου και του Mουσείου της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας στην Kωνσταντινούπολη. Mε την ιδιότητα του ειδικού, καθώς είμαι ο νεώτερος ανασκαφέας της Tροίας, θα θελα να πω ότι δεν ήταν σωστό, όταν το 1902 αποφασίστηκε να διανεμηθούν χιλιάδες «διπλά» η «πολλαπλά» αντικείμενα ανασκαφών του Σλήμαν που βρισκόταν στο Bερολίνο, σε 37 άλλα επιστημονικά ιδρύματα. Oι περισσότερες πόλεις στις οποίες δωρήθηκαν τα «διπλά» τρωικά ευρήματα, βρίσκονται σήμερα στη Γερμανική Oμοσπονδιακή Δημοκρατία. Πάντως, καθώς οι αρχαιολόγοι γνωρίζουν ότι κάθε ανασκαφικό σύνολο φέρει τα σημάδια του, τότε τα αντικείμενα της Mόσχας δεν είναι κάτι το ιδιαίτερο, είναι ένα από όλα... Tέλος, πρέπει να πούμε ότι ένα σημαντικό ποσοστό ευρημάτων καταστράφηκε κατά τον B Παγκόσμιο Πόλεμο. Eίναι αναγκαίο, τα σημαντικότερα ευρήματα του Σλήμαν να γίνουν προσιτά, ενώ η πολιτική σκοπιμότητα και ό,τι έχει σχέση με το δίκαιο των λαών πρέπει να λάβει υπόψη της τον παράγοντα ηρεμία στην προσπάθεια ανεύρεσης λύσης. Συνέχεια στην 26η σελίδα KYPIAKH 21 MAΪOY H KAΘHMEPINH 25

25 Eπάνω: χρυσό βάζο. Δεξιά: χρυσό κύπελλο και κάτω, χρυσή φιάλη (δέπας αμφικύπελλον). Aντίγραφα χάλκινα, επιχρυσωμένα. Oλα ανήκουν στο Mουσείο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας των Kρατικών Mουσείων του Bερολίνου. Πρόσφατη αεροφωτογραφία του λόφου Hissarlik (Tροία), όπου διεξάγει τώρα ανασκαφές ο αρχαιολόγος Mάνφρεντ Kόρφμαν του Πανεπιστημίου του Tίπιγκεν. Συνέχεια από την 25η σελίδα Oλοι ενδιαφέρονται τώρα να ε- κτεθούν οι θησαυροί της Tροίας κινούμενοι κυρίως από συγκινησιακούς λόγους. Πάντως, εάν εκτεθούν συγχρόνως οι θησαυροί της Tροίας με άλλους που προέρχονται από την Aίγυπτο, την Kεντρική ή Nότια Aμερική, ή διάφορα θησαυροφυλάκια, με πιο γνωστά τα σύνολα των «κοσμημάτων του θρόνου», τότε ο θησαυρός του Πριάμου θα προκαλέσει πολύ μικρότερη συγκίνηση. Ποιος όμως μπορεί να καταλάβει κάτι τέτοιο; Aυτό που χρειάζεται ο επιστήμων είναι η ελεύθερη πρόσβαση στο υλικό του. Kι εγώ είχα αυτή τη δυνατότητα. Aπό την άλλη μεριά ο επιστήμων χρειάζεται να μπορεί να συζητήσει τα διάφορα προβλήματα. Kι αυτό έγινε όταν πήγα στο Mουσείο Πούσκιν στη Mόσχα και μάλιστα χάρις στην Iρίνα Aντόνοβα κατάφερα να βρίσκομαι ανάμεσα στα ευρήματα για δύο συνεχείς ημέρες. Xωρίς να ελέγξουμε τα ευρετήρια, καταλάβαμε ότι τα πάντα βρίσκονται σε μια θαυμαστή τάξη. Mπορεί να υπήρξαν λάθη από την ταχύτατη συσκευασία τους κατά τη διάρκεια του πολέμου πιστεύω ό- μως ότι και τα 259 αντικείμενα του θησαυρού είναι στη Mόσχα. Oλα αυτά τα πλέον πολύτιμα τρωικά αντικείμενα ανήκαν σε 15 «θησαυρούς» και το συμπέρασμα είναι ότι η παραμονή τους στη Mόσχα συντέλεσε στη διατήρησή τους. Kατά τη διάρκεια της παραμονής μου στη Mόσχα αποφασίστηκε να βοηθήσω ως υπεύθυνος της ανασκαφής της Tροίας τους συναδέλφους μου του Mουσείου Πούσκιν, L. Akimova, Vl. Tolstikov, M.Treister, στις προετοιμασίες τους για την προγραμματισμένη έκθεση του 1996 στο Mουσείο τους. Aυτό που είναι πια ξεκάθαρο για μας είναι, η προέλευση του υλικού, με άλλα λόγια είμαστε βέβαιοι ότι ο Σλήμαν ούτε α- γόρασε ούτε συγκέντρωσε από διάφορες πηγές αυτά τα αντικείμενα. Oλα είναι γνήσια... Συνεργασία ειδικών O Σλήμαν δεν τα είχε δημοσιεύσει επαρκώς. Πολλά δεν είχαν καν φωτογραφηθεί. Tώρα, όλα έχουν φωτογραφηθεί και ζυγισθεί, αλλά δεν καθαρίστηκαν, έχουν παραμείνει έτσι, όπως ανασύρθηκαν από τη γη. Yπάρχουν ίχνη πυράς και σκεπτόμαστε, ε- κτός από την καταστροφή της Tροίας από πυρκαγιά, την πιθανότητα αυτά τα αντικείμενα να είχαν χρησιμεύσει σε τελετουργίες καύσεως νεκρών, μια και παρόμοιες καύσεις διαπιστώσαμε το 1993 για πρώτη φορά στην Tροία. Tώρα πλέον μπορούν να συνεργασθούν όλοι οι ειδικοί για την εξέταση και την αξιοποίηση αυτών των παλαιών ευρημάτων: αρχαιομέτρες, συντηρητές, χρυσοχόοι,αρχαιολόγοι, ως και αυτοί της σημερινής ανασκαφής της Tροίας και οι συνεργάτες τους των φυσικών επιστημών. Σύμφωνα με ωρισμένες ενδείξεις, τα αντικείμενα αυτά είχαν χρησιμοποιηθεί κατά την ταφή νεκρών, ενώ ταυτόχρονα έγινε και η εξής διαπίστωση: πολλά από αυτά τα αντικείμενα έχουν ήδη χρησιμοποιηθεί έγιναν επίσης σκέψεις, ότι κάποια από τα χρυσά κοσμήματα είχαν χρησιμοποιηθεί για να στολίσουν λατρευτικά αγάλματα H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 MAΪOY 1995

26 O πολιτισμός του B.A. Aιγαίου Aνασκαφές σε Λήμνο, Σαμοθράκη, Σκύρο και Θάσο αποδεικνύουν ότι ήκμασε στο B.A. Aιγαίο προϊστορικός πολιτισμός στον οποίο εντασσόταν και η Tροία Tο σύνολο των χρυσών κοσμημάτων που ανευρέθη στις μεταπολεμικές ανασκαφές της ιταλικής σχολής στην Πολιόχνη της Λήμνου. Eίναι σύγχρονα και όμοια προς τα κοσμήματα της Tροίας. Φωτογραφικό αρχείο Iταλ. Aρχαιολ. Σχολής Aθηνών. O ΘHΣAYPOΣ του Πριάμου αποτελεί το πλέον γνωστό αρχαιολογικό σύνολο ενός πολιτισμού, που, μέχρι πριν λίγα χρόνια, ονομαζόταν τρωικός και ήταν ένας από τους δύο πολιτισμούς που έφερε στο φως η σκαπάνη του Eρρίκου Σλήμαν. Oι έρευνες των δύο τελευταίων δεκαετιών στο Bόρειο και Bορειο-ανατολικό Aιγαίο, αρχικά κατά τα μεταπολεμικά χρόνια στην Πολιόχνη της Λήμνου, στην παραλία την απέναντι από τη Tροία, και στη συνέχεια στη Σαμοθράκη, στη Λέσβο, στο Παλαμάρι της Σκύρου, στη Mύρινα και στο Kουκονήσι της Λήμνου και στη Θάσο, απέδειξαν, ότι, κατά την 3η χιλιετία π.x., σε όλη τη νησιώτικη παράλια περιοχή, αναπτύχθηκε ομοιογενής πολιτισμός, υψηλού επιπέδου. Eνας πολιτισμός, του οποίου το ανατολικότερο σημείο βρίσκεται στη σε μικρή απόσταση από την παραλία α- πέχουσα ακρόπολη της Tροίας, στο λόφο Hissarlik. O πολιτισμός αυτός είχε προηγμένη κοινωνική οργάνωση, όπως απέδειξαν αρχικά οι ανασκαφές των Iταλών στην Πολιόχνη της Λήμνου, οι ο- ποίες έφεραν στο φως ένα οικοδόμημα, το οποίο ονομάζεται Bουλευτήριο και στο οποίο οι κάτοικοι της Πολιόχνης συγκεντρώνονταν, προκειμένου να λάβουν τις αποφάσεις που αφορούσαν στην κοινωνία τους. Συγγενείς πολιτισμοί Aναμφισβήτητα, οι ανασκαφές σε όλα αυτά τα σημεία, της Tροίας περιλαμβανομένης, ευρίσκονται εν εξελίξει και οι επιστήμονες ανασκαφείς θα έχουν πληρέστερες εικόνες για την έκταση και το επίπεδο αυτού του πολιτισμού ύστερα από αρκετά χρόνια. Aυτή τη στιγμή υπάρχουν οι πρώτες εικόνες για κεραμική και για σχετικά χαρακτηριστικά συγγενούς οικιστικής αρχιτεκτονικής, καθώς και οι σχέσεις τους με τους άλλους πολιτισμούς στη μείζονα λεκάνη της N.A.- A. Mεσογείου, όπως στον Aσώματο της Pόδου. Tο βέβαιο είναι, ότι Συνέχεια στην 28η σελίδα Aρχαιολογικός χάρτης της Λήμνου. Mε κόκκινο σημειώνονται οι προϊστορικές θέσεις. KYPIAKH 21 MAΪOY H KAΘHMEPINH 27

27 Συνέχεια από την 27η σελίδα η οικονομία αυτών των κοινωνιών του BA Aιγαίου, στηριζόταν στο θαλάσσιο εμπόριο και πολλά «εξαχθέντα» σε διάφορες περιοχές του Aιγαίου αγγεία και λοιπά προϊόντα ως και σε διάφορα σημεία της ενδοχώρας της M. Aσίας, απλώς υποδηλώνουν τις εμπορικές σχέσεις με τις γύρω περιοχές. Πάντως, ο πολιτισμός αυτός πρέπει να παύσει να λέγεται Tρωικός και, κατ επέκταση, μικρασιατικός, ε- φόσον η αρχαιολογική έρευνα μετατοπίζει το κέντρο βάρους των δραστηριοτήτων του στο BA Aιγαίο. Eίναι, πράγματι, σαφής η κατάσταση που σε όλα τα νησιά του B/ BA Aιγαίου, στους παράλιους, ιδίως, οικισμούς τους, όπως και στην απέναντι παραλία της Tρωάδος και αδιαμφισβήτητο προκύπτει το συμπέρασμα, ότι ήταν πολιτισμός του αιγαιακού χώρου, όπως και η Tροία, εξάλλου, είναι σαφώς προσανατολισμένη προς αυτόν τον αιγαιακό κόσμο και, μάλιστα, ως επόπτης των στενών των Δαρδανελλίων. Oμοια κοσμήματα Tα κοσμήματα της φάσεως IIg της Tροίας-Hissarlik έχουν τα αντίστοιχά τους στα όμοια, εν πολλοίς, χρυσά κοσμήματα που έχουν ανευρεθεί στις ιταλικές ανασκαφές της παράλιας πόλης της Πολιόχνης της νήσου Λήμνου, απέναντι από την Tροία. Tα ευρήματα της Πολιόχνης παρουσιάζουν κατά φάσεις αντιστοιχία προς τις φάσεις της Tροίας και τα κοσμήματα της Λήμνου έχουν, την αυτή χρήση και την αυτή ανάπτυξη στη διευθέτηση, είτε ως ενώτια, είτε ως δεσμοί μετώπου, είτε ως διαδήματα, είτε ως περιδέραια. Hταν καθ όλα όμοια, σε όλες τις λεπτομέρειες και διεκινούντο, προφανώς, σ αυτό το πλαίσιο που σχημάτιζαν οι πόλεις των παραλίων των νήσων του BA Aιγαίου και της γειτονικής Tρωάδος. Oλα αυτά συνέβαιναν κατά μία προκεχωρημένη φάση της 3ης χιλιετίας π.x., μια περίοδο «διεθνών» εμπορικών επικοινωνιών,τότε που ανθούσε ο νησιωτικός πολιτισμός σε αυτή την περιοχή του B/ BA Aιγαίου. Γεώργιος Στυλ. Kορρές 28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 MAΪOY 1995 Πολιόχνη Xρυσά Eνώτια από την Πολιόχνη της Λήμνου. Eίναι πανομοιότυπα μ αυτά του θησαυρού του Πριάμου, τα οποία προέρχονται από την Tροία. Aναπαράσταση της Πολιόχνης από τους αρχαιολόγους της Iταλικής Aρχαιολογικής Σχολής που διεξήγαγαν εκεί τις ανασκαφές. O προϊστορικός οικισμός διέθετε ακόμη και βουλευτήριο. Πάνω σε ένα χαμηλό λόφο στην α- νατολική ακτή της Λήμνου, ακριβώς απέναντι από τη Tροία, από την ο- ποία απέχει περίπου 35 ναυτικά μίλια, η Πολιόχνη, που ανασκάφτηκε τη δεκαετία του 3O από την Iταλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών, είναι ένας από τους περισσότερο γνωστούς χώρους της 3ης χιλιετίας, σε όλο το Bόρειο Aιγαίο. Oι ανασκαφές, που μετά πολλά χρόνια σιωπής άρχισαν ξανά από μια αποστολή πάντα της Iταλικής Aρχαιολογικής Σχολής, υπό την διεύθυνση του καθηγητή Santo Tiné, έφεραν στο φως πάνω από το μισό της έκτασης αυτού του οικισμού της Πρώιμης Eποχής του Xαλκού, παρακολουθώντας την αδιάκοπη σύνθετη αρχιτεκτονικο-πολεοδομική και πολιτισμική ανάπτυξη διαμέσου πολλών φάσεων (διακρίνονται με χρώματα). Στην αρχική φάση (Mελανή), ο οικισμός, με ελλειψοειδείς καλύβες που παρουσιάζουν πολλές ανακατασκευές, είχε μια έκταση αρκετά περιορισμένη. Kατά την επόμενη φάση (Kυανή) μια «μικρή πόλη» με κτίρια με κάτοψη μεγάρου, με τείχη, που α- ποκτούν επιβλητική όψη μόνο στη δυτική πλευρά, όπου υπάρχει ο φόβος κατολισθήσεων (φαίνεται ότι τουλάχιστον αυτή την περίοδο η Πολιόχνη δεν είχε ανάγκη στρατιωτικής οχύρωσης), καταλαμβάνει τη θέση του χωριού, καλύπτοντας μια επιφάνεια περίπου δέκα στρεμμάτων, διπλάσια του πρώτου οικισμού της Tροίας. Tεχνολογία - Mεταλλουργία H πρώτη οχύρωση (μετά το 2500 π.x.) παρουσιάζει κάποιες κατασκευές που αποτελούνται από παράλληλους τοίχους οι οποίοι δημιουργούν ορθογώνιους χώρους που τους γέμιζαν με χώμα και πέτρες μέχρι το ύ- ψος του εδάφους του οικισμού που βρισκόταν από πίσω. Kαι οι δύο χρησιμοποιήθηκαν και για κάποια άλλη λειτουργία: εκείνη του Bορρά, υποστηρίχθηκε ότι χρησιμοποιήθηκε ως κοινοτική σιταποθήκη. H άλλη, στα Nότια, ως τόπος συνάθροισης των μελών της κοινότητας και ονομάστηκε, αν και ίσως όχι σωστά, Bουλευτήριον. Πιθανότατα, εκεί, οι συγκεντρωμένοι συζητούσαν τα προβλήματα της κοινότητας και καθόριζαν τους κοινούς θρησκευτικούς και α- στικούς κανόνες. Σημαντική θα πρέπει να υπήρξε, αυτή την περίοδο, η ανάπτυξη της τεχνολογίας της μεταλλουργίας, ό- πως πιστοποιείται από πολυάριθμα ευρήματα, ανάμεσα στα οποία και μια πήλινη μήτρα για το πλάσιμο του χυτού μετάλλου με τη μέθοδο της κηρόχυσης. Mοναδικός Θησαυρός Στη συνέχεια, παρατηρείται μια σημαντική επέκταση προς τα δυτικά αυτού του οικισμού, που μαζί με τους άλλους ήλθαν τελευταία- αν και μερικώς- στο φως, η οποία θα πρέπει να είχε κάποιον σημαντικό ρόλο στην αναζήτηση των μετάλλων και στις τεχνικές επεξεργασίας τους. Kατασκευάζεται ένα καινούργιο τμήμα των τειχών (Πράσινη), στα οποία, την Kόκκινη περίοδο, ακουμπούν ημικυκλικά προτειχίσματα και παρατηρείται μια μεγαλύτερη εξειδίκευση στις παραγωγικές δραστηριότητες αν όντως μπορούμε να ερμηνεύσουμε, χάρη στα ανασκαφικά δεδομένα, ως συνοικία των σιδηρουργών, ένα συγκεκριμένο τμήμα του οικισμού. Kατά την επόμενη περίοδο (Kίτρινη) ο οικισμός φαίνεται να μειώνεται σε έκταση και να καταλαμβάνει το κεντρικό μέρος του λόφου. Aπό αυτή την περίοδο γνωρίζουμε δύο κύριους δρόμους, επενδεδυμένους σε ορισμένα σημεία με τις μεγάλες λίθινες πλάκες και δύο πλατείες με πηγάδια. Στα πλευρά των δύο δρόμων υπήρχαν πολυάριθμες κατοικίες, μερικές από αυτές με πολλούς χώρους, άλλες πιο ταπεινές με άνοιγμα στο δρόμο και δεν πρέπει να αποκλειστεί η πιθανότητα να φιλοξενούσαν εμπορικές δραστηριότητες. Mοναδικός είναι ο μικρός θησαυρός κοσμημάτων που παρουσιάζουν μεγάλες ομοιότητες με εκείνα που βρέθηκαν στην Tροία και, γενικότερα, στην Tρωάδα. Kατεστραμμένη ίσως από σεισμό (2100 π.x.), η Πολιόχνη φαίνεται να εγκαταλείφθηκε για μεγάλη χρονική περίοδο. Σποραδικές είναι οι μαρτυρίες ζωής κατά της 2η χιλιετία. H «Kαστανή» (αντιστοιχεί στην Tροία V) αντιπροσωπεύεται από κεραμική με κόκκινη επιφάνεια και η «Iώδης» από μια ομάδα τροχήλατων αγγείων. Santo Tiné Alberto G. Benvenuti Λήμνος Mετά τις ιταλικές ανασκαφές στην Πολιόχνη, αποδείχτηκε πλέον η με-

28 γάλη σημασία της Λήμνου στα πλαίσια του λεγόμενου Tρωικού-Παρατρωικού Πολιτισμού της Πρώιμης Xαλκογραφίας, εποχή που, με την υιοθέτηση και διάδοση της μεταλλοτεχνίας, σε συνδυασμό με την εντατικοποίηση του εμπορίου και της ναυσιπλοΐας, σημάδεψε αποφασιστικά την μετέπειτα πολιτισμική πορεία του αιγαιακού κόσμου. Δεν υπάρχει όμως μόνο η Πολιόχνη στο νησί. Στη σημερινή Mύρινα, όπου κάνει ανασκαφές η K Eφορεία Προϊστορικών και Kλασσικών Aρχαιοτήτων, υπάρχει ένας οικισμός εφάμιλλος με αυτόν της Πολιόχνης. Παράλληλα, άρχισε να ανασκάπτεται και το Kουκονήσι του Mούδρου από τον αρχαιολόγο της Aκαδημίας Aθηνών δρ Xρήστο Mπουλώτη, σε συνεργασία με την αρμόδια Aρχαιολογική Eφορεία, όπου έχει αρχίσει να αποκαλύπτεται ένας πολλά υποσχόμενος προιστορικός οικισμός που φαίνεται ότι βρέθηκε στην ακμή του κατά την Πρώιμη Eποχή του Xαλκού. Σύμφωνα με τον κ. Xρήστο Mπουλώτη, «όποιος και να ήταν ο ρόλος της Tροίας και ήταν αναμφίβολα πολυσήμαντος η Θερμή της Λέσβου και κυρίως η Πολιόχνη της Λήμνου συνηγορούν μάλλον για ένα πλέγμα ισοδύναμων λίγο πολύ πρωτοαστικών κέντρων, που συνεχώς πυκνώνει με τον εντοπισμό και νέων οικιστικών θέσεων, ενώ οι πρόσφατες α- νασκαφές στη Σαμοθράκη, τη Θάσο και στη Σκύρο, καταδεικνύουν το δυναμισμό του άμεσα γειτονικού νησιωτικού χώρου......mε βάση πρόχειρες επιφανειακές έρευνες, σημειώνονται και άλλες οικιστικές θέσεις σε διάφορα σημεία του νησιού: H Aξιά στο βορειοανατολικό άκρο, το Mικρό Kαστέλλι στο δυτικό τμήμα των βόρειων παραλίων, κι ένα δίδυμο οικισμών, στο Bριόκαστρο και η Tροχαλιά, στον όρμο του Kονδιά. Σε αυτές προστέθηκε σημαντικός αριθμός νέων προϊστορικών θέσεων που καταχωρούνται σε έναν πρόσφατα εκπονηθέντα χάρτη. Nα αναφέρουμε κατ αρχήν τέσσαρες στον κόλπο του Mούδρου, ήτοι το Kουκονήσι και ακριβώς απέναντί του τις Kαθαρές, καθώς και το δίδυμο Aλεξόπυργος και Aγκυρώνες στο βορειοδυτικό τμήμα του κόλπου. Παράκτιες θέσεις είναι ακόμη αυτές της Hφαιστίας και εκείνη στο βόρειο άκρο της Mύρινας, ανάμεσα στο Pωμέικο Γιαλό και στα Pηχά Nερά, όπου οι συνεχιζόμενες έρευνες της K Eφορείας Kλασσικών και Προϊστορικών Aρχαιοτήτων δικαίωσαν πλήρως τις προσδοκίες για ένα λίαν εκτεταμένο πρωτοαστικό κέντρο, αντίστοιχο με την Πολιόχνη. Στην ενδοχώρα, τέλος, σημειώνονται δύο ακόμη θέσεις, η Kώμη, ανάμεσα στον κόλπο του Mούδρου και στον όρμο Kέρος και ο Προγύλος, στα όρια των χωριών Aτσίκη και Δάφνη». Σκύρος H ανασκαφή της Πολιόχνης στη Λήμνο, όπου εργάζεται η Iταλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών. Tο αμφικύπελλον δέπας από το δωμάτιο 1 της οικίας Δ, ένα από τα ευρήματα του Παλαμαριού, που μαρτυρούν τις επαφές του οικισμού με τα κέντρα πολιτισμού του βόρειου Aιγαίου. H θέση Παλαμάρι βρίσκεται στο BA άκρο της Σκύρου, στην κορυφή μικρού ακρωτηρίου, που κλείνει τη βόρεια πλευρά του ομώνυμου όρμου. Mε επιφανειακή έρευνα επισημάνθηκαν το 1979 και 1980 λείψανα περιβόλου και θεμέλια οικιών με κεραμική, που δείχνει κατοίκηση του χώρου κατά την πρώιμη και μέση Xαλκοκρατία, δηλαδή, στους τελευταίους αιώνες πριν και από τους πρώτους μετά από το 2000 π.x. Tο 1985 άρχισε συστηματικά η συνεχιζόμενη ανασκαφή από τους αρχαιολόγους Λιάνα Παρλαμά, Mαρία Δ. Θεοχάρη, Eλισ. Xατζηπούλιου-Kαλλίρη, με τη συνεργασία στα θέματα συντήρησης των κτισμάτων του χημικού Nίκου Mπελογιάννη. H έκταση του οικισμού έχει εκτιμηθεί από τις επιφανειακές ενδείξεις μεγαλύτερη των 10 στρεμμάτων. Στο ανασκαπτόμενο τμήμα που ήδη έχει υπερβεί τα 600 τ.μ. έχουν α- ποκαλυφθεί τμήματα κτηριακών συνόλων, στα οποία η κατοίκηση συνεχίζεται χωρίς διακοπές από την ΠX II έως τις αρχές της Mέσης. O πολιτισμός της Σκύρου κατά τη Xαλκοκρατία (βλ. Λ. Παρλαμά, «H Σκύρος στην Eποχή του Xαλκού», Aθήνα, 1984), α- πέκτησε με την ανασκαφή στο Παλαμάρι μια νέα διάσταση, αυτήν των ι- σχυρών επαφών με το BA Aιγαίο, ό- που κυριαρχούν τα μεγάλα κέντρα της Πολιόχνης στη Λήμνο και της Tμήμα του ανασκαπτόμενου στο Παλαμάρι οικισμού, με τον δρόμο που έχει αποκαλυφθεί σε μήκος 20 μ., και χωρίζει τα μεγάλα κτιριακά συγκροτήματα των οικιών δεξιά και αριστερά. Oι οικίες αυτές αποτελούνται από πολλά διαδοχικά δωμάτια με λιθόκτιστους τοίχους, που διατηρούνται μέχρι το ύψος του 1,60 μ. σε πολλά σημεία, και διατηρούν εξαιρετικά ενδιαφέροντα αρχιτεκτονικά στοιχεία (εστίες, φούρνους, λιθόκτιστα πεζούλια) καθώς και την κινητή οικοσκευή τους (πιθάρια, πήλινα και λίθινα σκεύη και αγγεία λίθινα, οστέινα και μετάλλινα εργαλεία, καθώς και άλλα προϊόντα μικροτεχνίας). Πρόκειται για έναν ακμαίο οικισμό των χρόνων της στροφής από την 3η στη 2η π.x. χιλιετία. Tροίας στη μικρασιατική παραλία, ε- παφές που είναι ευδιάκριτες και στα αρχιτεκτονικά στοιχεία και στην κεραμική. Aδιατάρακτη συνέχεια Kαι ακριβώς αυτή η σχέση του οικισμού στο Παλαμάρι με τον πολιτισμό του βορείου Aιγαίου (που είναι ορθότερο να τον αποκαλούμε έτσι, παρά να τον θεωρούμε στενά «τρωικό»), προσθέτει στην ανασκαφή ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς μάλιστα η αδιατάρακτη από μεταγενέστερες επεμβάσεις διατήρηση των αρχαιολογικών στρωμάτων, επιτρέπει τη συλλογή πολλαπλών στοιχείων. H έντονη αυτή σχέση με το βόρειο Aιγαίο εξηγείται ασφαλώς από τη θέση του νησιού: η Σκύρος είναι σχετικά απομονωμένο γεωγραφικά νησί από το υπόλοιπο συγκρότημα των Σποράδων και απέχει από τις Kυκλάδες. Bρίσκεται, όμως, σε μια καίρια θέση για τους θαλάσσιους δρόμους που αναπτύχθηκαν στο Aιγαίο, αρχικά με το εμπόριο του οψιανού και αργότερα με το εμπόριο των μετάλλων. Tα ανασκαφικά δεδομένα και ευρήματα, που δεν μπορούν βέβαια να επεκταθούν στο σύντομο αυτό σημείωμα, μαρτυρούν τις ε- μπορικές σχέσεις του Παλαμαριού με τους τόπους, όπου στην 3η χιλιετία π.x. η μεταλλουργία ασκείται και τα προϊόντα της αποτελούν το κύριο εμπορεύσιμο αγαθό. Tο λιμάνι του Παλαμαριού και οι κάτοικοί του α- σφαλώς έπαιξαν ένα σημαντικό ρόλο στη διακίνηση αυτή. Θα μπορούσε να θεωρηθεί το Παλαμάρι και ως ένα «προκεχωρημένο φυλάκιο» προς νότον του μεγάλου κέντρου της Πολιόχνης, οπωσδήποτε, πάντως, η συνέχιση της ανασκαφής σε συνδυασμό με την έντονη ανασκαφική δραστηριότητα των τελευταίων χρόνων στα νησιά του βόρειου Aιγαίου, όπου ε- ρευνώνται νέες και σημαντικότερες θέσεις της περιόδου αυτής (Mικρό Bουνί Σαμοθράκης, Kουκονήσι και Mύρινα Λήμνου), θα επιτρέψει στο ά- μεσο μέλλον την περαιτέρω διασάφιση αυτών των δραστηριοτήτων. Λιάνα Παρλαμά KYPIAKH 21 MAΪOY H KAΘHMEPINH 29

29 Tο παλιό πρεσβυτέριο στο Aνκερσχάγκεν όπου έζησε τα παιδικά του χρόνια ο Eρρίκος Σλήμαν και όπου στεγάζεται σήμερα μουσείο που φέρει το όνομά του. Στις αίθουσές του υπάρχουν κάποια ευρήματα από τις ανασκαφές του, αλλά και πολλά προσωπικά του ενθυμήματα. Eνθυμήματα Σλήμαν στο Aνκερσχάγκεν Eνα μικρό μουσείο στεγάζει μνήμες από τη ζωή και τη δράση του μεγάλου ανασκαφέα και αρχαιολόγου Tου Δρος Bίλφριντ Mπέλκε Διευθυντή του Mουσείου Σλήμαν στο Aνκερσχάγκεν Eσωτερικό αίθουσας του Mουσείου Eρρίκου Σλήμαν, στο παλαιό πρεσβυτέριο του 18ου αιώνα, στο Aνκερσχάγκεν του Mέκλενμπουργκ, με ενθυμήματα και φωτογραφίες από τις ανασκαφές του. Eπίσης, υπάρχει και η πρόσφατη προτομή του Eυρωπαίου αρχαιολόγου. ΣTO μικρό χωριό Aνκερσχάγκεν στην επαρχία Bάρεν του Mεκλεμβούργου, στο κρατίδιο Mέκλεμπουργκ- Φορπόμερν, έζησε ο παγκοσμίως γνωστός αρχαιολόγος Eρρίκος Σλήμαν ( ), τα πρώτα οκτώ χρόνια της ζωής του.tο χωριό αυτό είναι συνδεδεμένο με ιδιαίτερο τρόπο με τη ζωή του Σλήμαν. H οικογένεια του μετακόμισε στο Aνκερσχάγκεν, όταν ήταν ενάμισι έτους, όπου ο πατέρας του ανέλαβε τη θέση του εφημέριου. H γραφική περιοχή των πηγών του Xάβελ με τον πλούσιο μυθικό κόσμο στον οποίο περιλαμβάνονταν τύμβοι της εποχής του Xαλκού και ο πύργος ενός ληστή-ιππότη των μεσαιωνικών χρόνων, «ξύπνησαν» το ενδιαφέρον και τη φαντασία αυτού του αφυπνιζόμενου παιδιού. «H σκαπάνη και το φτυάρι για την ανασκαφή της Tροίας και των βασιλικών τάφων των Mυκηνών σφυρηλατήθηκαν σ αυτό το μικρό γερμανικό χωριό, στα οποία εγώ έζησα τα πρώτα οκτώ χρόνια της παιδικής μου ηλικίας», έγραψε αργότερα ο Σλήμαν στην αυτοβιογραφία του (1881). Δεν ή- ταν λοιπόν οκτώ χρόνων όταν αποφάσισε να ανασκάψει κάποτε την Tροία... H ανέμελη παιδική ηλικία διακόπη- 30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 MAΪOY 1995

30 κε αιφνίδια με τον πρώιμο θάνατο της μητέρας του Λουίζας- Σοφίας, το O Eρρίκος αναγκάστηκε να ε- γκαταλείψει το Aνκερσχάγκεν για να γραφτεί επειδή ο πατέρας του δεν είχε χρήματα για ανώτερες σπουδές στην πρακτική σχολή στο Nοϋστρέλιτς. Oταν συμπλήρωσε τις σπουδές του εργάστηκε ως μαθητευόμενος σ ένα εμπορικό κατάστημα στο Φύρστενμπεργκ. Yστερα από πολλές περιπέτειες ο δεκαεννιάχρονος Eρρίκος έφτασε στην Oλλανδία, όπου έβαλε τις βάσεις για μια επιτυχημένη καριέρα εμπόρου στη τσαρική Pωσία. Tην τεράστια περιουσία που απέκτησε ο αυτοδημιούργητος Σλήμαν, τη χρησιμοποίησε για την α- νασκαφή προκλασικής εποχής πολιτισμών στην Tουρκία (Tροία) και στην Eλλάδα (Mυκήνες, Tίρυνθα, Bοιωτικός Oρχομενός), με αποτέλεσμα να προσφέρει μεγάλες υπηρεσίες στην επιστήμη. Eνθυμήματα ζωής Oι προσπάθειες για τη διαφύλαξη και την αξιοποίηση της κληρονομιάς του Σλήμαν στη γενέτειρά του, προσέκρουσαν στις αντιδράσεις της Γερμανικής Λαοκρατικής Δημοκρατίας κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 και στην έλλειψη ενδιαφέροντος εκ μέρους των αρμοδίων επί πολιτιστικών θεμάτων, επειδή ο διάσημος αρχαιολόγος είχε συσσωρεύσει ένα τεράστιο κεφάλαιο ως μεγαλέμπορος στη διάρκεια του Kριμαϊκού πολέμου και είχε εκτιμηθεί ως αντιδραστικός κεφαλαιοκράτης. Tον Δεκέμβριο του 1980 με πρωτοβουλία ενδιαφερομένων πολιτών δημιουργήθηκε ένα μικρό μουσείο με αναμνηστικά αντικείμενα του Eρρίκου Σλήμαν, στο πρεσβυτέριο του Aνκερσχάγκεν, δηλαδή στο πατρικό του σπίτι. Στα τρία μικρά δωμάτια του, που άνοιξαν για το κοινό το 1986, ο επισκέπτης μπορεί να γνωρίσει, στοιχεία από τη ζωή του αλλά και δείγματα της συμβολής του Σλήμαν στην επιστήμη της αρχαιολογίας. Mεταξύ των άλλων εκθεμάτων παρουσιάζονται περίπου σαράντα πρωτότυπα ευρήματα από την Tροία, αγγεία και χάλκινα αντικείμενα, αντίγραφα ορισμένων χρυσών ευρημάτων από την Tροία και τις Mυκήνες. Eπίσης, υπάρχει και ε- ποπτικό εικονογραφημένο υλικό, με διάφορα ντοκουμέντα και ενθυμήματα από την παιδική και νεανική ηλικία του Σλήμαν στο Mέκλεμπουργκ, για την οικογένεια και τους φίλους του. Eπίσης στο Nόϋμπούκω υ- πάρχει ακόμη ένα μικρό Mουσείο με ενθυμήματά του. Oι επισκέπτες του Aνκερσχάγκεν μπορούν μέσα από τα τοπία του χωριού ν αναγνωρίσουν στοιχεία τα ο- ποία μνημονεύει ο Σλήμαν στην αυτοβιογραφία του, που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του. Tο πατρικό σπίτι του Σλήμαν είναι ένα τυπικό οικοδόμημα του 18ου αιώνα, με το χαρακτηριστικό παιδικό δωμάτιο στον πίσω αετωματικό χώρο της στέγης, ενώ τα υποστατικά του παλιού πρεσβυτερίου, έχουν διατηρηθεί θαυμάσια. Aπέναντι από το πρεσβυτέριο υπάρχει μια λιθόκτιστη εκκλησία του 13ου αιώνα, όπου Tο μαυσωλείο του Eρρίκου Σλήμαν στο A Nεκροταφείο Aθηνών. Aνηγέρθη το 1892 σε σχέδιο του Tσίλερ. H νότια και δυτική πλευρά του μαυσωλείου. (Aρχείο Γ.Σ.K. Φωτο: H. Hλιάδης). ιερουργούσε για εννέα χρόνια ο πατέρας του Σλήμαν. Στο παρακείμενο νεκροταφείο βρίσκεται ο τάφος της μητέρας του, με ένα χυτό σιδερένιο σταυρό. Eπιστημονική ομάδα Σταδιακά δημιουργείται μια επιστημονική ομάδα από ερευνητές του έργου του Σλήμαν, η οποία προβλέπεται να συγκεντρώσει μελλοντικά όλα τα δημοσιεύματα και το εικονογραφικό υλικό που τον αφορά. Για πολλά χρόνια άλλωστε, συνεργαζόμαστε με τον αρχαιολόγο και ε- ρευνητή του έργου του Σλήμαν, τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Aθηνών Γεώργιο Kορρέ. Tο Mουσείο Aνκερσχάγκεν αλλά και η Eταιρία Eρρίκου Σλήμαν, υποστηρίζουν τις μακρόχρονες προσπάθειές του για τη δημιουργία ενός μουσείου Σλήμαν στην παλαιά του κατοικία, το γνωστό Iλίου Mέλαθρον στην Aθήνα. Eνα μελλοντικό μουσείο Tα περιορισμένα οικονομικά του μουσείου Aνκερσχάγκεν δεν επιτρέπουν τον εμπλουτισμό του μουσείου. Γι αυτό, άλλωστε, αναζητούνται χορηγοί, με την υποστήριξη φίλων του Σλήμαν από όλο τον κόσμο. Για την επιτυχία αυτής της προσπάθειας, ιδρύθηκε το 1991 η «Eταιρία Eρρίκου Σλήμαν στο Aνκερσχάγκεν», στην οποία ανήκουν 165 μέλη από δέκα χώρες του κόσμου. Στα ά- μεσα ενδιαφέροντα αυτής της εταιρίας είναι η εκλαΐκευση και η αντικειμενική θεώρηση του Σλήμαν και του έργου του. Eπίσης, μέσα από δημοσιεύματα θα γίνει σαφές πόσο ο ί- διος αισθανόταν απόλυτα συνδεδεμένος με την Eλλάδα, που επέλεξε, μετά το γάμο του με τη Σοφία Eγκαστρωμένου, ως δεύτερη πατρίδα του. Tο 1881 εγκαταστάθηκε στην α- νακτορική του κατοικία, το Iλίου Mέλαθρον, που το έκτισε στο κέντρο των Aθηνών. Mετά τον αιφνίδιο θάνατό του, το 1890, σύμφωνα με τη θέλησή του τάφηκε στην ελληνική γη, στο A Nεκροταφείο Aθηνών. Tη στενή σχέση του Σλήμαν με την δεύτερη πατρίδα του, που ο ίδιος ε- πέλεξε, σκοπεύει να παρουσιάσει μελλοντικά το Mουσείο Σλήμαν στο Aνκερσχάγκεν στους Γερμανούς ε- πισκέπτες του, με εκθέσεις, διαλέξεις και συναντήσεις με Eλληνες φίλους και ερευνητές. Bιβλιογραφία Eργα Eρρίκου Σλήμαν περί Tροίας Ithaque, le Peloponnèse et la Troie, Paris 1869 (και γερμανική έκδοση, Λειψία 1869). Trojanische Alterthuemer, Leipzig 1874 (και γαλλική έκδοση, Παρίσι 1874). Atlas trojanischer Alterthuemer, Leipzig 1874 (και γαλλική έκδοση, Παρίσι 1874). Troy and lts Remains, London Ilios, the City and Country of the Trojans, London 1880, New York 1881 (1880), και γερμανική έκδοση, Λειψία Troja, Ergebnisse meiner neuesten Ausgrabungen, Leipzig 1884 (και Λονδίνο, Nέα Yόρκη 1884). Ilios, Ville et pays des Troyens, Paris 1885, Bericht ueber die Ausgrabungen in Troja im Jahre 1890, Leipzig Eυχαριστούμε τον καθηγητή Γεώργιο Στυλ. Kορρέ για την πολύτιμη βοήθειά του στην ολοκλήρωση του αφιερώματος. Eπίσης, την Eταιρεία Φίλων του Λαού που μας παραχώρησε φωτογραφικό υλικό από τον «Aτλαντα» (1874) του Eρρίκου Σλήμαν. KYPIAKH 21 MAΪOY H KAΘHMEPINH 31

31 O πρωτοπόρος της αρχαιολογικής έρευνας Tου Γεωργίου Στυλ. Kορρέ Aρχαιολόγου, Kαθηγητή του Πανεπιστημίου Aθηνών O Eρρίκος Σλήμαν ανακάλυψε δυο σπουδαίους πολιτισμούς, τον τρωικό και τον μυκηναϊκό και προγραμμάτιζε να ανασκάψει και την Kνωσό O EPPIKOΣ Σλήμαν ( ) α- ποτελεί μία από τις ηγετικές προσωπικότητες του 19ου αιώνα, στον τομέα της ανασκαφικής έρευνας, της επιστήμης, της κοινωνικής επικοινωνίας όπως και της εμπορικής κερδοσκοπικής επικράτησης. Mπορεί, στην πρώτη περίπτωση να συγκριθεί μόνο με τον W.E. Gladstone, το Bρετανό πολιτικό και ελληνιστή, ενώ στον τομέα της αρχαιολογικής έρευνας με τον Rud. Virchow, τον Oscar Montelius και τον Wilhelm Doerpfeld, πυλώνες της Aνθρωπολογίας και της Aρχαιολογίας του προϊστορικού και πρωτοϊστορικού κόσμου, αντιστοίχως... Δεν υπάρχει άλλος επιστήμων και μάλιστα αρχαιολόγος, ο οποίος να ά- φησε πίσω του τόσο τεράστιο έργο, το οποίο βρίσκεται διάσπαρτο σε διάφορα αρχεία στην Eυρώπη και την Aμερική επίσης, δεν υπάρχει άλλος, του οποίου ανασκαφικά ευρήματα να βρίσκονται σε τουλάχιστον πενήντα μεγάλα μουσεία ανά τον κόσμον, ενώ οι δημοσιεύσεις για τις α- νασκαφές του και τις θεωρίες του να βρίσκονται σε τόσα πολλά αρχεία μουσείων και βιβλιοθήκες. Eιδικά, όσον αφορά στα αρχεία του, με το εν πολλοίς ανέκδοτο υλικό, είναι τρομακτικός ο όγκος της αλληλογραφίας του, της εμπορικής, της κοινωνικής, της επιστημονικής. Iσως ξενίζουν τα κριτήρια που χρησιμοποιώ, αλλά πρέπει να τονισθούν και να θυμηθούμε ότι υπήρξε έμπορος και μάλιστα εξαιρετικά επιτυχημένος, μέχρι των δυσμών του βίου του, επωφεληθείς και των τυχών του Kριμαϊκού πολέμου και του πυρετού του ανακαλυπτομένου στην Kαλιφόρνια χρυσού και δημιουργήσας τεράστια περιουσία, από την οποία εχρηματοδότησε τις ανασκαφές του. Yπέρ και κατά Ως έμπορος εγνώριζε να εξασφαλίζει την άριστη ποιότητα του εμπορεύματός του, με το να το περιποιείται και να το προβάλλει επικερδέστατα, ενώ γνωρίζουμε ότι με τη δεύτερη, την αρχαιολογική δραστηριότητά του, τα βιβλία για τις ανασκαφές του γίνονταν μπεστ σέλερ, στη Λειψία, στο Bερολίνο και το Παρίσι, αλλά και στο Λονδίνο και τη Nέα Yόρκη, πουλώντας μέχρι και 600 αντίτυπα την πρώτη ημέρα της κυκλοφορίας τους. O Σλήμαν υπήρξε πρωτοπόρος στην αρχαιολογική έρευνα του προϊ0στορικού και πρωτοϊστορικού Aιγαίου. Ωνομάσθη, δικαίως, «πατήρ της Mυκηναϊκής Aρχαιολογίας» και θεωρείται επαξίως ιδρυτής της Nεωτέρας Aρχαιολογίας, χάρις στην υποδειγματική διάρθρωση των O Eρρίκος Σλήμαν ( ) υπήρξε πρωτοπόρος στην αρχαιολογική έρευνα του προϊστορικού και πρωτοϊστορικού Aιγαίου. Aκόμη, τον είχαν αποκαλέσει «Πατέρα της Mυκηναϊκής Aρχαιολογίας», ενώ γενικότερα θεωρείται ιδρυτής της νεώτερης αρχαιολογίας. συγγραμμάτων του περί Tροίας, Mυκηνών, Bοιωτικού Oρχομενού και Tύρινθος, όπου προσέτρεξε, πρώτος αυτός με τη συνεργασία πλειάδος ειδικών επιστημόνων στη σφαιρικά τεκμηριωμένη και διεξοδική εξέταση, παράθεση και ανάλυση των ευρημάτων του, σε διεπιστημονικό πλαίσιο. Kατηγορήθηκε για πολλά αρκεί να περιορισθούμε στον επιστημονικό τομέα και να μνημονεύσουμε: την έναρξη των ερευνών του, τόσο στην Tροία όσο και στις Mυκήνες χωρίς κανονική άδεια τις καταστροφές που προκάλεσε στην Tροία, όταν επεδίωξε να φτάσει στα βαθύτερα οικιστικά στρώματα την απώλεια πολύτιμων στοιχείων από την ανασκαφή των Mυκηνών ελλείψει σχεδιαστού και φωτογράφου την παράνομη εξαγωγή διαφόρων αρχαιοτήτων (από την Tροία στην Eλλάδα, αλλά και από την Aθήνα σε Iταλία, Oλλανδία, Γερμανία, Δανία, Pωσία, M. Bρετανία κ.ά.). Aνακάλυψη πολιτισμών Oφείλουμε σ αυτόν: την ανακάλυψη δύο εκ των σπουδαιοτέρων πολιτισμών του προϊστορικού και πρωτοϊστορικού Aιγαίου (τρωικός και μυκηναϊκός) τη δημοσίευση σημαντικών αρχαιολογικών συγγραμμάτων την επέκταση κατά έτη του ιστορικού μας παρελθόντος την πρώτη εφαρμογή της διεπιστημονικής ερευνητικής συνεργασίας στην αρχαιολογική επιστήμη την πρώτη εφαρμογή της συγκριτικής μεθόδου την αύξηση του τουριστικού συναλλάγματος στη χώρα μας. O Σλήμαν είχε απόλυτη επίγνωση της σημασίας των ανασκαφών του και εγκαίρως διέγνωσε ότι είχε ανακαλύψει δύο άγνωστους πολιτισμούς. Aνέμενε ότι με την ανασκαφή που είχε προγραμματίσει στην Kνωσό θα αποκάλυπτε κι έ- ναν τρίτο... H ζωή του υπήρξε ένας θρύλος. Παραμένει ακόμη και σήμερα ο μύθος της αρχαιολογίας. Eξακολουθεί να απασχολεί καθημερινά τον παγκόσμιο Tύπο, 105 χρόνια μετά το θάνατό του H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 MAΪOY 1995