Πανεπιστήµιο Αιγαίου Τµήµα Γεωγραφίας

Transcript

1 Πανεπιστήµιο Αιγαίου Τµήµα Γεωγραφίας Σεµιναριακός κύκλος διαλέξεων Ποιοτικές µέθοδοι κοινωνικής έρευνας στην ανθρωπογεωγραφία Μυτιλήνη 18 Μαρτίου 2008 «Επιχειρηµατικά τοπία στην Ελλάδα: αναπαραστάσεις της ανάπτυξης, του εαυτού και του άλλου από στελέχη ελληνικών επιχειρήσεων» Βασίλης Αράπογλου Λέκτορας Τµήµα Κοινωνιολογίας Πανεπιστήµιο Κρήτης Νίκος Μποζατζής Επικ. Καθηγητής Τµήµα ΦΠΨ Πανεπιστήµιο Ιωαννίνων

2 Υπόβαθρο της εισήγησης: έρευνες ΙΟΒΕ- EQUAL 2006 Ποσοτική σε δείγµα 530 επιχειρήσεων σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη µε στόχο: τον εντοπισµό διαφορετικών πρακτικών µάρκετινγκ και διοίκησης του ανθρώπινου δυναµικού για την υποβοήθηση της εργασιακής και κοινωνικής ένταξης των µεταναστριών τον εντοπισµό των παραµέτρων που συµβάλλουν στη διαµόρφωση αυτών των πρακτικών (κλάδος, µέγεθος, περιοχή, διεθνοποίηση, τεχνολογία, κουλτούρα) Ποιοτική σε 37 επιλεγµένες επιχειρήσεις σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη µε στόχο: Το «φωτισµό» του φαινοµένου της χαµηλής ευαισθητοποίησης των ελληνικών επιχειρήσεων µέσα από τις επεξηγήσεις που κινητοποιούν τα ίδια τα στελέχη και ιδιοκτήτες επιχειρήσεων Την ένταξη των επεξηγήσεων αυτών σε διευρυµένα πλέγµατα απόψεων και αναπαραστάσεων για την ελληνική επιχειρηµατικότητα σε µια εποχή των γρήγορων οικονοµικών, δηµογραφικών και τεχνολογικών αλλαγών.

3 Στόχοι της εισήγησης υνατότητες συνδυασµού ποσοτικών και ποιοτικών µεθόδων υνατότητες διεπιστηµονικής προσέγγισης (οικονοµική γεωγραφία & κοινωνική ψυχολογία) που διανοίγονται από την αναγνώριση της σηµασίας των πολιτισµικών παραγόντων σε αµφότερες τις επιστήµες. υνατότητες διερεύνησης της συνάρθρωσης πολιτισµικών & οικονοµικών παραγόντων (Amin & Thrift 2004, Amin 2004, Jessop 2006, Lash & Urry 1999) σε διαφορετικές εκδοχές- πεδία της πολιτισµικής οικονοµίας. Μεθοδολογικές δυνατότητες της Ανάλυσης Λόγου: κατάδειξη των διαδικασιών δόµησης φαινοµένων του κοινωνικού κόσµου µέσω της επιτελεστικής λειτουργίας της γλώσσας. Η επιτελεστική λειτουργία της γλώσσας ευσύνοπτα εµπεριέχεται στη φράση- έµβληµα «η γλώσσα κάνει πράγµατα». Αφενός µεν, αναφέρεται στα «πράγµατα που γίνονται» στο στενό και συγκεκριµένο (διαδραστικό) πλαίσιο µέσα στο οποίο κάθε φορά αρθρώνεται µια εκφορά λόγου. Αφετέρου, αναφέρεται στις µακρο-κοινωνικές κοινωνικές συνέπειες και προεκτάσεις που έχει η συγκεκριµένη εκφορά ή κείµενο.. (Edwards( & Potter, 1992 Parker,, 1992 Potter & Wetherell,, 1987 Wetherell, Taylor & Yates,, 2001 στα ελληνικά Potter,, 2005).

4 Η συµβολή της έρευνας στη µελέτη της µετανάστευσης Στη σύγχρονη κοινωνική θεωρία είναι κοινός τόπος ότι το φαινόµενο των αυξηµένων σύγχρονων µεταναστευτικών ροών αποτελεί αναπόσπαστο µέρος και σηµαίνουσα διάσταση της τρέχουσας φάσης ανάπτυξης του καπιταλισµού για την οποία έχει επικρατήσει ο όρος «παγκοσµιοποίηση». Η σχετική συζήτηση στην ελληνική επιστηµονική γραµµατεία για τις διαστάσεις, επιπτώσεις και τις ιδιαιτερότητες του σύγχρονου µεταναστευτικού φαινοµένου στην Ελλάδα έχει ανοίξει εδώ και καιρό (βλ., ενδεικτικά, Ιωσηφίδης, Iosifides et al 2007, Λεοντίδου 2005, Βάιου & Χατζηµιχάλης,, 1997, 2001). Αντίστοιχα, υπάρχουν αρκετές µελέτες που εστιάζουν στις κοινωνικο-ψυχολογικές συνιστώσες και στην πρόσληψη των µεταναστών από τον γενικό ελληνικό πληθυσµό (βλ. ενδεικτικά, Sapountzis et al., 2006, Triandafyllidou & Mikrakis, 1995, Triandafyllidou,, 2000, Φίγγου,, 1999, 2004). Στη σχετική επιστηµονική γραµµατεία είναι ακόµη λιγοστές οι µελέτες που αφορούν ειδικά τον επιχειρηµατικό κόσµο και τον τρόπο µε τον οποίο συµπλέκεται µε όρους αντιλήψεων, εννοιολογήσεων και αναπαραστάσεων το ζήτηµα της µετανάστευσης µε την κοινωνικο- οικονοµική µήτρα η οποία και το παράγει στο παγκόσµιο σύστηµα, τις σύγχρονες δηλαδή εξελίξεις στο παγκοσµιοποιηµένο οικονοµικό σκηνικό και περιβάλλον. Στην εισήγηση θα προσπαθήσουµε να µεταφέρουµε τις απόψεις των συµµετεχόντων στην έρευνά µας µε αποσπάσµατα από συνεντεύξεις.

5 Βασικές έννοιες και µεθοδολογικές παραδοχές «Ταυτοτικό διακύβευµα και λογοδοσία». Η ταυτότητα συγκροτείται δια του λόγου εντός ενός πεδίου. Στη συνέντευξη λογοδοτώ για όσα έκανα ενώ θα έπρεπε να κάνω έναντι του άλλου. Αναπαράσταση του εαυτού και του άλλου δεν γίνεται στο κενό «Επιχειρηµατικό τοπίο»: το αναπαραστασιακό πλαίσιο που αναφέρεται στις οικονοµικές και πολιτισµικές συνθήκες, σταθερές ή µεταβαλλόµενες, εντός των οποίων συγκροτείται (νοηµατικά) η κατάσταση της επιχειρηµατικότητας και προσανατολίζει τις πρακτικές των στελεχών και τους ιδιοκτητών ελληνικών εταιριών. Νοητικός πολιτισµικός χάρτης της Ευρώπης και του κόσµου έναντι των οποίων τοποθετείται το υποκείµενο: στέλεχος ή επιχειρηµατίας

6 Θεωρητική πληροφόρηση της ανάλυσης Η ανάπτυξη της ελληνικής οικονοµίας υπό το πρίσµα της σχολής του εκσυγχρονισµού νοείται µε όρους δυϊσµού: σύγχρονος τοµέας + ένας παραδοσιακός τοµέας µε όρους τεχνολογικούς, οικονοµικούς και πολιτισµικούς (υποβόσκει στην αντίληψη περί παγκοσµιοποίησης και στη Sassen). Ετσι αρχικά ξεκινήσαµε µε την υπόθεση ότι τεχνολογικός και οικονοµικός δυϊσµός + πολιτισµική διαµεσολάβηση= επαγγελµατικός διαχωρισµός Εξαιρετικά σχετικό µε την ελληνική περίπτωση ότι στη Sassen η λειτουργία άτυπων οικονοµικών δραστηριοτήτων, κυρίως σε υπηρεσίες, θεωρείται η κύρια πηγή ανισοτήτων. Τα ευρήµατα πρώτα της ποσοτικής και στη συνέχεια της ποιοτικής έρευνας µας οδηγούν σε µια κριτική αυτής της αντίληψης την οποία σε διαφορετικές εκδοχές της ενστερνίζονται τα στελέχη των επιχειρήσεων. Η νέα ερµηνεία µας κινείται προς µια πιο σύνθετη κατεύθυνση. Η επικέντρωση σε έναν παραδοσιακό τρόπο οργάνωσης και ο καταγγελτικός λόγος εγγράφεται σε οξιντενταλιστική αντίληψη όπου παραµένει αµφιθυµική έναντι της «Ανατολής» και της «ύσης». Στο πλαίσιο αυτό ο επιχειρηµατίας κατασκευάζει εκδοχές του ηθικού εαυτού «υτικού» τύπου έναντι όµως του «Ανατολίτη» ή «Βαλκάνιου» µετανάστη. Στην κυρίαρχη αναπαράσταση της «καταγγελόµενης» Ανατολής περιλαµβάνεται συχνά το «άτυπο» στοιχείο. Αποπροσανατολίζει την κριτική από τις κεφαλαιοκρατικές σχέσεις και αναδιαρθρώσεις και συσκοτίζει εναλλακτικές θεωρήσεις για εναλλακτικές πρακτικές

7 Ευρήµατα ποσοτικής: µάρκετινγκ (αδιαφοροποίητο & τυπικό) ιάγραµµα 3.1. Πρακτικές µάρκετινγκ 21,1% Αδιαφοροποίητο Τυπικής προσαρµογής Εξατοµικευµένο Εθνοπολιτισµικό 7,3% 46,4% 25,2% EQUAL IOBE 2006, σταθµ. δείγµα

8 Ευρήµατα: πρακτικές διοίκησης (τυπικές & εξατοµικευµένες) ιάγραµµα 4.1 Πρακτικές διοίκησης ανθρώπινου δυναµικού Τυπικής προσαρµογής Αφοµοιωτικό Αµφίδροµο Εξατοµικευµένο 38,2% 44,2% 3,0% 14,6% EQUAL IOBE 2006, σταθ. δείγµα

9 Ευρήµατα ποσοτικής: παράγοντες ένταξης- «αντικειµενοποιηµένοι» Ασφάλεια: «αµφίδροµο» Τυπικής προσαρµογής Ποσοστό µεταναστριών που απασχολήθηκε λιγότερες από 20 ώρες τη βδοµάδα Ποσοστό µεταναστριών που απασχολήθηκε λιγότερους από 3 µήνες το χρόνο 24,6% 10,5% Αφοµοιωτικό 1,3% 10,3% Αµφίδροµο 1,0% 0,00% Εξατοµικευµένο 27,3% 32,6% Σύνολο δείγµατος 19,8% 17,8% Κατάρτιση: «εξατοµικευµένο» Πρακτικές διοίκησης ανθρώπινου δυναµικού Ποσοστό επιχειρήσεων που υλοποίησαν πρόγραµµα κατάρτισης Ποσοστό επιχειρήσεων στις οποίες καταρτίστηκαν αλλοδαπές Τυπικής προσαρµογής 17,2% 3,9% Αφοµοιωτικό 13,2% 5,6% Αµφίδροµο 0,0% 0,0% Εξατοµικευµένο 32,4% 10,8% Σύνολο δείγµατος 21,5% 6,6%

10 Ευρήµατα: οργανωσιακή κουλτούρα (οικογενειοκεντρική) ιάγραµµα 4.3 Κυρίαρχες αξίες των επιχειρήσεων 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 % Αξίες Εργατικότητα Αποτελεσµατικότητα Τιµιότητα Ευγένεια Αρµονικές σχέσεις Παραγωγικότητα Ανάληψη πρωτοβουλίας Συνέπεια εκτέλεσης καθηκόντων Oµαδικό πνεύµα Ποιότητα προϊόντων-υπηρεσιών Αφοσίωση σε στόχους Σεβασµός κανόνων Προσπ άθεια ατοµικής βελτίωσης Εµπιστοσύνη στη διοίκηση Ευελιξία Έρευνα-γνώση Έµπνευση- δηµιουργικότητα Προσαρµογή σε ρόλους Υπακοή στα στελέχη Συναγωνισµός EQUAL IOBE 2006

11 Επιχειρηµατικά τοπία: από την πρωτογενή κωδικοποίηση 1. Σύγχρονες παγκόσµιες τάσεις στην οικονοµία: «αντίπαλοι» και «κίνδυνοι» της «παγκοσµιοποίησης» 1.1. Η συνάφειά τους για την Ελλάδα 1.2. Η µη-συνάφειά τους για την Ελλάδα 2. Αναπαραστάσεις των ελληνικών επιχειρήσεων 2.1. Αναπαραστάσεις εσωστρέφειας 2.2. Αναπαραστάσεις εξωστρέφειας 3. Ο διεθνής ανταγωνισµός στο ελληνικό επιχειρηµατικό πεδίο 3.1. Αντικειµενικοί λόγοι 3.2. Η ευθύνη του ελληνικού κράτους / κρατικών φορέων 3.3. Η ελληνική νοοτροπία 3.4. Οι ανοργάνωτες ελληνικές επιχειρήσεις 3.5. Η ποιότητα ως θεραπεία 3.6. Το µάρκετιγκ ως θεραπεία 3.7. Κόστος και διεθνής ανταγωνισµός 3.8. Άλλες θεραπείες (νέες τεχνολογίες, εκπαίδευση, διαφοροποίηση, εµπιστοσύνη)

12 Προς την αποδόµηση του εκσυγχρονιστικού ρεπερτορίου Νέο λεξιλόγιο για παλιά επιχειρηµατολογία: Για τα στελέχη και τους ιδιοκτήτες των εταιριών η ελληνική επιχειρηµατικότητα «χωλαίνει» και δυσκολεύεται να ανταποκριθεί ικανοποιητικά στις οικονοµικές και επιχειρηµατικές πραγµατικότητες της «νέας εποχής». «Εσωστρέφεια», «οικογενειοκρατία», λογικές του «εύκολου κέρδους» και «ανοργανωσιά» ήταν τα προβλήµατα που αναδείχθηκαν ως συναφή για την ελληνική επιχειρηµατικότητα από τους συµµετέχοντές µας. Σύµφωνα µε τα λεγόµενα των συνοµιλητών µας, την ευθύνη για την κατάσταση αυτή φέρουν τόσο το ελληνικό κράτος και οι φορείς του, όσο και ο ίδιος ο επιχειρηµατικός κόσµος. Το ελληνικό κράτος και οι φορείς του στηλιτεύονταν για σειρά από φαινόµενα όπως αυτό της «αναξιοκρατίας» και του «λαδώµατος» και οι ελληνικές επιχειρήσεις για την «ανοργανωσιά», τους «στενούς τους ορίζοντες», την λογική του «εύκολου κέρδους» και για την µη αξιοποίηση του «εκπαιδευτικού κεφαλαίου» που φέρει µαζί της µια «νέα γενιά στελεχών» που έχει την κατάλληλη «τεχνογνωσία» να ανταποκριθεί στις αναγκαιότητες της «νέας εποχής». Στα αντίστοιχα αποσπάσµατα που εξετάσαµε, οι συµµετέχοντες συχνά χρησιµοποιούσαν θετικά αξιολογηµένες αναπαραστάσεις της «ύσης» (και της δυτικότητας γενικότερα) για να αντιπαραβάλλουν σ αυτήν την, µε όρους αξιολογικά αρνητικούς, την «παραδοσιακή» («ανατολίτικη») εικόνα που παρουσιάζει, στο µεγαλύτερο µέρος του τουλάχιστον, το επιχειρηµατικό τοπίο στην σύγχρονη Ελλάδα. Η ρητορική αυτή τακτική είναι εξαιρετικά κοινή στα πλαίσια της νεοελληνικής πολιτισµικής πραγµατολογίας και συνδέεται µε τα «ταυτοτικά διακυβεύµατα» των δρώντων κοινωνικών υποκειµένων που εκφέρουν τον συγκεκριµένο κριτικό / καταγγελτικό λόγο: όσο περισσότερο εκφάνσεις της θεσµικής Ελλάδας (κράτος / επιχειρηµατικότητα) «καταγγέλλονται» για την «ανατολίτικη» «ανοργανωσιά» τους, τόσο περισσότερες «συµβολικές µετοχές αποταµιεύονται» στο «ταµείο δυτικότητας» των δρώντων κοινωνικών υποκειµένων που εκφέρουν τον καταγγελτικό λόγο.

13 Η µη συνάφεια: ο ρυθµός ρυθµός της Ελλάδας και οι απειλές Σ: Βλέποντας από τη θέση του επιχειρηµατία το τοπίο στην Ελλάδα των επιχειρήσεων, πόσο νοµίζετε ότι οι τάσεις αυτές οι παγκόσµιες επηρεάζουν την ελληνική οικονοµία, τις ελληνικές επιχειρήσεις; Π: Εγώ νοµίζω δεν επηρεάζει τίποτα την Ελλάδα. Η Ελλάδα έχει ένα ρυθµό δικό της που τίποτα δεν είναι ικανό να την εµποδίσει. Βέβαια υπάρχουν εµπόδια όπως της Κίνας που παίξανε ρόλο στις τιµές κυρίως και στις πωλήσεις και αυτό συνετέλεσε καις την παραγωγή γιατί µερικοί αποφάσισαν να σταµατήσουν να παράγουν προκειµένου να τα φέρνουν από εκεί φθηνότερα και αυτό είναι το µείον το δικό µας γιατί έγινε φραγµός στην ανάπτυξη και σίγουρα τα τελευταία χρόνια διαπιστώνουµε ότι η Ελλάδα έχει γίνει περισσότερο χώρα υπηρεσιών παρά παραγωγής. Ακόµα και εγώ που σκέφτοµαι για ανάπτυξη, συνεχώς δηλαδή γιατί εµείς είµαστε σε αυτό τον τοµέα, κάπου µπαίνουν µερικοί φραγµοί σε σκέψεις. Έτσι, όχι ότι θα µε σταµατήσουν γιατί θα το παλέψω. Απλά θα το ψάξω περισσότερο ενώ πριν ήταν πιο αυθόρµητο δηλαδή λείπει αυτό από την Ελλάδα; το παράγουµε. Τώρα, ότι και να λείπει από την Ελλάδα µπορεί να παραχθεί στην Κίνα και να ρθει σε 2-3 µήνες, σε έναν, δε ξέρω πόσο κάνουν, γιατί εγώ δε συµπαθώ αυτό τον τρόπο, οπότε δε ξέρω και πολλές λεπτοµέρειες και αυτή είναι η δυσκολία. Βέβαια, επειδή και στο επιµελητήριο µπαινοβγαίνω και έχω σχέσεις µε όλους και συζητάµε και παίρνω µέρος και σε καλέσµατά τους καθώς και σε εκθέσεις εξωτερικού και τέτοια ε ξέρω αν το λέω από αισιοδοξία γιατί εγώ ο ίδιος θεωρώ τα πράγµατα πάντα αισιόδοξα αλλά είπα ότι δεν, εµένα προσωπικά δε µε πειράζει πολύ γιατί θυµάµαι πως την εποχή του 60 είχαµε αντίπαλο την Ιαπωνία, συγκεκριµένα ερχόντουσαν τα γιαπωνέζικα προϊόντα και βγαίνανε στην αγορά πολύ φθηνά. ε σπάει, δε χαλάει, είναι Ιαπωνίας, είναι το να είναι τ άλλο. Βέβαια τότε η παραγωγή στην Ελλάδα δεν ήταν τόσο πολύ οργανωµένη. εν είχαµε εργοστάσια, είχαµε µικροβιοτεχνιούλες µε µέσα πολύ πίσω. εν ήταν εξελιγµένες οι παραγωγές. Στη συνέχεια είχαµε την Ταϊβάν, είχαµε το Χονγκ Κονγκ, είχαµε στη συνέχεια κάποια άλλα πράγµατα από Μαλαισία. Γενικά η Ανατολή ήτανε πάντα µια απειλή για όλη την Ελλάδα και για όλο τον κόσµο. Έτσι;. Άρα πρέπει να πιστέψουµε ότι όλες τις εποχές κάποιος θα είναι. Μεθαύριο θα έρθει η Βουλγαρία, θα έρθει η Ρουµανία, θα έρθουν οι άλλες υπό ανάπτυξη χώρες να εισβάλλουν σε αυτό όταν πια τα µεταφορικά θα είναι πιο ακριβά ή όταν οι Κινέζοι θα ζητήσουν µεγαλύτερο µεροκάµατο. Άρα πρέπει να το λάβουµε υπόψη µας και να µη µαραζώνουµε επειδή ήρθε η Κίνα. Και τι έγινε;. [ΣΥΝ[ ΣΥΝ.ΑΘ.. 18 παρ.. 3-4] 3

14 Η συνάφεια: think globally θεωρητικά βεβαίως Π: Βεβαίως και αφορούν την ελληνική πραγµατικότητα απλώς πρέπει οι ελληνικές εταιρίες, κατά τη γνώµη µου πάντα, να αρχίσουν να είναι κάτι που µάθαµε και στις σπουδές µας: think globally act locally ηλαδή το να σκεφτείς σαν µέρος µιας γενικότερης αγοράς και αυτή την εµπειρία αν µπορείς να τη συσσωρεύσεις βεβαίως, να την εφαρµόσεις στην αγορά που δραστηριοποιείσαι. Πάρα πολλές εταιρίες βεβαίως ελληνικές έχουν κάνει κάποια άλµατα και έχουν δει και διαφορετικές πρακτικές και διαφορετικούς τρόπους λειτουργίας και γενικότερα όπως είπα διαφορετική αντιµετώπιση σε εργασιακά θέµατα, βεβαίως δηµιουργείται ένα πολύ µεγάλο market place. ηλαδή θεωρητικά εµείς αυτή τη στιγµή δεν είµαστε, όπως και η εταιρία [XXX], και γενικότερα η ελληνική αγορά δεν είναι µόνο η ελληνική αγορά είναι η ευρωπαϊκή αγορά πλέον και νοµίζω ότι αυτός πρέπει να ναι και ο χαρακτήρας των ελληνικών εταιριών. Πρέπει να χουνε µια εξωστρέφεια.. [ΣΥΝ[ ΣΥΝ.ΑΘ.10, παρ.. 3-4] 3

15 Η συνάφεια: σύκα και καρύδια χωρίς αµφιθυµία Π: Έχουµε 30 καταστήµατα στην Ελλάδα,, 20 franchise και περίπου 10 ιδιόκτητα. Απλά ξεκινήσαµε δειλά µε το κατάστηµα στο Άµστερνταµ και είδαµε ότι έχουµε τις δυνατότητες, τεχνογνωσία, µας βοηθάει το προϊόν, να µπορέσουµε να επεκταθούµε στο εξωτερικό. Σε µια αγορά που είναι ανοικτή, δηλαδή η αγορά της Κίνας είναι µια ανοικτή αγορά. Λοιπόν, κάνουµε ότι κάνουµε και στην Ελλάδα. εν κάνουµε κάτι διαφορετικό. Στην Κίνα έχουµε προσαρµόσει κάποιες τιµές, σύµφωνοι, αλλά από εκεί και πέρα ακολουθούµε την ίδια στρατηγική. Π: Συγκεκριµένα ακολουθούµε τους ίδιους άξονες. ηλαδή ποιότητα προϊόντων, φυσικές πρώτες ύλες, φυσικά υλικά ακόµα και στη συσκευασία των προϊόντων, ικανοποίηση πελατών, ικανοποίηση εργαζοµένων, κοινωνική συνεισφορά. Εστιαζόµαστε στην αειφόρο ανάπτυξη. Αυτές είναι οι αρχές και οι αξίες µας και οι ίδιες υπάρχουν παντού. Τώρα από άποψη µάρκετινγκ, η εταιρία για πολλά χρόνια δεν έκανε διαφήµιση. Τώρα ξεκινήσαµε, τα τελευταία 3 εξάµηνα κάποια βήµατα στο χώρο της διαφήµισης µέσα από καταχωρήσεις. Η θεωρία µας είναι ότι εµείς δηµιουργούµε τους πελάτες µας. Εµείς δηλαδή εκπαιδεύουµε σε εισαγωγικά, τους πελάτες µας ώστε αυτοί µετά, εν δυνάµει πωλητές µας να είναι. Πιστεύουµε ότι η εταιρία είναι αυτή. Η φιλοσοφία και η κουλτούρα της είναι αυτή. Πρέπει να µείνει η ίδια. Να διατηρήσουµε την ταυτότητά µας. Όταν άνοιξε το πρώτο κατάστηµα στο Άµστερνταµ, δε µας καλοδέχτηκαν. Φυσικά, ήµασταν µια ελληνική εταιρία, που η Ελλάδα φηµίζεται για τον ήλιο, για τις παραλίες και κάποια άλλα ίσως πράγµατα. Πάντως όχι για την ποιότητα των προϊόντων της. Μας αντιµετώπισαν µε διστακτικότητα. Μας αντιµετώπισαν λίγο επιφυλακτικά. Έπρεπε λοιπόν να ξεπεράσουµε αυτό το πρόβληµα, να αποδείξουµε ποιοι είµαστε, τι κάνουµε. Αν κάνουµε σωστά αυτό που κάνουµε και αυτό δηλαδή ήταν το πρώτο βήµα και η µεγαλύτερη δυσκολία. Εµείς είπαµε ότι είµαστε Έλληνες. Είµαστε ελληνική εταιρία. Το προϊόντα µας λέγονται Πύρος, Άτλας, Πυθαγόρας. Έχουµε, ήδη είπαµε ότι είµαστε Έλληνες. Στους πελάτες δίνουµε χυµό πορτοκαλιού, σύκα και καρύδι. Είµαστε αυτοί. Π:.Aυτό που προσπαθήσαµε πάντα να κάνουµε είναι να διατηρήσουµε την ταυτότητά µας. Να απευθυνθούµε σε αυτούς που έχουµε κάτι να τους πούµε, έχουµε κάποιο κοινό κώδικα. Οπότε επιστρέφουµε πάλι στα ίδια πράγµατα. Στα φυσικά υλικά, στην αειφορία δηλαδή, στην ποιότητα των προϊόντων, στη διαφορετικότητα που υπάρχει στην εταιρία,

16 Λόγοι µη διαφοροποίησης µάρκετινγκ Η µη-διαφοροποίηση ως ηθική επιλογή ο συχνότερος τύπος απάντησης Η συλλογιστική που τον διατρέχει είναι η εξής: «είναι και αυτοί (µετανάστες / µετανάστριες) όπως όλοι µας, άρα είναι ηθικά µεµπτό να κάνουµε διακρίσεις» Η µη-διαφοροποίηση ως οικονοµική επιλογή Συχνά συνδέεται στερεοτυπικές αντιλήψεις σχετικά µε την καταναλωτική ευχέρεια των µεταναστών («δε συµφέρει») Η ύπαρξη εθνοτικών επιχειρήσεων Υπερ-εκτίµηση της «απορρόφησης» των µεταναστών καταναλωτών από τις αντίστοιχες οικείες εθνοτικές επιχειρήσεις («έχουν τις δικές τους επιχειρήσεις», τάση διαχωρισµού) Η αφοµοίωση των µεταναστών Οι µετανάστες «θέλουν» ή «πρέπει» να γίνουν σαν «εµάς» άρα (πρέπει να) καταναλώνουν ότι κι εµείς (συνοδεύεται από επιχειρήµατα για ένα ανώτερο δυτικό πρότυπο αφοµοίωσης)

17 Ερµηνεία της µη διαφοροποίησης Το εξαιρετικά ενδιαφέρον στοιχείο που ανέδειξε η ανάλυσή µας είναι ο τύπος της επιχειρηµατολογίας που στηρίζει την συγκεκριµένη επιχειρηµατική επιλογή. Για την πλειονότητα λοιπόν των συµµετεχόντων η «µη-διαφοροποίηση» του µάρκετινγκ προς τους µετανάστες στην Ελλάδα προκρίνεται µε όρους «ηθικούς». Οι «διαχωρισµοί» µεταξύ των ανθρώπων, όπως επιχειρηµατολογείται, είναι «ηθικά µεµπτοί», άρα είναι καλό οι εταιρίες να απευθύνονται σ όλους οµοιόµορφα. Αυτή η συλλογιστική, βέβαια, λειτουργεί παρελκυστικά στο αίτηµα της πολιτισµικής ευαισθητοποίησης των επιχειρήσεων στις ιδιαιτερότητες των µεταναστευτικών κοινοτήτων καθώς εµποδίζει την κοινωνική ορατότητα της πολιτισµικής ετερότητας. Και στην περίπτωση αυτή οι συµµετέχοντες στην έρευνά µας κινητοποιούν αναπαραστασιακούς πόρους από την «πολιτισµικά αµφίθυµη» ιδεολογική κατασκευή της ελληνικής ταυτότητας για να νοηµατοδοτήσουν και να στηρίξουν συγκεκριµένες επιχειρηµατικές επιλογές. Μόνο που στην περίπτωση αυτή, η ρητορική τροχιά είναι ανεστραµµένη: δεν είναι οι ελληνικοί θεσµοί (κράτος επιχειρήσεις) που «καταγγέλλονται» για την «ανατολίτικη υστέρησή τους», είναι οι «υπανάπτυκτοι Άλλοι» που «επιθυµούν» να αφοµοιωθούν στον «δικό µας υπέρτερο δυτικό κόσµο».

18 Λόγοι για την ποικιλοµορφία του ανθρώπινου δυναµικού Λογοδοσίες & εκδοχές του ηθικού εαυτού: Εκµετάλλευση: ο τερατώδης και ο πεινασµένος άλλος. Οι απαντήσεις αυτές θα πρέπει να κατανοηθούν στο φάσµα της «κοινής γνώσης» περί των άτυπων εργασιακών σχέσεων των µεταναστών. Τυπικός και νόµιµος. Ο συχνότερα απαντώµενος τύπος απάντησης. Αφοµοίωση. Εκδηλες αξίες της εργατικότητας και τιµιότητας Εξατοµίκευση: η συλλογιστική που διατρέχει αυτές τις απαντήσεις είναι «πάνω απ όλα ο άνθρωπος». Χωρίς διακρίσεις µε όρους πολιτισµικών, θρησκευτικών, εθνοτικών υπαγωγών. Ετσι όµως δεν αποκτά κοινωνική ορατότητα η πολιτισµική ποικιλοµορφία Αµφίδροµη σχέση: ανεκτικότητα, συµµετοχή και εναλλακτικές αναπαραστάσεις και συναρθρώσεις του άτυπου

19 η άτυπη εργασία ως µαύρη εργασία: ο τερατώδης κι ο πεινασµένος «άλλος» Π: Οι περισσότεροι εργοδότες καταφεύγουνε στις αλλοδαπές γιατί πιστεύουνε ότι λόγω ότι οι γυναίκες έχουνε ανάγκη και ότι είναι σε δύσκολή θέση, ο µισθός θα είναι πάρα πολύ χαµηλός και συνήθως όταν ζητάνε, γιατί µία αλλοδαπή θα πάει για οικιακή βοηθός, θα πάει για φύλαξη ηλικιωµένου είτε για τέτοιου είδους δουλειές. Οπότε ο εργοδότης αυτόµατα ζητάει τέτοιου είδους γυναίκες. Ενώ όσες είναι από το ανατολικό µπλοκ, πρώην Ρωσία και τα λοιπά, αυτές οι χώρες που ήταν πάρα πολύ φτωχές, οι άνθρωποι από εκεί είναι πάρα πολύ µορφωµένοι γιατί το µόνο πράγµα που µπορούσαν να δώσουνε ήτανε ελεύθερη µόρφωση. Οπότε δεν είναι χαζές αυτές οι γυναίκες. Έχουν κάποια κουλτούρα. Έχουν κάποιο επίπεδο στο 80%.. Οι περισσότερες γυναίκες πλέον, επειδή γνωρίζουνε, ακόµα και αυτές που έρχονται από έξω µε την προοπτική για να µείνουν στην Ελλάδα και να βρουν δουλειά στην Ελλάδα πλέον γνωρίζουνε το τι µισθοί πέφτουνε. Το τι µισθούς δίνουν οι εργοδότες. Όταν ένας εργοδότης λέει εµένα δε µε νοιάζει. Θέλω ας πούµε µια γυναίκα να προσέχει τον πατέρα µου ή τη µάνα µου, εγώ δίνω 400 γιατί προσφέρω φαγητό, ύπνο. Αυτό δε λέει κάτι. Οι γυναίκες ήδη γνωρίζουνε πόσο δύσκολο είναι γιατί αν εσύ δεν προσέχεις τον πατέρα σου και τη µητέρα σου, πόσο µάλλον µία ξένη γυναίκα. Έτσι δεν είναι; Αυτό είναι σε γενικές γραµµές. Οι γυναίκες θέλουνε φυσικά, κανένας δε δουλεύει τσάµπα, ούτε για την ψυχή....

20 Εµείς ενηµερώνουµε πάντοτε µα πάντοτε τους εργοδότες ότι αυτοί είναι µισθοί πείνας. ηλαδή δεν είναι δυνατόν να θέλεις να προσλάβεις έναν άνθρωπο που στην ουσία κατά 90% είναι στα µαύρα γιατί κανένας δε θέλει να τη δηλώσει στο ΙΚΑ. Κάποιοι βέβαια είναι πιο φιλότιµοι. Λένε έστω, ας έχει αυτο-ασφάλιση ασφάλιση, εγώ θα της πληρώνω την αυτο- ασφάλισή της ηλαδή κάνουµε αγώνα δρόµου για να πείσουµε τους εργοδότες να δώσουν αν όχι ότι λεει ο νόµος, τουλάχιστον να δώσουν έναν αρκετά µεγάλο µισθό. Σ: ε ξέρω. Είναι µόνο οικονοµικός ο λόγος που ζητάνε µια Ρωσίδα; Π: Καθαρά οικονοµικός ο λόγος. Όποιος σου πει το αντίθετο είναι ψέµα. Είναι καθαρά οικονοµικός ο λόγος. Εδώ υπάρχουν εργοδότες που λένε δε θέλω να µιλάει καν γλώσσα. Ο παππούς, η γιαγιά είναι στο κρεβάτι είτε είναι µε αλτσχάιµερ είτε είναι µε εγκεφαλικό, δεν καταλαβαίνουν τίποτα. ε θέλω να µιλάει ελληνικά. Που αυτό κατεβάζει ακόµα πιο πολύ το µισθό της γυναίκας γιατί το βρίσκει σαν δικαιολογία ο εργοδότης. ε µιλάς ελληνικά άρα δε σου δίνω καλό µισθό. Έτυχε να έχουµε περιπτώσεις µέχρι να θέλουνε να δώσουνε σε γυναίκες που δε µιλάνε τη γλώσσα, µέχρι και 300. Που αυτό δεν είναι τίποτα. Έτσι; [ΣΥΝ.ΘΕΣ.13 παρ ] 3

21 «Τυπική» προσαρµογή: όλοι οι άνθρωποι είναι νόµιµοι- δεν ξεχωρίζουµε Π: Έχει µεγάλη διαφορά, καλά το εντοπίζετε, έχει πολύ µεγάλη διαφορά το τι θα µου άρεσε να γίνεται και τι τελικά κάνω µέσα στην αυλή µου. Λες για τον άλλο ναι, θα πρέπει να τον βάλουµε στο ΙΚΑ, θα πρέπει να του δίνω µισθό κάθε µήνα και όχι δυο φορές το χρόνο αλλά τώρα αυτόν τον δικό, ε, εντάξει, δεν πειράζει. Υπάρχει αυτή η διαφοροποίηση σίγουρα. Συµφωνώ ότι δεν πρέπει ο εργαζόµενος που έρχεται από τις Φιλιππίνες ή από την Αλβανία να αµείβεται λιγότερο από αυτόν που δουλεύει και είναι Έλληνας. Πρέπει να είναι δηλωµένος κανονικά και αυτό κάνουµε και εµείς. Είναι όλοι οι άνθρωποι νόµιµοι και µε ένσηµο, καταθέσεις στην τράπεζα όλα τα λεφτά τους κανονικά και είναι αυτονόητο αν κάποιος δε δουλεύει µόνιµα, αν τον κοροϊδεύεις και δεν τον πληρώνεις και αν άλλα του λες και άλλα κάνεις, δε µπορεί να είναι παραγωγικός. Θα αλλάξεις δουλειά αλλά θα συνεχιστεί αυτό το πρόβληµα και βέβαια πολλοί εύχονται να γίνει έτσι αλλά να µην το κάνουν αυτοί.[.[συν.αθ.22 παρ ] 118]

22 «Αφοµοίωση»: ακολουθεί το πρόγραµµα Σ: Αυτή τη στιγµή απασχολείτε µία κυρία που µου είπατε ότι έχει καταγωγή από τη Ρωσία; Π: Ναι. Σ: Όσον αφορά αυτά τα χαρακτηριστικά δηλαδή της εργατικότητας, τιµιότητας, τι θα λέγατε για την κυρία αυτή; Π: Κανένα πρόβληµα γι αυτό και την έχω 17 χρόνια. Σ: Βλέπετε, διακρίνετε καµία διαφορά µεταξύ της εργαζόµενης αυτής και άλλων Ελλήνων, Ελληνίδων; Π: Όχι, καµία. Σ: Καµία διαφορά. Π: Ίσως επειδή είναι η µοναδική και δε µπορεί να κάνει και διαφορετικά. Σ: Τι εννοείτε µε αυτό δηλαδή; Π: ε µπορεί να αντιδράσει σε τίποτα. Σ: ηλαδή ακόµα και αν δεν ήτανε τόσο εργατική η... Π: ε µπορεί να αντιδράσει σε καθετί. Για να κάνει κάτι πρέπει να ρωτήσει άλλη γυναίκα τι πρέπει να κάνει. Οπότε δεν αντιδράει. Σ: ηλαδή µπαίνει στο ρυθµό εργασίας των υπολοίπων. Με αυτή την έννοια. Π: Ακριβώς, ακριβώς. Ακολουθεί το πρόγραµµα το οποίο έχουµε εµείς από την αρχή. Σ: Γενικότερα... Π: Χωρίς καµία αντίρρηση. Έτσι; ; [ΣΥΝ[ ΣΥΝ.ΘΕΣ.8 παρ ] 5

23 «Εξατοµίκευση» Π: Επειδή ακριβώς ο κύριος όγκος των εργαζοµένων βρίσκεται στη Ξάνθη, εκ των πραγµάτων όταν η εταιρία εκµεταλλευόµενη τον Αναπτυξιακό Νόµο για την αποκέντρωση των επιχειρήσεων, µετέφερε την έδρα της και το εργοστάσιό της στη Ξάνθη, ήταν φυσικό επακόλουθο να µη µπορέσουµε να καλύψουµε τις ανάγκες µας µόνο µε Έλληνες εργαζοµένους. Ήταν πάρα πολύ φυσικό δεδοµένης της ιδιαιτερότητας της γεωγραφικής της περιοχής. Αυτή τη στιγµή το 46% περίπου των εργαζοµένων δεν είναι Έλληνες. Αυτό που εµείς κάναµε είναι το εξής: Όταν κάποιος ερχόταν στην εταιρία για να κάνει αίτηση για µια θέση εργασίας, αυτό που κάναµε και που κάνουµε, είναι να εξετάζουµε ποιος είναι αυτός και ποιες δεξιότητες έχει. ε µας ενδιαφέρει το χρώµα του, η φυλή, η θρησκεία ή η εθνικότητα. Απλά εξετάζουµε τις δεξιότητες. Έχουµε καταγεγραµµένες τις θέσεις εργασίας µας, job specifications για την κάθε µία, έχει αυτό ο άνθρωπος που έρχεται απέναντί µας για να κάνουµε µια πρώτη συνέντευξη, µια πρώτη επικοινωνία; Έχει αυτές τις δεξιότητες; Και τις γνώσεις αλλά και τα χαρακτηριστικά, προσωπικότητας αν θέλετε, που ζητάµε. Αν τα έχει, ok, προχωράµε µια περίοδο δοκιµαστική 1-2 µηνών για να δούµε αν ταιριάζουµε κιόλας και προχωράµε. Αν δεν τα έχει, ok, αναζητούµε αλλού. Το θέµα είναι ότι σε αυτή τη φάση της επιλογής δε µας ενδιαφέρουν άλλα χαρακτηριστικά πέρα από αυτές τις δεξιότητες.. [ΣΥΝ[ ΣΥΝ.ΑΘ.23 παρ ] 12]

24 «Αµφίδροµη» τυπική και άτυπη Π: Νοµίζω πάντως ότι εν γένει η ποικιλοµορφία η πολιτισµική βοηθάει και την εταιρία και βοηθάει και γενικότερα τους υπόλοιπους. Το να έρχεται κάποιος σε επαφή στον εργασιακό του χώρο µε άλλες πολιτισµικές οµάδες νοµίζω ότι του προσφέρει. ηλαδή και µόνο η εµπειρία µε όλους αυτούς τους ανθρώπους τον κάνει να πω καλύτερο άνθρωπο και ας είναι λίγο φιλοσοφική έννοια αλλά ας πω, τον κάνει καλύτερο άνθρωπο η επαφή µε αυτούς τους ανθρώπους. Σ: Βλέπει κανείς από άλλες οπτικές γωνίες Π: Βλέπει. Μαθαίνει να είναι και ανεκτικός µε το διαφορετικό και σίγουρα είναι εµπειρία για όλους να έρχονται σε επαφή µε άλλους ανθρώπους είτε άλλης θρησκείας είτε άλλης, από άλλη ήπειρο είτε άλλου χρώµατος. [ΣΥΝ.ΑΘ.8 παρ ] 94]

25 Αµφίδροµη... Και µεταξύ των εργαζοµένων και ας είναι και ας είναι και από διαφορετικές φυλές και µεταξύ των εργοδοτών και των εργαζοµένων. Μπορούν να παραµείνουν αρµονικές οι σχέσεις. Μπορεί ίσως και καλύτερα. Μπορεί, ίσως να ναι και πιο αρµονικές ακόµα. Ειδικά όταν πρόκειται για ανθρώπους, µιλάω για τους δικούς µου, οι οποίοι και κατανοούν το τι πρέπει και το πώς πρέπει αλλά και µε τους εργοδότες οι οποίοι πρέπει να βρίσκουν το ρυθµό των υπαλλήλων τους είτε Έλληνες είναι αυτοί είτε είναι αλλοδαποί. Πρέπει να προσαρµοστούµε στο ότι αυτοί οι άνθρωποι έχουν δικές τους γιορτές, στο ότι µπορεί να έχουν δικές τους αργίες και είναι ένα πράγµα που πρέπει να σεβαστούµε. Έτσι; Τώρα, σίγουρα είναι κάποιοι λαοί οι οποίοι δουλεύουνε πιο οµαδικά και κάποιο λαοί που δουλεύουνε πιο ατοµικά. Αυτό είναι, νοµίζω ότι κάνεις και τις επιλογές σου, δηλαδή παραδείγµατος χάρη, γι αυτό οι Αλβανοί δουλεύουνε πάρα πολύ στις οικοδοµές, δουλεύουνε ατοµικά. Τους ενδιαφέρει η οικοδοµή. Πάει στην οικοδοµή, θα πάρει ένα καλό µεροκάµατο, θα κουραστεί, δεν τον νοιάζει, θα δουλέψει ατοµικά. Αυτοί δουλεύουνε περισσότερο. Όταν µιλάµε για Μπαγκλαντέζους και για Πακιστανούς είναι οµαδικοί λαοί. Νοµίζω ότι και στη χώρα τους λειτουργούν έτσι και εδώ λειτουργούν έτσι. Αλλά νοµίζω ότι αυτό παίζει µικρό ρόλο. Αν έχεις δουλειά για έναν άνθρωπο µπορεί να ναι και Αλβανός, να ναι και Μπαγκλαντέζος, µπορεί να ναι και Ρώσος µπορεί να ναι και οτιδήποτε. Αν έχεις δουλειά για 50 ανθρώπους φυσικά θα πρέπει να κοιτάξεις να ταιριάζουν και µεταξύ τους, αν θα µπορέσουν να δουλέψουν οµαδικά ή όχι. Αλλά σου λέω το µεγαλύτερο βάρος για να ναι και σωστές οι σχέσεις και να υπάρχει και ένας σεβασµός απέναντι στην κουλτούρα και στα πιστεύω αυτών των ανθρώπων είναι οι γιορτές τους, οι αργίες τους, να είναι σεβαστές. ηλαδή έχω, το ραφείο µου είναι Μπαγκλαντέζοι όπως σου πα. Το Πάσχα µου ζητάνε να τους τροφοδοτώ µε δουλειά γιατί εγώ µπορεί να σταµατάω τη Μ. Τετάρτη και εδώ να κλείνουµε αλλά µου λένε εµείς θέλουµε δουλειά να δουλέψουµε. Και ταυτόχρονα κλείνουνε για το Ραµαζάνι τους κάποιες συγκεκριµένες µέρες ή για τις γιορτές τους, δε ξέρω τι άλλες γιορτές έχουνε. Έτσι; Ότι εγώ θα είµαι κλειστός Τρίτη, Τετάρτη, Πέµπτη. Γιατί; Γιατί έχουµε αυτό. Και εγώ πρέπει να το σεβαστώ και ταυτόχρονα πρέπει να βρω τον τρόπο να τους έχω δουλειά κατά τις µέρες που θέλουν να δουλέψουν γιατί για µας είναι Πάσχα αλλά για αυτούς είναι εργάσιµες. ε µπορώ να πω: Α, ξέρετε εδώ είναι Ελλάδα, αυτές τις µέρες δε δουλεύουµε, γεια σας, δεν ενδιαφέροµαι για το τι θα κάνετε εσείς. Αυτό.[ΣΥΝ ΣΥΝ.ΑΘ.7 παρ ] 122]

26 Άτυπα συµµέτοχος σε Π:.να πω για µένα τη µεγαλύτερη ευθύνη στη διαχείριση της διαφορετικότητας της φέρνει η ηγεσία. Η ηγεσία θα δείξει το δρόµο και στους υπόλοιπους εργαζόµενους. Εδώ λοιπόν η ηγεσία είναι κάπου εδώ. εν είναι αποκοµµένη. Η ηγεσία, αυτούς τους ανθρώπους που είναι από 9 διαφορετικές θρησκείες και 13 εθνικότητες παίζει ποδόσφαιρο. Κάθε πρώτη Κυριακή του µήνα σε ένα γήπεδο εδώ πέρα, παίζει ποδόσφαιρο. Κάτι αντίστοιχο συµβαίνει και στη Ξάνθη. Λοιπόν, άρα όταν υπήρχε ένας εργαζόµενος Μουσουλµάνος στη Ξάνθη ο οποίος ήθελε να κάνει 5 φορές την ηµέρα τις προσευχές του, το γνωστό µε το χαλάκι. ηµιουργήσαµε ένα χώρο που µπορεί να εκφράζεται όπως θέλει. Όπως ταιριάζει στη δικιά του φιλοσοφία και στη δικιά του κουλτούρα. Υπήρχε ένα δωµάτιο λοιπόν που µπορούσε ο άνθρωπος να αποµονώνεται αυτές τις 5 φορές την ηµέρα. Το σεβαστήκαµε. Το ακούσαµε και το σεβαστήκαµε. Το καλό εδώ είναι ότι µπορούµε να ακούµε.. [ΣΥΝ[ ΣΥΝ.ΑΘ.23παρ ] 64]

27 Μια «µοντέρνα οικογένεια» Π: Όταν κάποιος του πω, ξεκινάει να δουλέψει στην εταιρία, αυτό που θα µας δείξει το πρώτο δίµηνο, ο πρώτος µήνας, είναι αν του αρέσει η δοµή ή αν θέλει µία αυστηρά ιεραρχική δοµή. Επίσης θετικό εδώ είναι ότι δεν υπάρχει ανταγωνισµός. Ο Βασίλης δηλαδή που είναι πάρα πολύ καλός στη δουλειά του, δεν ανησυχώ ότι θα µου πάρει τη θέση, δε θα του βάλω τρικλοποδιές, δε θα κάνουµε τέτοια πράγµατα. Ακόµα και όταν µπαίνουνε στη µέση πράγµατα όπως τα bonus στους πωλητές, δε θα δούµε πωλητές να σφάζονται ότι αυτός είναι δικός µου πελάτης, όχι είναι δικός σου. Όλα αυτά είναι θέµατα ηγεσίας δηλαδή αυτό βλέπουνε, αυτό το κλίµα έχει καλλιεργηθεί από την ηγεσία. Γι αυτό και για µας δηλαδή, εµείς δεν εστιάζουµε στην περίοδο της ένταξης. Είναι κάτι που γίνεται πολύ φυσιολογικά. Το πρόβληµα για µας είναι να αποτυπώσουµε αυτό που βιώνουµε καθηµερινά. Για µας δηλαδή, κάποια πράγµατα γίνονται φυσιολογικά. Το ότι έχουµε ανθρώπους από 13 εθνικότητες και 9 θρησκείες δε σηµαίνει κάτι για µας. Αυτή είναι η εταιρία. Σε αυτή την εταιρία µπήκαµε. Είναι η καθηµερινότητά της. εν είναι κάτι σηµαντικό ούτε κάτι διαφορετικό όµως δεν υπάρχει σε άλλη εταιρία. Από τη µία πριν είδατε πως λειτουργούµε στην καθηµερινότητά µας, από την άλλη µε ενόχλησε λίγο που το είδατε γιατί αυτοί είµαστε. Σ: Να ρωτήσω µε την ευκαιρία το εξής. Στις διαδικασίες αυτές που εκφράζουν οι εργαζόµενοι και οι συνεργάτες το βαθµό ικανοποίησής τους από την εταιρία και λοιπά, έχει διαπιστωθεί αν υπάρχουν διαφοροποιήσεις ή ειδικά αιτήµατα συνολικότερα από τους µη Έλληνες; Από τους αλλοδαπούς; Π: εν έχουµε τέτοια φαινόµενα. Γιατί; Γιατί για µας δεν υπάρχει διαφορά. Και από τη στιγµή που δεν υπάρχει διαφορά στον τρόπο αντιµετώπισης για παράδειγµα, δεν υπάρχει διαφορά και από αυτούς τους ανθρώπους στο τι ζητάνε. ηλαδή έχουν τις ίδιες ανάγκες, τα ίδια αιτήµατα, τα ίδια προβλήµατα γιατί δεν είµαστε τέλειοι. Μη φανταστείτε ότι επειδή µίλησα για ένα οικογενειακό κλίµα, για µια flat δοµή και τα λοιπά, ότι είµαστε και τέλειοι. εν είµαστε. Έχουµε αποχωρήσεις, έχουµε καβγάδες, έχουµε τέτοια φαινόµενα. Φυσικά και τα αντιµετωπίζουµε. Ίσως ευνοούνται από αυτή τη δοµή τέτοια φαινόµενα. ηλαδή το να υπάρχει µία ένταση ευνοείται από αυτό το οικογενειακό περιβάλλον γιατί αν ήταν πιο αυστηρά η ιεραρχική δοµή, ε, τότε εντάξει. Θα έλεγε ο προϊστάµενος, εσύ έχεις δίκιο, εσύ έχεις άδικο, εσύ θα κάνεις αυτό, εσύ θα κάνεις εκείνο, τελείωσε, έληξε το θέµα.