Η Νομική Θέση Της Γυναίκας Την Περίοδο Της Τουρκοκρατίας Στην Περιοχή Της Θεσσαλίας

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΏΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Ελένη Β. Πίσσα Η Νομική Θέση Της Γυναίκας Την Περίοδο Της Τουρκοκρατίας Στην Περιοχή Της Θεσσαλίας ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2006

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Σελ. Ι. ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 4 ΙΙ. Η ΝΟΜΙΚΗ ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ 1. Εισαγωγή 5 2. Γενικές Αρχές A. Ικανότητα Δικαίου.. 6 B. Ικανότητα Δικαιοπραξίας 6 Γ. Αντιπροσώπευση-Πληρεξουσιότητα 7 3. Ενοχικό Δίκαιο Α. Πώληση.. 8 Β. Δάνειο 11 Γ. Δωρεά Εμπράγματο Δίκαιο Α. Κυριότητα.. 16 Β. Δουλείες. 16 Γ. Εμπράγματη Ασφάλεια Οικογενειακό Δίκαιο Α. Μνηστεία Β. Γάμος 21 Γ. Προίκα.. 22 Δ. Προγαμιαία Δωρεά Ε. Διαζύγιο 32 Ζ. Επιτροπεία 36 ΣΤ. Υιοθεσία Κληρονομικό Δίκαιο Εμπορικό Δίκαιο Γυναίκα ως μάρτυρας 47 2

3 ΙΙΙ.ΤΕΛΙΚΑΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ.. 48 IV.ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΝΕΚΔΟΤΩΝ ΕΓΓΡΑΦΩΝ.. 50 V. ΠΗΓΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 58 3

4 I. ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΘΜ Αρχείον Θεσσαλικών Μελετών, Περιοδική Έκδοση της Εταιρείας Θεσσαλικών Ερευνών, Βόλος. ΑΙΔ Αρχείον Ιδιωτικού Δικαίου, Τριμηνιαία Νομική Επιθεώρησις, Αθήναι. Α.Κ. Αρμεν. Αστικός Κώδικας Αρμενόπουλος Κ., Πρόχειρον Νόμων ή Εξάβιβλος, επιμ. Κ. Πιτσάκη, Αθήνα Βακτηρία Bακτηρία Aρχιερέων (1645), Ιερομόναχου, Αρχιμανδρίτου και Επιτρόπου Ιωαννίνων Ιακώβου, επιμ. Π.Ακανθόπουλου, Θεσσαλονίκη Γ.Α.Κ. Γενικά Αρχεία του Κράτους. ΔΧΑΕ Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αθήνα. ΕΑΙΕΔ Επετηρίς του Αρχείου της Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου, Ακαδημία Αθηνών. Ε.Β.Ε. Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος. ΕΕΒΣ Επετηρίς Εταιρίας Βυζαντινών Σπουδών, Αθήνα. ΕΕΔΣΘ Επιστημονική Επετηρίδα Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης. ΕΕΣΝΟΕ Επιστημονική Επετηρίδα της Σχολής Νομικών και Οικονομικών Επιστημών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. ΕΚΕΙΕΔ Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου, Ακαδημία Αθηνών. ΕΜΑ Επετηρίς του Μεσαιωνικού Αρχείου, Ακαδημία Αθηνών. ΘΕ Θεσσαλική Εστία, Φύλλα Λόγου, Τέχνης και Πολιτιστικής Καλλιέργειας, Λάρισα. ΘΗΜ Θεσσαλικό Ημερολόγιο, Περιοδική Έκδοση για την Ιστορία της Θεσσαλίας, Λάρισα. ΘΧ Θεσσαλικά Χρονικά, Δελτίον της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρίας των Θεσσαλών, Αθήνα. Μαλαξός Νομοκάνων Μανουήλ νοταρίου του Μαλαξού, εκδ. Δ. Γκίνη - Ν.Ι. Πανταζόπουλου, ΝΟΜΟΣ Ι (1982), Θεσσαλονίκη ΜΝΕ Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, Έκδοση του Κέντρου Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών Τρικαλινά Ετήσιο Φιλολογικό, Ιστορικό, Λαογραφικό, Λογοτεχνικό Περιοδικό Σύγγραμμα, Τρίκαλα. 4

5 ΙΙ. Η ΝΟΜΙΚΗ ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ 1. Εισαγωγή Η γυναίκα και η θέση της την περίοδο της Τουρκοκρατίας στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο δεν έχει μελετηθεί συστηματικά και παραμένει σχεδόν άγνωστη έως σήμερα. Ειδικότερα, η μεθοδική εξέταση της νομικής θέσης της γυναίκας -που αποτελεί και το αντικείμενο της παρούσας μελέτηςαποβαίνει ιδιαίτερα δυσχερής εξαιτίας των γενικών λόγων που καθιστούν δύσκολη την μελέτη της ιστορίας του μεταβυζαντινού δικαίου 1. Η προσπάθεια ανάλυσης της νομικής θέσης της γυναίκας στον χώρο της Θεσσαλίας θα γίνει σύμφωνα με τα διασωθέντα έγγραφα της περιοχής, τις μαρτυρίες περιηγητών ελλήνων ή ευρωπαίων 2, αλλά και των διαπλασθέντων εθίμων 3, σε συνδυασμό με τις νομοθετικές πηγές δικαίου της εποχής και ειδικότερα με τις νομοκανονικές συλλογές του Μανουήλ Μαλαξού και της Βακτηρίας Αρχιερέων ως εγγύτερες τοπικά, αλλά και με την Εξάβιβλο του Αρμενόπουλου 4, με ειδικότερη χρονική οριοθέτηση τα τέλη του 17 ου αιώνα έως και το 1881, ιστορικό έτος απελευθέρωσης της περιοχής από τον κατακτητή. Συγκεκριμένα, ως αντικείμενο της εργασίας δεν αποτελεί η θεωρητική ανάλυση των διάφορων θεσμών και εθίμων του ιδιωτικού μεταβυζαντινού δικαίου, αλλά η εξέταση της ύπαρξης των νομικών δικαιωμάτων της γυναίκας και ο βαθμός της εφαρμογής τους, σε σύγκριση πάντα με το αντίθετο φύλο. Για την ευκολότερη εξαγωγή συμπερασμάτων, όμως, επιβάλλεται μια περιληπτική αναφορά στις γενικές ρυθμίσεις. Επιπλέον, για να κρίνουμε τη θέση της γυναίκας αντικειμενικότερα, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη και το γενικότερο ιστορικό πλαίσιο, όπως τα αρχικά προνόμια που είχαν παραχωρηθεί από το Σουλτάνο στους χριστιανούς 1 Κυρίως λόγω της έλλειψης πηγαίου υλικού που οφείλεται είτε στη καταστροφή μέρους αυτού είτε στη μη περισυλλογή και διαφύλαξη του ήδη υπάρχοντος. Βλ. και Ι.Τ.Bισβίζη, Tο πρόβλημα της ιστορίας του μεταβυζαντινού δικαίου, ΕΑΙΕΔ 6, Θεσσαλονίκη 1955, σελ. 131 επ. 2 Δυστυχώς, ελάχιστοι Ευρωπαίοι επισκέφθηκαν την ηπειρωτική Ελλάδα και την Θεσσαλία κατ επέκταση, καθώς οι περισσότεροι ενδιαφέρονταν κυρίως για τις νησιωτικές περιοχές. Οι πληροφορίες που μας μεταδίδουν οι ταξιδιώτες, αν και είναι πολλές φορές υποκειμενικές ή εμπεριέχουν το στοιχείο της υπερβολής, δεν παύουν, ωστόσο, να μας δίνουν χρήσιμα στοιχεία για τα άγνωστα εκείνα χρόνια. Βλ. ειδικότερα τις μελέτες του Κ.Σιμόπουλου, Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα (333 μ.χ 1700), Αθήνα 1972, και του ιδίου, Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα ( ), Αθήνα Στην περιοχή της Θεσσαλίας δεν έγινε προσπάθεια εθιμικής κωδικοποίησης, γεγονός που καθιστά, βέβαια, την έρευνα δυσχερέστερη. 4 Ως τα μέσα του 18 ου αιώνα ο Νομοκάνων του Μαλαξού, επικρατούσε στην πράξη, όπως προκύπτει από το μεγάλο αριθμό χειρογράφων που σώθηκαν σε διάφορες παραλλαγές, ενώ υπάρχουν λιγότερα χειρόγραφα της Εξάβιβλου. Η επέκταση, όμως, της δικαστικής δικαιοδοσίας της Εκκλησίας σε όλο το εύρος του ιδιωτικού δικαίου, ανάγκασε την Εκκλησία να προσφύγει στην Εξάβιβλο που ήταν πληρέστερο και μεθοδικότερο εγχειρίδιο η οποία καθίσταται ως η «κατ εξοχήν ελληνική νομική βίβλος». Βλ. Ι.Ν. Πανταζόπουλου, Εκκλησία και Δίκαιον εις την χερσόνησον του Αίμου επί Τουρκοκρατίας, ΕΕΣΝΟΕ, «Μνημόσυνον Περικλέους Βιζουκίδου», τόμ. Η, Θεσσαλονίκη , σελ. 719 επ. 5

6 υπηκόους, τα μεταγενέστερα Διατάγματα του Χάτι Σερίφ (1839) και του Χάτι Χουμαγιούν (1856) που αναγνώριζαν πλήρη ισότητα σε όλους τους κατοίκους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ανεξαρτήτως φυλής και θρησκείας 5, αλλά και τα ειδικότερα τοπικά προνόμια που δόθηκαν σε κατοίκους της περιοχής του Πηλίου και των Αμπελακίων 6. Επίσης, καλό θα ήταν να γνωρίζουμε και άλλες παραμέτρους, όπως την οικονομική και εμπορική ανάπτυξη των αρχών του 18 ου αιώνα στη Θεσσαλία, την γενικότερη κατάσταση των θεσσαλικών πόλεων 7, αλλά και τις διαφορές των γυναικών της πεδινής Θεσσαλίας σε σύγκριση με τις ορεινές ή τις νησιώτισσες Γενικές Αρχές Α. Ικανότητα Δικαίου Η γυναίκα 9, ως φυσικό πρόσωπο είναι φορέας έννομων σχέσεων. Είναι υποκείμενο δικαιωμάτων αλλά και υποχρεώσεων. Έχει, δηλαδή, την εξουσία να ικανοποιήσει τα έννομα συμφέροντά της αλλά, από την άλλη, υποχρεούται στη τήρηση ορισμένης συμπεριφοράς. Το ποια ακριβώς δικαιώματα δικαιούται να ασκεί η Θεσσαλή γυναίκα, υπό ποιες προϋποθέσεις και από ποια αποκλείεται, την περίοδο που εξετάζουμε, θα ερευνηθεί στα οικεία κεφάλαια ξεχωριστά. Β. Ικανότητα Δικαιοπραξίας Η ικανότητα της γυναίκας στο μεταβυζαντινό δίκαιο να καταρτίζει δικαιοπραξίας ήταν πλήρης. Μειωμένη δικαιοπρακτική ικανότητα είχε: α) η ανήλικη γυναίκα, δηλαδή μέχρι την ηλικία των 14 ετών, ενώ για τους άντρες αντίστοιχα ήταν το δωδέκατο έτος 10 και β) η ανύπανδρη θυγατέρα, η όποια μέχρι 5 Ν.Ι.Πανταζόπουλου, Τινά περί της έννοιας των «προνομίων» επί Τουρκοκρατίας, ΑΙΔ 10, Αθήναι 1943, σελ. 451 επ. 6 Κ.Αμάντου, Οι προνομιακοί ορισμοί του Μουσουλμανισμού υπέρ των χριστιανών, Ελληνικά 9, Αθήναι 1936, σελ Ο Εβλιγιά Τσελεμπή το 1688 κατατάσσει την Λάρισα μεταξύ των δέκα κυριότερων πόλεων του ευρωπαϊκού τμήματος της οθωμανικής αυτοκρατορίας λόγω της γεωγραφικής της θέσης, ενώ παρατηρείται στην ευρύτερη περιοχή μεγάλη παραγωγή μαλλιού και άνθιση του εμπορίου, γεγονός το οποίο συνεχίζεται μέχρι τις αρχές του 19 ου αιώνα. Βλ. Θ.Παλιούγκα, Η Λάρισα κατά την Τουρκοκρατία ( ), Λάρισα 1996, σελ. 55 επ., Λ.Α.Αρσενίου, Η Θεσσαλία στην Τουρκοκρατία, Λάρισα 1984, σελ. 71επ. 8 Οι γυναίκες του θεσσαλικού κάμπου αλλά και των ορεινών περιοχών ασχολούνταν κυρίως με τη φροντίδα του οίκου και της γης, ήταν κοινωνικά αποκλεισμένες και κατά συνέπεια περιοριζόταν η άσκηση των νομικών τους δικαιωμάτων. Αντιθέτως, στις νησιώτισσες της Σκιάθου και της Σκοπέλου, λόγω της μακρόχρονης απουσίας των ανδρών η πλειοψηφία των οποίων ήταν ναυτικοί, παρατηρείται έντονη δικαιοπρακτική κινητικότητα. 9 Ως γυναίκα εννοείται το θηλυκό γένος του ανθρώπου σε αντίθεση με το αρσενικό, με το οποίο παρατηρούνται διαφορές ανατομικής και φυσιολογικής υφής, βλ. και Κ.Π.Μπράτσου, Περί της γυναικός εν τω ελληνικώ ιδιωτικώ και δημόσιω δίκαιω, Αθήναι 1972, σελ. 1 επ. 10 Σύμφωνα με Μαλαξό, κεφ. ΦΟΘ «Άνηβοι λέγονται έως τους δεκατέσσαρους χρόνους τα αρσενικά, τα δε θηλυκά έως τους δώδεκα. και έως τότε τελούνται υπό επιτρόπων. Οι δε αφήλικες λέγονται από τους δεκατέσσαρους, έως εις τους εικοσιπέντε» και Βακτηρία (στοιχ. Α ) κεφ. να : «Οι άνηβοι λέγουνται επί μεν των αρρένων όσοι είναι από τους ιδ χρόνους και κάτω, επί δε των γυναικών όσαι είναι από τους ιβ χρόνους και κάτω, οι δε ανήλικοι λέγουνται όσοι είναι από τους κε χρόνους και κάτω». 6

7 να συνάψει γάμο εκπροσωπούταν από τους γονείς της και θεωρούταν «υπεξούσια» 11. Γ. Πληρεξουσιότητα-Αντιπροσώπευση Από την εξέταση του πηγαίου υλικού, προκύπτει ότι η θεσσαλή γυναίκα είχε το δικαίωμα να εξουσιοδοτήσει κάποιο πρόσωπο για να την εκπροσωπήσει σε διάφορες πράξεις. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας, η εντολή για αντιπροσώπευση δινόταν με τη σύνταξη των λεγόμενων «επιτροπικών», που αντιστοιχούν στα σημερινά συμβολαιογραφικά πληρεξούσια, ενώ οι πληρεξούσιοι αντίστοιχα ονομαζόταν «επίτροποι». Από τα ελάχιστα επιτροπικά που εντοπίσαμε αξίζει να αναφερθούν οι κάτωθι περιπτώσεις: Κατ αρχάς, η ιστορία της Φωτεινής Στουρνάρης, η οποία «αποκαθιστά πληρεξούσιον επίτροπον τον νόμιμον σύζυγον αυτής» με πλήρη εμπιστοσύνη για τις πράξεις του «θέλει αναγνωρίσει ως ιδίας» για να παραλάβει για λογαριασμό της την προίκα της «γαίας τινάς τιμωμένας τρεις χιλιάδας δραχμάς», η οποία προέρχεται από παραχώρηση του βασιλιά Όθωνα προς τον πατέρα της «δια τάς προς το Έθνος εκδουλεύσεις» του 12. Επίσης, σε άλλο επιτροπικό εντοπίζουμε την χήρα μητέρα και τις δύο κόρες της να «αποκαθιστώσιν αντιπρόσωπόν των» τον γιο και αδελφό τους «δια να καλέση ενώπιον των δικαστηρίων» τον θείο τους και να του ζητήσει να αποδώσει σ αυτές το μερίδιο της πατρικής εξουσίας, καθώς και τη διανομή του ενός τρίτου της περιουσίας ενός άλλου θανόντα συγγενή τους με τον οποίο είχαν κληρονομικές διαφορές 13. Τέλος, η Χαϊδούλα Τσολάκογλου το 1838 στο Βόλο ορίζει πληρεξούσιό της τον «εν Λαμία κατοικούντα κύριον Δημήτριον Χατζίσκον» με σκοπό να επιστραφεί «το διαληφθέν υποστατικόν» στην εξουσία της είτε με συμβιβασμό είτε διορίζοντας δικηγόρους «εν γένει δυναμένους να πράττωσι πάν ό,τι νόμιμον προς διεκπεραίωσιν της προκειμένης διαφοράς» 14. Σε επιτροπικό του επομένου έτους η ίδια αναθέτει εκ νέου την εκπροσώπησή της σε δικηγόρο, για να μεταβιβάσει το ανωτέρω υποστατικό στον γαμπρό της Μαλαξός, κεφ. ΦΝΒ «1.Αυτεξούσια λέγονται τα παιδία, οπού υπανδρεύση ο πατέρας και δόση τους το μερτικόν αυτών 2. Και υπεξούσια λέγονται εκείνα τα παιδία, οπού δεν έλαβον από τον πατέρα αυτών τίποτες μερτικόν, μόνον κάθονται εις την υποταγή αυτού». 12 Β.Μπάκα, Ένα ανέκδοτο επιτροπικό του Κυρίλλου των Σταγών για την Φωτεινή Στουρνάρη , ΘΗΜ 37, Λάρισα 2000, σελ. 109 επ. 13 Β.Μπάκα, Δύο επιτροπικά χωριών του Πηλίου, ΘΗΜ 39, Λάρισα 2001, σελ. 365 επ. 14 Β.Κ.Σπανού, Πέντε ανέκδοτα έγγραφα της χήρας του ρεντινιώτη προεστού Δημητρίου Γ. Τσολάκογλου για το τσιφλίκι της στη Φθιώτιδα , ΘΗΜ 37, Λάρισα 2000, σελ. 353 επ. «έχων προσέτι την πληρεξουσιότητα εν περιπτώσει καθ ην ο κατακρατών το υποστατικόν αυτό Κοντογιάννης ήθελεν αρνηθή του να παραιτηθή εξ αυτού, να προσκαλή αυτόν προς απόπειραν συμβιβασμού, ενώπιον του αρμοδίου Ειρηνοδίκου της Υπάτης, να διορίζη οποιονδήποτε εγκρίνει των παρά τοις εν Λαμία Πρωτοδίκαις Δικηγόρον πληρεξούσιον του να ενάξη τον αυτόν Νικόλαον Κοντογιάννη να διωρίζη κ άλλους δικηγόρους δυναμένους άπαντας εις το να ζητούν αναιρέσεις εναντίον παρανόμων τυχόν αποφάσεων» 15 Β.Κ.Σπανού, Πέντε ανέκδοτα έγγραφα της χήρας, ό.π., σελ. 364: «δίδη και αύθις την πληρεξουσιότητα προς τον πληρεξούσιον της Δικηγόρον κον Δ.Γ. Ζωντανόν εις το να παραδώση προς 7

8 Από την εξέταση των ανωτέρω ευρεθέντων επιτροπικών συμπεραίνουμε ότι: Οι γυναίκες αναθέτουν την εκπροσώπησή τους σε άρρενες αντιπροσώπους, δίνοντάς τους την πλήρη και απεριόριστη εξουσιοδότηση να ενεργήσουν οποιαδήποτε πράξη 16. Ειδικότερα, οι πράξεις με τις οποίες εξουσιοδοτούνται οι άνδρες αποτελούν αδιαμφισβήτητα κεκτημένα δικαιώματα των γυναικών, όπως η μεταβίβαση ακίνητης ιδιοκτησίας ή η διεκδίκηση των κληρονομικών τους μεριδίων. Οι αιτίες για τις οποίες δεν αναλαμβάνουν οι ίδιες και εφοδιάζουν με έγγραφη εντολή κάποιον αντιπρόσωπο, θα πρέπει να αναζητηθούν στη γενικότερη θέση της γυναίκας να παραμένει στα στενά όρια του οίκου του οποίου είχε την φροντίδα και προφανώς δεν της επέτρεπε να διανύσει μεγάλες αποστάσεις για την διεκπεραίωση των υποθέσεών της. Δυστυχώς, όμως, τα περιορισμένα σε αριθμό επιτροπικά δεν μας δίνουν τη δυνατότητα να βγάλουμε περαιτέρω ασφαλή συμπεράσματα. Ευδιάκριτη είναι μόνο η προτίμηση των γυναικών να επιλέγουν άνδρες για την αντιπροσώπευσή τους, ενώ, αντίστοιχα, το γεγονός ότι δεν συναντήσαμε σε καμία από τις πηγές της περιοχής κάποιον άνδρα να εξουσιοδοτεί γυναίκα για να συνάψει μια δικαιοπραξία για λογαριασμό του ή να τον εκπροσωπήσει σε κάποια του πράξη, μας δίνει ένα πρώτο στίγμα για τη νομική θέση της γυναίκας στην Τουρκοκρατούμενη Θεσσαλία. 3. Ενοχικό Δίκαιο Η γυναίκα στα πλαίσια της δικαιοκτητικής της ικανότητας, μπορούσε έγκυρα να εκποιήσει και να παραχωρήσει τη χρήση των πραγμάτων που είχε στην κυριότητά της. Μάλιστα, σύμφωνα με το πηγαίο υλικό, η γυναικεία παρουσία είναι ιδιαίτερα ισχυρή στα πωλητήρια συμβόλαια, στις ομολογίες δανείου και στα αφιερωτικά γράμματα. Α. Πώληση Την περίοδο της Τουρκοκρατίας για την κατάρτιση των συμβάσεων αγοραπωλησίας δεν αρκούσε η συμφωνία των μερών και η παράδοση του πράγματος αλλά ήταν απαραίτητη και η έγγραφη μορφή της σύμβασης. Μάλιστα, στην εξεταζόμενη περιοχή της Θεσσαλομαγνησίας, ο τύπος των πωλητηρίων ακινήτων εμφανιζόταν με την πληρέστερη μορφή από κάθε άλλο μέρος του ελλαδικού χώρου 17. τον ειρημένον αγοραστήν κον Α:Π: Δημητρίου το χωρίον αυτό Χαμζά με παν ό,τι ανήκει εις το κτήμα αυτό, καθώς και μέχρι τούδε συναχθέντας καρπούς και ωφελείας του». 16 Β.Μπάκα, Δύο επιτροπικά, ό.π., σελ. 367: «δίδουσαι απόλυτον πληρεξουσιότητα να ενεργήση πάν ό,τι ήθελεν κρίνη εύλογον μέχρι της εντελούς αποπερατώσεως και εξοφλήσεως προς παραλαβήν της κατακρατούμενης περιουσίας των» και Β.Μπάκα, Ένα ανέκδοτο επιτροπικό του Κυρίλλου, ό.π., σελ. 110: «του οποίου τας πράξεις ως προς τούτο θέλει αναγνωρίσει ως ιδίας». 17 Δ.Σιάτρα, Οι αγοραπωλησίες ακινήτων στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, Αθήνα 1992, σελ

9 Ειδικότερα, στα θεσσαλικά πωλητήρια πολύ συχνά εντοπίζουμε ανάμεσα στις πηγές γυναίκες συμβαλλόμενες να πωλούν είτε μόνες 18 είτε από κοινού με το σύζυγό τους 19 ή με τα τέκνα τους 20 ή ακόμη και με τα εγγόνια τους 21, ενώ σπανιότερα προβαίνουν σε αγορές 22. Από τα εξεταζόμενα πωλητήρια έγγραφα της περιοχής παρατηρούμε ότι η περιουσία της γυναίκας ανήκει σ αυτήν και ειδικότερα έχει προέλθει: α) από κληρονομιά του συζύγου ή των γονέων της 23, β) από το μερίδιο της ως προικισθείσα κόρη «προικώο» 24 και 18 Βλ. πωλητήρια έγγραφα, που δημοσιεύονται στο Παράρτημα της μελέτης του Δ.Σιάτρα, ό.π., σελ : α) από το χωριό Αγ. Λαυρέντιο του Πηλίου: «εγώ η αναστασία του ποτέ παρίση το πώς τες ηληές τες επούλησα τον αποστόλη ποτέ αναστάσι τον γαμπρόν μου», «εγώ η σοφία η γιάνηνα καφητζή ότι το έξω σπήτοι το επούλησα τον κότω του αγγέλη», «Εγώ η ζουήτζα του ζήση Ιλία, ότι το περιβόλεον ταις ελαιάς το επούλησα με την θέλησιν μου προς τον Γιάννην του Κώτου», β) από το χωριό Δράκεια του Πηλίου: «δηομή θηγατήρ του βαύτζη ότι το χωράφηον το επούλησα, τον θεοδορή δημήτρη βαϋνά», «η θιγατέρα τουγιανίου ριζινού ιελένη ότι το απέλι το επούλισα τη ασίμο», «η γιανίνα τουαντόνι τουποτέ θηγάτιρ το αμπελιον επούλισα όλον προς τον γεοργάκι», γ) από το χωριό Μεσοχώρα της περιοχής Τρικάλων: «η υποφαινομένη Φωτεινή θυγάτηρ του Μήτρου του Κώστα Στουρνάρη», Ν.Ι. Γιαννόπουλου, Έγγραφα εκ Γούρας και Λαρίσης δι ων συναλλάσσονται Οθωμανοί μετά Χριστιανών κατά τον ΙΗ αιώνα και εξής, Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός, Επετηρίς, 13 ο έτος, περίοδος 2 α, Αθήναι 1917, σελ. 163: «η δίμινα του γιάννη βλάχου ότι πος επούλισα τον μίλου μου», Β.Ε Καραβίδα, Οι ιδιοκτησίες της Μονής Δουσίκου στο Κοτρώνι των Τρικάλων ( ), ΘΗΜ 45, Λάρισα 2004, σελ. 74: «εγώ η πρώην Κουρτέσαινα, θυγατέρα του Σκάρλουή Κυρατζού, ότι επούλησα», Κ.Ν.Καλλιανού, Η Γλώσσα της Σκοπέλου-Σελίδες από την ιστορία και την λαογραφία της, ΘΗΜ 41, Λάρισα 2002, σελ.62: «Η Γερακίνα επώλισεν ένα της χωράφι πατρικόν της εις την Καστανιάν της Κυρατζούς θυγατρός». 19 Β.Ε. Καραβίδα, Εφτά ανέκδοτα σκιαθίτικα έγγραφα , ΘΗΜ 43, Λάρισα 2003, σελ : «την καρούτα διλαδί το μαγαζή οπου έχομεν εις τιν Αβρακή εγό μεν ο Γεωργάκης Λογοθέτου και εγό η γινή αυτού, τιν σίμερον το πουλόμεν και ει δίο ομού εις το κυνόβιον, το κατά τους Αγαλιανούς», Ν.Ι. Γιαννόπουλου, Έγγραφα εκ Γούρας, ό.π., σελ. 163: «εγό ο γιάνη ο πίπας και εγό η γυναίκα του δέσπου ότι πως επουλήσαμε τον μήλον». 20 Β.Ε. Καραβίδα, Εφτά ανέκδοτα, ό.π., σελ. 156 επ.: «η κάτοθεν υπογεγραμένοι Κηρατζού, γινή του μακαρίτου Διανέλου Γαλάνη, ομού με τα τέκνα της, το αγράμπελον του ανδρός της, ος κλιρονόμος οπού είναι κατά τους θείους και ιερούς νόμους», Β.Ε Καραβίδα, Οι ιδιοκτησίες της Μονής Δουσίκου, ό.π., ΘΗΜ 45, σελ. 73: «εγώ η Αλεξάνδρα, μετά των θυγατέρων μου Ανθής και Τζέχως ότι πως επωλήσαμεν..», Παράρτημα, Έγγραφο 3: «Οι υποφαινόμενοι, Ευφροσύνη, χήρα, σύζυγος του ποτέ Μαγαλιού Κακαρδάκου, Δημήτριος και Ιωάννης και Σταύρος, υιοί του μακαρίτου, έτι και αι θυγατέρες του αυτού Ευαγγελή, Σταμουλίτζα και Μαρίτζα, οικειώθελώς επωλήσαμεν σήμερον τω Κυρίω Μαργαρίτη Δάλα ένα κήπον εις την θέσιν Νταμπαχάνα» και Έγγραφο 4: «Διά του παρόντος πωλητηρίου εγγράφου δήλον αποκαθίσταται, ότι οι υποφαινόμενοι Αντώνιος Δημητρίου και η μήτηρ μου Αικατερίνη οικεία θελήσει επωλήσαμεν τω Κυρίω Μαργαρίτη Δάλα την οικίαν ημών κοιμένην εν τη ενορία του Αγίου Αντωνίου», Ν.Ι. Γιαννόπουλου, Έγγραφα εκ Γούρας, ό.π., σελ.164: «ο γιόργος ϊός του νήκου χατζιαργίρι μαζί και ϊ μάνα μου και αδελφάδες μου η άνα και η ζαφηρίνα ότι πος επολήσαμη τα χοραφηα οπου ενέ στο παληο μοναστήρη». 21Ν.Ι.Γιαννόπουλου, ό.π., σελ. 165: «εγώ η γεροκυρίτζινα ομού με τα εγκόνια μου Ιωάννη και χρησάφου τα παιδία του μακαρίτου υιού μου γιοβάνη επουλίσαμεν τα χοράφια μας». 22 Β.Ε.Καραβίδα, Εφτά ανέκδοτα σκιαθίτικα έγγραφα ( ), ΘΗΜ 46, ό.π., σελ. 248: «η Ορανήα του μακαρήτο Σηβαστάκη η θηγατέρα ηγώρασην ένα καματηρό απου τουν Γιόργη του Χριστουδωλάκι», σελ. 251: «την μπαλουκαρούτα οποί ίχε ο Σταμάτης Μπεκεικί την επούλυσε της Αρχόντους Χρυστοδουλήτζας..», σελ.252: «Το οσπήτιον οπού είχαμεν εις μοιρίδια το επωλήσαμεν της Κυρατζούς Οικονομήσας του μακαρίτου Επιφανίου», «εγώ η ελένη ότι το απέλι το επούλισα τη ασίμο θιγάτερ του διμίτρι σακούλι και γυνή του γιανιού ατόνη», «οι υποφαινόμενοι Στάθης και Δημήτρης θανάσου, ότι το πατρικόν μας σπήτι πωλώμεν προς την αδελφήν μας παριγώ θανάσου», «πουλούμεν το οσπήτηόν μας προς την κυράτζα αντόνη γκλαβατου». 23 «το έξω σπήτοι οπού με έχει δωσμένω ο άνδρασμου το επούλησα..», «τον μίλου μου οπο ηχα από τον άντρα μου», «ότι το απέλι οπού ίχα από την μάνα μου». 9

10 γ) από αγορά 25. Το αντικείμενο των γυναικείων αγοραπωλησιών αφορά κυρίως γη (χωράφια, δενδροφυτείες, αμπέλια και κήπους) ή σπίτια αλλά και κινητά αντικείμενα (αγροτικά εργαλεία κλπ.). Από την μελέτη των πωλητήριων εγγράφων της περιοχής που βρέθηκαν παρατηρούμε τα εξής: Οι γυναίκες είχαν ισότιμα δικαιώματα με τους άνδρες, όσον αφορά στις μεταβιβάσεις της ιδιοκτησίας τους. Πράγματι, ο τύπος των γυναικείων πωλητηρίων συμβολαίων δεν διαφοροποιείται καθόλου ως προς τη δομή και τη σύνταξη των τυπικών χαρακτηριστικών. Ειδικότερα, αφού γινόταν μνεία στους πωλητές-αγοραστές στη συνέχεια αναφερόταν η είσπραξη του τιμήματος 26. Αρκετές φορές στα γυναικεία πωλητήρια αναφέρεται ρητά και η υποκείμενη αιτία της εκποίησης, που συνήθως αφορούσε σε εξόφληση χρεών. Ακολουθεί η έκφραση της αβίαστης θέλησης της πωλήτριας 27, καθώς και η εξασφάλιση του αγοραστή από κάθε ενδεχόμενη εναντίωση ή αμφισβήτηση τρίτου 28, ενώ η σύμβαση τελειούται με τη δήλωση των πωλητριών ότι μεταβιβάζουν την κυριότητα και παραδίδουν την νομή του ακινήτου στον αγοραστή 29. Η σύνταξη των πωλητηρίων συμβολαίων γινόταν πάντοτε ενώπιον μαρτύρων, οι οποίοι στην σχεδόν απόλυτη πλειοψηφία τους ήταν ενήλικες άνδρες. 24Α.Μηλιώνη, Ένδεκα πωλητήρια έγγραφα από την Ανάβρα του Αλμυρού , ΘΗΜ 33, Λάρισα 1998, σελ. 46: «εγώ ο παπαδημουλά μαζύ με την πρεσβυτέρα μου, ότι πως επουλήσαμι το χουράφι οπού είχαμε από του μακαρίτη πεθερού μου», Β.Ε.Καραβίδα, Εφτά ανέκδοτα, ΘΗΜ 43, ό.π., σελ.151 επ.: «το μαγαζή οπου έχομεν εις τιν Αβρακή εγό μεν ο Γεωργάκης Λογοθέτου πρηκιόν από τιν σιζιγόν κ(αι) εγό η γινή αυτού από τιν μητέραν μου εις τόπον πρήκας κ(αι) κληρονομιας τιν σίμερον το πουλόμεν κ(αι) ει δίο ομού», «το κτήριον οπου είχον εγώ η Αχτη, θυγάτηρ δια προίκα», Β.Ε.Καραβίδα, Οκτώ ανέκδοτα σκιαθίτικα έγγραφα ( ), ΘΗΜ 44, Λάρισα 2003, σελ : «εγό η Γιρακυνα η Μοσκυνά ότι το οσπήτιον οπου ηχα πρηκυo μου του πούλησα του εξαδέλφου μου». 25 Σύμφωνα με την οποία γίνεται αναφορά στο δικαιοπάροχο «το έχο αγορασμένον από τον(την) και επούλισα» 26 Το οποίο οριζόταν σε χρήματα: «έλαβα τα γρόσια (ή άσπρα) εκ χειρός αυτού(αυτής), σώα και ανελλιπή ή ακέραια», «ελάβαμι τα άσπρα και εξουφλήσαμι και δεν έχω να ζητίζου πλέον τίποταις». Η κυριότητα του πωληθέντος πράγματος, κινητού ή ακινήτου, δεν μεταβιβαζόταν χωρίς την καταβολή ή την πίστωση του τιμήματος ή την παροχή εγγύησης ή εμπράγματης ασφάλειας, βλ. Δ.Σιάτρα, ό.π., σελ.88 επ. 27 «ιδία μου βουλή και θελήσει» «ιδία θελήσι και γνόμη πουλή», «επώλησε οικειοθελώς και απαραβιάστως» 28 «και από του νυν και εις το εξής να είναι ο ίδιος νοικοκύρης και να το εξουσιάζη ως βούλεται και θέλει, ως ιδικόν του κτήμα», «και να μην έχει κανείς νταβί νιζά» (διεκδικήσει δικαστικώς), νταβί<νταβίσει<(dava=δίκη). 29 «δια το βέβαιον της αλήθειας έδωσα την ομολογίαν μου εις χείρας του κατέμπροσθεν και των ευρεθέντων μαρτύρων και έστω εις ένδειξιν και ασφάλειαν». Κατά την Τουρκοκρατία, η τελείωση της σύμβασης πωλήσεως ακινήτου δεν επερχόταν με την παράδοση της νομής του πράγματος αλλά με την έκδοση πράξης του Τούρκου ιεροδικαστή που επικύρωνε την καταρτισθείσα εκποιητική δικαιοπραξία, το λεγόμενο «χοτζέτι». Διορίζω δε και βεκίλη να αλεβερντιση (να εξασφαλίσει) στον αγοραστή χοντζέτι της βασιλικής κρίσεως τον.(όνομα του βεκίλη). To γεγονός ότι στη Θεσσαλία από το σύνολο των πωλητηρίων ελάχιστα φέρουν την υπόμνηση του χοτζετίου, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η διαδικασία αυτή είχε παραμεληθεί και ότι οι χριστιανοί αρκούνταν στον ελληνικό μεταβιβαστικό τίτλο. 10

11 Η έγγραφη βεβαίωση γινόταν, επίσης, από άνδρες για λογαριασμό των γυναικών. Οι γυναίκες απλά υπογράφουν ως συμβαλλόμενες είτε βουτώντας στο μελάνι αφήνοντας το δακτυλικό τους αποτύπωμα είτε τοποθετώντας το σημείο του σταυρού, καθώς η πλειοψηφία αυτών ήταν αγράμματες 30. Β. Δάνειο Προκειμένου για τη σύναψη δανείου στη Θεσσαλία ήταν καθιερωμένη η έγγραφη ομολογία «χρεωστική» ή «δανειστική». Με την ομολογία αυτή ο δανειζόμενος αναγνωρίζει πως έλαβε τα χρήματα και υπόσχεται πως θα επιστρέψει τα χρήματα, έντοκα «με το συνηθησμένον διάφορον», «με διάφορον του προς τα δέκα ένδεκα με τον χρόνον» ή άτοκα «άνευ τόκου», και μέσα σε προθεσμία συνήθως ενός χρόνου ή εξαμήνου. Από τις πηγές που μελετήσαμε, η γυναίκα εμφανίζεται ως δανειστής χρημάτων τόσο σε κατάστιχα μονών και εξοφλητικά έγγραφα 31 όσο και εμμέσως σε διαθήκες 32, όπου ο διαθέτης ρυθμίζει με την τελευταία του διάταξη τυχόν οφειλές απέναντι σε γυναίκες που μπορεί να είναι και συγγενικά του πρόσωπα, όπως η μητέρα ή η σύζυγός του 33. Από την άλλη, οι γυναίκες έγκυρα δανείζονταν διάφορα χρηματικά ποσά για λογαριασμό τους 34. Ωστόσο, πιο συχνά συναντάμε στις πηγές την γυναίκα να δανείζεται χρήματα προκειμένου να εξοφλήσει χρέη που της άφησε ο πατέρας ή ο σύζυγός της με το θάνατό του Είναι γνωστό ότι οι γυναίκες την περίοδο εκείνη δεν ελάβαιναν καμία μόρφωση και ότι ο αναλφαβητισμός ακόμα και τον τελευταίο αιώνα της Τουρκοκρατίας αποτελούσε πανελλήνιο φαινόμενο. Στην περιοχή της Θεσσαλίας το πρώτο παρθεναγωγείο ιδρύεται μόλις το 1855 στη Ζαγορά του Πηλίου, καθώς «ως το 1820 τα κορίτζια των κοτζαμπάσηδων και των νοικοκυραίων δεν μάθαιναν γράμματα. Το θεωρούσαν κακό Από τους κατοίκους που είχε τότε η Ζαγορά, ούτε μια γυναίκα δεν ήξερε γράμματα». Γ.Κορδάτου, Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς, Αθήνα 1960, σελ.592, υποσημ.2, ενώ το Παρθεναγωγείο της Αγιάς λειτούργησε λίγο πριν από την απελευθέρωση της Θεσσαλίας, βλ. Ν.Δρόσου, Το παρθεναγωγείο της Αγιάς, ΘΗΜ 41, Λάρισα 2002, σελ. 16επ. 31 Ν.Α.Βέη, Χειρόγραφα και παλαιότυπα του ναού του Αγίου Νικολάου Τρικκάλων, ΕΜΑ 12 (1962), Αθήναι 1965, σελ. 9: «χρεοστά ο Θοδόσης του Μάνα άσπρα 16:/ Της Ρήνους πιχις 7: ρ(ούπια), Ε.Α.Σκουβαρά, Ολυμπιώτισσα, Αθήναι 1967, σελ. 437: ««η χ: Αφεντρίτζα, με είχε δώση πέρσυ 1790: δανειακά γρ: 150: χωρίς διάφορον...», Γ.Β.Ντρογκούλη, Η κληρονομική διαδοχή στη Λάρισα στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Σελίδες από την ιστορία της Λάρισας, Πρακτικά 2 ου Συνεδρίου Λαρισαϊκών Σπουδών, Λάρισα 1994, σελ. 126: «έδωσεν αυτός τη γυνή του σφήνα ράπτου (γρόσια 212), οπού εχρεώστη ο Χ:νικόλας δι ομολογίας». 32 Γ.Β. Ντρογκούλη, Η κληρονομική διαδοχή, ό.π., σελ.112: «χρεωστώ του κουτζοκώνστα σαμαρά την θυγατέρα: άσπρα χιλιάδες έξη την καρακώνστενα: άσπρα χιλιάδες έξη», σελ.124 «μετρητά εις τον στάθην ροίζου και φωτεινίτζαν συμβίαν του ως η ομολογίαν των γρόσια εξακόσια εξήντα τέσσερα». 33Γ.Β.Ντρογκούλη, ό.π., σελ «χρεωστώ της μητρός μου: άσπρα χιλιάδες τρεις», «χρεωστώ την γυναίκα μου άσπρα: πέντε χιλιάδας» Οι περιπτώσεις αυτές, αφορούσαν, πιθανώς, σε άτοκα δάνεια που δινόταν ως οικονομική βοήθεια. 34 Ε.Α.Σκουβαρά, ό.π., σελ. 327: «Έχο εγό ο αναστάσης της καλος άσπρα δομένα εις της κιριαζήνας του βίσια ασλάνια 33 και τα εχο επι ετος 1687». 35 Β.Ε.Καραβίδα, Οκτώ ανέκδοτα σκιαθίτικα, ό.π., σελ.198 «έλαβα εγώ η Αρετή, γινή του μακαρίτου Γεοργάκη από τον κυρ χατζή Σταμμάτη, γαμβρόν μου, γρο(σια) 27: τα οπία τα έλαβα και τα έδοσα εις το χρέος του ανδρόσμου». 11

12 Πολλές φορές, μάλιστα, για να ευρεθούν τα χρήματα για την πληρωμή των χρεών προηγείται κάποια πώληση ακινήτου 36, ενώ σε άλλες περιπτώσεις δανείζονται μόνες ή από κοινού με το σύζυγο τους και για την εξασφάλιση του δανείου υποθηκεύουν κάποιο ακίνητο 37. Σε έγγραφο του Κώδικα Μητροπόλεως Τρίκκης 38 εντοπίζουμε την Μαρία από την Πορταριά Βόλου να ασκεί αγωγή εναντίον των οφειλετών της για χρήματα τα οποία τους είχε δανείσει ο μακαρίτης σύζυγός της με ομολογία 39. Η παράδοση της ομολογίας σε τρίτο πρόσωπο συνεπάγεται και την μεταβίβαση της απαίτησης του δανειστή. Για τον λόγο αυτό η ρηθείσα Μαρία, εφόσον έχει στα χέρια της την ομολογία, νομιμοποιείται ενεργητικά στην άσκηση διεκδικητικής αγωγής, Ενδιαφέρον έχει διαθήκη του 18 ου αιώνα στην οποία η Φωτεινίτζα, μοναδική κληρονόμος του θανόντα πατέρα της, ομολογεί το χρέος του πατέρα της απέναντι στην μητριά της, Αικατερίνη. Η εξόφληση του χρέους προς την μητριά συμφωνήθηκε, όμως, να μην γίνει άμεσα, αλλά υπό την αίρεση του αρραβώνα της κόρης «ηρκέσθη λαβείν παρά της προγονής αυτής χρωστικήν ομολογίαν 1164:γροσίων, έως ότου, θεία συνάρσει, αρραβωνιασθή η προγονή αυτής νομίμω ανδρί» 40. Εκτός από τις ανωτέρω περιπτώσεις δανείων η γυναίκα εμφανίζεται σπανιότερα και σε άλλες ενοχικές συμβάσεις όπως α) του συμψηφισμού χρεών δικών της, του συζύγου ή των γονέων της με άλλες απαιτήσεις. Για παράδειγμα, τα τέκνα Ιωαννάκης και Αλεξάνδρα συγκληρονομούν τα χρέη του πατέρα τους συμψηφίζοντάς τα με τις αμοιβαίες απαιτήσεις που είχε αυτός 36 Α.Μηλιώνη, Η Γούρα της Οθρυος κατά την περίοδο με βάση έγγραφα της εποχής, ΘΗΜ 19, Λάρισα 1991, σελ. 185 επ., Β.Ε.Καραβίδα, Οκτώ ανέκδοτα σκιαθίτικα, ό.π., σελ. 198: «εγό η Αρετή, ομού και ο υιός μας Ιωάννης πουλίσαμε το καλύβι του αντρός μου το γαμπρό μας κυρ χατζί Σταμάτη δια γρόσια 70-υτη εβδομήντα, τα οπία άσπρα εχρεοστούσι ο άντρας μου και τα δόσαμι οις το χρέος του», Κ.Σπανού, Το μετόχι της Μονής Δουσίκου στη Βατσουνιά της Καρδίτσας (1815), ΘΗΜ 39, Λάρισα 2001, σελ.122επ. «Η Βάγγιου, θυγατέρα του Θεοχαράκη προβαίνει σε πώληση των περιουσιακών της στοιχείων για να αποπληρώσει το χρέος «μπόρτζι» που της άφησε ο πατέρας της και Παράρτημα, Έγγραφο 3 «Οι υποφαινόμενοι, Ευφροσύνη έτι και αι θυγατέρες του αυτού Ευαγγελή, Σταμουλίτζα και Μαρίτζα, οικειωθελώς επωλήσαμεν σήμερον ένα κήπον εις την θέσιν Νταμπαχάνα Τα γρόσια τρεις χιλιάδας διακόσια (# Αριθ ), ελεύθερον από πάσαν υποθήκην δια χρέος». 37 Κ.Ν.Καλλιανού, Αρχείο εγγράφων της Ν. Σκοπέλου, ΘΗΜ 44, Λάρισα 2003, σελ. 213: «Έλαβεν η Γυρακό, γυνή του Γεώργη Σαμιώτη από τον γαμβρόν της τον Πολύχρονον γρόσια εκατόν είκοσι σύγουρα της στερεάς και άνευ τόκου». 38 Ο Κώδικας Τρίκκης φυλάσσεται σήμερα στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος στο τμήμα Χειρογράφων και φέρει τον αριθμό Το περιεχόμενο του Κώδικα, χωρίς να τηρείται χρονολογική σειρά, καλύπτει την χρονολογική περίοδο , βλ. Ν.Κ. Γιαννούλη, Ο Κώδικας Τρίκκης, Αθήνα 1980 και την πιο πρόσφατη έκδοση του Δ.Καλούσιου, Ο Κώδικας της Τρίκκης: (ΕΒΕ 1471), ΘΗΜ 48, 49, 50, Λάρισα Ν.Κ.Γιαννούλη, ό.π., σελ.90 επ. «η Μαρία από της εις τον Βώλον χώρας Πορταριάς εκίνησεν αγωγήν επί των κληρονόμων του μακαρίτου Κωνστάκη Σταμουλάκη, του και εξαδέλφου αυτής, ζητούσα παρ αυτών τα εν τω ανωτέρω ίσω σημειούμενα εκατόν γρόσια, άπερ είχεν αφίσει εκείνος ο μακαρίτης δανειακώς εις την επαρχίαν Σταγών δι ομολογίας». 40 Γ.Β.Ντρογκούλη, Η κληρονομική διαδοχή στη Λάρισα ό.π., σελ. 121επ. και Ε.Ευαγγέλου, Η διαθήκη ενός χρυσοχόου της Λάρισας (1776), ΘΗΜ 47, Λάρισα 2005, σελ.145 επ. 12

13 απέναντι στον δανειστή και ταυτόχρονα οφειλέτη 41 και β) της παρακαταθήκης, όπου σε διαζύγιο του επισκοπικού δικαστηρίου των Τρικάλων η σοβαρά ασθενής σύζυγος Ευθυμία εμπιστεύεται στον θεματοφύλακα Γεροθεόδωρο μετρητά και προσωπικά της αντικείμενα 42. Ειδικότερα, από το πηγαίο υλικό της υπό εξέταση περιόδου και περιοχής προκύπτουν τα ακόλουθα συμπεράσματα: Οι γυναίκες έγκυρα δανείζονταν αλλά και δάνειζαν για λογαριασμό τους με τους ίδιους όρους με τους άνδρες. Πολλές φορές, μάλιστα, δανείζονταν για τις ανάγκες των συζύγων τους ή ως κληρονόμοι αποδεχόταν και εξοφλούσαν τα χρέη αυτών, χωρίς να θίγεται η προίκα τους. Η γυναίκα παρίσταται νομίμως στα εκκλησιαστικά δικαστήρια, αμύνεται, στρέφεται κατά των οφειλετών της και διεκδικεί τα δικαιώματά της. Ωστόσο, ως εγγυητές και θεματοφύλακες οριζόταν μόνο άνδρες 43. Γ. Δωρεά Κατά την Τουρκοκρατία παρατηρείται γενικά μια έξαρση δωρεών των ελλήνων υπηκόων σε μοναστήρια και εκκλησίες. Αυτό συνέβαινε κυρίως για τους εξής λόγους: α) για να μην περιέλθει η περιουσία τους στο μουσουλμανικό κράτος καθώς σύμφωνα με το οθωμανικό δίκαιο όταν κάποιος πέθαινε άτεκνος η περιουσία του δεν πήγαινε στους εγγύτερους συγγενείς (γονείς, αδέλφια) αλλά τον κληρονομούσε το δημόσιο 44 και β) λόγω της βαθιάς πίστης τους και την ενασχόληση με την ψυχική τους σωτηρία πολλοί χριστιανοί - στην πλειοψηφία τους γυναίκες - αφιερώνουν στην Εκκλησία την περιουσία τους για τα «ψυχικά», δηλαδή, μνημόσυνα και λειτουργίες για την ανάπαυση της ψυχής και εγγραφή στις προθέσεις της εκκλησίας. Πράγματι στα αρχεία των θεσσαλικών μονών εντοπίζουμε ένα μεγάλο ποσοστό γυναικείων προσφορών σε χρήματα, διάφορα αντικείμενα 45 αλλά και 41 Ν.Κ.Γιαννούλη, ό.π., σελ.84: «οι κληρονόμοι του αποθανόντος ο υιός αυτού Ιωαννάκης και η θυγάτηρ αυτού Αλεξάνδρα περί ποσότητος άσπρων ικανής παρ αλλήλων απαιτουμένης και τοιαύτης αλληλοαπαιτήσεως και συζητήσεως γενομένης συνεβιβάσθησαν ύστερον μεταξύ εαυτών και διωρθώθησαν». 42 Ν.Κ.Γιαννούλη, ό.π., σελ. 68: «Ητις έχουσα και μίαν ζυγήν φοινίκια με δύο μασούρια και εν μαϊνάκι και δύο σκουλαρίκια, απέθετο ταύτα τω εγχώριω Γεροθεοδώρω εις φύλαξιν». 43 Μαλαξός, κεφ. ΦΜΖ «Όποια γυναίκα έμπη εγγυήτρια, τούτο καμμίαν δύναμιν ουδέ βεβαίωσιν έχει» και Βακτηρία (Στοιχ. Γ ) κεφ. ε : «Η γυνή ποτέ δεν εγγυάται τινάν, αλλά ουδέ, εάν εγγυηθή έχει τινάς ότι να την σύρη». 44 Ν.Ι.Πανταζόπουλου, Τριπλή διαμάχη δικαίων κατά την επίλυσιν κληρονομικής διαφοράς επί Τουρκοκρατίας, ΕΕΣΝΟΕ, τ. ΙΒ /ε, «Αφιέρωμα εις Χαράλαμπον Ν. Φραγκίσταν», Θεσσαλονίκη 1969, σελ Ε.Α.Σκουβαρά, ό.π., σελ.432, Παρρησίες Έτους προς τη μονή Ολυμπιώτισσα: «μια γυναίκα, κερασίνα, έγραψε το όνομά της εις την πρόθεσιν μας έδωσεν ένα ζευγάρι θλίκια: δράμια: ασίμι: 44», «έλαβα από την μακαρίτισαν Δέσπω, μια μαγκούραν, και ένα ζευγάρι θλίκια της, διά τα 25:γρ:», «η χ: Αφεντρίτζα, αδελφή του χ:γατζού τιρναβίτου κακκινά μοι έδωσε γρ: 20: και έγραψα το όνομά της εις την παρησσίαν» και Παράρτημα, Έγγραφο 5 σύμφωνα με το οποίο η Μαρίτσα, χήρα του Κωνσταντίνου Ιωάννου, προφανώς άτεκνη αφήνει το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας της στην εκκλησία της περιοχής «τα μεν χίλια πεντακόσια γρόσια έχω αφη(ε)ριωμένα μετά θανάτου μου εις την Εκκλησίαν της Παναγίας Αγυιάς και τα οποία ευρίσκονται εις χείρας του κυρίου Μαργαρίτου Δάλα προς επισκευήν της Εκκλησίας 13

14 ακίνητα 46. Χαρακτηριστικό παράδειγμα που αποδεικνύει τα ανωτέρω, αποτελεί ένα έγγραφο του Κώδικα Τρίκκης όπου δύο γυναίκες «πεθερά και νύμφη» αφιερώνουν ολόκληρη και μεγάλη ακίνητη περιουσία τους «υπό χηρείαν αμφότεραι διατελούσαι και εν ατεκνία παντελεί γνώμη εκουσία και αυθορμήτω προαιρέσει δια ψυχικήν αυτών σωτηρίαν, και εις μνημόσυνον αιώνιον» 47 αλλά και το αφιερωτήριο γράμμα της Ελένης Τζιάντραινας η οποία το 1798 «με το να επόθησα το σχήμα της μοναχής» αφιερώνει στη μονή Δουσίκου «εν κομμάτι χωράφι προικιόν και άπασαν την περιουσίαν μου ην έχω» 48. Οι περισσότερες από τις δωρεές ακινήτων προς τις εκκλησίες γινόταν με όρους επικαρπίας «ζωοτροφίας» ή οίκησης, όπως θα αναφερθεί αναλυτικότερα κατωτέρω. Σπανιότερα δε τα γυναικεία αφιερωτικά γράμματα περιελάμβαναν άλλους όρους 49. Η μοναδική γυναικεία δωρεά που βρέθηκε στις θεσσαλικές πηγές και δεν αφορούσε σε εκκλησιαστικό ίδρυμα ήταν μια επιστολή της Σμαράγδας Καλλιάρχη, μητέρα του μητροπολίτη της Λάρισας Διονυσίου, η οποία έθεσε στη διάθεση του Πέζαρου, σχολάρχη του Τυρνάβου δύο ποσά διακοσίων της Παναγίας εις μνημόσυνον εμού της ταπεινής και των γονέων μου» ενώ ζητά να πωληθούν μετά τον θάνατό της τα μικροπράγματά της «δέκα οκάδες χαλκώματα, εν στρώμα, δύο εφαπλώματα, τέσσαρα προσκεφάλια εκ των οποίων εκατόν δέκα γρόσια αριθμ. 110 να δοθώσιν εις τον Σεβασμιώτατον Αρχιερέα μας δια να γίνη μια αρχιερατική λειτουργία και με μνημόνευση. Τα δε υπόλοιπα χρήματα να εξοδευθώση εις την ταφήν μου και εις τα μνημόσυνά μου». 46Β.Ε.Καραβίδα, Οι ιδιοκτησίες της Μονής του Δουσίκου στο Κοτρώνι, ό.π., σελ.77: «Η Μάρω της γερο-νικούσαινας αφιέρωσεν το χωράφι της εις το μοναστήρι Δούσικον και έγραψα τους γονήδες μου:νίκου, Σόφου, Κώνστα να μνημωνεύωνται εις ταις προθέσεις του μοναστηρίου», σελ.78 «εγώ η Βητώρια ότι είχα ένα κομμάτι λιβάδι..το αφιέρωσα εις το μοναστήρι Δούσικον, διά μνημόσυνον των γονέων μου και έγραψα εις την πρόθεσιν την μητέραν μου και το όνομά μου», Ε.Α.Σκουβαρά, ό.π., σελ. 436: «η βαγγελίνα και σταμάτα το όνομά της από τριάνοβον εις τους 1789, αφιέρωσεν ένα αμπέλι εις το μοναστήριόν μας και έγραψεν τα ονόματα παρησίαν», σελ.438: «αφιέρωσαν εις την υπεραγίαν αι δύω θυγατέρες του μακαρίτου παπα γεωργάκη ελασσωνίτου, η γερακίνα και η μαρία το πατρικόν τους οσπήτιον», Κ.Σπανού, Οι θεσσαλικοί οικισμοί στον ιεροσολυμίτικο κώδικα 509, ( ), ΘΗΜ 40, Λάρισα 2001, σελ.337 «εγώ η φράγγω εξ ιδίας μου προαιρέσεως το (οσπήτιον) αφιέρωσα και το προσήλωσα εις τον Άγιον Τάφον της Ιερουσαλήμ» και Β.Ε.Καραβίδα, Τα μετόχια της Μονής του Δουσίκου στο Δομένικο της Ελασσόνας, , ΘΗΜ 41, Λάρισα 2002, σελ.163: «εγώ η Μεταξού, επαρεκινήθην δι ευλάβειαν και δια μνημόσυνον των γονέων μας και έδωσα το πατρικόν μου εργαστήρι εις τον Άγιον Βησσάριον». 47 Β.Κ.Σπανού, Δύο σοφαδίτισσες δωρήτριες της Μονής του Δουσίκου στα 1784, ΘΗΜ 35, Λάρισα 1999, σελ. 69 επ. 48 Β.Ε.Καραβίδα, Οι ιδιοκτησίες της Μονής του Δουσίκου, ό.π., σελ Ι.Αλ.Γαλανούλη, Οι οικογενειάρχες του Κοτρωνίου των Τρικάλων το 1704, ΘΗΜ 42, Λάρισα 2003, σελ.385 επ., όπου η Μανώλαινα παραχωρεί τα περιουσιακά στοιχεία της θέτοντας όρους «να έχη την ζωοτροφίαν της από το βιος οπού έδωκεν εις το μοναστήρι έως οπού ζη και όταν αποθάνει να είναι τέλειοι νοικοκυραίοι οι άγιοι πατέρες» αλλά και να αναλάβει η χώρα την πληρωμή των φόρων για τα κτήματα που δωρίζει «Και από την σήμερον η χώρα να μην έχει κανείς και να ειπή το πώς να ρίψουν χρέος την γερόντισσα, πάρεξ τα πόρναρ προνιάρικά της και άλλο όχι», Ι.Ν.Φραγκούλα, Έγγραφα Μονής Σκιάθου, Θεολογία 14, Αθήνα 1936, σελ.164 όπου εντοπίζουμε δωρεά της Α.Μ. προς τη Μονή με τον όρο «επί υποχρεώσει να χρησιμεύση εις το εξής το κοινόβιον τούτο ως περιθαλπτικόν και επανορθωτικόν του κλήρου κατάστημα». 14

15 πενήντα (250) και εκατόν πενήντα (150) γροσίων για τις ανάγκες ενός σχολείου της περιοχής 50. Όσον αφορά στις δωρεές σε φυσικά πρόσωπα παρατηρούμε τα εξής: Η μοναδική δωρεά εν ζωή που εντοπίστηκε στις θεσσαλικές πηγές προκύπτει από ανέκδοτο έγγραφο της Αγιάς όπου η χήρα μητέρα δωρίζει στον γιο της Ιωάννη μέρος της ακίνητης της περιουσίας 51, ενώ στο ίδιο έγγραφο δωρίζει στην κόρη της Γλυκερία αιτία θανάτου κάποιο χρηματικό ποσό 52. Τέλος, βρέθηκε ακόμα μία δωρεά αιτία θανάτου ενός αμπελιού από την μητέρα προς τον μικρότερο γιο της «να του εξουσιάζη όλον καθός ευροισκυτη μετά την αποβήοσιν και του ανδρός μου» 53, καθώς τελεί υπό την αναβλητική αίρεση ότι θα προαποθάνει τόσο η δωρήτρια όσο και ο σύζυγός της. Εκτός από τα ανωτέρω σημειώνουμε και τα εξής: Η γυναίκα είχε τη δυνατότητα να διαθέτει την δική της περιουσία απεριόριστα κατά τη βούληση της. Ανάμεσα στις πηγές εντοπίστηκε έγγραφο που αποδεικνύει την εξουσία της γυναίκας όσον αφορά στη διάθεση της ατομικής της περιουσίας. Συγκεκριμένα, παρά την προτροπή του ηγούμενου Νήφωνα προς την Σεραϊνώ να αφιερώσει την περιουσία της στη Μονή του Ευαγγελισμού, η ίδια διαφωνεί και «ζητεί να έχει εις την εξουσίαν της τα γονικά της πράγματα, να τα ηκονομίση ως θέλει και βούλεται και ζόντας και μετά θάνατον» 54. Όταν η γυναίκα έχει τέκνα ή άλλους συγγενείς και δωρίζει την περιουσία της σε εκκλησίες και μοναστήρια τότε παρατηρούμε πως υπογράφουν και συναινούν «στέργουν» οι εκάστοτε κληρονόμοι 55. Πολλές φορές, μάλιστα, για να μην αντιδράσουν οι κληρονόμοι, οι δωρεές έπαιρναν την μορφή πώλησης με χαμηλό συμβολικό τίμημα Μ.Λαφαζάνη, Τέσσερες επιστολές λογίων προς τον τυρναβίτη δάσκαλο Ιωάννη Πέζαρο και ένα σχέδιο συμβιβασμού τυρναβιτών εμπόρων, , ΘΗΜ 27, Λάρισα 1995, σελ. 186 επ.: «τόσον δια τα οφειλόμενα τη θεοφιλία του 250: γρόσια οπού έμειναν εκ του μεταξύ λογαριασμού, όσον και διά τα 150: γρόσια της σχολής το ετήσιον». 51 Βλ.Παράρτημα, Έγγραφο 6: «δωρούμαι και χαρίζω και παραδίδω από της σήμερον/ κάμνω τεσλίμι/ τω αγαπητώ μοι γνησίω υιώ Ιωάννη τα εφεξής πατρομητρικά κτήματα και πράγματα εις τα οποία από την σήμερον είναι κύριος αυτών και ιδιοκτήτης. Α ον. Ένα κήπον εις βρύση Χατζηθανάση στρέμματα τέσσαρα 4 Β ον. έτεραν κήπον εις αλώνια /αυλαγας/ στρέμματα οκτώ 8: με συκαμινέας πεντακοσίας περίπου Γ ον. εν αμπέλιν». 52 Παράρτημα, ό.π., «Μετά τον θάνατόν μου δε αφίημι τω φιλτάτη μοι θυγατρί Γλυκερία γρόσια χίλια αριθμ. γρ.1000: εις μετρητά τα οποία θέλει λάβη παρά του αδελφού της Γιαννάκου όντα χρήματα ιδικά μου, εκτός των όσα υπανδρεύσασα αυτήν». 53 Κ.Ν.Καλλιανού, Η Γλώσσα της Σκοπέλου, ό.π., σελ. 69: «η υπογεγραμένη Υπερμάχο σίζιγος Ιουάνου Διονισίου δηλοποιώ ότι το αμπέλη μου το αφήνου χάρην το μικρότιρον υιού Μοναχάκυ χωρίς ναχη εξουσίαν άλους τινάς να τον ενουχλοίσοι» 54 Β.Ε.Καραβίδα, Τέσσερα ανέκδοτα σκιαθίτικα έγγραφα, μια επιστολή του ηγούμενου Νήφωνα και η περιπέτεια ενός σκιαθίτικου πλοίου ( ), ΘΗΜ 50, Λάρισα 2006, σελ. 279 επ.. 55 Κ.Ν. Καλλιανού, Η κατάσταση των μονών και των εκκλησιών της Σκιάθου το 1833, ΘΗΜ 40, Λάρισα 2001, σελ. 256: «εγώ η Αρετώ το χωράφιον οπού είχον προίκα από τους γονείς μου ιδία μου θελήσει και των εμών τέκνων αφιερώ εις το μοναστήριον της Υπεραγίας θεοτόκου Ευαγγελίστριας» και η συναίνεση της κόρης της «εγώ η θυγατέρα της Κυρατσούλα στέργω εις την άνωθεν γεγγραμμένην» 56 Ε.Α.Σκουβαρά, ό.π., σελ : «αι δύο αδελφαίς του χατζή μάνθου, κυρίαις, ζαφιρίτζα, και σιαβούλω, αυτοθελίτως, απαραβιάστως εξηδίας των προαιρέσεως απεφάσισαν, και αφιερώσουν εις την ιεράν ημών Μονήν το οσπήτιών των ως κύριες κληρωνόμαι αυτού, φοβούμεναι αυταί, μετά θάνατον 15

16 4. Εμπράγματο δίκαιο Α. Κυριότητα Στην Τουρκοκρατία τα δικαιώματα ιδιοκτησίας γυναικών και αντρών ήταν ταυτόσημα και υποβάλλονταν στους ίδιους εθιμικούς περιορισμούς. Η γυναίκα, όπως είδαμε, εμφανίζεται σε πολλές δικαιοπραξίες να πωλεί ή να αγοράζει ακίνητα μόνη της και όχι στη σκιά των αντρών. Οι πωλήσεις της γης 57 γίνονταν σε μεγάλο ποσοστό από γυναίκες, αν και δεν είναι πάντοτε σαφές ποιος είχε την κύρια ή την αποκλειστική ευθύνη για τις μεταβιβάσεις. Από την άλλη, οι γυναίκες αγοράστριες εμφανίζονται σε πολύ περιορισμένο αριθμό συγκριτικά με τις πωλήσεις. Το βέβαιο είναι ότι το εμπράγματο δικαίωμα της κυριότητας με την έννοια της καθολικής εξουσίας προκύπτει ξεκάθαρα από τις πηγές, και μάλιστα είναι ένα από τα ισχυρότερα καθιερωμένα γυναικεία δικαιώματα. Β. Δουλείες Στο μεταβυζαντινό δίκαιο, εκτός της κυριότητας η γυναίκα εμφανίζεται αρκετά συχνά να ασκεί και τα περιορισμένα εμπράγματα δικαιώματα της επικαρπίας και της οίκησης. Αφενός, οι δωρεές των γυναικών προς τις εκκλησίες και τις μονές εμπεριέχουν τον όρο της επικαρπίας, δηλαδή οι γυναίκες έχουν όσο ζουν την πλήρη χρήση και κάρπωση των ακινήτων που αφιερώνουν, ενώ η Εκκλησία έχει την ψιλή κυριότητα 58. Αφετέρου, πολλές φορές σύζυγοι, γονείς ή άλλοι συγγενείς λαμβάνοντας πρόνοια για τη γυναίκα και φροντίζοντας την αποκατάσταση της την καθιστούν ψιλή κυρία σε διάφορα ακίνητα τα οποία μετά το θάνατό τους θα περιέλθουν στην αποκλειστική κυριότητα της. Η σύσταση του δικαιώματος της επικαρπίας, στην περίπτωση αυτή, γινόταν ενδεχόμενον κακεντρεχής τινάς συγγενής, κηνιθή με την βασικήν κρίσην ευγάλωντας ψευδομάρτυρας, δια συμβουλής των εντίμων προυχώντων και λοιπών οικοραίων έγινεν πρώτο πώλημα, ότι το αγόρασε το μοναστήριο διά χ:γρόσια-7000», Κ.Σπανού, Οι Θεσσαλικοί οικισμοί στον ιεροσολυμίτικο κώδικα, ό.π., σελ.336: «εγώ η Μεταξού, η γυνή Πούλου πως επώλησα τα σπίτια μου τον πρωτοσύγγελον του Αγίου Τάφου», Β.Ε.Καραβίδα, Εφτά ανέκδοτα.., ό.π., ΘΗΜ 43, σελ. 156: «η Κυρατζού, γινή του μακαρίτου Διανέλου Γαλάνη πουλή το αγράμπελόν της τον πανοσιότατον άγιον γέροντα κύριο Φλαβιανό και ηγούμενον του ιερού κινοβίου της κυρίας ημών θεοτόκου της Εβαγγελίστριας, και των σινασκούντων αυτού πατέρων», «εγώ η Αρετή, ομού με τα τέκνα μου επωλήσαμεν εις την Ιερά Μονήν του Ευαγγελισμού». 57Πρόκειται για τις ιδιωτικές γαίες, που είχαν παραχωρηθεί κατά κυριότητα σε φυσικά πρόσωπα, σε ιδιώτες, οι οποίοι μπορούσαν ελεύθερα να μεταβιβάζουν, να εκμισθώνουν και να αφιερώνουν την περιουσία τους χωρίς κανέναν περιορισμό, βλ. Ν.Ι.Πανταζόπουλου, Κοινοτικός βίος εις την Θετταλομαγνησίαν επί Τουρκοκρατίας ΕΕΣΝΟΕ, τόμος ΙΘ, [=Αντιχάρισμα στον Νικόλαο Ι. Πανταζόπουλο, τεύχος Γ ], σελ. 365 επ., Δ.Σιάτρα, Οι αγοραπωλησίες ακινήτων, ό.π., σελ. 68επ. και Δ.Κ Τσοποτού, Γη και Γεωργοί της Θεσσαλίας κατά την Τουρκοκρατίαν, Αθήνα 1983, σελ. 48 επ. 58 Β.Ε Καραβίδα, Οι ιδιοκτησίες της Μονής Δουσίκου ό.π., σελ.76-77: «Αλλ εις ασφάλειαν της ζωοτροφίας μου μοι επεδόθη το αμπέλι υπό την εξουσίαν μου, έως ήθελε ζήσω, παρά των πατέρων και εις το εξής, μετά θάνατόν μου, να είναι μοναστηριακόν». 16

17 συνήθως με κληρονομική εγκατάσταση μέσω διαθήκης 59 ή με προικοσύμφωνα 60. Συνηθέστερα, ωστόσο, τα περισσότερα γυναικεία κληροδοτήματα προς τα μοναστήρια και τις εκκλησίες συστήνονται με οίκηση 61. Γ. Εμπράγματη Ασφάλεια Η θεσσαλή εμφανίζεται μέσα από τα δικαιοπρακτικά έγγραφα της εποχής να υποθηκεύει την ακίνητη περιουσία της, η οποία περιερχόταν στην εξουσία του δανειστή μέχρι την ικανοποίηση της απαίτησής του. Από τις ελάχιστες υποθήκες που βρέθηκαν αξίζει να αναφέρουμε ένα σκοπελίτικο έγγραφο του 1831 στο οποίο η Γυρακώ από κοινού με το γιο της υποθηκεύει δύο αμπέλια της για διάστημα ενός έτους προκειμένου να εξασφαλίσει την απαίτηση της κόρης της όσον αφορά στα προικώα αντικείμενα που της υποσχέθηκε άλλα δεν της τα παρέδωσε αμέσως με τη σύνταξη του προικοσυμφώνου 62. Συχνότερα, όμως, στην πράξη συναντάμε τη σύσταση υποθήκης για εξασφάλιση χρεών. Πράγματι, ο μεγαλύτερος αριθμός πληροφοριών αφορά στον τρόπο ικανοποίησης του δανειστή σε περίπτωση αδυναμίας του οφειλέτη να εξοφλήσει το χρέος. Ειδικότερα, τα δάνεια καθίστανται ενυπόθηκα όταν στις δανειστικές ομολογίες τίθεται η ρήτρα ότι αν δεν επιστραφεί στην καθορισμένη προθεσμία το οφειλόμενο ποσό, το υποθηκευμένο ακίνητο θα περιέλθει στην αποκλειστική και πλήρη κυριότητα του δανειστή 63. Βέβαια, πολλές φορές η σύσταση υποθήκης υποδηλώνεται με τον όρο «σίγουρα της 59 Α.Κοντογιαννοπούλου, Δύο ανέκδοτα έγγραφα του σκιαθίτη Δημητράκη Οικονόμου (Ένα κατάστιχο του 1785 και διαθήκη-του του 1800 ), ΘΗΜ 29, Λάρισα 1996, σελ. 181 επ. όπου ο Δημητράκης Οικονόμου αφήνει στη σύζυγό του «από τα πράγματά μου, δηά το προσήκον αυτής μερίδηον, δια να τα έχει προς ζωοθροφίαν και κηβέρνισήν της». 60Κ.Ν.Καλλιανού, Η διαθήκη του επισκόπου της Σκοπέλου Ευγενίου, ΘΗΜ 37, Λάρισα 2000 σελ : «Ακόμη τη δίδο και εγώ ο πάρπας τη Δεσπότης τον ελαιώνα...πλην με συμφωνίαν τοιαύτην, εν όσω έχω το ζήν, να το έχω εις χρήσιν μου να πορίζωμαι και μετά τον θάνατό μου, να είναι εις την εξουσία της, να το ποιή ως θέλει και βούλεται». 61 Κ.Σπανού, Οι Θεσσαλικοί οικισμοί στον ιεροσολυμίτικο κώδικα ό.π., σελ. 337: «εγώ η Φράγγω εξ ιδίας μου προαιρέσεως το αφιέρωσα και το προσήλωσα εις τον Άγιον Τάφο της Ιερουσαλήμ να καθέζωμαι εις το αυτό οσπίτιον και να ευρίσκωμαι μέσα έως τέλους μου και μετά τον θάνατόν μου να είναι (οι μοναχοί) οικοκυραίοι και εξουσιασταί του σπιτιού παρά μηδενός εναντιούμενος», Ε.Α.Σκουβαρά, ό.π., σελ.433: «να καθήσουν αυταί αι δύο ειρημέναι αδελφαίς μέχρι τέλος της ζωής των και μετά θάνατον αυτόν να είναι το οσπήτιον αυτό εις την εξουσίαν του Μοναστηρίου». 62Α.Καραθανάση, Το βιβλίο του Δημοσίου Μνήμονος Σκοπέλου-Πέντε έγγραφα από τη Σκόπελο (1831), ΑΘΜ 4, Βόλος 1976, σελ «η κ. Γυρακώ, γυνή του μακαρίτου Μαστροκωνσταντή Λημνιόυ, ομού μετά του υιού της, εδηλοποίησε ότι δι όσα είδη λείπουσιν από το προικοσύμφωνον της θυγατρός της Αλεξανδρούς υποτίθησιν υποθήκην τη θυγατρί της δύο αμπέλια, υποσχόμενοι αμφότεροι να τελειοποιούν τα ρηθέντα ελλειπόντα είδη του προικοσυμφώνου εις προθεσμίαν ενός χρόνου ολόκληρου από σήμερον». 63 Β.Ε.Καραβίδα, Οκτώ ανέκδοτα σκιαθίτικα, ό.π., σελ. 201: «ο Γεόργης Τζηνιός κ η γινέκα του Σοφού ότι έλαβαν παρά του κυρ Χατζή Σταμάτη Ιωάννου γρόσια: 5: εγω ασλανήα πέντα, τα οπια τα έλαβαν σήγουρα με το συνηθισμένον διάφορον και βάζον αμανάτι ένα χωράφι κ ημέν κ δεν τα ευχαριστήσουν έος του πρότου αυγούστου να είναι τω χωράφη του χατζή Συαμάτη ος πράγμα εδικό του να το πηίσοι ος βούλεται». 17

18 στερεάς», χωρίς να αναφέρεται ρητά το ακίνητο και η θέση του 64. Με την εξόφληση της οφειλής στην συμφωνημένη προθεσμία το ακίνητο επιστρέφεται πίσω στον κύριο του, όπως για παράδειγμα σε αχρονολόγητο γράμμα της Σκοπέλου η Γυρακούλα μαζί με τα παιδιά της εξοφλεί το χρέος που είχε ο άνδρας της απέναντι στον δανειστή Χατζή Σταμάτη «και ελάβαμεν τα χοράφια μας εις το ζάπτι (κυριότητα) μας» 65. Συνοπτικά όσον αφορά στην εμπράγματη ασφάλεια συμπεραίνουμε τα κάτωθι: Από τις λίγες περιπτώσεις που εντοπίστηκαν, η γυναίκα εμφανίζεται να συστήνει υποθήκη σε δική της ατομική περιουσία. Οι γυναίκες εμφανίζονται μόνο από την πλευρά του οφειλέτη. 5. Οικογενειακό Δίκαιo Τα εκκλησιαστικά δικαστήρια είχαν την αρμοδιότητα επίλυσης διαφορών οικογενειακού δικαίου που προέκυπταν από τη σύσταση και λύση της μνηστείας, του γάμου και των οικογενειακών θεσμών εν γένει. Η αρμοδιότητα αυτή βασίζεται στην αποκλειστική δικαιοδοσία την οποία είχε κατά την Τουρκοκρατία ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως και η οποία περαιτέρω επεκτάθηκε και στους κατά τόπους Μητροπολίτες 66. Α. Μνηστεία Την περίοδο της Τουρκοκρατίας πριν από τον γάμο τελούταν η μνηστεία, δηλαδή η αμοιβαία υπόσχεση γάμου 67, θεσμός που συναντάται και σήμερα στον Α.Κ. Η μνηστεία στην υπό εξέταση περίοδο φαίνεται να ακολουθεί δύο μορφές 68 : α) την ιερολογημένη, η οποία τελούταν με τις ευλογίες της εκκλησίας και λυνόταν μόνο μετά από άδεια του Δεσπότη και β) την απλή, η οποία συντασσόταν με ιδιωτικό συμφωνητικό «δια ψιλών γραμμάτων» και που για τη λύση της αρκούσε η αντίθετη συμφωνία των μερών. 64 Κ.Ν.Καλλιανού, Αρχείο εγγράφων της Ν.Σκοπέλου ό.π., ΘΗΜ 44, σελ. 213: «Τα έλαβε η Γυρακό γρόσια εκατόν είκοσι Τα έλαβε δε σύγουρα της στερεάς» 65 Κ.Ν. Καλλιανού, Αρχείο εγγράφων, ό.π., σελ , «η Γηρακούλα ομού με τα πεδιά της ότι εστώντας κ να έχη ο χατζή Σταμάτης Ιωάνου μερικά χοράφια από του μακαρίτη ανδρός μου πηνακηα εκατόν διώ ομίος κ άλους λογαριασμούς δια ομολογίας, την σήμερον δια τα άνοθεν χοράφια ομίος και διά όλους τους λογαριασμούς εξοφλήζομεν» 66 Μ.Γεδεών, Επίσημα γράμματα τουρκικά αναφερόμενα εις τα εκκλησιαστικά ημών δίκαια, Κωνσταντινούπολις 1910, σελ. 99. «Εις τας συζεύξεσι και διαζεύξεσι και λοιπαίς μεταξύ δύο χριστιανών αναφυόμεναις θρησκευτικαίς διαφοραίς αναμιγνυέσθω μόνον ο πατριάρχης ή οι υπ αυτού δι υψηλού μου βερατίου διοριζομένοι μητροπολίται, αρχιεπίσκοποι, επίσκοποι, και οι επίτροποι αυτών», βλ. και Ν.Ι. Πανταζόπουλου, Τινά περί της έννοιας των προνομίων, ό.π., σελ Ο Μαλαξός στο κεφ. ΥΝϚ υιοθετεί τον ορισμό του βυζαντινού δικαίου «μνηστεία είναι μνήμη και επαγγελία των μελλόντων γάμων» τον οποίο βρίσκουμε και στον Αρμενόπουλο (4.1.2.) «Μνηστεία εστί η των μελλόντων γάμων υπόσχεσις» αλλά και στη Βακτηρία Αρχιερέων (Στοιχ. Μ ) Κεφ. α. 68 Βλ. Αρμεν , Μαλαξό, κεφ. ΥΝϚ και ΥΞΕ και Βακτηρία (Στοιχ.Μ ) κεφ. Ϛ : «Περί μνηστείας εγγράφου και αγράφου». 18

19 Η ιερολογημένη μνηστεία καθιερώνεται στο Βυζάντιο 69, κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, όμως, υποχωρεί σταδιακά, αρχικά, με αντίθετο έθιμο από τα μέσα του 18 ου και αργότερα καταργείται και επισήμως με τις Κανονικές Διατάξεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου 70. Ειδικότερα, στην εξεταζόμενη περιοχή στον μητροπολιτικό Κώδικα Τρίκκης συναντάμε και τις δύο μορφές μνηστείας. Πρώτον, σε έγγραφο του 1712 η Κουρτέσα στην ηλικία των επτά ετών έρχεται σε αρραβώνα «δι ιερολογίας» με τον Ιωάννη ο οποίος, όμως, πεθαίνει. Ο πατέρας του ερχόμενος στο εκκλησιαστικό δικαστήριο ρωτά αν η ανήλικη κόρη δύναται να μνηστευθεί τον αδερφό του θανόντα και έτερο υιό του, Κωνσταντίνο 71. Η απάντηση της Εκκλησίας είναι καταφατική καθώς η μνηστεία θεωρείται ανυπόστατη λόγω της ηλικίας της κόρης, παραπέμποντας, μάλιστα, ρητά σε παρόμοια περίπτωση του Αρμενόπουλου κατά την οποία η άνηβη Ειρήνη δικαιούται να μνηστευθεί τον ξάδελφό του μνηστήρα της 72. Σε μεταγενέστερο έγγραφο έτους 1827 αναφέρεται και η έτερη μορφή της ανιερολόγητης μνηστείας, επιβεβαιώνοντας την επικράτηση της με την πάροδο των ετών και στην περιοχή της Θεσσαλίας. Ειδικότερα, ο Άγιος Λαρίσης Μελέτιος έδωσε σε αμοιβαία υπόσχεση γάμου την ανεψιά του Φλωρίτζα στον Σταμουλάκη. Στη μνηστεία αυτή «δια ψιλών συμφώνων» ανταλλάχθηκαν δακτυλίδια ίσης αξίας «γροσίων πεντακοσίων» και έγινε υπόσχεση για καταβολή της προίκας, ενώ ο μνηστήρας κατέβαλλε αμέσως ποσό που αναλογούσε σε λιγότερο από το 1/10 της αξίας της 73. Η διάλυσή της ιερολογημένης μνηστείας βασιζόταν στους ίδιους λόγους για τους οποίους επιτρεπόταν και η λύση του γάμου 74, κάτι που επιβεβαιώνεται 69 Στ. Παπαδάτου, Περί της μνηστείας εις το Βυζαντινόν Δίκαιον, [Πραγματείαι της Ακαδημίας Αθηνών 50], Αθήναι 1984, σελ. 73 επ. 70Ν.Ι.Πανταζόπουλου, Εκκλησία και Δίκαιον, ό.π., σελ. 769 επ., Α.Τσαγκάρη, Μορφές μνηστείας κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο ( ), Γρηγόριος ο Παλαμάς, Έτος 84, Τεύχος 788, Θεσσαλονίκη 2001, σελ. 414 επ. 71 Ν.Κ.Γιαννούλη, ό.π., σελ : «ο Παπασκαρλάτος είχεν υιόν Ιωάννην ονόματι, όσπερ ηρραβωνίσας δι ιερολογίας μετά της Κουρτέσας ήτις υπήρχε τότε επταετής και άνηβος, προ δε του φθάσαι αυτήν εις νόμιμον ηλικίαν, απέθανεν ο μνηστευθείς αυτή. Ηδη ουν βούλεται ο Παπασκαρλάτος του συνάψαι εις γάμους κοινούς άλλον υιόν αυτού Κωνσταντίνον ονόματι και της ρηθείσης Κουρτέσας, της μνηστής του θανόντος Ιωάννου, αδελφού φημί του Κωνσταντίνου, και ηρώτησεν ει έξεστι κατά νόμους τελεσθήναι το τοιούτον συνοικέσιον». 72 Την ίδια ακριβώς περίπτωση παραθέτει και ο Μαλαξός στο κεφάλαιο ΥΞ : «Ότι μία γυναίκα έλαβεν ευχήν μνηστείας μετά τινος Ιωάννου και εζήτησε, δια το είναι άνηβη, χωρισθήναι εξ αυτού και λάβη τον δεύτερον εξάδελφον αυτού» αλλά και στην Βακτηρία Αρχιερέων κεφ.ϟ : «περί ανήβου και αρραβωνισμένου και μνηστευομένου και ζητά η κόρη να χωρισθή, διατί είναι άνηβος». Ο Μαλαξός μάλιστα ρητά αναφέρει στο κεφ. ΥΝΖ «Ει δε και γενή ιερολογία και έναι εις την μέσην ανηβότης, έναι παράνομος και τελείως αύτη δεν λογίζεται ιερολογία». 73Ν.Κ. Γιαννούλη, ό.π., σελ. 94: «Ο Πανιερώτατος Μητροπολίτης έχων ανεψιά την κυρίαν Φλωρίτζαν, συνεφώνησε θέλων μετά θέλοντος του τιμιωτάτου Σταμουλάκη ίνα συνάψη αυτήν ταύτην αυτώ. Και ψιλών συμφώνων γεγονότων, ο μεν ο Άγιος Γέρων δέδωκεν εις αρραβώνα αυτώ εν δακτυλίδιον γροσίων πεντακοσίων, προσεπαγγειλάμενος εν τω καιρό του γάμου να δώση πέντε χιλιάδων γροσίων φορέματα. Ο δε κύρ Σταμουλάκης έδωκεν εις αρραβώνα εν δακτυλίδιον γροσίων πεντακοσίων και φλωρία εκτιμώμενα εις γρόσια τετρακόσια πεντήκοντα». 74 Βλ. Αρμεν. (4.1.9.) και Μαλαξό, κεφ. ΥΞΔ : «Από πόσαις αιτίαις χωρίζουν τους μεμνηστευμένους, ήγουν τους αρραβωνιασμένους» 19

20 τόσο από πληροφορία του Maurer για την περιοχή της Σκιάθου 75 όσο και από έγγραφο του επισκοπικού δικαστηρίου της Μητρόπολης Τρίκκης το οποίο στηρίζει την απόφαση διάλυσης στην εγκατάλειψη της μνηστής για τρία έτη 76. Επίσης, στον ίδιο Κώδικα εντοπίστηκε απόφαση έτους 1695 διάλυσης ιερολογημένης μνηστείας ύστερα από συναινετική αίτηση των μνηστών «χωρίς τινός βίας ή δυναστείας, θέλοντας και τα δύο μέρη, ότε Δημουλάς και Χρυσάφω» 77. Στην υπό εξέταση περιοχή δεν εντοπίστηκε άλλο υλικό που να αφορά στη μνηστεία εκτός της πληροφορίας που μας δίνει ο Maurer για την περιοχή της Σκοπέλου όπου «αν πατήσει ο γαμπρός στο σπίτι της νύφης, τα πράγματα θεωρούνται τελειωμένα, δεν μπορεί να αρνηθεί, γιατί η επίσκεψη αυτή πιάνεται σαν αρραβώνας» 78, πληροφορία που μας δείχνει τη δύναμη της μνηστείας. Σύμφωνα με τα εκτεθέντα διασωθέντα έγγραφα και τις νομοθετικές πηγές οδηγούμαστε στα ακόλουθα συμπεράσματα για τη νομική θέση της γυναίκας όσον αφορά στο θεσμό της μνηστείας στην τουρκοκρατούμενη Θεσσαλία: Για την εγκυρότητα της μνηστείας η συναίνεση των μνηστευμένων ακόμα και στην περίπτωση των υπεξουσίων είναι απαραίτητη 79. Στην πράξη, πάντως, δεν γνωρίζουμε αν οι υπό μνηστεία πράγματι έδιναν τη συγκατάθεσή τους, αν ληφθεί υπόψη ότι η σύναψη των αρραβώνων κατά κανόνα τελείται σε μικρή ηλικία, ιδίως όταν πρόκειται για την κόρη. Σε περίπτωση πάντως που οι μελλόνυμφοι είναι αυτεξούσιοι μπορούν να επιλέξουν και μόνοι τους σύζυγο. Τη συμφωνία για τη σύναψη των αρραβώνων έδιναν συνήθως μεταξύ τους οι γονείς ή οι στενοί συγγενείς. Στις περιπτώσεις που εντοπίστηκαν στη Θεσσαλία βλέπουμε ότι η απόφαση ανήκει στον πατέρα ή στον θείο. Από τα προικοσύμφωνα αλλά και από έμμεσες πληροφορίες 80 συνάγεται ότι η μητέρα είχε το δικαίωμα να παίρνει μέρος στην απόφαση για τον σύζυγο της κόρης, συμπέρασμα το οποίο συμπίπτει και με το επίσημο δίκαιο σύμφωνα με το οποίο η απόφαση για τον γάμο, όπως και για την 75 G.L.Maurer, Ο ελληνικός λαός Δημόσιο, ιδιωτικό και εκκλησιαστικό δίκαιο από την έναρξη του αγώνα για την ανεξαρτησία ως την 31 Ιουλίου 1834, μτφρ. Όλγα Ρομπάκη, Αθήνα 1976, σελ Ν.Κ. Γιαννούλη, ό.π., σελ. 66: «Την ρηθείσαν Μαργάρων διεζεύξαμεν και ημείς από του μνηστήρος αυτής Αποστόλη ου μόνον δια το υπερδραμείν εκείνον τον όρον της τριετίας και μη υποστρέψαι, μηδέ μνησθήναι όλως της μεμνηστευμένης αυτώ, οδε και μόνον ικανή εστίν αιτία της λύσεως της μνηστείας κατά τον Αρμενόπουλον Κωνσταντίνον βιβλίω δ της εξαβίβλου, τίτλω α» βλ. και Αρμεν. ( ) 77 Ν.Κ. Γιαννούλη, ό.π., σελ G.L.Maurer, ό.π., σελ Βακτηρία, (στοιχ. ε ) κεφ. ξα : «χωρίς θέλημα της ορφανής ο επίτροπος δεν κάμνει μνηστείαν αυτής της ορφανής» και (στοιχ. μ ) κεφ. ι : «Ο νέος ή η κόρη οπού είναι ακόμη εις την εξουσίαν του πατρός τους, αν ειπή δεν θέλω την δείνα γυναίκα οπού με φέρνετε να μην γένη το συνάλλαγμα», και Αρμεν : «Οι συναινούντες τω γάμω και τη μνηστεία συναινούσιν», «Διχονοούντος του υπεξουσίου ου γίνεται μνηστεία ονόματι αυτού». 80 [Ν. Ρηματισίδη], ό.π., σελ. 47 «όταν ο νέος ή η νέα έλθη εις ηλικίαν καθ ην οι γονείς αυτού κρίνουσι την ανάγκην του γάμου, συσκέπτονται πρώτον αναμεταξύ των, και τη συνενέσει του υιού αυτών ορίζουσι τη μέλλονυμφον». 20