Διαβάστε σε αυτό το Τεύχος

Transcript

1 ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΧΟΡΟΥ ΚΑΙ ΛΑΪΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Αριθμός Τεύχους 32 - ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ Τιμή Τεύχους 0,50 c Έδρα: Ελ. Βενιζέλου 134, Καλλιθέα - Τηλ.: Fax: ΚΩΔ.: 6725 Αγροτικό - Εθνογραφικό Μουσείο Αραδοσιβίων Δήμου Ελασσόνας Διαβάστε σε αυτό το Τεύχος Ρυθμός και Πολιτισμός Το αίμα σε πτυχές του Ελληνικού Λαϊκού Πολιτισμού Λαογραφικές Μαρτυρίες σε Χρονογραφήματα του Νίκου Καραντηνού Τα Λαογραφικά Μουσεία, έκφραση του Τοπικού Λαϊκού Πολιτισμού Η γενοκτονία του Μικρασιατικού πληθυσμού τον Αύγουστο του 1922 Ο Πέρσης ποιητής Ομάρ Καγιάμ Ο λογοτεχνικός κανόνας «Αραδοσίβια 2010», 16ο Διεθνές Μουσικοχορευτικό Πανηγύρι Εγκαίνια του Αγροτικού - Εθνογραφικού Μουσείου Αραδοσιβίων Ελασσόνας

2 2 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2010 Σημείωμα του εκδότη Ί σως να ακούγεται παράξενα το γεγονός ότι, στους χαλεπούς καιρούς που διανύουμε, εγκαινιάζονται και τίθενται σε λειτουργία νέες πολιτιστικές υποδομές, όπως είναι αυτή του Αγροτικού-Εθνογραφικού Μουσείου Αραδοσιβίων Ελασσόνας. Και θα ήταν πολύ εύλογο να αναρωτηθεί ο οποιοσδήποτε πως είναι δυνατόν να συμβαίνει αυτό τη στιγμή που βιώνουμε την εποχή της Τρόικας και του Μνημονίου, όπου συρρικνώνονται τα πάντα. Μια εποχή όπου, μαζί με τα εργατικά δικαιώματα και τις εργατικές κατακτήσεις, εξανεμίζονται οι εθνικοί πόροι και τα λαϊκά εισοδήματα ενώ περιορίζονται σημαντικά όλες οι κρατικές λειτουργίες και κοινωνικές παροχές στον τομέα της Υγείας, της Παιδείας και του Πολιτισμού. Και όμως, η θετική απάντηση στο πιο πάνω ερώτημα θα έπρεπε να είναι το πλέον αυτονόητο για την χώρα μας. Μια χώρα που έδωσε τα φώτα του Πολιτισμού σε όλον τον κόσμο, αλλά ξέχασε να κρατήσει ένα μέρος και για τον εαυτό της. Είναι γνωστό, άλλωστε, ότι λόγω της ύψιστης καλλιτεχνικής αξίας του αρχαίου ελληνικού Πολιτισμού, όλα τα μεγάλα μουσεία του κόσμου (Μητροπολιτικό Νέας Υόρκης, Λούβρο Παρισίων, Βρετανικό Λονδίνου, Πράντο Μαδρίτης, Μόσχας, Ερμτάζ Αγ. Πετρούπολης, κ.ά.) αλλά και τα μικρότερα μουσεία (ιδίως στην Αγγλία, σε κάθε χωριό και πόλη), πλημμυρίζουν από, κλεμμένα ή όχι, αρχαιοελληνικά έργα τέχνης. Η ανεξάντλητη δεξαμενή του ελληνικού Πολιτισμού δεν έπαψε ποτέ να προσφέρει έργα μεγάλης αξίας τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό, δεδομένου ότι το ίδιο αξιόλογος με τον αρχαίο Πολιτισμό είναι και ο σύγχρονος λαϊκός Πολιτισμός που αποτελεί ένα εθνικό θησαυρό. Η αστείρευτη καλλιτεχνική δημιουργία του ελληνικού λαού συνεχίζει να παράγει πολιτισμό μέχρι σήμερα, έστω και χωρίς την όποια κρατική προώθηση και υποστήριξη. Άλλωστε, ο πολιτιστικός και ο πνευματικός πλούτος των Ελλήνων είναι τόσο μεγάλος που αν τον αξιοποιούσε και τον πρόβαλε, σε εθνικό και σε διεθνές επίπεδο, η οποιαδήποτε κυβέρνηση, ίσως να λύνονταν πολλά οικονομικά προβλήματα. Οι πολιτιστικοί πόροι της χώρας μας δεν είναι μόνο οι αρχαιότητες και τα νησιά με τις ωραίες θάλασσες, αλλά είναι και οι θησαυροί του παραδοσιακού και του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού. Η αξία του πολιτιστικού πλούτου είναι τόσο μεγάλη ώστε θα μπορούσε να αποτελεί μιαν, ακόμη, πλουτοπαραγωγική πηγή, αρκεί βέβαια, να υπήρχε η σωστή πολιτιστική πολιτική. Δυστυχώς, όμως, καμιά ελληνική κυβέρνηση, μέχρι σήμερα, δεν είδε αυτό το φως (αυτήν την οπτική ) του σύγχρονου Πολιτισμού, ώστε να τον συντηρήσει, να τον προβάλλει και να τον προωθήσει κατάλληλα. Για όλους αυτούς τους λόγους φαντάζουν παράξενα οι όποιες νέες πολιτιστικές υποδομές δημιουργούνται, επειδή το Υπουργείο Πολιτισμού απουσιάζει, σχεδόν, πάντα από κάθε νέο δημιούργημα του σύγχρονου πολιτισμού. Ένα τέτοιο δημιούργημα είναι και το Αγροτικό-Εθνογραφικό Μουσείο Αραδοσιβίων Ελασσόνας, που παρά τα μουσειακά αντικείμενα, τα οποία κατέχει, και παρά το σημαντικό Διεθνές Μουσικοχορευτικό Φεστιβάλ, που διοργανώνει, επί 16 συνεχή χρόνια, ουδέποτε είχε την παραμικρή υποστήριξη από το Υπουργείο Πολιτισμού. Γι αυτό, άλλωστε, χρειάστηκαν δεκαπέντε ολόκληρα χρόνια κόπων και αγώνων μέχρι να ολοκληρωθεί η ανέγερση του κτηρίου του, ξεπερνώντας μύρια όσα προβλήματα, παρά την ένταξή του σε δύο κοινοτικά προγράμματα από τον Δήμο Ελασσόνας και την Περιφέρεια Θεσσαλίας, χωρίς να έχουν ολοκληρωθεί ακόμη όλες οι προβλεπόμενες κτηριακές εγκαταστάσεις του. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ -Σημείωμα του εκδότη...σελ.2. - Ρυθμός και Πολιτισμός, του Μιχαήλ Γ. Μερακλή....Σελ. 3 - Τα λαογραφικά μουσεία, έκφραση του τοπικού λαϊκού πολιτισμού, του Γεωργίου Ν. Αικατερινίδη....Σελ. 5 - Το αίμα σε πτυχές του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού, του Μανόλη Γ. Βαρβούνη...Σελ. 6 - Λαογραφικές μαρτυρίες σε χρονογραφήματα του Νίκου Καραντηνού, του Γεράσιμου Α. Ρηγάτου....Σελ. 8 - Ο λογοτεχνικός κανόνας-προέλευση και χρήσεις, του Δημήτρη Τζιλιβάκη....Σελ Η Γενοκτονία του Μικρασιατικού Ελληνισμού τον Αύγουστον του 1922, του Δρος Κωνσταντίνου Β. Χιώλου, Προέδρου Εθνικής Ενώσεως Βορ. Ελλήνων...Σελ Επίσκεψη μνήμης και τιμής στη Μακρόνησο....Σελ Ο Πέρσης ποιητής Ομάρ Καγιάμ, του Γιάννη Μότσιου....Σελ Μουσική και τραγούδια της Λέσβου και της Μικράς Ασίας με τον Σόλωνα Λέκκα..Σελ Έκθεση για την ανάδειξη του αρχαίου πλοίου Σάμαινα στο Ιωνικό Κέντρο της Αθήνας....Σελ Εγκαίνια του Αγροτικού-Εθνογραφικού Μουσείου Αραδοσιβίων Ελασσόνας...Σελ Ιστορικό ίδρυσης του Αγροτικού- Εθνογραφικού Μουσείου Αραδοσιβίων Ελασσόνας, του Κώστα Σαχινίδη...Σελ «ΑΡΑΔΟΣΙΒΙΑ 2010», 16o Διεθνές Μουσικοχορευτικό Πανηγύρι...Σελ Ζωγραφική Bonci Alessandra, του Διαμαντή Ζήση...Σελ. 27-8η Γιορτή Παραμυθιών Κέας Σελ Σοφοκλέους, Αντιγόνη, σε σκηνοθεσία του Γιάννη Νικολαΐδη....Σελ Βιβλιοπαρουσίαση...Σελ Εκδόσεις που λάβαμε....σελ. 32 Χοροστάσι Ιδιοκτησία-Έκδοση: Κέντρο Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού Έδρα: Ελ. Βενιζέλου Καλλιθέα Τηλ.: Fax: ksachinides@yahoo.gr Επιστημονικοί Σύμβουλοι: Καθηγ.. Βασίλης Φίλιας Καθηγ. Μιχαήλ Μερακλής Καθηγ. Γιάννης Μότσιος Δρ Γεώργιος Αικατερινίδης Καθηγ. Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης Αναπλ. καθηγ. Μανόλης Βαρβούνης Διεύθυνση Σύνταξης: Μαρία Άνθη Φιλολογική Επιμέλεια: Nικολέττα Δ. Περπατάρη Επεξεργασία κειμένων: Ευαγγελία Μιστιλοπούλου Ιωάννα Μιστιλοπούλου Επεξεργασία φωτογραφιών: Studio Στάθη Σαχινίδη Κυψέλης 35, Αθήνα, τηλ.: Γραμματεία - Οικονομικές Ενισχύσεις: Χριστίνα Κεκάκη Τηλ.: Διαδικτυακός Τόπος: ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ/ΚΕΧΟΛΠ Σελιδοποίηση: Εύη Γκαντήραγα ΜΕ ΤΗΝ ΧΟΡΗΓΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΟΒΡΕΤΑΝΙΚΟΥ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ Εκτύπωση: Γραφικές Τέχνες Ι. Γκαντήραγας & ΣΙΑ ΟΕ Γερανίου 7, Αθήνα Τηλ.: Επιτρέπεται η ελεύθερη άντληση στοιχείων, αρκεί να αναφέρεται η πηγή και ο συγγραφέας. Οι συγγραφείς των άρθρων φέρουν την ευθύνη για τις απόψεις τους. Σημείωση της Σύνταξης: Οι πόροι του Κέντρου Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού προέρχονται ΜΟΝΟ από αυτοχρηματοδότηση, με την οικονομική ενίσχυση και τις συνδρομές των μελών και των φίλων του, καθώς και με λίγες μικρές κρατικές επιχορηγήσεις (κατά καιρούς). ISSN

3 Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2010 XΟΡΟΣΤΑΣΙ 3 Ρυθμός και πολιτισμός του Μιχαήλ Γ. Μερακλή, Ομ. Καθηγ. Λαογραφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Συμβαίνει συχνά, λέξεις που χρησιμοποιούνται, στις διάφορες γλώσσες, για να δηλώσουν μιαν ορισμένην έννοια, να εκφράζουν αρχικά, ανάλογα με την ετυμολογική ρίζα τους, και κάτι άλλο, πριν να συμπέσουν, τελικά, στη δήλωση της συγκεκριμένης έννοιας. Αυτό συμβαίνει και σχετικά με την έννοια του ρυθμού. Η λέξη, που εκφράζει στις περισσότερες (ίσως και σε όλες) τις ευρωπαϊκές (αλλά και άλλες) γλώσσες την έννοια αυτή, είναι η λέξη style. Η λέξη ρυθμός (στα ιωνικά είχε τη μορφή: ρυσμός) προέρχεται από το ρήμα ρέω, άρα δηλώνει, κυριολεκτικά, ροή, κίνηση του νερού (ή κάποιου άλλου υγρού σώματος τέλος πάντων), κίνηση, βέβαια, μέσα στο χώρο, αλλά και στο χρόνο (σύμβολο της χρονικότητας, θα μας πει ο Ανρί Λεφέβρ, στον οποίο θ αναφερθώ στη συνέχεια, είναι το ποτάμι, θυμίζοντάς μας κιόλας τον Ηράκλειτο). Στη συνέχεια προστέθηκε, ήδη στους αρχαίους, και το στοιχείο της επανάληψης (και μάλιστα της ομαλής) μιας κίνησης. Ο Αριστοτέλης (Προβλημ. 5, 16) θα πει: «πας ρυθμός ωρισμένη μετρείται κινήσει», και ο Πλάτων (Νόμοι, 665 Α) θα ορίσει το ρυθμό ως «της κινήσεως τάξιν». Κατ επέκταση σήμαινε κίνηση έμμετρη, ή χορευτική, ενώ μπορούσε να επισημανθεί και στη βάδιση, όταν συνέτρεχαν και στοιχεία τέτοια: στον Πλάτωνα συναντάμε την έκφραση: «εν ρυθμώ βαίνειν» (Νόμοι, 670 Β). Ο Αριστοτέλης θα πει και: «εν ρυθμώ αναπνείν» (Προβλ. 5, 16, 1). Η λέξη style προέρχεται από τη λατινική stylus (stilus), που σημαίνει, αρχικά, κάθε στέλεχος μυτερό στη μια του άκρη και αμέσως ύστερα το σιδερένιο γραφικό όργανο, με το οποίο έγραφαν πάνω σε αλειμμένους με κερί πίνακες (η λέξη stylus με τη σημασία αυτή διασώθηκε και στα σημερινά stylo ). Από εδώ ήταν εύκολο να προστεθεί στη λέξη και η σημασία της γραφής (ως αποτελέσματος του γραψίματος, του γράφειν) και, τέλος, του ύφους. Όμως η βασική πλέον έννοια της λέξης είναι αυτή του ρυθμού. Θα μπορούσε λοιπόν κανείς να πει, συνδυάζοντας και τις αρχικές σημασίες των λέξεων ρυθμός και style, ότι ο ρυθμός είναι μια κίνηση κανονική (ενεργούμενη, πραγματοποιούμενη σύμφωνα με κάποιον ή κάποιους κανόνες), επαναλαμβανόμενη σε ορισμένα διαστήματα, η οποία εγγράφεται, εγχαράσσεται και πάνω στα πράγματα, τα οποία παράγονται ή δημιουργούνται από τον άνθρωπο. Έτσι μιλάμε για ρυθμό ζωής, αλλά και για ρυθμό Λουδοβίκου 15., style Louis XV (στα έπιπλα), γοτθικό ρυθμό, style gothique (στην αρχιτεκτονική) κ.λπ. (Η λέξη ρυθμός, όταν χρησιμοποιείται στις ξένες γλώσσες, -rythme, rythmus κ.λ.π.,- περιορίζεται σε μιαν από τις ειδικές, περισσότερο τεχνικές σημασίες, και κατεξοχήν στην ποίηση ή τη μουσική π.χ.: rythme poetique, που σημαίνει τη συμμετρική διάταξη και περιοδική επανάληψη ισχυρών και ασθενών χρόνων μέσα σ ένα στίχο). Ώστε η λέξη ρυθμός/style εκφράζει την κίνηση (τις κινήσεις) των ανθρώπων, όπως αυτή εκφράζεται στη ζωή τους σε μιαν, οποιαδήποτε εποχή, και όπως αποτυπώνεται στα υλικά αντικείμενα, στον κόσμο των αντικειμένων, που προκύπτει από τη δημιουργική τους δραστηριότητα. Με άλλα λόγια ο ρυθμός προσδιορίζει ένα δεδομένο κάθε φορά πολιτισμό, αν ο πολιτισμός γενικά είναι η συνισταμένη της παρουσίας των ανθρώπων και των δραστηριοτήτων τους σε μια κοινωνία. Με το ρυθμό σ αυτή την πολιτισμικά περιεκτική έννοιά του ασχολήθηκε ο Γάλλος κοινωνιολόγος και φιλόσοφος στο βιβλίο του, κυρίως, «Η καθημερινή ζωή στο σύγχρονο κόσμο» (La vie quotidienne dans le monde modern, Παρίσι 1969 μεταφράστηκε το 1970 απ τις εκδόσεις «Κέδρος» -στα ελληνικά απ τη Δανάη Μυλωνάκη και το Γιάννη Κρητικό). Μέσα στο καθημερινό και το σύγχρονο παρατηρεί ο Γάλλος φιλόσοφος, εν πρώτοις, ένα από τα κύρια στοιχεία του ρυθμού, την επανάληψη: «Το καθημερινό μέσα στην κοινοτοπία του αποτελείται από επαναλήψεις: χειρονομίες στη δουλειά κι έξω από αυτήν, κινήσεις μηχανικές (των χεριών και του σώματος, κι ακόμα των εξαρτημάτων και των μηχανών, κίνηση κυκλική ή παλινδρομική), ώρες, μέρες, εβδομάδες, μήνες, χρόνια, επαναλήψεις γραμμικές και επαναλήψεις κυκλικές, χρόνος της φύσης και χρόνος της ορθολογικότητας, κ.λπ. Η μελέτη της δημιουργικής δραστηριότητας (της παραγωγής στην πλατύτερή της έννοια) οδηγεί στην ανάλυση της αναπαραγωγής, δηλαδή των συνθηκών μέσα στις οποίες οι δραστηριότητες που παράγουν αντικείμενα ή έργα αναπαράγονται οι ίδιες, ξαναρχινούν, ξαναπαίρνουν τις βασικές τους σχέσεις ή, αντίθετα, μεταμορφώνονται με τροποποιήσεις βαθμιαίες ή με άλματα». «Η θεωρία του γίγνεσθαι, λέει αμέσως στη συνέχεια ο Λεφέβρ, συναντά

4 4 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2010 το αίνιγμα της επανάληψης». Η επανάληψη λοιπόν είναι θεμελιώδης προϋπόθεση του γίγνεσθαι, της δημιουργίας. Όμως την επανάληψη αιτιώνται πολλοί, για την αφόρητη μονοτονία τού είναι, την αφόρητη ανία της ζωής. Θυμίζω μιαν από τις πιο δραματικές μαρτυρίες: Τη μια μονότονην ημέραν άλλη Μονότονη, απαράλλακτη ακολουθεί. Θα γίνουν τα ίδια πράγματα, θα ξαναγίνουν πάλιοι όμοιες στιγμές μάς βρίσκουνε και μας αφήνουν. Μήνας περνά και φέρνει άλλον μήνα. Αυτά που έρχονται κανείς εύκολα τα εικάζει Είναι τα χθεσινά τα βαρετά εκείνα. Και καταντά το αύριο πια σαν αύριο να μη μοιάζει. Ο Λεφέβρ δε φαίνεται να συμμερίζεται την άποψη, πως η επανάληψη, καθ εαυτήν, ευθύνεται γι αυτό το taedium vitae. Η πιο συγκινησιακή τέχνη, η μουσική, αποτέλεσμα επαναλήψεων είναι, επαναλήψεων μάλιστα, που συστατικά τους στοιχεία είναι ο αριθμός και η ποσότητα «Στη μελωδία υπάρχει επανάληψη των μοτίβων, των θεμάτων, των συνδυασμών διαστημάτων». Όμως «μέσα στη μουσική και διαμέσου της μουσικής αναβιώνουν συγκινήσεις, χαμένα συναισθήματα, θύμησες στιγμών που τέλειωσαν, αναπολήσεις απουσιών και μακρινών υπάρξεων». Επανάληψη δεν είναι μόνο η αφηρημένη δομή της, το κέλυφος χωρίς κάποιο περιεχόμενο. Επανάληψη είναι (κυρίως μάλιστα αυτό) και ό,τι αυτή επαναλαμβάνει, επανάληψη είναι και ό,τι επαναλαμβάνεται, μέσα σ αυτό το περιεχόμενο περιέχεται και ο ρυθμός, ρυθμός είναι η επανάληψη ολοκληρωμένη, η επανάληψη που δεν έχει γίνει ένας μηχανικός αυτοσκοπός. Ο Λεφέβρ κάνει κι ορισμένες συγκριτικές παρατηρήσεις: «Στους Ίνκας ή στους Αζτέκους, στην Ελλάδα ή στη Ρώμη, ένας ρυθμός σημάδευε τις πιο μικρές λεπτομέρειες: χειρονομίες, λόγια, εργαλεία, οικεία αντικείμενα, ενδυμασία κ.λπ. Τα συνηθισμένα, οικεία αντικείμενα (τα καθημερινά) δεν είχαν ακόμα πέσει στην πεζότητα του κόσμου. Η πεζότητα του κόσμου δεν ξεχώριζε από την ποίηση. Η δική μας καθημερινή ζωή χαρακτηρίζεται από τη νοσταλγία του ρυθμού, από την επίμονη αναζήτησή του. Δεν έχει ρυθμό, δεν πετυχαίνει να δώσει στον εαυτό της ένα ρυθμό παρά τις προσπάθειες να χρησιμοποιήσει παλιούς ρυθμούς ή να εγκατασταθεί μέσα στα υπόλοιπα και τα ερείπια και τις αναμνήσεις αυτών των ρυθμών. Σε τέτοιο σημείο, που να μπορούμε να ξεχωρίσουμε μέχρι να τις αντιδιαστείλουμε- ρυθμό και κουλτούρα». Να τις αντιδιαστείλουμε αλλά να μην παραβλέψουμε την ιδιάζουσα σχέση που τις συνδέει, ώστε να μπορούμε να μιλάμε για πολιτισμό με ρυθμό, για πολιτισμό χωρίς ρυθμό. Ο δικός μας τείνει να γίνει πολιτισμός χωρίς ρυθμό. Στην ουσία δεν διαφοροποιείται ο Λεφέβρ απ αυτό. Ο κόσμος άρχισε, λέει, να μην μπορεί να «ξεχωρίζει την ειδική φύση του καθημερινού μετά τη γενίκευση της εμπορευματικής και χρηματικής οικονομίας, ύστερα από την εγκαθίδρυση της κεφαλαιοκρατίας τον 19ο αιώνα. Τότε κι έτσι άρχισε να μεγαλώνει η πεζότητα στον κόσμο μέχρι να τα κατακλύσει όλα, τα κείμενα, καθετί που γράφεται, τα αντικείμενα αλλά και τα γραπτά, μέχρι που να διώξει την ποίηση κάπου αλλού». Γίνεται φανερό πως ο Γάλλος φιλόσοφος συσχετίζει κιόλας εδώ την ποίηση με την παρουσία του ρυθμού στη ζωή, την πεζότητα με την απουσία του. Υπάρχει και σήμερα ποίηση, πιο γενικά υπάρχει τέχνη, άρα ρυθμός. Η διαφορά από το άλλοτε συνίσταται στο ότι, τώρα, αυτός περιορίζεται σ ένα κομμάτι, σε μια μικρήν ή μεγαλύτερην ομάδα που ζουν και εργάζονται με ρυθμό. Αντίθετα, τότε, αυτός ήταν διάχυτος, διακλαδωμένος σ ολόκληρο τον κοινωνικόν ιστό και σ όλο τον κοινωνικό χρόνο, γι αυτό η τέχνη σήμερα δεν μπορεί να βοηθήσει στην ανάκτηση του ρυθμού, είναι μόνο μια «δραστηριότητα όλο και πιο ειδικευμένη ( ) ένα στόλισμα του καθημερινού, που όμως δεν το μεταμορφώνει». Τότε με την τέχνη επικοινωνούσε το σύνολο της ομάδας, γιατί ήταν, η τέχνη, αξεχώριστη από μια χειροτεχνία, μεταμορφωμένη, συνειδητά, η ίδια η συλλογική ζωή. «Στις περασμένες εποχές υπήρχαν περισσότερα έργα [εργόχειρα θα έλεγα εγώ] παρά προϊόντα, Το έργο έχει σχεδόν εξαφανιστεί και το αντικατέστησε το (εμπορευματοποιημένο) προϊόν, ενώ η εκμετάλλευση έπαιρνε τη θέση της ανοιχτής καταπίεσης. Ο ρυθμός έδινε ένα νόημα στα πιο μικρά αντικείμενα, στις πράξεις και στις δραστηριότητες, στις χειρονομίες: ένα νόημα αισθητό κι όχι αφηρημένο (πολιτισμικό) που το συνελάμβανε κανείς άμεσα μέσα σ ένα συμβολισμό». Ενδεχομένως, ο Λεφέβρ φτάνει ως την υπερβολή. Υποστηρίζει, ότι «η άνοδος των μαζών (που δεν εμποδίζει καθόλου την εκμετάλλευσή τους), η δημοκρατία (ίδια παρατήρηση!) συνοδεύει το τέλος των μεγάλων ρυθμών, των συμβόλων και των μύθων, των συλλογικών έργων: μνημείων και γιορτών». Αλλά νομίζω πως η παρατήρηση αυτή του Γάλλου διανοητή αυτοϋπονομεύεται με ό,τι σημειώνεται μέσα στις παρενθέσεις: η άνοδος των μαζών, που δεν εμποδίζει καθόλου την εκμετάλλευσή τους δεν είναι άνοδος. Η δημοκρατία, που δεν εμποδίζει την εκμετάλλευση των πολιτών, δεν είναι δημοκρατία. Μια πραγματική άνοδος των μαζών θα είναι μια ανύψωση, που θα κρατεί μαζί της ή θα έχει ξαναβρεί- το ρυθμό. Αυτό το προσδοκά ο Λεφέβρ. Και, τρόπον τινά, μας συνέχεια στη σελ. 11

5 Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2010 XΟΡΟΣΤΑΣΙ 5 Τα λαογραφικά μουσεία, έκφραση του τοπικού λαϊκού πολιτισμού* Του Δρα Γεωργίου Ν. Αικατερινίδη,, επίτιμου Δρα Φ.Κ.Σ. Παννεπιστημίου Κρήτης, τ. Δ/ντή Ερευνών Κέντρου Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών Στην χώρα μας η έννοια του Μουσείου για χρόνια πολλά ήταν ταυτισμένη με τη φύλαξη και έκθεση αντικειμένων αρχαιολογικού κυρίως ενδιαφέροντος. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι ήδη ο Ιωάννης Καποδίστριας, πρώτος κυβερνήτης της μεταεπαναστατικής Ελλάδος και θεμελιωτής του νεώτερου ελληνικού κράτους, είχε προβλέψει τη δημιουργία μουσείου στην Αίγινα, την πρώτη ελληνική πρωτεύουσα, διευκρινίζοντας ότι μουσείο ονομάζεται το μέρος όπου τοποθετούνται και φυλάσσονται αρχαιότητες, δηλαδή παλαιότητες, όσα είναι έργα των προγόνων Ελλήνων και διασώθηκαν υποκάτω ή πάνω της γης. Άλλος νόμος, επί αντιβασιλείας του Όθωνος, προέβλεπε τη σύσταση μουσείων με σκοπόν πρώτιστων την κατά τόπους διατήρησιν όλων των εχόντων τοπικήν αξίαν αντικειμένων. Νόμος, ο οποίος ποτέ δεν ενεργοποιήθηκε, όπως δεν ενεργοποιήθηκε και παρόμοιος επί Ελευθερίου Βενιζέλου για δημιουργία μουσείων στην έδρα κάθε νομού, ενδεχομένως και επαρχιών ή δήμων, με ειδικά τμήματα, μεταξύ των οποίων και λαϊκής τέχνης. Παράλληλα όμως με το αρχαιολογικό ενδιαφέρον και τη γενικότερη αρχαιολατρία, από πολύ νωρίς, από τις αρχές ήδη του περασμένου αιώνα, είχε εκδηλωθεί φροντίδα ιδιωτών για την συγκρότηση συλλόγων με αντικείμενα και του κατά παράδοση πολιτισμού, με βασικό προσανατολισμό τη συγκέντρωση έργων λαϊκής τέχνης: ενδυμασίες, κοσμήματα, υφαντά, κεντήματα και λοιπά είδη. Αργότερα μετά τον Β Παγκόσμιο πόλεμο το ενδιαφέρον των συλλεκτών στράφηκε και σε πολλές μορφές του λαϊκού πολιτισμού, στη συγκέντρωση δηλαδή και προστασία αντικειμένων του υλικού κυρίως βίου, όπως είναι τα αγροτικά εργαλεία, τα οικιακά σκεύη, τα σύνεργα της ποιμενικής ζωής κ.ά. Επόμενο στάδιο που ακολούθησε το συλλεκτικό, ήταν η έκθεση των αντικειμένων. Έτσι, με την πάροδο του χρόνου, δημιουργήθηκαν κατά τόπους Λαογραφικά Μουσεία και Λαογραφικές Συλλογές από πολιτιστικούς φορείς και ιδιώτες σε διάφορα μέρη της χώρας, μικρές άλλα φωτεινές κοιτίδες πνευματικής μνήμης για τις τοπικές κοινωνίες, με εκθέματα κατά το πλείστον από προσφορές κατοίκων. Η ίδρυση τοπικών Λαογραφικών Μουσείων και Συλλογών, πρέπει να θεωρείται ως πολιτισμική αναγκαιότητα,μοναδικός τρόπος να διασωθεί ότι ακόμη έχει παραμείνει από τον λαϊκό πολιτισμό με τη μορφή χρηστικών ή και διακοσμητικών έργων, πριν και αυτά τα εξαφανίσει ολοκληρωτικά ο χρόνος και η αδιαφορία. Όπως μάλιστα τονίζει ο καθηγητής Δ. Σ. Λουκάτος, είναι απαραίτητη η δημιουργία Τοπικών Λαογραφικών Μουσείων και Συλλόγων σε όλες τις επαρχιακές πόλεις, ή ακόμη και στις κοινότητες, επειδή με τη συγκέντρωση και προβολή των παλαιών αντικειμένων όχι μόνο γίνεται γνωστός και μελετάται ο παλαιότερος βίος, αλλά και διασώζονται οι μορφές του, ώστε να εμπνέουν και να ενθαρρύνουν την παραδοσιακή μας συνέχεια. Στην τάση για συγκέντρωση και έκθεση αντικειμένων λαογραφικού ενδιαφέροντος, κύρια δημιουργικά στοιχεία στάθηκαν η νοσταλγία του παρελθόντος και ο σεβασμός της μνήμης ενός κόσμου, που η αλματώδης εξέλιξη της τεχνολογίας, η αστυφιλία και οι άλλες γνωστές αιτίες οδηγούσαν σταδιακά αλλά και σταθερά σε υποχώρηση των παραδοσιακών εκφάνσεών του. τον όρο αντικείμενα λαογραφικού ενδιαφέρο- Με ντος, δεν νοούμε μόνο εκείνα που έχουν καλλιτεχνική αξία. Περισσότερο πρέπει να νοούμε αντικείμενα, των οποίων η αξία πηγάζει από την χρήση και την τεχνική τους. Στην παραδοσιακή κοινωνία δεν υπάρχει διαχωρισμός του χρηστικού αντικειμένου από το καλλιτεχνικό. Κάθε αντικείμενο,μοναδικό στην κατασκευή και τη λειτουργικότητά του, είναι συγχρόνως πρακτικό και αισθητικό. Είναι έμφυτο στην ανθρώπινη φύση το αίτημα, μόλις ικανοποιηθεί η πρακτική ανάγκη, να αρχίζει να λειτουργεί η αναζήτηση και του καλαίσθητου. Αντικείμενα συνηθισμένα, κοινά, ελάχιστα ή καθόλου διακοσμημένα είναι, από στατιστική άποψη, τα τυπικότερα κάθε πολιτισμού. Αντικείμενα φθαρμένα, επισκευασμένα, μισοτελειωμένα, είναι πολύτιμα. Το ίδιο πολύτιμα είναι και τα δείγματα υλικών και εργαλείων. Ακόμη δεν πρέπει να απουσιάζουν από μια συλλογή αντικείμενα που εξακολουθούν να βρίσκονται σε χρήση ή, έστω, ήταν σε χρήση μέχρι πρότινος, όπως α ποικίλα κεραμικά και το ξύλινο άροτρο. Δεν είναι, επομένως, απαραίτητη προϋπό- συνέχεια στη σελ. 14 * Ομιλία που έγινε στις , στο πλαίσιο των εκδηλώσεων των εγκαινίων του Αγροτικού-Εθνογραφικού Μουσείου Αραδοσιβίων Ελασσόνας

6 6 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2010 Το αίμα σε πτυχές του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού του Μανόλη Γ. Βαρβούνη, αν. καθηγ. Λαογραφίας, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Η ιδέα πως το αίμα, βασικό συστατικό της κοινότητας μιας φυλής, αν χυθεί επιζητά εκδίκηση, με την οποία και μόνον θα ησυχάσει η ψυχή του νεκρού, είναι πανάρχαιη και ζωντανή σε πολλούς λαούς και φυλές, ανά την υφήλιο. Αν ο φόνος γίνει μέσα στα όρια της φυλής, ο επακόλουθος φόνος του δολοφόνου ικανοποιεί το συλλογικό περί δικαίου αίσθημα, και επιφέρει τη διασαλευθείσα ισορροπία. Σε ορισμένες ωστόσο περιπτώσεις, η τιμωρία μπορεί να είναι όχι η απώλεια της ζωής, αλλά η αποκοπή από το σώμα της φυλής, ή ακόμη και η κατάρα εναντίον του φονιά, όπως συνέβη κατά την βιβλική διήγηση της Γενέσεως (δ 9-16) σχετικά με τον Κάϊν και τον Άβελ. Σε κάθε περίπτωση, ο δολοφόνος έπρεπε να θανατωθεί από τον πλησιέστερο άρρενα συγγενή του θύματος (Αριθμοί λε 19, 21). Ο Μωσαϊκός Νόμος μάλιστα διέκρινε ανάμεσα στον εξ αμελείας και στον εκ προμελέτης φόνο, ορίζοντας ότι στην περίπτωση του πρώτου ο ένοχος θα μπορούσε να εξοριστεί σε μία από τις «φυγαδευτήριες» πόλεις, οι οποίες, στα χρόνια του Δαβίδ και του Σολομώντος ήταν οι Χεβρών, Συχέμ, Κάδης, Βοσόρ, Ραμώθ και Γαυλών (Αριθμοί λε 6). Κατά την Παλαιά Διαθήκη, η εκδίκηση του αίματος στηρίζεται στον δεσμό των Εβραίων προς τον ίδιο τον Θεό, ο οποίος επί Νώε απαίτησε παρόμοια εκδίκηση σε ανάλογες περιπτώσεις (Γένεση θ 5, 6). Στην Καινή Διαθήκη βέβαια παρόμοιες πρακτικές καταδικάζονται, και η τιμωρία των ενόχων απομένει στην διάθεση της θείας δικαιοσύνης και μόνον (Προς Ρωμαίους ιβ 19, 20), ωστόσο ως λαϊκή συνήθεια και παραδοσιακή εθιμική πρακτική παρέμεινε ως και τα νεώτερα χρόνια. Ήδη στην αρχαία Ελλάδα έχουμε παρόμοιες πληροφορίες, καθώς όσα περιγράφονται στον μύθο του Οιδίποδα είναι κατ ουσίαν στηριγμένα στην ιδέα της εκδικήσεως του αίματος : η κατάρα στην Θήβα ερμηνεύεται ως αποτέλεσμα της παρουσίας και της δράσης του πνεύματος του Λάϊου, που δεν έχει αναπαυθεί, αφού δεν βρέθηκε και δεν τιμωρήθηκε ο φονιάς του, και είναι η εκδίκηση για το αίμα του που χύθηκε, η οποία θα βοηθήσει τα πράγματα να επανέλθουν στους αρχικούς τους ρυθμούς, όπως παραγγέλει το μαντείο των Δελφών στον Οιδίποδα. Μάλιστα, η διάδοση αυτών των αντιλήψεων σε διαφορετικούς λαούς και πολιτισμούς μάλλον δεν οφείλεται σε απευθείας μετάδοση, αλλά θα πρέπει να ερμηνευθεί στα πλαίσια της πολιτισμικής θεωρίας του πολυγενετισμού, κατά την οποία παρόμοιες συνθήκες δημιουργούν παρόμοιους θεσμούς και ανάλογα έθιμα, σε λαούς που ζουν σε διαφορετικά μέρη της υφηλίου, και δεν έχουν έρθει σε επαφή μεταξύ τους. Αλλά και στα νεώτερα χρόνια, η πρακτική της βεντέτας, γνωστή σε όλη σχεδόν την λεκάνη της Μεσογείου, σε κοινωνίες τόσο της Ευρώπης όσο και της Βόρειας Αφρικής, στην ίδια αρχή στηρίζεται. Στον ελληνικό χώρο εμφανίζεται, κατά κύριο λόγο, στην Κρήτη και στην Μάνη αλλά και στους Τσιγγάνους, και συχνά λαμβάνει τον χαρακτήρα πραγματικής γενοκτονίας. Εδώ μάλιστα η βεντέτα, η οποία αφορά μόνον τους άνδρες της κοινότητας, αποκαθιστά και μία ισορροπία δυνάμεων μεταξύ των γενών, ώστε οι ετοιμοπόλεμοι άνδρες να βρίσκονται πάντα στην ίδια αναλογία, και από την άποψη αυτή έχουμε μία κοινωνική πρακτική, που προβάλλει ως συνέπεια των παλαιών ιδεών και αντιλήψεων που προαναφέρθηκαν. Συνήθως μάλιστα η βεντέτα λήγει με συμφιλίωση ή με σύναψη τεχνητής συγγένειας (π.χ. αδελφοποιϊας) που αποτρέπει μελλοντικές αιματοχυσίες. Είναι μάλιστα άξιο λόγου πως η πρακτική της βεντέτας συνεχίζεται ακόμη στον ελληνικό λαϊκό πολιτισμό, αν και σημαντικά περιορισμένη από τις σύγχρονες συνθήκες και αντιλήψεις 1. Με το αίμα συνδέεται άρρηκτα και η λαϊκή πρακτική της αδελφοποιίας. Πρόκειται για είδος σύναψης τελετουργικής τεχνητής συγγένειας μέσω της οποίας ο ελληνικός λαός επιδίωξε να συσφίξει τους δεσμούς του, ώστε σε δύσκολες περιστάσεις και περιπτώσεις να έχει τη συμπαράσταση και την βοήθεια και άλλων, πλην των ομαίμων αδελφών του. Το έθιμο είναι γνωστό, πλην του ελληνικού, και στους υπολοίπους λαούς της βαλκανικής χερσονήσου, στους Άραβες, στους Τούρκους, σε πολλούς αρχαίους και μεσαιωνικούς λαούς, αλλά και σε πολλούς κατά φύσιν λαούς, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της υφηλίου. Παρόμοια πληροφορία, από την αρχαιότητα, δίνει ο Ηρόδοτος για τους Λυδούς, γράφοντας ότι για να δημιουργήσουν μεταξύ τους δεσμούς έσκιζαν τους βραχίονές τους και έγλυφαν ο ένας από το αίμα του άλλου. Επίσης, οι αρχαίοι

7 Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2010 XΟΡΟΣΤΑΣΙ 7 Σκύθες έριχναν σταγόνες από το αίμα τους σε κοινό ποτήρι και έπιναν, για τον ίδιο λόγο, ώστε τελετουργικά να επέλθει η ανταλλαγή των αιμάτων. Στο ορθόδοξο ευχολόγιο υπάρχει μικρή ακολουθία «εις αδελφοποιϊαν πνευματικήν», κατά την οποία οι αδελφοποιούμενοι κρατούσαν κερί, και τοποθετούσαν το άλλο χέρι τους στο Ευαγγέλιο, ενώπιον του οποίου γινόταν η τελετή, μνημονευομένων των αγίων Σεργίου και Βάκχου, γνωστών για την ακατάλυτη αδελφική φιλία τους. Ωστόσο η αδελφοποιϊα μεταξύ δύο ανθρώπων με ανταλλαγή αίματος γρήγορα καταδικάστηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο ως αντιχριστιανική, και ήδη το 1730 έχουμε ειδήσεις για την κρατική και εκκλησιαστική απαγόρευσή της. Αλλά και η Εκκλησία της Ελλάδος την απαγόρευσε ρητώς, το Σύμφωνα με τις περιγραφές που διαθέτουμε, η αδελφοποιϊα γινόταν μέσα στο ναό και μπροστά στην εικόνα του αγίου που οι αδελφοποιούμενοι επικαλούνταν, ή γύρω από ένα τραπέζι, πάνω στο οποίο υπήρχε ο σταυρός και το Ευαγγέλιο, όπου ορκίζονταν. Αν ήταν πολλοί, κρατούσαν μαντήλι, την άκρη του οποίου περνούσαν στη ζώνη του ιερέα, ή τυλίγονταν με μακρύ ύφασμα. Μετά την ευχή και τον όρκο που έδιναν, αντάλλασαν ασπασμό και έπαιρναν το όνομα του «αδελφοποιτού». Ο δεσμός μεταξύ τους θεωρούνταν ακατάλυτος και ισχυρότατος, κάποτε ισχυρότερος και από τον δεσμό των πραγματικών αδελφών. Συχνά οι αδελφοποιϊες γινόταν την Κυριακή του Πάσχα, κατά τον εσπερινό της αγάπης, στο σημείο που ψάλλονταν το δοξαστικό των στιχηρών, και μάλιστα στον στίχο «είπωμεν αδελφοί». Σε ορισμένες περιοχές, η αδελφοποιϊα αποτελούσε τρόπο για να σταματήσει μια βεντέτα, όταν από αυτήν κινδύνευαν να αφανιστούν δύο οικογένειες. Τότε η σύναψη της τεχνητής αυτής συγγένειας απέτρεπε τη συνέχιση των σκοτωμών, αφού απαγορευόταν να σκοτώσει κανείς τον αδελφοποιτό του, μεταξύ τους όμως δεν καλλιεργούνταν σχέσεις αδελφικής αγάπης και αλληλοϋποστήριξης, αφού επρόκειτο μάλλον για λύση ανάγκης, παρά για ελεύθερη επιλογή τους 2. Όσοι έχουν τελετουργικά αδελφοποιηθεί, κυρίως με την ανταλλαγή αίματος, με άλλους συνανθρώπους τους, θεωρούνται «αδελφοποιτοί». Λέγονται επίσης «σταυραδέρφια», «βλάμηδες», «μπράτιμοι» και «αδερφοχτοί». Οι αδελφοποιτοί έσκιζαν λίγο το δέρμα στους βραχίονές τους με σταυροειδείς τομές, ένωναν τα χέρια τους και έτσι, τελετουργικά, ένωναν τα αίματά τους, για να επισφραγίσουν τον ακατάλυτο δεσμό που θεωρούσαν ότι έκτοτε τους ένωνε. Κάποτε μάλιστα αντάλλασσαν και τα πουκάμισά τους, αμέσως μετά την τελετή της αδελφοποιήσεως. Αδελφοποιτοί ήταν και οι περισσότεροι από τους κλέφτες και τους αρματωλούς, οι οποίοι έτσι συνδέονταν μεταξύ τους, αλληλοϋποστηρίζονταν και αλληλοβοηθούνταν στις μάχες που έδιναν. Παρόμοιος μάλιστα δεσμός θεωρούσαν ότι ένωνε και τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειάς τους, γι αυτό τα παιδιά έλεγαν «σταυροπατέρα» τον αδελφοποιτό του πατέρα τους, και αντιστοίχως ονόμαζαν τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας «σταυρομάνα», «σταυροθειά» κ.λπ. Μαρτυρούνται ακόμη και «σταυραδελφές» ή «αδελφοποιητές», αν ορισμένοι νέοι αδελφοποιούνταν με μία φτωχή αλλά τίμια κόρη, με σκοπό να την προστατεύσουν, να την φροντίσουν και να την αποκαταστήσουν τελικά, παντρεύοντάς την, πάντοτε με σεβασμό στην τιμή της. Οι αδελφοποιτοί είχαν μεταξύ τους υποχρεώσεις ανάλογες των πραγματικών αδελφών, και έπρεπε να αγαπιούνται και να υποστηρίζονται αμοιβαία ως το τέλος της ζωής τους 3. Φυσικά, πολλές ακόμη είναι οι λαϊκές δοξασίες και πρακτικές οι σχετιζόμενες με το αίμα, μερικές από τις οποίες θα μας απασχολήσουν και στο μέλλον. Σημειώσεις 1 «Αίματος εκδίκησις», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία 1, Αθήναι 1962, στ Μ. Γ. Βαρβούνης, «Λαογραφικές παρατηρήσεις στον μύθο του Οιδίποδα», Επετηρίς Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών 3:2 (2000), Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου Βοιωτικών Μελετών, σ Μ. Γ. Μερακλής, Ελληνική Λαογραφία, Αθήνα 2004, σ P. S. Allen, «Διαχείρηση και επίλυση των συγκρούσεων στη Μάνη. Η βεντέτα στο σύγχρονο πλαίσιο», στο Ε. Παπαταξιάρχης-Θ. Παραδέλλης (επιμ.), Ανθρωπολογία και παρελθόν. Συμβολές στην κοινωνική ιστορία της νεότερης Ελλάδας, Αθήνα 1993, σ Ι.Β. Πατσουράκος, Η Μάνη και οι Μανιάται, Πειραιάς 1910, σ. 35. J. Andromedas, The Inner Maniat Community Type : A Study of the Local Community s Changing Articulation and Society, New York, Columbia University 1962, σ , Γ. Μιχαηλίδης-Νουάρος, «Περί της αδελφοποιϊας εν τη Αρχαία Ελλάδι και εν τω Βυζαντίω», Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Τόμος Κωνσταντίνου Αρμενοπούλου, Θεσσαλονίκη 1952, σ Αν. Γεωργοπαπαδάκος, «Η αδελφοποιϊα εις την Μάνην», Λαογραφία 13 (1951), σ Δ. Σ. Λουκάτος, «Αδελφοποιϊα», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία 1, Αθήναι 1962, στ Ιω. Λαμπρίδης, Ζαγοριακά, Αθήναι 1870, σ Γ. Α. Μέγας, Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Αθήναι 1956, σ Α. Παπαμιχαήλ-Κουτρούμπα, «Ο Σταυρός στους διάφορους κλάδους του ελληνικού εθιμικού δικαίου», Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας ( ), σ Μ. Λουλουδόπουλος, Ανέκδοτος συλλογή ηθών, εθίμων, δημωδών ασμάτων, προλήψεων, δεισιδαιμονιών, παροιμιών, αινιγμάτων κτλ. Καρυών (επαρχίας Καβακλί), Εν Βάρνη 1903, σ Κ. Μ. Ράλλης, «Περί αδελφοποιϊας», Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Αθηνών ( ), σ. 293 κ.εξ. Δ. Λ. Τσιτσιπής, Αδελφοποιτοί του Παρνασσού, Αθήναι Α. Παπαμιχαήλ- Κουτρούμπα, «Ο Σταυρός στους διάφορους κλάδους του ελληνικού εθιμικού δικαίου», Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας ( ), σ Γ. Μιχαηλίδης-Νουάρος, Δίκαιον και κοινωνική συνείδησις, Αθήναι 1972, σ Αλ. Χατζηγάκη, Παραδόσεις τ Ασπροποτάμου, Τρίκαλα 1948, σ. 21.

8 8 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2010 Λαογραφικές μαρτυρίες σε χρονογραφήματα του Νίκου Καραντηνού του Γεράσιμου Α. Ρηγάτου, επίκ. Καθηγ. Ογκολογίας του Ιατρικού Τμήματος και επίτ. δρα του Παιδ. Τμήματος Δ.Ε. του Πανεπιστημίου Αθηνών Νίκος Καραντηνός, Κεφαλονίτης Ο δημοσιογράφος και αγωνιστής της Αριστεράς, γεννήθηκε στα Μιχαλιτσάτα του Ληξουριού το 1920, σε μια φτωχή αγροτική οικογένεια. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι όπως όλα τα παιδιά των αγροτικών οικογενειών, τουλάχιστον την εποχή εκείνη, είχε κι αυτός σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, συμμετοχής στις εργασίες της οικογένειας. Αυτό άλλωστε φαίνεται και σε αρκετά από τα κείμενά του που θα αναφερθούν στη συνέχεια. Από την ηλικία των 14 ετών, μαθητής ακόμα του Γυμνασίου, εργάζεται συστηματικά τα καλοκαίρια και μάλιστα μακριά από την πατρίδα του: Έρχεται στην Αθήνα και δουλεύει στο λεγόμενο «Παζάρι», δηλαδή στην κεντρική λαχαναγορά του Ρουφ. Αργότερα, ως φοιτητής, δουλεύει ως υπάλληλος στα Γενικά Αρχεία του Κράτους όπου δέχεται την καταλυτική επίδραση δύο κορυφαίων προσωπικοτήτων της εποχής, του Γιάννη Βλαχογιάννη και του Διον. Ζακυνθηνού. Η επίδρασή τους θα τον κάνει να αφήσει τις σπουδές στην Πάντειο Σχολή και να εγγραφεί στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η δημοσιογραφική του θητεία αρχίζει το 1942, με τον παράνομο τύπο. Γράφει στη μηνιαία εφημερίδα «Νίκη» και μετά στη «Νέα Γενιά». Αργότερα συνεχίζει ως επαγγελματίας, για 66 ολόκληρα χρόνια, με χιλιάδες επώνυμα και ανώνυμα κείμενα και εκατοντάδες έρευνες στις εφημερίδες «Αθηναϊκή», «Δημοκρατική Αλλαγή», «Ημέρα», «Εξπρές» και, μετά τη Μεταπολίτευση, στον «Ριζοσπάστη». Εκτός από άλλα δημοσιογραφικά κείμενα δημοσιεύει επί χρόνια χρονογραφήματα στο κυριακάτικο φύλλο της εφημερίδας «Ριζοσπάστης». Κύριοι θεματικοί άξονες του Καραντηνού στα χρονογραφήματά του είναι α) Η πολιτική ιστορία του τόπου, κυρίως η Κατοχή, η Αντίσταση και οι περιπέτειες της Αριστεράς β) Τα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα γ) Μνήμες και γνώμες για τους πνευματικούς ανθρώπους του τόπου δ) Μνήμες της καθημερινότητας των περασμένων χρόνων. Μια επιλογή από 91 χρονογραφήματα εκδόθηκε πρόσφατα, μαζί με διάφορα τεκμήρια, βιογραφικό σημείωμα, φωτογραφίες και λοιπή ύλη, από τον δραστήριο Σύλλογο Φαρακλάδων «Η Εύγερος» Κεφαλονιάς, πρόεδρος του οποίου και ψυχή όλων των δράσεων είναι ο Παναγιώτης Λυκούδης. Η επιμέλεια του τόμου οφείλεται στη Ρίτα Τσιντίλη- Βλησμά, η οποία έχει γράψει και διάφορα κείμενα σχετικά με τον Καραντηνό, το έργο του και την εποχή του. Από τον τόμο αυτό θα εξετάσουμε εννέα χρονογραφήματα αναφερόμενα στην καθημερινή ζωή των παιδικών του χρόνων, στις αγροτικές πρακτικές, στις συνθήκες διαβίωσης και στις πίστεις και αντιλήψεις της εποχής του. Όλα αυτά καθιστούν τα χρονογραφήματα του Νίκου Καραντηνού εξαιρετικώς ενδιαφέροντα, από τη λαογραφική πλευρά, κείμενα. 1. Αχτίδα χαράς (με τα πικραμύγδαλα). Γίνεται αναφορά στις δυσκολίες για τη σταθερή εξασφάλιση του καρβελιού, ως επακόλουθο αναβροχιάς για μήνες, κι ύστερα χαλαζόπτωσης, καθυστερημένης εκτίμησης των αγροζημιών κ.λπ. Το χριστουγεννιάτικο τραπέζι μπόρεσε να στρωθεί από τα έσοδα πώλησης των πικραμύγδαλων, που άλλοτε έμεναν αμάζευτα και τώρα μαζεύτηκαν και πουλήθηκαν σε ζαχαροπλάστες για σουμάδα. 2. Η ελιά και το λάδι (από τα πανάρχαια χρόνια). «Το λάδι μας, μαζί με το ψωμί και το κρασί μας, τα θεμελιακά, τα αγκωνάρια, που βάσταγαν ολοχρονίς το σπιτικό και το τραπέζι μας. Η ελιά που έπρεπε να μαζευτεί, μα χωρίς να πληρωθούνε ξένα χέρια». Γίνονται αναφορές στην οικογενειακή εξόρμηση της συλλογής του καρπού, στο λιτό προσφάι (ψωμί, ρέγκα), στις κατοχικές εμπειρίες, αλλά και στις σωματικές επιπτώσεις από την έλλειψη λαδιού. Κι ακόμα μνημονεύονται φιλολογικά κείμενα για την ελιά καθώς και για το πρώτο μουσείο ελιάς στα Καψαλιανά Ρεθύμνου. 3. Με τη φεγγαράδα (Τότε που μετρούσαμε τα άστρα). Θέμα του χρονογραφήματος είναι οι διανυκτερεύσεις στους κάμπους κατά τους θερινούς μήνες, σε επιφυλακή για την προστασία του σταφιδόκαρπου από τις αιφνίδιες καιρικές μεταβολές. Λαϊκές μετεωρολογικές παρατηρήσεις όπως το λάλημα του πετεινού, συννεφάκια - και τα πιο μικρά - σε ορισμένα σημεία του ορίζοντα, αστραπές σε άλλα σημεία, ήταν η μόνη τους βοήθεια κατά την επαγρύπνηση των αγροτών στον κάμπο. Ο Καραντηνός αναφέρει και σχετικές τοπικής εμβέλειας παροιμίες: «Αστράφτει ο Καμινάρης / μην τον παίρνετε χαμπάρι» και αντιθέτως «Αστράφτει στα Κεριά, καμμιά παρηγοριά». Συντροφιά στην αγρυπνία οι ατέλειωτες τοπικές

9 Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2010 XΟΡΟΣΤΑΣΙ 9 ιστορίες των πιο ηλικιωμένων, οι αριέτες αλλά και οι αναμνήσεις από την ταραγμένη ιστορία του νησιού - που τα αναθυμάται και τα αναφέρει διατηρώντας το καντήλι της λαϊκής μας παράδοσης. 4. Ο χορτάτος λέει ψωμί (κι ο νηστικός ψωμάκι). «Στον παροιμιακό λόγο του λαού, [ ] πλούσια και μοναδικά καθρεφτίζεται του ψωμιού η πρώτη, η θεμελιακή και μοναδική του αξία και θέση», γράφει κάπου στο χρονογράφημα αυτό ο Καραντηνός. Κι αναφέρει ενδεικτικά ορισμένες από τις παροιμίες που είχε ακούσει από τη μάνα του: «Άνθρωπος που δεν πεινάσει/ τι θα πει ψωμί δεν ξέρει» «Δεν πιστεύει ο χορτασμένος/ το κακό το νηστικό» «Ο χορτάτος λέει ψωμί/ κι ο νηστικός ψωμάκι». Αναφέρονται επίσης αναμνήσεις από το άναμμα του φούρνου και τη σιγουριά που σκόρπιζε στον κόσμο η γλυκειά μυρουδιά του ψωμιού που ψηνόταν. Γιατί «με το ψωμί, όλα τα βάσανα είναι γλυκά». 5. Η ώρα της σοδειάς (Του ξώμαχου οι λαχτάρες). Συσσωρευμένες μνήμες από το «μεγάλο και διάπλατο εκείνο το πρώτο σχολείο μας του κάμπου» ήδη πριν το δημοτικό σχολείο και χωρίς τράβηγμα των αυτιών ή λιόβεργες για την τιμωρία, όπως αναφέρει ο χρονογράφος. Μνήμες από πρωτοβρόχια και σπορά με το πανάρχαιο αλέτρι, ως το θερισμό και τη δικαίωση του μόχθου με το ζύμωμα του ψωμιού! Τα δεντρόσπιτα («δραγάτες») για την επιφυλακή στον κάμπο, τα λαδοφάναρα για το στίγμα κάθε ξωμάχου, η συναναστροφή και οι ιστορίες, επισημαίνονται μαζί με το «σώσμα του κρασιού, το αγκομαχητό των ζώων που κουβαλούν τον τρύγο και άλλες εμπειρίες που αποτελούσαν «τα πρώτα, αξέχαστα θρανία στης γης τα ανοίγματα» για τον ίδιο και πολλούς της γενιάς του. 6. Μαζί τους, δίπλα τους (Είναι και δικός μας αγώνας). Επιστροφή σε άλλο χρόνο, στο ίδιο θέμα, στους ακούραστους «δουλευτάδες, που νύχτα μέρα παλεύουν [ ] πότε με τα καπνά, πότε με τη σταφίδα, που συχνά οι ξαφνικές βροχές και τα χαλάζια σάρωναν τα πάντα». Αναφέρεται στο ξύλινο ησιόδειο αλέτρι, το πρωινό του αγρότη με καψαλισμένο ψωμί βουτηγμένο στο ζεστό κόκκινο κρασί, το ίδιο στην Κεφαλονιά, την Κωπαΐδα ή τον Θεσσαλικό κάμπο. 7. Του κάμπου η σοδειά (Του θεριστή η ώρα). Οι φωτιές του Άη Γιαννιού του Κλήδονα (24 Ιουνίου) σηματοδοτούσαν τις θερινές διακοπές του σχολείου, αλλά και τη μετακόμιση στα «ξώσπιτα», τις «δραγάτες» ή «τραγάτες» για την συγκομιδή της σοδειάς και την προστασία της. Ιδιαίτερες περιγραφές αφιερώνονται στη συγκέντρωση των κατάλληλων ξερόχορτων, «τα σφερδούκλια (ασφόδελοι), που δούλευαν σαν γνήσιο μπαρούτι», αλλά και κάποιο δεμάτι σανό που...υπεξαιρούσαν από τα χωράφια. 8. Γιορτινές θύμισες (Για το ψωμί και το φούρνο). Περιγράφεται η οικογενειακή ευτυχία όταν υπήρχε η δυνατότητα να ζυμωθεί και να ψηθεί το ψωμί στο σπιτικό φούρνο, δηλαδή όταν υπήρχε σοδειά. Στην αντίθετη περίπτωση, η οικογένεια προμηθευόταν το ψωμί («μαύρο», τότε, δηλαδή «πιτυρούχο») από «ψωμοπουλιό με το τεφτέρι στο χέρι και να χρεώνει καρβέλια στα καρβέλια. Εκείνο το τρομερό τεφτέρι [ ] κρατούσε η μάνα μας και την αναστάτωνε, όταν σκεφτόταν σε χρονιές φτώχιας την πληρωμή, πώς θα το ξοφλούσε». Εκτός από το ευωδιαστό νυχτοψημένο σπιτικό ψωμί ο συγγραφέας αναφέρεται στα λίγα δράμια του άθλιου παρασκευάσματος που υποκαθιστούσε το ψωμί κατά την κατοχή - κι αυτό με το δελτίο! Συνειρμικά δε, οδηγείται στην ομορφοστολισμένη Χριστοκουλούρα που έστελναν από τον Παρνασσό στον ηλικιωμένο γέρο Βλαχογιάννη, που σχεδόν... λυπόταν να την κόψει. 9. Το καρβέλι το ψωμί (Στα χρόνια της πείνας). Η επάνοδος στο ίδιο θέμα σε διάφορα χρονικά διαστήματα δείχνει τη βαθιά βιωμένη (στον Καραντηνό και πολλούς άλλους που είχαν ζήσει ανάλογες συνθήκες) εκτίμηση της αξίας του ψωμιού. Εδώ γίνεται αναφορά στο Χριστόψωμο από τον Παρνασσό, το στολισμένο με αγροτικά θέματα που έστελναν στον Βλαχογιάννη φίλοι του, μαζί με κάποια άλλα τρόφιμα. «Η Αράχωβα στην Κατοχή θυμήθηκε επίσης με την ίδια αγάπη τον ποιητή Άγγελο Σικελιανό, που είχε μαζί του στενούς δεσμούς και φιλίες με τις Δελφικές γιορτές», γράφει ο Καραντηνός. Ας μου επιτραπεί, έξω από τα χρονογραφήματα, να προσθέσω μια προσωπική μαρτυρία σχετική με το σεβασμό προς το ψωμί, ακόμα κατά τη δεκαετία του 1950, ίσως και αργότερα. Δεν έπρεπε να αφήσουμε ποτέ από το ψωμί που μας αναλογούσε. Έπρεπε να φάμε και το τελευταίο μικρό κομμάτι. «Φάττο, αυτό είναι η δύναμή σου», έλεγαν οι μανάδες. Κι αν καμμιά φορά βρίσκαμε στο δρόμο πεταμένο ψωμί, έπρεπε να το σηκώσουμε από κάτω, να το φυσήξουμε να φύγουν τα χώματα, να το φιλήσουμε και να το βάλουμε σε ψηλό μέρος, να μη συνέχεια στη σελ. 14

10 10 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2010 Ο λογοτεχνικός κανόνας-προέλευση και χρήσεις του Δημήτρη Τζιλιβάκη, ποιητή Λογοτεχνικός κανόνας Ο είναι θεσμός κατά χώρα αλλά και διεθνώς, ο οποίος έχει σκοπό τον διαχωρισμό και την ταξινόμηση των λογοτεχνικών έργων κατά τον βαθμό που είναι σημαντικά αλλά και λειτουργικά, δηλ. συμβατά με την ιστορική πραγματικότητα και το κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι (λόγος της σημαντικότητας προς την λειτουργικότητα). Είναι αυτονόητο ότι είναι θέμα χρόνου και ζυμώσεων, επειδή απαιτείται πολύς χρόνος για να κριθεί αν ένα λογοτεχνικό έργο πληροί τις συνθήκες και τις προϋποθέσεις για να εισαχθεί στον κανόνα. Πολλές φορές βλέπουμε ένα έργο να εισέρχεται στον κανόνα ευκολότερα, επειδή έχει σχολικό χαρακτήρα (με τη στενή ή με την ευρεία έννοια), ενώ η σημαντικότητά του δεν έχει κριθεί ακόμη. Αυτό συμβαίνει επειδή το εν λόγω λογοτέχνημα έχει αυξημένη λειτουργικότητα. διαδικασία ένταξης στον κανόνα είναι διαρκής Η και αμφίδρομη. Με τον ίδιο τρόπο που ένα έργο εισάγεται, με τον ίδιο τρόπο περνάει πάλι έξω και τανάπαλιν. Η διαδικασία συνεχίζεται. Αυτό συμβαίνει επειδή αλλάζουν οι συνθήκες, αλλάζει η ιστορική πραγματικότητα (λειτουργικότητα και ίσως ασυμβατότητα). Είναι αναμφισβήτητο γεγονός ότι τα μεγάλα και πολύ σημαντικά έργα βρίσκονται, μονίμως, στο λογοτεχνικό κανόνα και αποτελούν τη βάση του (Ντοστογιέφσκι, Ουγκώ και άλλοι μεγάλοι, με έργα τους, όπως οι Τζόις, Κάφκα, Μπέκετ κ.λπ., που όμως συζητούνται). Είναι, όμως, επίσης, γεγονός ότι υπάρχουν και έργα, τα οποία μαζί με τους συγγραφείς τους είχαν κριθεί σημαντικά, και κάποια από αυτά μεγάλα, και στη συνέχεια αντιμετώπισαν αμφισβητήσεις, με συνέπεια να μπαίνουν και να βγαίνουν από τον κανόνα. Αυτό είναι αποτέλεσμα ιστορικών αλλαγών, επανακρίσεων και μειωμένης λειτουργικότητας, η οποία τελικά κατέβασε την αξία των έργων. Δεν αποκλείονται φυσικά και οι προβληματικές κρίσεις. Εξελισσομένης της διαρκούς διαδικασίας και συζήτησης για την ένταξη στον κανόνα, αναφύονται σοβαρά ζητήματα, τα οποία συζητούνται μεν, αλλά οι διανοητές επιμένουν να κρατούν σκληρή έως και πολύ σκληρή στάση, υποστηρίζοντας ότι μόνο συγγραφείς και έργα που στηρίζουν τη βάση, όπως έχει καθοριστεί, μπορούν να είναι μέσα στον κανόνα. Έχουν δίκιο; Κατά ένα μεγάλο μέρος, ασφαλώς ναι. Κατά το άλλο μέρος όμως αφήνουν ερωτηματικά. Οι συζητήσεις γύρω από το λογοτεχνικό κανόνα είναι ασταμάτητες και ατελείωτες. Πολλά λέγονται και πολλά μπορούν να ειπωθούν. Κάποιοι διανοητές τον θεωρούν δικό τους, ως ένα σύστημα κλειστό, στο οποίο λειτουργούν συγκεκριμένα κριτήρια σύμφωνα με τα οποία συγκεκριμένοι συγγραφείς μπαίνουν μέσα και άλλοι δεν μπαίνουν. Άλλοι διανοητές διευρύνουν τα κριτήρια αλλά δεν έχουν πάντα δίκιο. Η ουσία είναι ότι τα κριτήρια πρέπει να είναι λογοτεχνικά και αυστηρά, έτσι ώστε να μην παραβιάζεται και να μην καταστρατηγείται ο κανόνας. Είδαμε ακόμη τα κείμενα χωρισμένα σε δύο κατηγορίες: εκείνα που ανήκουν στο κανόνα και εκείνα που αναγνωρίζονται μεν, αλλά δεν εντάσσονται και λειτουργούν έξω από τον κανόνα. Είναι αυτό ορθολογική αντιμετώπιση; Υπάρχει σ αυτό ηθική ευθύνη; Ποια κριτήρια το καθορίζουν; Εδώ προβάλλεται μια ένσταση. Ερωτάται: ακολουθείται μια συγκεκριμένη φιλοσοφία; Αν ναι, γιατί δεν γίνεται μια συγκεκριμενοποίηση αλλά αντ αυτού εμφανίζονται αλληλοσυγκρουόμενες θέσεις; Αν όχι, προς τι η διάκριση; Υπάρχουν αντίθετες θέσεις και διαφορετικές και καταλυτικές, μη συμβιβάσιμες μεταξύ τους αλλά και μη προσβαλλόμενες απόψεις. Κάθε οπτική γωνία δίνει μια άποψη και προβάλλει ανάλογη ή ανάλογες θέσεις. Επί της ουσίας απομένει η ανάδειξη της διαλεκτικής σχέσης διανοητών και έργων, έργων και κανόνα. Πλην, όμως, αν κάτι τέτοιο γίνει, πολλοί συγγραφείς και πολλά έργα θα μείνουν απ έξω, επειδή πολλά έργα δεν ανταποκρίνονται σ αυτή τη σχέση. Δεν θα επεκταθώ εδώ περισσότερο σ αυτό το θέμα. Θέλω να σταθώ σε μια επισήμανση η οποία προβληματίζει έντονα και ανερμάτιστα: έχει διαπιστωθεί ότι η ποιότητα στην παραγωγή έργων είναι αντιστρόφως

11 Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2010 XΟΡΟΣΤΑΣΙ 11 ανάλογη της ποσότητας. Γίνεται λόγος για μια δυσαναλογία εις βάρος της ποιότητας, πολύ χτυπητή και αδικαιολόγητη, η οποία προκαλεί ακατάσχετες και ανεξέλεγκτες αντιδράσεις. Ο προσεκτικός, καταρτισμένος και έμπειρος παρατηρητής αντιλαμβάνεται εύκολα ότι το πρόβλημα δεν είναι εκδοτικό, αφού εκεί παίζουν ρόλο και άλλοι παράγοντες όπως οι κανόνες της αγοράς (marketing) και άλλα κριτήρια για να επιλεγούν και άλλα βιβλία, τα οποία παίζουν το ρόλο τους στον εκδοτικό χώρο αλλά δεν παίζουν ρόλο στη λογοτεχνία. Οι ρίζες και το κέντρο του προβλήματος πρέπει να αναζητηθούν στη δημιουργία του έργου, στους συγγραφείς και τα κείμενα. Εδώ έχουμε πολλή αυθαιρεσία και πολλή αδιακρισία και πολύ λίγη έως και μηδενική ποιότητα. Έργα τα οποία δεν έχουν ή δεν παρουσιάζουν υπολογίσιμο περιεχόμενο και έργα από τα οποία πολύ λίγα διακρίνονται συγκριτικά μόνο και όχι κατά ευθύ και απόλυτο λόγο. Είναι, με άλλα λόγια, το κοινώς λεγόμενο ότι δεν μπορεί και δεν είναι επιτρεπτό ό,τι γράφεται να δημοσιεύεται και να γίνεται βιβλίο και να έχουν οι συγγραφείς προσδοκίες, οι οποίες ασφαλώς και σίγουρα θα μείνουν και μένουν ανεκπλήρωτες. Όπως, ήδη, λέχθηκε στη βάση του κανόνα βρίσκονται τα κορυφαία έργα και στη συνέχεια εντάσσονται τα έργα εκείνα που τη στηρίζουν. Όλα αυτά γίνονται με πολύ αυστηρά κριτήρια: πρέπει το έργο να έχει υπολογίσιμη λογοτεχνικότητα, υψηλή αισθητική και αναγωγές, που να ανταποκρίνεται στα αιτήματα της ιστορίας, εποχικά και διαχρονικά. Σαν τελική παρατήρηση για την πλευρά του συγγραφέα, που φέρει την ευθύνη για το έργο που παραδίδει και αυτήν του αναγνωστικού κοινού, που πρέπει να έχει τα κριτήρια αξιολόγησης των βιβλίων που διαβάζει πρέπει να λεχθεί ότι δεν μπορεί να γίνει συζήτηση για το λογοτεχνικό κανόνα, αν ένα έργο δεν έχει υπευθυνότητα, αναγωγικότητα και πληρότητα, ώστε να είναι υπολογίσιμο. Ρυθμός και πολιτισμός του Μιχαήλ Γ. Μερακλή συνέχεια από τη σελ. 4 προτρέπει για κάτι τέτοιο: «να ξαναδημιουργήσουμε, λέει, ένα ρυθμό, να αναζωογονήσουμε τη γιορτή [που τη θεωρεί μια κορυφαία έκφραση του ρυθμού], να συνενώσουμε τα διασκορπισμένα κομμάτια της κουλτούρας για μια μεταμόρφωση του καθημερινού». Δεν διστάζει μάλιστα να πει, ότι αυτό μπορεί να γίνει ως εκτέλεση ενός «επαναστατικού προγράμματος» - είναι οι λέξεις του. Και αλλού: «Όταν οι άνθρωποι, μέσα στην κοινωνία, όπως την αναλύσαμε, δεν μπορούν πια να ζουν στην καθημερινότητά τους, τότε αρχίζει μια επανάσταση. Μόνο τότε. Όσο μπορούν να ζουν το καθημερινό, οι παλιές σχέσεις ανασυγκροτούνται». Το μεγάλο ερώτημα είναι, αν μπορεί πράγματι να υπάρξει μια τέτοια, αποκλειστικά πολιτιστική επανάσταση, από μόνη της, όχι μέσα στους κόλπους μιας επανάστασης όπως αυτές που γνώρισε η Ιστορία, τέκνα της αναπόφευκτης, σκληρής- βίας, αναθρεμμένα με αίμα. «Τόπος ισορροπίας, γράφει αμέσως πιο πάνω ο Λεφέβρ, αναφερόμενος στην καθημερινή ζωή, είναι συνάμα και ο τόπος όπου εκδηλώνονται οι απειλητικές ανισορροπίες». Να λοιπόν, που αναγνωρίζει καθαρά τις απειλές που διαγράφονται σ ένα κόσμο αυτόν της σύγχρονης καθημερινότητας- όπου διασαλεύτηκαν οι ισορροπίες του και ο οποίος έχασε το ρυθμό του. Οι απειλές αυτές, όταν πραγματοποιούνται, δεν περιορίζονται σε μιαν αυθόρμητη, από κοινού συμφωνημένη «μεταμόρφωση του καθημερινού». Οι απειλές, γενικά, είναι πάντα επίφοβες, κυοφορούν κινδύνους, πόνους, βία. Σε κοινωνικό επίπεδο κυοφορούν, ναι, και επανάσταση αλλά κλασικού για να το πω έτσι τύπου. Και, για να πω την προσωπική μου γνώμη, μόνο μια τέτοια επανάσταση, που την ξαναβλέπω ολοένα πιο αναπόφευκτη, θα μπορούσε να αλλάξει το ρυθμό του κόσμου. ΕΥΧΑΡΙΣΤΗΡΙΟ-ΕΚΚΛΗΣΗ ΣΩΤΗΡΙΑΣ Το ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΟΥ Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π. εκφράζει τις ευχαριστίες του στους φίλους αναγνώστες που ενίσχυσαν τις προσπάθειές του για επιβίωση και για συνέχιση των δραστηριοτήτων του. Ιδιαίτερα ευχαριστεί τους κ.κ. - επ. καθηγ. Γεράσιμο Ρηγάτο, για την προσφορά 200 ευρώ - Νίκο Κωστόπουλο, για την προσφορά 100 ευρώ - Ρένα Σαχινίδου Γεώργα, για την προσφορά 100 ευρώ. Επίσης ευχαριστούμε το ΕΛΛΗΝΟΒΡΕΤΑΝΙΚΟ ΚΟΛΛΕΓΙΟ και τον Πρόεδρό του τον κ. Κώστα Καρκανιά, για την μέχρι σήμερα χορηγία τους στην έκδοση του περιοδικού. Η χειρονομία τους αυτή μας δίνει μια νέα ώθηση και αντοχή στους δύσκολους καιρούς της οικονομικής δυσπραγίας και της παντελούς αδιαφορίας του Υπουργού Πολιτισμού και του Δήμαρχου Καλλιθέας, που βιώνουμε συνεχώς. Ελπίζουμε, όμως, οτι το παράδειγμά όλων των πιο πάνω φίλων, θα ακολουθήσουν και άλλοι φίλοι, στους οποίους απευθύνουμε ΕΚΚΛΗΣΗ ΣΩΤΗΡΙΑΣ ώστε να μπορέσουμε να σώσουμε και να κρατήσουμε το περιοδικό μας και την αίθουσα του Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π.

12 12 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2010 Η Γενοκτονία του Μικρασιατικού Ελληνισμού τον Αύγουστο του 1922 Του Κων/νου Β. Χιώλου, Δρα Νομικής, Προέδρου Εθνικής Ενώσεως Βορείων Ελλήνων Με τον Ν της 9/ (ΦΕΚ Α 234), που εψήφισε η Βουλή των Ελλήνων, καθιερώθη η 14 η Σεπτεμβρίου ως ημέρα εθνικής μνήμης της Γενοκτονίας των Ελλήνων της Μικράς Ασίας από το Τουρκικόν Κράτος. Εξ άλλου, με τον Ν της 8/ (ΦΕΚ Α 32), καθιερώθη ως ημέρα μνήμης της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου, η 19 η Μαΐου. Το αδίκημα της γενοκτονίας, δεν είναι νέον. Είναι κατάλοιπον της πρωτογόνου βαρβαρότητος και του αδυσωπήτου του πολέμου, αποβλέποντος εις την εξόντωσιν του αντιπάλου. Η ολοκληρωτική εξαφάνισις της Καρχηδόνος και των κατοίκων αυτής, η σφαγή της Νυκτός του Αγίου Βαρθολομαίου, η Γενοκτονία των Αρμενίων του 1915 και η συστηματική εξόντωσις έξι περίπου εκατομμυρίων Εβραίων υπό του Χίτλερ, είναι μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα γενοκτονίας. Μετά τον Β Παγκόσμιον Πόλεμον, ύστερα από τας διαπραχθείσας, ιδίως από τους Γερμανούς και τους Ιάπωνας, ανηκούστους εγκληματικάς πράξεις, επελήφθη του θέματος η Γενική Συνέλευσις του Ο.Η.Ε. και την 9 ην Δεκεμβρίου 1948, υπεγράφη Διεθνής Σύμβασις, επικυρωθείσα το 1951, με την οποίαν εδόθη διεθνής ορισμός της γενοκτονίας, την οποίαν είχε χαρακτηρίσει προηγουμένως ως διεθνές έγκλημα και καθωρίσθησαν τα συστατικά στοιχεία του αδικήματος. Η Μικρασιατική Εκστρατεία (Μάιος Σεπτέμβριος 1922), ήτο η μεγαλυτέρα εκστρατεία, την οποίαν επεχείρησεν ο Ελληνικός Στρατός από των χρόνων της απελευθερώσεως της Ελλάδος. Η Κατάρρευσις τον Αύγουστον του 1922 της αμύνης του Ελληνικού Στρατού και η τραγωδία των Ελληνικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας, του Πόντου και της Ανατολικής Θράκης, που εξεδιώχθησαν, οι περισσότεροι υπό μαρτυρικάς συνθήκας, από τας αρχαίας αυτάς εστίας του Ελληνισμού, απετέλεσαν θλιβερά γεγονότα καθοριστικής σημασίας. Η Μικρασιατική καταστροφή, είναι η μεγαλυτέρα εθνική συμφορά εις την ιστορίαν του νεωτέρου Ελληνισμού. Την μεγάλην αυτήν συμφορά συνθέτουν : η κατά τον Αύγουστον του 1922 κατάρρευσις του Μικρασιατικού Μετώπου, και η ήττα, με βαρυτάτας απωλείας, και διάλυσις σχεδόν της ενδόξου Στρατιάς της Μικράς Ασίας, η πυρπόλησις της Σμύρνης υπό των Τούρκων και αι σφαγαί, λεηλασίαι και άλλαι φρικαλεότητες εις βάρον των Ελλήνων και Αρμενίων χριστιανών, εις την Σμύρνην και εις τας πόλεις και τα χωρία, που ανεκαταλαμβάνοντο υπό του τουρκικού στρατού, αι μαρτυρικαί πορείαι των αιχμαλώτων και των ομήρων προς το εσωτερικόν της Ανατολής, η εξόντωσις χιλιάδων Ελλήνων και Αρμενίων και η εκδίωξις των υπολοίπων από τας πατρογονικάς εστίας των και προπάντων το ξερίζωμα του Ελληνισμού από την Μικράν Ασίαν και την Ανατολικήν Θράκην. Ήδη, προ της καταρρεύσεως του Μικρασιατικού Μετώπου, ως προελέχθη, τον Αύγουστον του 1922, εις πολλάς περιοχάς της Μικράς Ασίας, οι Ελληνικοί πληθυσμοί υπέστησαν παντοειδείς διώξεις από τους Τούρκους και ως εκ τούτου ήρχισαν να εγκαταλείπουν τας πόλεις και τα χωρία των. Εις την Σμύρνην, η κατάστασις επεδεινώθη αποτόμως, όταν την 15 ην Αυγούστου - δύο ημέρας μετά την τουρκικήν επίθεσιν μία ανακοίνωσις γνωστοποιούσε την εκκένωσιν υπό του Ελληνικού Στρατού του Αφιόν Καραχισάρ. Όπως γράφει ο Μ. Ροδάς, «ο Ύπατος Αρμοστής της Σμύρνης Αρ. Στεργιάδης, από του μηνός Φεβρουαρίου 1922 είχεν προσχωρήσει εις την ιδέαν της αποχωρήσεως εκ της Μικράς Ασίας». «Η έντασις και η ανησυχία εις την Σμύρνην οσημέραι ηυξάνετο, καθώς κατέφθανον από το εσωτερικόν πρόσφυγες και στρατιώται. Αυτόπται μάρτυρες, περιγράφουν το συγκινητικόν θέαμα των πολυπληθών προσφύγων, οίτινες περίτρομοι αγωνιούσαν πως θα κατόρθωναν να φύγουν το ταχύτερον από την Μικράν Ασίαν. Εφόσον παρήρχοντο αι ώραι και αι στιγμαί, όλοι αντιλαμβάνοντο ότι το Ελληνικόν Κράτος έπαυσε να υφίσταται εις την Σμύρνην». Εν αντιθέσει προς την αισιοδοξίαν του Αρχιστρατηγού Γεωργίου Χατζηανέστη, ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος, ανησυχών σφόδρα διά την τύχην των κατοίκων, έγραφε εις τας 23 Αυγούστου 1922 εις

13 Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2010 XΟΡΟΣΤΑΣΙ 13 τον Οικουμενικόν Πατριάρχην, ότι δεν ηδύνατο «διά χάρτου και μέλανος να περιγράψη την αφαντάστως κρίσιμον και οδυνηράν κατάστασιν και ανερωτάτο αν είναι δυνατόν να γίνη τι δια την δυνατήν θεραπείαν της καταστροφής». Εν τω μεταξύ, όπως αναφέρει ο Χρ. Αγγελομάτης, «οι δρόμοι της Σμύρνης ήσαν μαύροι από τους κατερχομένους από το εσωτερικόν πολίτας και στρατιώτας και όλοι έσπευδον προς την προκυμαίαν, με την ιδέαν ότι θα εύρισκον εκεί τα πλοία της σωτηρίας». Η 25 η Αυγούστου ήτο η τελευταία ημέρα της παρουσίας των Ελληνικών Αρχών εις την Σμύρνην. Από την 27 η Αυγούστου που έφθασαν οι Τούρκοι εις την Σμύρνην, ήρχισαν να γίνονται λεηλασίαι και φόνοι εις την πόλιν, την διοίκησιν της οποίας ανέλαβεν από της επομένης ημέρας ( δηλ. της 28 ης Αυγούστου), ο Νουρεντίν. Καθ όλας τας επομένας ημέρας και μέχρι της 31 ης Αυγούστου, κατά την οποίαν έλαβε χώραν η πυρπόλησις της Σμύρνης, η τρομοκρατία ενετάθη και οι πλείστοι των συλλαμβανομένων, εφονεύοντο. Πολλοί ξένοι και Έλληνες, αυτόπται μάρτυρες, περιγράφουν με τα μελανώτερα χρώματα, τις φρικώδεις στιγμές των ημερών της πυρκαϊας της Σμύρνης, η οποία ήτο προγραμματισμένη και καλώς οργανωμένη. Όπως γράφει ο τότε Αμερικανός Πρόξενος στην Σμύρνη GEORGE HORTON, «ο συστηματικός εμπρησμός της Σμύρνης έγινε από τους στρατιώτας του Μουσταφά Κεμάλ με τον σκοπόν να εξολοθρευθούν οι χριστιανοί της Μικράς Ασίας και να μην ξαναγυρίσουν ποτέ πια στην Πατρίδα τους. Βέβαιον είναι ακόμη, ότι εκτός από την φωτιά είχον προσχεδιασθεί και αι σφαγαί και αι λεηλασίαι. Χιλάδες υποφέρουν και αποθνήσκουν εις την Σμύρνην. Η κατάστασις αυτών των ανθρώπων, υπερβαίνει πάσαν περιγραφήν. Δεν ενθυμούμαι επεισόδιον εις την ιστορίαν παρομοίων ανθρωπίνων συμφορών. Έχοντες οπίσω των τα καιόμενα σπίτια των, οι άνθρωποι αυτοί μένουν επί ώρας και ημέρας εις την προκυμαίαν της Σμύρνης γυναίκες, άνδρες και παιδιά κραυγάζοντες και εκλιπαρούντες πλοία διά να φύγουν.». Ο Κορδάτος, αναφέρει, ότι η επικρατούσα κατάστασις, ήτο «σωστή κόλασις». Ανάλογα αναφέρει και ο Μητροπολίτης της Εφέσου. Θα πρέπει να λεχθεί, επίσης, ότι ο εμπρησμός της Σμύρνης, εκτός από τας μεγάλας καταστροφάς που προκάλεσε, διόγκωσε και το προσφυγικόν κύμα. Η καταστροφή της Σμύρνης, της πρωτευούσης του Μικρασιατικού Ελληνισμού, εσήμανε το τέλος της Ελληνικής παραδόσεως και της συνεχούς Ελληνικής παρουσίας τριών χιλιετιών εις την Μικρασίαν. Η εκδίωξις του Ελληνικού στοιχείου της Ιωνίας, απετέλεσεν ένα ιστορικόν βιασμόν, καθ όσον απέκοψεν την Δυτικήν Μικράν Ασίαν από τον ενιαίον ιστορικώς Ελληνοχριστιανικόν Αιγαιοπελαγίτικον χώρον. Ο Ελληνικός πληθυσμός της Μικράς Ασίας, ο οποίος είχε παγκοσμίου σημασίας αποστολήν επί τρεις και πλέον χιλιετηρίδας, προσφυγών εις το Ελληνικόν Κράτος, εγκατεστάθη εις πολλά διαμερίσματα αυτού, εις πολλούς δε οικισμούς εδόθησαν Μικρασιατικά ονόματα, ως Νέα Φιλαδέλφεια, Νέα Σμύρνη, Νέα Ιωνία κ.λπ. Το Έθνος μας, εδέχθη τους διωγμένους Μικρασιάτας αδελφούς μας και οργάνωσε την μεταφοράν, την περίθαλψιν και την αποκατάστασιν των. Τέλος, θα πρέπει να σημειώσωμεν με έμφασιν, ότι το τραγικόν τέλος του Μητροπολίτου Σμύρνης Αγίου Χρυσοστόμου, είναι αρρήκτως συνδεδεμένον με τας τελευταίας στιγμάς της από αμνημονεύτων ετών Ελληνικωτάτης Σμύρνης και σύμπαντος του Μικρασιατικού Ελληνισμού. Ειδικώτερον, ο Εθνο- Ιερομάρτυς Άγιος Χρυσόστομος, Μητροπολίτης Σμύρνης ο από Δράμας, με τους απαραμίλλους εθνικούς του αγώνας και προπάντων με την μαρτυρικήν εθελοθυσίαν του υπέρ Πίστεως και Πατρίδος, υπήρξε πράγματι, κατά γενικήν αναγνώρισιν και ομολογίαν, η μορφή και το σύμβολον του μαρτυρίου του Μακεδονικού και του Μικρασιατικού Ελληνισμού, μορφή συνάμα αντιπροσωπευτική της θυσίας του Ελληνικού κλήρου εις τον βωμόν της Πατρίδος, κατά την έκφρασιν του Καθηγητού της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Γεωργίου Γαλίτη. Ο Άγιος Χρυσόστομος, υπήρξε τω όντι εκφραστής και πιστός ερμηνευτής της συζυγίας Ορθοδοξίας και Ελληνισμού. Ως εκ τούτου ορθώς και δικαίως η Ιερά Συνόδος της Εκκλησίας της Ελλάδος καθόσον τούτο αδυνατούσε να το πράξει η Σύνοδος του Οικουμενικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως, λόγω της δυσμενούς και ιδιομόρφου θέσεώς της εντός του Τουρκικού Κράτους παμψηφεί ανεκήρηξεν την Αγιότητα του Μητροπολίτου Σμύρνης Χρυσοστόμου και η μνήμη του εορτάζεται την Κυριακήν προ της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού ( Εγκύκλιος 2556 της 5 ης Ιουλίου 1993 της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος). Σύμφωνα δε με Απολυτίκιον, που συνέθεσεν ο ιδιαίτερος Γραμματεύς του Αγίου Χρυσοστόμου, και μετέπειτα Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Λεωνίδας Φιλιππίδης, ο Άγιος Χρυσόστομος, περιεβλήθη τον φωτοστέφανον του Εθνομάρτυρος και Ιερομάρτυρος, αφού «γενναίως αθλήσας υπέμεινε υπέρ Πίστεως και Πατρίδος θάνατον».

14 14 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2010 Λαογραφικές μαρτυρίες σε χρονογραφήματα του Νίκου Καραντηνού συνέχεια από τη σελ. 9 μπορεί να πατηθεί. Νομίζω ότι, πέρα από τη συμβολική (και θρησκευτική) αξία του ψωμιού, η μεταχείριση αυτή οφειλόταν και στο ότι αποτελούσε είδος «ουσιώδες εν ανεπαρκεία», βασικό τρόφιμο που πολλοί δεν μπορούσαν να το χορτάσουν. 10. Διάσπαρτες λαογραφικές πληροφορίες. Σε πολλά από τα κείμενα που (ανα)δημοσιεύονται στον τόμο που αναφέραμε, ο ενδιαφερόμενος μπορεί να επισημάνει αρκετές ακόμα πληροφορίες που αποτελούν έγκυρες βιωματικές μαρτυρίες, καταγραμμένες από ευαίσθητο δέκτη με σπουδαία εκφραστική δυνατότητα. Στο χρονογράφημα «1942: Χιόνια και πείνα» λ.χ. έχουμε μαρτυρίες για τα φοιτητικά συσσίτια, για τα λαϊκά συσσίτια και για το ρόλο των αντιστασιακών οργανώσεων. Στο κείμενο «Οι διακοπές που δεν χαρήκαμε» αναφέρεται στην εργασία του κατά τη διάρκεια των μαθητικών του χρόνων. Μαζί όμως έχουμε και πληροφορίες για την Κεντρική Λαχαναγορά του Ρουφ, την «παραγκούπολη», τα μαγαζιά, τα καρότσια, τα γαϊδουράκια, τις σούστες και τα σπάνια αυτοκίνητα. Κι άλλες πληροφορίες για τους παραγωγούς, τους μικρομανάβηδες και τα «τρίτα χέρια». Στο χρονογράφημα «Ο Εύγερος (κι η πολιτιστική του προσφορά)» εκτός από τις παραδοσιακές ασχολίες των κατοίκων του χωριού, αναφέρεται και στην πολιτιστική τους δραστηριότητα: συναυλίες παραδοσιακών και άλλων τραγουδιών, συνδεδεμένων και με τους λαϊκούς αγώνες των Ριζοσπαστών, όπως το «Παπόρο», διδασκαλία δημοτικών και λαϊκών χορών, συναφείς εκδόσεις κ.ά. Βλέπουμε λοιπόν ότι στην επιλογή αυτή των χρονογραφημάτων του Νίκου Καραντηνού από τα 91 δημοσιευμένα τα εννέα, δηλαδή ποσοστό 10%, έχει έκδηλο λαογραφικό ενδιαφέρον. Κι αυτό από ένα συγγραφέαδημοσιογράφο, που η πένα του είχε κύρια στρατευμένο πολιτικό και αγωνιστικό προσανατολισμό. Η λαογραφία, τόσο η αναφερόμενη στις παραδοσιακές αγροτικές κοινωνίες όσο και η αναφερόμενη στην αστική ζωή, παλαιότερη και νεώτερη, διεισδύει άμεσα ή έμμεσα (και πρέπει να αναζητείται) σε κάθε προσιτή προφορική και γραπτή πηγή. Βιβλιογραφία Ρηγάτος Γ.: Από τη ζωή και το έργο του Νίκου Καραντηνού [Παρουσίαση βιβλίου]. Περιοδ. «Η Εύγερος», τεύχ. 19, σελ , Ιούνιος-Ιούλιος-Αύγουστος [Αναδημοσίευση και στη Β έκδ. του πιο κάτω βιβλίου]. Τσιντίλη-Βλησμά Ρίτα: Τότε που μετρούσαν τις νύχτες τ άστρα. Έκδοση του Συλλόγου Φαρακλάδων «Η Εύγερος». Αθήνα , Τα λαογραφικά μουσεία, έκφραση του τοπικού λαϊκού πολιτισμού συνέχεια από τη σελ. 5 θεση η παλαιότητα ενός αντικειμένου για να προκαλέσει το ενδιαφέρον για τη διάσωση και έκθεσή του. Κάθε σκεύος καθημερινής χρήσης, επαγγελματικό εργαλείο, κόσμημα ή εξάρτημα φορεσιάς και όποιο άλλο δημιούργημα των χεριών μας και υλικά παραδοσιακά, αποτελεί οργανικό μέρος ενός συνόλου, στο οποίο το συγκεκριμένο αντικείμενο ανήκει αναπόσπαστα. Για αυτό ιδεώδες θα ήταν κάθε αντικείμενο να παρουσιάζεται στη χρήση του και στο πλαίσιο του δεδομένου πολιτισμικού συστήματος. Η ζωή έτσι της παραδοσιακής κοινωνίας θα δίδεται όχι κατακερματισμένη, αλλά ως πνευματικό και οικονομοτεχνικό σύνολο. Ένα συγκροτημένο Λαογραφικό Μουσείο διασώζεται και προβάλλει σημαντικό τμήμα της πολιτισμικής μας κληρονομιάς, η οποία βέβαια περιλαμβάνει ευρύτερο σύνολο μνημείων και δημιουργημάτων. Αυτονόητο είναι ότι η προβολή του τοπικού στοιχείου ως πρωτεύοντος σκοπού ενός Μουσείου, πρέπει να αποτελεί προϊόν συνειδητής και υπεύθυνης επιλογής. Έκθεση αντικειμένων με αβέβαιη τοπική παράδοση και με ελλιπή πληροφόρηση ή και με συμφυρμό προέλευσης και χρηστικής λειτουργίας, μόνο αρνητικά θα λειτουργήσει. Για συγκριτικούς όμως λόγους και γενικότερα για επιστημονικούς, και αντικείμενα αλλότριων τόπων και μάλιστα γειτονικών μπορεί να έχουν θέση σε ένα τοπικό Λαογραφικό Μουσείο, αρκεί να υπάρχει ρητή αναφορά τόπου προέλευσης και χρήσης τους. Το Λαογραφικό Μουσείο, με τον χαρακτήρα του ως μονάδας για διάσωση, έκθεση και προβολή ειδικού τμήματος της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, λειτουργεί σαν μια μικροκοινωνία χρηστικών και διακοσμητικών αντικειμένων, δίδοντας μια σφαιρική εικόνα τού παραδοσιακού τρόπου ζωής του τόπου, σε όσον το δυνατόν περισσότερες εκφάνσεις της. Τα εκθέματά του θα υποβοηθούν, ίσως όσο κανένα άλλο στοιχείο, για την αυτογνωσία μας ως μελών μιας κοινωνίας με ομότροπα ήθη και έθιμα, και μάλιστα σήμερα, με την Ενωμένη Ευρώπη και την ολονέν συντελούμενη παγκοσμιοποίηση, που αναδεικνύουν τον λαϊκό μας πολιτισμό βασικό στοιχείο της ιδιαίτερης ταυτότητάς μας ως λαού.

15 Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2010 XΟΡΟΣΤΑΣΙ 15 Επίσκεψη μνήμης και τιμής στη Μακρόνησο από την Πανελλήνια Ενωση Κρατουμένων Αγωνιστών Μακρονήσου (ΠΕΚΑΜ) Με μεγάλη συμμετοχή κόσμου πραγματοποιήθηκε άνυδρο ξερονήσι, απέναντι από το Λαύριο, όπου, (λίγο την 1η Ιουνίου επίσκεψη στο μαρτυρικό ξερονήσι πριν τη λήξη του Εμφυλίου Πολέμου, στις αρχές του της Μακρονήσου, όπου χιλιάδες Ελλήνων εξορί- στηκαν και βασανίστηκαν από Έλληνες, βασανίστηκαν από Έλληνες, από την Άνοιξη του 1947 μέχρι τον Μάϊο του 1954, λίγο πριν τη λήξη του εμφυλίου πολέμου και μετά, για λόγους πολιτικών αντιπαλοτήτων. Διοργανωτής της εκδρομής ήταν η Πανελλήνια Ένωση Κρατουμένων Αγωνιστών Μακρονήσου (ΠΕ και μετέπειτα), είχαν μεταφερθεί χιλιάδες πολιτικών εξόριστων, ανδρών και γυναικών με βασικό στόχο τη πολιτική τους εξουθένωση και εξόντωσή τους. Εκεί είχαν δημιουργηθεί πέντε στρατόπεδα «ανεπιθύμητων» -ουσιαστικά ομήρων- κρατούμενων αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης. Σύμφωνα με τον σχεδιασμό των τότε κρατούντων, ο σκοπός τους ήταν, με τη λήξη ΚΑΜ). του εμφυλίου πολέμου, να περάσουν από τα «αναμορφωτήρια» Στο ταξίδι μνήμης συμμετείχαν πολλοί φίλοι και συγγενείς των τότε πολιτικών εξορίστων καθώς και ορισμένοι από τους τότε κρατούμενους που επέζησαν μέχρι σήμερα, όπως είναι οι:νίκος Μανδράκας, Πλουσία Λιακατά, Γρηγόρης Ριζόπουλος, Έλλη Νικολάου, Ζωζώ Πετροπούλου, Πότα Κακαβά, Παναγιώτης Μακρής κ.ά. Όλοι οι επισκέπτες, απέδωσαν, με δέος και σεβασμό, τον απαιτούμενο φόρο τιμής στους πεσόντες αγωνιστές της ελευθερίας και τους εκλιπόντες. Η ατμόσφαιρα της εκδήλωσης ήταν άκρως συγκινητική, ιδιαίτερα για τους παρευρισκόμενους αυτόπτες μάρτυρες, οι οποίοι δεν σταματούσαν ούτε στιγμή να αναπολούν και να διηγούνται σε νεότερους σκηνές από την εκεί καθημερινή διαβίωσή τους. Όμως, μαζί μ αυτούς τους ζωντανούς, αδιάψευστοι μάρτυρες παραμένουν ακόμη και τα ψυχρά κτήρια, ερειπωμένα κι αυτά, που στέγασαν τις διάφορες υπηρεσίες, καθώς και τα σκόρπια κομμάτια από τα συρματοπλέγματα που αποτελούσαν φραγμό για τους κρατούμενους προς την ελευθερία. Επίσης, παραμένει, σχεδόν ανέπαφο από τον χρόνο, το πέτρινο θέατρο που έχτισαν με τα χέρια τους και με πολύ ιδρώτα και κόπο, οι ίδιοι οι πολιτικοί εξόριστοι, για να συμβολίζει πάντα ότι το πνεύμα της ελευθερίας και του Πολιτισμού μας δεν φυλακίζονται ποτέ αλλά αντέχουν στο χρόνο. Ομιλητές στην εκδήλωση μνήμης και τιμής στους πολιτικούς εξόριστους, που έγινε μπροστά στο μνημείο της ελευθερίας, ήταν ο γλύπτης του Μνημείου αυτού Γρηγόρης Ριζόπουλος, ο οποίος, εκ μέρους της Πανελλήνιας Ένωσης Κρατουμένων Αγωνιστών Μακρονήσου (ΠΕΚΑΜ), και ο Μάριος Βαλάσης Συρίγος, Πρόεδρος του Εργατικού Κέντρου Λαυρίου. Στη συνέχεια έγινε προσκλητήριο νεκρών και κατάθεση στεφάνων από εκπροσώπους διαφόρων πολιτικών και άλλων Φορέων που παρευρίσκονταν εκεί. Ακόμη, έγινε ξενάγηση στους χώρους μαρτυρίου του στρατοπέδου των εξορίστων και εγκαταβίωσης των <<ελεύθερων πολιορκημένων>> από τον, τότε, κρατούμενο Νίκο Μανδράκα. Η Μακρόνησος ήταν και είναι ένα ακατοίκητο και και οι πολίτες, πολιτικοί κρατούμενοι και να συνεχίζουν επ αόριστον τη λειτουργία τους. Μάλιστα, από την αρχή, εφαρμόστηκε ένα σχέδιο πολύμορφων δυσκολιών, στερήσεων, ψυχολογικής βίας, εξευτελισμών, μεθόδων τρομοκρατίας και βασανισμών, ατομικών και ομαδικών, που αρκετές φορές κατέληγαν ακόμη και στον ατομικό ή ομαδικό θάνατο, όπως ήταν η δολοφονική επίθεση του Φλεβάρη 1947, που είχε περισσότερους από 350 νεκρούς. Όμως, παρά τις απάνθρωπες προσπάθειες των φυλακτικών δυνάμεων για βίαιη και μαζική «αναμόρφωση» των συνειδήσεων, για ιδεολογική αλλοτρίωση και για φυσική εξόντωση, εκείνοι, οι κρατούμενοι, έγραψαν σελίδες άφθαστου ηρωισμού και ανθρώπινου μεγαλείου. Δεν τους πτόησε ούτε η σωματική βία ούτε και ο πόνος. Διατήρησαν τις αξίες και τα ιδανικά τους και αντιπάλεψαν την απάνθρωπη και κτηνώδη βία των τότε κρατούντων. Η ανθρώπινη τιμή και αξιοπρέπεια, η ανθρώπινη αλληλεγγύη και η συντροφικότητα νίκησαν τα εγκληματικά και φρικτά σχέδια «αναμόρφωσης». Έτσι έγραψαν τη δική τους ιστορία, έστω και δέσμιοι των συνελλήνων τους και σήμερα η Μακρόνησος αποτελεί ένα μνημείο της σύγχρονης ιστορίας μας. Μια μορφή δικαίωσης ήρθε πολύ αργότερα, έστω και στο επίπεδο της επίσημης αναγνώρισης του αγώνα τους από το ίδιο το κράτος. Με την από υπουργική απόφαση, η Μακρόνησος ανακηρύχθηκε ως ιστορικός τόπος γιατί έχει σημαδέψει την ιστορία της νεότερης Ελλάδας και αποτελεί χώρο μνήμης για όλους τους Έλληνες και σύμβολο ελευθερίας της σκέψης και των ιδεών. Επίσης τα κτήρια των στρατοπέδων του νησιού χαρακτηρίστηκαν ως διατηρητέα μνημεία γιατί αυτά κτίστηκαν από τους ίδιους τους κρατουμένους, στα οποία έζησαν και τα οποία χαρακτηρίζουν στο συγκεκριμένο χώρο και την ιστορία του. Η μεγαλύτερη δικαίωση όμως είναι αυτή που παραμένει στη συνείδηση του λαού μας ως ένας φωτεινός φάρος της αξιοπρέπειας και του ηρωισμού των ανθρώπων εκείνων που αγωνίστηκαν μέχρι θανάτου για τα ιδανικά τους.

16 16 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2010 Ï ÐÝñóçò ðïéçôþò ÏìÜñ ÊáãéÜì Ëüãéá åõãíùìïóýíçò óôïí áèüíáôï ëüãï ôïõ ðïéçôþ Ìéá íýá öéëïëïãéêþ ðñïóýããéóç του Γιάννη Μότσιου, καθηγ. Φιλολογίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Αφιερώνεται στη Δρα Τουμπά Κερμανί, καθηγήτρια Πανεπιστημίου Τεχεράνης μεγάλος ποιητής, μαθη- Ο ματικός, αστρονόμος, γιατρός και φιλόσοφος του Ιράν Ομάρ Καγιάμ (στα Περσικά Αμπού αλ-φαθ Ομάρ εμπν Εμπραχίμ αλ-καγιάμι) γεννήθηκε στην πόλη Νισαπούρ περίπου το 1038 και πέθανε στη γενέτειρα γη περίπου το Έζησε, σπούδασε και διέπρεψε στα μεγαλύτερα επιστημονικά και καλλιτεχνικά κέντρα της εποχής στην Περσία, στις πόλεις Νισαπούρ, Σαμαρκάνδη, Ισφαχάν, ενώ το 1092 επισκέφθηκε τη Μέκκα. Ως σήμερα, παραμένει ο καλύτερος τεχνίτης του λυρικού είδους των ρουμπαγιάτ 1. Μια μικρή, αλλά σημαίνουσα τα μέγιστα λεπτομέρεια: όταν οι ποιητές της εποχής του έπαιρναν τα λογοτεχνικά ψευδώνυμα Ουράνιος, Θείος, Τρισευτυχισμένος κ.ο.κ., ο Ομάρ διάλεξε για λογαριασμό του το ταπεινό, αλλά τόσο χρήσιμο για την περιοχή επάγγελμα του πατέρα του: Καγιάμ που στα Ελληνικά σημαίνει Σκηνοποιός, ( Τσαντιροποιός ). Τα ρουμπαγιάτ αποτελούν είδος της λυρικής ποίησης που ευδοκίμησε στην τέχνη του λόγου (δημοτική και λόγια) της Εγγύς και Μέσης Ανατολής, της Κεντρικής και Κεντρικοανατολικής Ασίας. Τον 9ο και 10ο αιώνα χρησιμοποιούν το είδος λόγιοι ποιητές, αλλά μόνο ο Ομάρ Καγιάμ που έγραψε ποίηση αποκλειστικά στη μορφή των ρουμπαγιάτ, ανέβασε τόσο ψηλά το είδος και το καθιέρωσε αρχικά στην Περσία, και στη συνέχεια σε όλο τον αραβικό και μουσουλμανικό κόσμο. Ο ελεύθερος στοχασμός τού Ομάρ Καγιάμ βρήκε πλήρη έκφραση στον 11σύλλαβο στίχο, αλλά με την ειδική επιλογή των μέτρων, ώστε οι στίχοι να διαμορφώνονται κάθε φορά ελεύθερα σε επίπεδο ρυθμών, ακολουθούν και μορφοποιούν αντίστοιχα ποιητικά τον ελεύθερο στοχασμό του. Το μορφολογικό ξάφνιασμα με την παραβίαση της αναμονής σε επίπεδο ομοιοκαταληξίας προετοιμάζει το κλείσιμο της στροφής με δυο εκπλήξεις: με την αφοριστικού χαρακτήρα διατύπωση του νοήματος στον 4ο στίχο και με τη ταυτόχρονη επιστροφή (στη φαντασία) στην ομοιοκαταληξία των δυο πρώτων στίχων. Μορφή και περιεχόμενο δένονται και λειτουργούν αισθητικά με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Ρουμπαγιάτ 2 Ο ποιητής Ομάρ Καγιάμ 1 Από πού ήρθαμε; Για ποια τραβούμε μέρη; Το νόημα τής ζωής ποιο; Κανείς δεν το ξέρει. Πόσες ψυχές δε χάθηκαν, δε γίνανε στάχτη, Πείτε μου πού ν ο καπνός και πού τ αγέρι;, 2 Γνωστοί τού ποτού οι κανόνες: Ποιος πίνει; Πότε, πόσο και με ποιον το κρασί του πίνει; 1. Ρουμπάι (ενικός), ρουμπαγιάτ (πληθυντικός αριθμός): 4στιχη στροφή ενδεκασύλλαβων στίχων με ομοιοκαταληξίες ααβα (πρώτος, δεύτερος και τέταρτος) ομοιοκαταληκτούνται με την ίδια ρίμα, ενώ ο τρίτος είναι ανομοιοκατάληκτος. Σπανίως χρησιμοποιεί την καθολική ομοιοκαταληξία αααα. 2. Μετάφραση ποιημάτων: Γιάννης Μότσιος

17 Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2010 XΟΡΟΣΤΑΣΙ 17 Αν τηρηθούν, δίχως άλλο φέρνουνε γούρι, Σημάδι σωφροσύνης το ποτό? ποτέ οδύνη. 3 Αλισβερίσι νά χεις με κουτό, δεν είναι ντροπή. Βάλε στο νου για καλά του Ομάρ τη συμβουλή: Όχι μην πεις, αν σου προτείνει ο σοφός μαχαίρι. Μην πάρεις ούτε βάλσαμο απ του κουτού το χέρι. 4 Για τον που πλάθει τον πηλό ο λόγος, τον τσουκαλά. Την πάσα τέχνη έβαλε με γνώση, και με πολύ σεβντά. Στου είναι το στρωσίδι έχυσε την κούπα του γιομάτη Κι άναψε μέσα του των πόθων όλων πυρκαγιά. 5 Κι αν μόνο μ ένα τούβλο μετριόταν όλο μου το βιο, Θα τό δινα ποτήρι να γιομίσω μες σε κρασοπωλειό. Κι αύριο τί θα κάνω; Σκούφια και ρούχο θα σκοτώσω. Δεν τα ύφανε με τα χέρια της καμιά θεά στον αργαλειό! 6 Δίχως μέθης τσαμπί, παρά τσακιστό δεν αξίζ η ζωή. Δίχως λύρας σκοπό, τσακιστό δεν αξίζει παρά η ζωή. Κι όσο πιο μακριά σε τούτο τον κόσμο κι αν βρεθώ, Χωρίς κρασί κι ηδονή, παρά τσακιστό δεν αξίζ η ζωή. 7 Δεν πίνω το κρασί γιατί λατρεύω το κρασί. Δεν πίνω για να μπω στης έκλυτης ζωής το βούρκο. Πίνω για ν αναπνεύσω έξ από μένα μια στιγμή. Εξ από μένα να βρεθώ για τούτο πίνω το κρασί. 8 Ο φόβος τού θανάτου πίστεψέ με!- δε μ αγγίζει. Πιο τρομερή είν η ζωή. Τί μου τοιμάζει η μοίρα; Δανεικιά την ψυχή μου από κάπου την πήρα: Και τη γυρίζω πίσω, σαν πίσω μου κλείσει η θύρα. 9 Τινάζω της ελπίδας το κλωνί ; καρπέ του πόθου, πότε θα φανείς; Σε τόσο σκότος τρομερό, της τύχης το νήμα πώς να το βρει κανείς; Στενό κι άφωτο παντελώς, κι υγρό της ζωής το μπουντρούμι: Προς την αιωνιότητα τη φωτεινή τη θύρα πώς να βρεις; 10 Στους τάφους οι κεκοιμημένοι, επέστρεψαν στη Γη οι τιποτένιοι γιοι Σε μοίρα υπόκεινται οικτρή η τέφρα τους εν τόπω απλώθηκε παντί. Ποια μέθη θολώνει το μυαλό και τους βαστάει στην αγωνία; Η φρόνηση σε ζόφο βουτηγμένη, έως της Κρίσεως τη στιγμή. Μια απάντηση σε μια πιθανή ερώτηση: Σε τί συνίσταται η μαγεία, η αισθητική έλξη των στίχων του Ομάρ Καγιάμ; Αλλιώτικα: γιατί άνθρωποι και λαοί νιώθουν την ανάγκη να ακούσουν κατά διαστήματα (η πρώτη εντύπωση κατά άτακτα) ρουμπαγιάτ του μεγάλου Πέρση ποιητή; Γιατί να αισθάνονται την αναγκαιότητα για διάλογο τού κάθε χωριστού σήμερα με το χτες τού Ομάρ Καγιάμ; Για να κατανοήσουμε καλύτερα το φαινόμενο Ομάρ Καγιάμ, προσφεύγω σε παρόμοια σχεδόν μοίρα δυο Ελλήνων (από την αρχαιότητα) ποιητών: του Αίσωπου και του Ανακρέοντα, ενώ από τους φιλόσοφους αξίζει να θυμηθούμε τον Επίκουρο και τον Αριστοτέλη. Η υγεία τού σώματος και της ψυχής, η ελευθερία τού πνεύματος, η επιδίωξη καταστάσεων ευφορίας, η βαθυστόχαστη και ανήσυχη δραματική σκέψη για τα περασμένα, τα τωρινά και τα μελλούμενα κάνουν επιθυμητό (αν όχι απαραίτητο) το διάλογο με κείμενα που βγήκαν από τη δημοτική (διάλογος με το λαό), τη λόγια καλλιτεχνική δημιουργία, από το ζωντανό παρελθόν, από τις ζωντανές αξίες λαών και εποχών. Κάτι το ενημερωτικό: όσο πιο πολύ στο παρελθόν (και στο παρόν, βέβαια) οι ποιητές αφουγκράστηκαν και εξέφρασαν με καλούς στίχους τον ελεύθερο και υγιή άνθρωπο, αυτόν που διψάει για ζωή και χαίρεται τούτη τη ζωή, αυτόν που σκέπτεται τα της ζωής όχι μόνο επιφανειακά, αλλά με το νου προς το απροσμέτρητο βάθος, προς την ίδια την ουσία τους, τόσο πιο πολύ νιώθουν επείγουσα την ανάγκη για ουσιαστική επαφή και έντονο διάλογο με το ποιητικό συνέχεια στη σελ. 20

18 18 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2010 Μουσική και τραγούδια της Λέσβου και της Μικράς Ασίας aπό τον Σόλωνα Λέκκα* Τραγούδια της Λέσβου και της Μικράς Ασίας και του ευρύτερου ελλαδικού χώρου παρουσίασε στις 18 Ιουνίου ο αυθεντικός λαϊκός τραγουδιστής Σόλων Λέκκας στο Στούντιο Λήδρα στην Πλάκα της Αθήνας. Έπαιξαν οι μουσικοί, που συνοδεύουν τον Σ. Λέκκα τα τελευταία χρόνια: Νίκος Ανδρίκος, Δημήτρης Μυστακίδης, Λευτέρης Παύλου, Μάρκος Σκούλιος, Απόστολος Τσαρδάκας και Γιώργος Ψάλτης. Όλοι τους έχουν διδαχθεί από τον Σόλωνα Λέκκα το ρεπερτόριο και το ύφος της μουσικής της Μυτιλήνης σε μακρόχρονη σύμπραξη μαζί του σε όλα τα επίπεδα της μουσικής επιτέλεσης (συναυλίες, ζωντανές εμφανίσεις, ηχογραφήσεις κ.ά.). Η εκδήλωση οργανώθηκε από το Μουσικό Πολιτιστικό Εργαστήριο του Τμήματος Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου σε συνεργασία με το Τμήμα Λαϊκής και Παραδοσιακής Μουσικής του ΤΕΙ Ηπείρου, με υπεύθυνη την καθηγήτρια του Παντείου κ. Χαρίκλεια Τσοκανή. Την όλη παραγωγή επιμελήθηκαν και συντόνισαν η ιστορικός Μαρία Ζουμπούλη και ο μουσικολόγος Γιώργος Κοκκώνης. Μια ημέρα πριν, στις 17/6/2010, πραγματοποιήθηκε στο Στούντιο Λήδρα και μια συναυλία του μουσικού σχήματος Motivasyon, που είναι στελεχωμένο από μέλη του Τμήματος Λαϊκής και Παραδοσιακής Μουσικής του ΤΕΙ Ηπείρου. Το σχήμα αυτό δημιουργήθηκε από τον μουσικολόγο Νίκο Ανδρίκο και λειτουργεί σε πλαίσιο εργαστηριακό ως ερευνητικός πυρήνας με σκοπό τη μελέτη, τη δημιουργία και την κατάθεση μιας σύγχρονης εκτελεστικής πρότασης αναφορικά με διάφορα μουσικά ιδιώματα. Κυρίως όμως συνεργάζονται με τους φοιτητές πειραματικά για να προσεγγίσουν από μουσικολογική άποψη την ιστορία, την φόρμα, την αισθητική της μουσικής, αλλά και καλλιτεχνικά, ως επιτελεστές (εκτελεστές-ερμηνευτές) για να γνωρίσουν την τεχνική των οργάνων, το ρεπερτόριο, τις τεχνικές και την αισθητική της εκτέλεσης. Για το λόγο αυτό, κατά τις δυο ημέρες των εκδηλώσεων πραγματοποιήθηκαν και δυο πρόβες-εργαστήρια, που αποτελούν μια διαδραστική παρουσίαση του όλου εγχειρήματος, ώστε οι παρευρισκόμενοι να έρθουν σε άμεση επαφή με τους ερευνητές και επιτελεστές και να συζητήσουν μαζί τους. Το Motivasyon και οι καθηγητές του Τμήματος Λαϊκής και Παραδοσιακής Μουσικής του ΤΕΙ Ηπείρου είχαν συμπράξει πολλές φορές με το λαϊκό τραγουδιστή Σόλωνα Λέκκα και προσπαθούν πάντα να υπηρετήσουν μιαν αυθόρμητη αλλά ουσιαστική μορφή επικοινωνίας μέσα από την παραδοσιακή λαϊκή και έντεχνη μουσική. επιλογή να παρουσιαστούν τραγούδια της Λέσβου έγινε επειδή η Η Λέσβος αποτελεί έναν χώρο σφύζοντος μουσικού πολιτισμού με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που αποδίδονται τόσο στη γεωγραφική της θέση όσο και στην ιστορία της. Ως προς τα μουσικά χαρακτηριστικά της Λέσβου παρατηρείται : πρώτον, μια μεγάλη ειδολογική ενότητα η οποία περιλαμβάνει βασικά στοιχεία από την δημώδη παράδοση, την προφορική γλωσσική φυσιογνωμία και ορισμένες αρχαϊκές μορφές του λαϊκού μουσικού πολιτισμού της όπως: παραλογές, κάλαντα, διηγήσεις, παιχνιδοτράγουδα, θρήνους κ.ά. Δεύτερον, μια αστική υφολογικά μουσική ιδιοτυπία, αποτέλεσμα ενός έντονου αστισμού που έλαβε χώρα στον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο κατά την ύστερη Οθωμανική περίοδο( ). Ακριβώς αυτό το αστικό υπόστρωμα λειτουργεί ως δυναμικό συστατικό διαπολιτισμικών ανταλλαγών. Έτσι, στο τοπικό μουσικό ρεπερτόριο της Λέσβου ανήκουν στοιχεία από τον αστικό χώρο των Μικρασιατικών παραλίων και κυρίως, με σαφή λογιο-έντεχνο χαρακτήρα όπως: αστικής προέλευσης οργανικές μελωδίες (ζεϊμπέκικα, καρσιλαμάδες, συρτά), καθώς και δυτικότροπου χαρακτήρα μουσικές μορφές (όπως βάλς και τάγκο) στις οποίες αναγνωρίζει κανείς τα γούστα της αστικής ελίτ της Μυτιλήνης, στις αρχές του 20ου αιώνα. διαδικασία αστικοποίησης των ηθών της Η μουσικής εκτέλεσης και ερμηνείας στην περιοχή της Λέσβου δεν περιορίζεται μόνο στην εισαγωγή νεωτερικών μορφών έκφρασης, αλλά και στην έντεχνη επαναδιαχείριση του ήδη υπάρχοντος λαϊκού υλικού τόσο της Λεσβιακής υπαίθρου όσο και των Μικρασιατικών παραλίων, ιδιαιτέρως αυτού που ανήκει στην παράδοση των zeybek. Η μεταστοιχείωση αυτή * Τα περισσότερα πληροφοριακά στοιχεία του άρθρου αυτού προέρχονται από το ενημερωτικό φυλλάδιο της εκδήλωσης.

19 Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2010 XΟΡΟΣΤΑΣΙ 19 ενός ευρύτατου λαϊκού υποστρώματος αποτελεί ίσως το πλέον χαρακτηριστικό στοιχείο του μουσικού ιδιώματος της Λέσβου. Δεν καθορίζει μόνο το καθαυτό ρεπερτόριο, αλλά επιφέρει και σημαντική αλλαγή στο όλο μουσικό ύφος της παράδοσης. Οι αλλαγές αυτές εντοπίζονται στην ορχήστρα. Συναντώνται εδώ ορχήστρες με πρωταγωνιστή το σαντούρι ή και το βιολί, δυτικού τύπου μαντολινάτες, αλλά και κομπανίες αποτελούμενες από χάλκινα πνευστά (φυσερά), των οποίων η προέλευση φαίνεται να ανάγεται στις περίφημες μουσικές μπάντες του Οθωμανικού στρατού, που επέδειξαν έντονη δράση στην ευρύτερη περιοχή μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα. Σόλων Λέκκας αποδίδει μια σειρά από επιλεγμένα τραγούδια με σαφή ιστορική και αισθητι- Ο κή αναφορά στο λαϊκό μουσικό πολιτισμό της Λέσβου και των Μικρασιατικών παραλίων και λειτουργεί ως κύριος πληροφορητής στο όλο εγχείρημα που επιχειρείται. Στόχος δε είναι να αναδειχθεί η σημασία και η αξία του γλεντιού ως βασικού συστατικού στοιχείου της λαϊκής μουσικής κουλτούρας και η κάθε φορά δυνατότητά του να το αναβιώνει σε διαφορετικό κοινωνικό-πολιτισμικό περιβάλλον. Ειδικότερα, το ρεπερτόριο της συναυλίας του, περιλάμβανε έργα με ποικίλη προέλευση όπως : προφορικά τραγούδια της Λέσβου και των Μικρασιατικών παραλίων, αμανέδες, αστικά λαϊκά τραγούδια της Μεσοπολεμικής περιόδου, ρεμπέτικα καθώς και λαϊκά τραγούδια της δεκαετίας του 50. Στο πρώτο μέρος του προγράμματος έγινε μια νέα επιτελεστική προσέγγιση της μουσικής παράδοσης της Λέσβου από το λαϊκό στο λόγιο τραγούδι με διαλογικά οργανικά ταξίμια και φωνητική ανάπτυξη στα πρότυπα του (α)μανέ, καθώς και προφορικά τραγούδια που παλαιότερα τραγουδιόταν στις παρέες μόνο φωνητικά σαν καθιστικά σε ελεύθερο ρυθμό. Επίσης ορισμένα τραγούδια είχαν το ιδίωμα των τραγουδιών των καφέ-αμάν ενώ άλλα ήταν ορχηστρικά κομμάτια των μικρασιατικών παραλίων και, κυρίως, της Σμύρνης ή ήταν οργανικές πατινάδες που παλαιότερα παίζονταν με χάλκινα φυσερά πνευστά. Χαρακτηριστικά είναι και τα τραγούδια Πηγιανό Ζεϊμπέκικο, που χορεύεται κυρίως στο χωριό Πηγή αντικριστά, όπως άλλωστε χορεύονταν και όλα τα ζεϊμπέκικα στη Λέσβο και τη Μικρά Ασία, καθώς και το τραγούδι-χορός Κανάρια που, παλαιότερα, χορευόταν, κυρίως, στην Ερυθραία της Μ. Ασίας, στην Ανατολική Θράκη και στη Σμύρνη. Στο δεύτερο μέρος της μουσικής παράστασης έγινε παρουσίαση της μουσικής παράδοσης της Λέσβου στην λαϊκή της διάσταση. Ακούστηκαν και πάλι ταξίμια, με βιολί ή με κανονάκι ή με ούτι, τα οποία έχουν δεχθεί πολλές παραλλαγές, κατά περιοχές, τόσο ως προς το ποιητικό τους κείμενο όσο και ως προς τις μελωδικές τους αναπτύξεις ή, απλά, και ως προς τις ονομασίες τους. Επίσης ακούστηκαν ορισμένα τραγούδια του ευρύτερου ελλαδικού χώρου που προσαρμόστηκαν μελωδικά και ρυθμικά στον τύπο του παλαιότερου λαϊκού ζεϊμπέκικου, ο οποίος, ως γνωστόν, χορεύεται και ως καρσιλαμάς. Γενικότερα το δεύτερο μέρος ήταν περισσότερο ρυθμικό αφού περιλάμβανε και συρτούς χορούς (όπως το Αμυγδαλόσυρτο ) και ο Συληβριανός σκοπός, με σειρά δίστιχων (που παραλλάσσονται ελεύθερα από περιοχή σε περιοχή), ο οποίος γυρνάει σε Μπάλο και ολοκληρώνεται με (α)μανέ σε ρυθμό Ραστ, κάτι που, παλαιότερα, συνηθίζονταν πολύ στην περιοχή της Λέσβου. Το ευρύτατο ρεπερτόριο της συναυλίας υποστήριξαν δύο διαφορετικοί τύποι ορχήστρας, μια λαϊκή με : βιολί, κανονάκι, ούτι, κιθάρα, κρουστά, κατά τα πρότυπα των εκτελεστικών προτύπων των Καφέ-αμάν, και μια διαμορφωμένη σύμφωνα με το ενορχηστρωτικό μοντέλο αστικής-λόγιας μουσικής: βιολί, νέϊ, κανονάκι, λάφτα, κρουστά. Το πλέον χαρακτηριστικό σημείο του προγράμματος, όμως, ήταν ο ζεϊμπέκικος χορός που χόρεψε ο Σ. Λέκκας (αφού πρώτα έβγαλε τα παπούτσια του, κατά τα τοπικά έθιμα). Ο χορός αυτός ήταν ένας βιωματικός χορός που είχε όλα τα εκφραστικά στοιχεία αλλά και όλες τις κινητικές φόρμες και τους χορευτικούς τρόπους ενός γνήσιου παραδοσιακού λαϊκού χορευτή, όπως είναι, πραγματικά, ο Λέκκας. Τα ρυθμικά χορευτικά του βήματα ήταν απόλυτα ταυτισμένα με τα μουσικά ρυθμικά μοτίβα, με ελαφρά πατήματα που αντιστοιχούσαν σε κάθε μουσική νότα. Βήματα μικρά, στρωτά και παραδοσιακά χωρίς μπαλετίστικες φιγούρες, με στροφές απλές, ρυθμικές, χωρίς επίπλαστη χορογραφία. Όλες οι χορευτικές κινήσεις του ήταν σωστά ζυγισμένες στο μουσικό ρυθμό, με αναπηδήσεις και καθίσματα σταθμισμένα στο μουσικό χρόνο και αναπτύσσονταν μέσα σε ένα μικρό κυκλικό χώρο που ο ίδιος οριοθετούσε χορεύοντας. Το ίδιο ζυγισμένες μουσικοχορευτικά ήταν και οι κινήσεις των χεριών του, σε άμεση αρμονική σχέση με τις κινήσεις των ποδιών, με πολλές εναλλαγές ως προς την κατεύθυνσή τους προς τα πάνω και κάτω, δεξιά και αριστερά. Όλα αυτά τα χορευτικά στοιχεία ήταν συνδυασμένα, σε κάθε δευτερόλεπτο, με τα πλέον εκφραστικά χαρακτηριστικά του κάθε παραδοσιακού χορού, όπως είναι τα συχνά χορευτικά επιφωνήματα αλλά και η διαρκής άμεση επικοινωνία με τους μουσικούς. Ο Σόλων Λέκκας είναι ένας από τους τελευταίους εναπομείναντες της παλιάς γενιάς λαϊκών τραγουδιστών, ο οποίος μέσα από τον αυθόρμητο και άμεσο

20 20 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2010 Τ ερμηνευτικό του τρόπο κομίζει από το παρελθόν όχι ο άρχισε να τραγουδά συστηματικά μόνο μια αλλότρια (σε σχέση με τα άκρως ιδεολογηματικά σε ταβέρνα της Μυτιλήνης, όπου γνωρίστηκε νεοαστικά πρότυπα) αντίληψη για τον τρόπο με αρκετούς επαγγελματίες και ερασιτέχνες μουσικούς διαχείρισης του μουσικού υλικού αλλά και ένα ισχυρό από τη Λέσβο και την υπόλοιπη Ελλάδα. Από τα τέλη εχέγγυο για την βιωματική και προπαντός δημιουργική της δεκαετίας του 1990, έχει σχεδόν εγκαταλείψει το ενσωμάτωση του συγκεκριμένου είδους στο σήμερα. επάγγελμα του κατασκευαστή πέτρινων οικοδομημάτων Σόλων Λέκκας γεννήθηκε το 1940 στην Πηγή ενώ τραγουδάει μια-δυο φορές το μήνα ως επαγγελματίας μουσικός σε διάφορες εκδηλώσεις, κυρίως, στη Ο Λέσβου. Καταγόμενος από γενιά μαστόρων της πέτρας με αρβανίτικες ρίζες ασχολήθηκε και ο ίδιος με Θεσσαλονίκη αλλά και στη Μυτιλήνη. την τέχνη αυτή, ενώ περιστασιακά δραστηριοποιήθηκε Ο Σόλων Λέκκας έχει ήδη ηχογραφήσει κάποια τραγούδια ως ερασιτέχνης λαϊκός τραγουδιστής. Για ένα μικρό σε συνεργασία με διάφορους ερευνητές ή και χρονικό διάστημα, στις αρχές της δεκαετίας του 1970 μουσικούς, ορισμένα από τα οποία συμπεριλαμβάνονται τραγούδησε επαγγελματικά σε πανηγύρια της Λέσβου, στην έκδοση <<Μουσικά σταυροδρόμια στο Αιγαίο: Λέσβος σε συνεργασία με το βιολιστή Μιχάλη Μυρογιάννη, το (19ος 20ος αι.)>>, Εξάντας, 2000, σε επιμέλεια σαντουριέρη Γιάννη Σουσαμλή, τον κλαρινίστα Ευριπίδη Γ. Χιούρη, ενώ όψεις της ζωής του έχουν καταγραφεί και τον σαντουριέρη Κώστα Ζαφειρίου κ.ά. σε ντοκυμαντέρ από διάφορους σκηνοθέτες. Ï ÐÝñóçò ðïéçôþò ÏìÜñ ÊáãéÜì του Γιάννη Μότσιου, καθηγ. Φιλολογίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων συνέχεια από τη σελ. 17 έργο του Ομάρ Καγιάμ. Εξέφρασε τους ανθρώπους του περιβάλλοντος και του λαού του με τέτοια πληρότητα, ώστε να χωρούν άνθρωποι άλλων λαών και άλλων εποχών. Κράτησε από τους συγκαιρινούς του το παντοτινό και παράτησε στη λήθη το πρόσκαιρο και το εφήμερο. Πατούσε σταθερά και με γνώση στην παράδοση. Και η παράδοση οποιουδήποτε λαού δε φοβάται (πιο σωστά επιδιώκει) τη φιλοσοφική και αισθητική χρήση της παράδοσης (δημοτικής και λόγιας) άλλων λαών. Κι αυτό συγκαταλέγεται στη δύναμη, και ποτέ στην αδυναμία. Δηλώνει αντιπροσωπευτικότητα, ικανότητες αφομοίωσης και γόνιμης χρήσης. Είναι γνωστό, ότι ο Ομάρ Καγιάμ χρησιμοποίησε Αίσωπο, Ανακρέοντα, Επίκουρο, Αριστοτέλη. Για να υμνήσει κανείς την ελευθερία, προωθημένες σκέψεις και ζεστά αισθήματα, δικά του και άλλων ανθρώπων, για να φιλοσοφήσει ελεύθερα την ανθρώπινη ζωή στην πολυπλοκότητά της, πρέπει να διαθέτει αρετήν και τόλμην. Ο Ομάρ Καγιάμ τα είχε και τα δυο, και μάλιστα σε χαλεπούς καιρούς, όταν για παρόμοιους στίχους μπορούσε να το πληρώσει ακριβά: με το κεφάλι του παλουκωμένο σε πλούσιο παζάρι της Ανατολής. Προς γνώσιν και συμμόρφωσιν των αντιφρονούντων. Αυτών που δεν λογάριαζαν στα σοβαρά τον ζαβό νόμο της εκάστοτε εξουσίας. Και με το λόγο τους προσπαθούσαν να ανοίγουν τα μάτια του πλήθους που το έριχναν σε λήθαργο άλλοι, από την όποια εξουσία, που είχαν συμφέρον και ένιωθαν την ανάγκη για κάτι παρόμοιο: χτες, σήμερα, στον αιώνα τον άπαντα. Και κάτι τελευταίο, όσον αφορά τους λόγους για τους οποίους οι μετά τον Ομάρ Καγιάμ άνθρωποι και γενιές ανθρώπων και λαών, αποτάθηκαν στους στίχους του: σ αυτούς ο Ποιητής εξέφρασε με συμβολική και αλληγορική δύναμη, με απαράμιλλο αισθητικό κάλλος την πατρίδα και το λαό του, τη φύση τής περιοχής Χορασάν, από τις ομορφότερες γεωγραφικές γωνιές της πατρίδας του: τού Ιράν, που προκαλούσε και συνεχίζει να προκαλεί σκέψεις και αισθήματα θαυμασμού και συμπάθειας για την πολυτάραχη, μεγάλη σε διάρκεια και σε γεγονότα, ιστορική διαδρομή λαού και χώρας. Εντελώς προσωπικά: είναι απαραίτητη μια αντικειμενικότητα υποκειμενικού χαρακτήρα να διαθέτει κανείς μια καρδιά και έναν νου, θέλω να πω τις απαραίτητες κεραίες, για να πιάνει μηνύματα άλλων καιρών που συνεχίζουν να ζουν, να συγκινούν, να διδάσκουν: να μας τραβούν στους δύσβατους δρόμους μιας ποίησης αληθινής, η οποία κράτησε ζωντανές εκείνες τις χαρές και τις λύπες, εκείνες τις απολαύσεις και τις απογοητεύσεις, εκείνα τα οράματα και τις ελπίδες που παραμένουν και σήμερα στη ζωή στους ζωντανούς ανθρώπους. Γιατί τα ρουμπαγιάτ του Ομάρ Καγιάμ στοχεύουν στο διάλογο με την αιωνιότητα, με τους ανθρώπους που παρ όλες τις αλλαγές που επέφερε ο χρόνος, παραμένουν στην ουσία τους ίδιοι: διψούν για καλή ζωή και ζουν με την όσο γίνεται καλύτερη ζωή.