Testing classical enigmas NEW! Read it first at Geoscientist Online - The magazine of The Geological Society of London

Transcript

1 The magazine of The Geological Society of London Geoscientist Volume 18 No 9 September 2008 Testing classical enigmas NEW! Read it first at Geoscientist Online -

2 Εξετάζοντας Κλασικά Αινίγµατα Αυτό το άρθρο του Καθηγητή Τζον Άντερχιλλ του Πανεπιστηµίου του Εδιµβούργου έχει αναπαραχθεί από το περιοδικό Geoscientist τεύχος 18 Αρ.9 (Σεπτέµβριος 2008) µε την ευγενική άδεια του εκδότη ρ.τεντ Νιλντ. Το περιοδικό Geoscientist είναι το µηνιαίο έγχρωµο περιοδικό της Γεωλογικής Εταιρείας του Λονδίνου, Το κείµενο µετέφρασε στα ελληνικά η Τιτίκα Φαρακλού. Την επιστηµονική επιµέλεια έκαναν ο Νίκος Λυκάκης του Πανεπιστηµίου του Εδιµβούργου. Για τη συνεισφορά τους είµαστε ευγνώµονες. Εξώφυλλο: Η άποψη προς Ν.. κατά µήκος του όρµου του Μύρτου, Κεφαλονιά. Η πολυφωτογραφηµένη παραλία προήλθε από Ολοκαινική διάβρωση µαλακών µαργών του Μειόκαινου στον πυρήνα ενός συγκλίνου, του υποκείµενου ρηξιτεµάχους, το Ν. σκέλος του οποίου αποτελείται από ασβεστόλιθο του Παλαιογενούς, (οι κρηµνοί στο τέρµα του κόλπου), το οποίο συσχετίζεται µε µια µεγάλη εφίππευση των Ελληνίδων (Αλπικών) ζωνών (που εµφανίζεται στις πλαγιές κάτω από το σηµείο όπου πάρθηκε η φωτογραφία). Η συνεχιζόµενη θαλάσσια διάβρωση αυτών των ασβεστόλιθων κατά µήκος της γραµµής των κρηµνών δηµιουργεί σηµαντικές αποθέσεις απο κατολισθήσεις και πτώσεις βράχων - η σηµασία των οποίων για το «Εξετάζοντας Αρχαία Αινίγµατα» στο νησί δηµοσιεύεται στο τεύχος αυτού του µήνα (φωτ. Τζον Αντερχιλλ).

3 Ο συγγραφέας Ο Τζον Αντερχιλλ (John R. Underhill) είναι µέλος της Γεωλογικής Εταιρείας από το 1982, διακεκριµένος Οµιλητής της ΑΑPG και είναι βραβευµένος µε το βραβείο Matson και δύο φορές µε το βραβείο EAEG ιακεκριµένου Οµιλητή. Έχει πτυχίο Γεωλογίας από το Πανεπιστήµιο του Μπρίστολ και διδακτορικό από το Πανεπιστήµιο της Ουαλίας. Εργάστηκε στη Shell International για πέντε χρόνια πριν γίνει καθηγητής στο Πανεπιστήµιο του Εδιµβούργου το 1989, όπου κατέχει την έδρα της Στρωµατογραφίας. Είναι µέλος (Fellow) της Βασιλικής Ακαδηµίας του Εδιµβούργου. Το πρωταρχικό ερευνητικό του ενδιαφέρον εστιάζεται στη γεωλογική έρευνα επί του εδάφους και στις γεωφυσικές µεθόδους για τη διερεύνηση της δοµής και της στρωµατογραφίας των ιζηµατογενών λεκανών. Ερευνά τη γεωλογία των Ιονίων Νήσων της υτικής Ελλάδας από το Στον ελεύθερο χρόνο του ο Τζον υπήρξε διαιτητής ποδοσφαιρικών αγώνων επαγγελµατικού ποδοσφαίρου (FIFA). Το σχέδιο «Οδυσσέας Λυόµενος» Το βραβευµένο βιβλίο γύρω από αυτή την έρευνα ονοµάζεται «Οδυσσέας Λυόµενος»: η αναζήτηση της Οµηρικής Ιθάκης (Robert Bittlestone, James Diggle and John Underhill: Cambridge University Press 2005, ISBN ). Περισσότερες πληροφορίες σχετικά µε την πρόοδο της έρευνας στην Κεφαλονιά είναι διαθέσιµη στη διεύθυνση Η χορηγία της Fugro Το Μάρτιο του 2007 ανακοινώθηκε συµφωνία ερευνητικής συνεργασίας µεταξύ της FUGRO (εταιρεία παροχής γεωτεχνικών, και γεωφυσικών ερευνητικών υπηρεσιών), των συγγραφέων του «Οδυσσέας Λυόµενος: η αναζήτηση της Οµηρικής Ιθάκης» και του ΙΓΜΕ ((Ινστιτούτο Γεωλογικών & Μεταλλευτικών Ερευνών). Περισσότερες λεπτοµέρειες είναι διαθέσιµες στις διευθύνσεις και στη ιάλεξη στο Λονδίνο, 2 Οκτωβρίου 2008 «Που ήταν η πατρίδα του Οδυσσέα; Οι γεωλογικές, γεωµορφολογικές και γεωφυσικές αποδείξεις για την επανατοποθέτηση της Οµηρικής Ιθάκης.» Shell London Lecture µε οµιλητή τον Τζον Αντερχιλλ στη Γεωλογική Εταιρία του Λονδίνου, Burlington House, London W1J0BG. Περισσότερες πληροφορίες: Κρατήσεις: alys.johnson@geolsoc.org.uk +44 (0)

4 Εξέταζοντας Κλασικά Αινίγµατα Όσο η επιστήµη της γεωλογίας προσεγγίζει τη λύση του αινίγµατος του «ιαύλου του Στράβωνα» ένα από τα µεγαλύτερα µυστήρια της δυτικής λογοτεχνίας µπορεί να λυθεί, γράφει ο Τζον Ρ. Αντερχιλλ. Η τοποθεσία του αινιγµατικού Οµηρικού νησιού της Ιθάκης έχει προβληµατίσει λόγιους για πάνω από 2500 χρόνια. Είναι αλήθεια ότι ένα από τα Ιόνια νησιά ονοµάζεται σήµερα Ιθάκη και βρίσκεται στη δυτική Ελλάδα (εικ.1). Όµως, µε τις ιλιγγιώδεις ακτογραµµές, την υψηλή τοπογραφία της και τη θέση της αφενός στα ανατολικά και αφετέρου κοντύτερα στην ηπειρωτική Ελλάδα από µία οµάδα τριών νησιών, η σηµερινή Ιθάκη έρχεται σε άµεση αντίθεση µε ένα απόσπασµα-κλειδί της Οδύσσειας, όπου περιγράφεται η πατρίδα του Οδυσσέα ως η πιο αποµακρυσµένη από µια οµάδα τεσσάρων νησιών, η οποία κείται χαµηλά και «βλέπει προς το σούρουπο» (δηλ. υτικά) 1. Το 2003 ο Ρόµπερτ Μπίτλστον πρότεινε µια λύση γι αυτό το γρίφο, υποθέτοντας ότι την εποχή του Τρωικού πολέµου, 3200 χρόνια πριν, η χαµηλή δυτική χερσόνησος της Κεφαλληνίας (Παλική) ήταν νησί. Αυτή η ιδέα προϋπέθετε ότι από εκείνη την εποχή έχει υψωθεί µία γέφυρα από γη που συνέδεσε την Παλική µε την υπόλοιπη Κεφαλληνία θέτοντας έτσι µία αξιοσηµείωτη γεωλογική πρόκληση. Προηγούµενες περιγραφές του εγχειρήµατος, στο οποίο εγώ και ο καθηγητής κλασικής φιλολογίας Τζέιµς Ντίγκλ έχουµε εµπλακεί, έχουν δηµοσιευθεί στο βιβλίο Οδυσσέας Λυόµενος 2 και στο Geoscientist Το παρόν άρθρο αποτελεί µία ενηµέρωση στην πρόοδο που έχει γίνει από το Μάρτιο του 2007, όταν η εταιρεία γεωλογικών µελετών Fugro δέχθηκε να αναλάβει τη χορηγία της γεωλογικής έρευνας χρησιµοποιώντας τις πιο σύγχρονες επίγειες, θαλάσσιες και εναέριες τεχνολογίες. Ο δίαυλος του Στράβωνα Στη 17-τοµη Γεωγραφία του, που συνέγραψε κάποια στιγµή µέσα στις δύο πρώτες δεκαετίες µ.χ., ο Έλληνας συγγραφέας Στράβων περιέγραψε τον τότε γνωστό κόσµο, χρησιµοποιώντας ένα πανέξυπνο συνδυασµό προσωπικής παρατήρησης και αναφορών άλλων ταξιδευτών. Περιγράφοντας την Κεφαλληνία έγραψε: Η Κεφαλληνία βρίσκεται απέναντι στην Ακαρνανία. Απέχει από τον Λευκάτα κάπου πενήντα στάδια (µερικοί λένε σαράντα), και περίπου εκατόν ογδόντα από τον Χελωνάτα. Έχει περίµετρο περίπου τριακόσια στάδια, είναι µακρόστενη, εκτείνεται προς τον Εύρο (ανατολικά ή νοτιοανατολικά) και είναι ορεινή. Το µεγαλύτερο βουνό της είναι ο Αίνος, επάνω στον οποίο βρίσκεται ο ναός του Αινησίου ιός. Στο πιο στενό τµήµα του νησιού σχηµατίζεται ένας ισθµός σε τόσο χαµηλό υψόµετρο, ώστε συχνά σκεπάζεται από θάλασσα από τη µία άκρη ως την άλλη. Και οι Κράνιοι και οι Παλείς βρίσκονται κοντά στα στενά, στον κόλπο αυτό 6. 1

5 Αυτή η περιγραφή 2000 χρόνων, περιέχει µερικές εκπληκτικά ακριβείς και ορθές µετρήσεις (εικ. 1) 7. Οι µετρήσεις αυτές εµπνέουν εµπιστοσύνη στην ορθότητα των αναφορών του Στράβωνα σε έναν χαµηλά κείµενο ισθµό κοντά στους Παλείς και στους Κρανίους, ο οποίος συχνά (άρα συµπεραίνουµε, όχι πάντα) καλύπτονταν από θάλασσα από τη µια άκρη του ως την άλλη. Η τοποθεσία των δύο αυτών περιοχών δεν αµφισβητείται, µια που είναι ορατές ακόµα και σήµερα. Ο Στράβων συνεπώς, παρέχει µία άκρως σηµαντική ανεξάρτητη αναφορά σε ένα θαλάσσιο κανάλι, ακριβώς στη σωστή θέση για να κάνει τη χερσόνησο της Παλικής νησί - µία θέση κατειλληµένη σήµερα από τον ισθµό της Θηνιάς. Έτσι η ιδέα ενός θαµµένου θαλάσσιου δίαυλου που υπήρχε το 13 ο Αιώνα π.χ. υποστηρίζεται από µία ανεξάρτητη και πολύ µεταγενέστερη ιστορική αναφορά, και µπορεί σαφώς να εξεταστεί µε τη βοήθεια σύγχρονων γεωεπιστηµονικών µεθόδων. Για το λόγο αυτό, τα τελευταία τρία χρόνια, επιτόπια γεωλογική έρευνα, γεωφυσικές τεχνικές και γεωµορφολογικές µέθοδοι έχουν επιστρατευτεί προκειµένου να δοκιµαστεί η θεωρία. Εικόνα 1: Νησιά της.ελλάδας. Η διάταξη της σύγχρονης Ιθάκης, τα διπλανά νησιά της και η χερσόνησος της Παλικής (. Κεφαλονιά). Οι αποστάσεις Α και Β που παραθέτονταν σε στάδια από το Στράβωνα έχουν µετατραπεί σε χιλιόµετρα και συγκρίνονται µε σηµερινές µετρήσεις. Γεωλογική τοποθεσία H κοιλάδα της Θηνιάς έχει µήκος περίπου 6 χλµ., µέχρι 2 χλµ. πλάτος και το ύψος της ανέρχεται στα 180 µ. στο κεντρικό της «σαµάρι» (εικ.2). Περιβάλλεται από κάθε πλευρά από απότοµες λοφοσειρές, που φτάνουν σε ύψος σχεδόν το 1 χλµ. στην ανατολική πλευρά. Γεωλογικές επιτόπου έρευνες δείχνουν ότι η Θηνιά µπορεί να χωριστεί σε δύο ευδιάκριτα τµήµατα. Η δυτική περιοχή αποτελείται από µία σειρά ασβεστόλιθους της Κρητιδικής και της Παλαιογενούς περιόδου σε µεγάλο βαθµό σύµφωνους στρωµατογραφικά, αλλά κεκλιµένους, ελαφρώς πτυχωµένους, και τοπικά εφιππευµένους (παραυτόχθονες) στους οποίους υπέρκεινται ασύµφωνα µάργες του Μειόκαινου και κλαστικά ιζήµατα, που κλίνουν ελαφρά προς τα ανατολικά. Στην ανατολική 2

6 περιοχή, ασβεστόλιθοι του Κρητιδικού και του Παλαιογενούς κλίνουν πολύ απότοµα προς τα δυτικά (εικ.3) 8. Το όριο ανάµεσα στις δύο επαρχίες είναι η εφίππευση του Αίνου, που τοποθέτησε τους κεκλιµένους προς τα δυτικά ασβεστόλιθους του Κρητιδικού-Παλαιογενούς, που βρίσκονται στα ανατολικά, πάνω από τα κεκλιµένα προς τα ανατολικά ιζήµατα του Μειόκαινου που βρίσκονται στα δυτικά (παρόλο που το αποτύπωµά της καλύπτεται σε µεγάλο βαθµό από φερτά υλικά κατάπτωσης βράχων). Οι απότοµες (45 έως >60 µοίρες) δυτικές κλίσεις που φαίνονται στα ανατολικά πρανή της κοιλάδας αποτελούν το δυτικό σκέλος ενός µεγάλου αντικλίνου, του υπερκείµενου ρηξιτεµάχους, το οποίο σχηµατίστηκε ως φυσική συνέπεια τεκτονικής εφίππευσης. Οι ανατολικές πλευρές των λόφων κατά µήκος της κοιλάδας της Θηνιάς είναι σε µεγάλο βαθµό ασταθείς και συχνά καταρρέουν καταστροφικά εξαιτίας αστοχίας των επιφανειών στρώσης µε πολλές απο τις επιφάνειες στρώσεις µεγάλης κλίσης να φανερώνουν ενδείξεις ολίσθησης (π.χ γραµµές προστριβής) κατα κλίση (καµπτική). Εάν η αναφορά του Στράβωνα είναι ακριβής, τότε τόσο πρόσφατα όσο 2200 χρόνια πριν, αυτός ο ισθµός, που τοπικά τώρα φτάνει τα 180 µ. πάνω από τη στάθµη της θάλασσας, «συχνά σκεπάζεται από θάλασσα από τη µία άκρη ως την άλλη». Οι ερωτήσεις-κλειδιά εποµένως είναι οι ακόλουθες: Ποιος γεωλογικός µηχανισµός µπορεί να προκάλεσε την πλήρωση; Τι εννοούσε ο Στράβωνας όταν έγραφε «συχνά»; Εικόνα 2: Αεροφωτογραφία του ισθµού της Θηνιάς στην Κεφαλονιά. Η επιφάνεια της κεντρικής περιοχής του ισθµού αποτελείται κυρίως από χαλαρά υλικά πτώσεων βράχων και φερτά υλικά κατολισθήσεων. Φωτογραφία Ροµπερτ Μπιτλστον. Τεκτονική αστάθεια Σε τοπική κλίµακα η Κεφαλληνία βρίσκεται στο Β.. άκρο της Ελληνικής Ζώνης Υποβύθισης, κατά µήκος της οποίας λαµβάνει χώρα η σύγκρουση µεταξύ της Ευρασίας και της Αφρικής. Η 3

7 Κεφαλληνία είναι η πιο δραστήρια σεισµικά περιοχή της δυτικής Ελλάδας και υπόκειται σε τεκτονική ανύψωση όντας τµήµα του εξωτερικού τόξου. Πλειο-πλειστοκαινικές αποθέσεις φανερώνουν σηµαντική νεοτεκτονική παραµόρφωση 9. Ισχυροί σεισµοί (Μ>7.0), που συµβαίνουν περίπου µία φορά κάθε 50 χρόνια, συνδέονται µε την ενεργοποίηση των ζωνών εφίππευσης του νησιού (αποτέλεσµα της θέσης του νησιού στο εξωτερικό µέρος του τόξου παραµόρφωσης του Αιγαίου). Στις 12 Αυγούστου 1953 µία σεισµική δόνηση µεγέθους 7.2 ανύψωσε µεγάλο µέρος του νησιού κατά 60 εκ. περίπου και αυξάνονται συνεχώς οι αποδείξεις (από ακτογραµµές και ανυψωµένες παραλίες) τεκτονικής ανύψωσης µέχρι και έξι µέτρα (σε σχέση µε τη στάθµη της θάλασσας), η οποία έχει συµβεί κατά τη διάρκεια των τελευταίων χιλιετιών. Παρόλο που η παρα-σεισµική εφίππευση είναι σηµαντική, το γεγονός ότι η κεντρική ράχη της κοιλάδας στέκεται τόσο ψηλά (εικ.2) σαφώς την αποκλείει ως τον πρωτογενή παράγοντα, συνεπώς και άλλοι παράγοντες αποτελούν επίσης µέρος της εικόνας. Κατάπτωση πρανών Λόγω των ισχυρών σεισµών, τα ασταθή ανατολικά πρανή της κοιλάδας της Θηνιάς συχνά προκαλούν καταρρεύσεις βράχων σήµερα, ενώ υπάρχουν σαφείς επιτόπιες ένδειξεις για σηµαντικές πτώσεις βράχων και κατολισθήσεις στην περιοχή. Είναι συνηθισµένη η διασπορά ογκόλιθων σε µεγάλη έκταση στις πλαγιές της περιοχής, πολλοί από τους οποίους φανερώνουν ογκώδεις µαζικές πτώσεις, κατά τις οποίες µεγάλα τµήµατα της βουνοπλαγιάς αποσπάστηκαν από υποκείµενα στρώµατα κατά το ανώτερο Ολόκαινο. Εικόνα 3: Έρευνα της γεωλογικής επιφάνειας του ισθµού της Θηνιάς. Το αρχικό δισδιάστατο διάγραµµα της έρευνας έχει αποδοθεί από ψηφιακό µοντέλο ύψους (DEM). 4

8 Εικόνα 4: ορυφορική εικόνα του ισθµού της Θηνιάς, Κεφαλονιά: εικόνα φόντου Google Earth/Digital Globe Η εικ. 4 είναι η δορυφορική εικόνα του ισθµού, στην οποία οι µπλε γραµµές υποδεικνύουν µη ευσταθή πρανή λόφων. Οι κίτρινες και πράσινες γραµµές δείχνουν τα πιο πιθανά ανατολικά και δυτικά όρια ενός θαµµένου διαύλου, βασισµένες σε µια σειρά διατοµών, στη γεωµετρία της πλαγιάς και σε µια εκτενή επισκόπηση της επιφάνειας. Η τοποθεσία του στενού νοτίου άκρου αυτής της πιθανής θαλάσσιας οδού περιορίζεται σηµαντικά από τα παρακείµενα ασβεστολιθικά στρώµατα, όµως η επιφανειακή γεωλογία του ευρύτερου βόρειου τµήµατος σήµερα υποδεικνύει αρκετές πιθανές εναλλακτικές πορείες του διαύλου για γεωεπιστηµονική εξέταση. Εικόνα 5α: Μαζική απόθεση στον όρµο του Μύρτου. (η τοποθεσία φαίνεται στην εικόνα 4). Φωτογραφία Τζον Αντερχιλλ. Αρκετά εντυπωσιακά παραδείγµατα κατάρρευσης χαρακτηρίζουν την ακτογραµµή στα βόρεια της Θηνιάς (εικ. 5α & β). Η φωτογραφία στην εικόνα 5α δείχνει ένα µεγάλο ασταθές αποσπασµένο τεµάχιο (ολιστόλιθος) στον ανατολικό κρηµνό του όρµου του Μύρτου. Το αυτοκίνητο που έχει 5

9 σηµειωθεί για µέτρο σύγκρισης δίνει µια ιδέα της µάζας του τεµαχίου. Η εικόνα 5β δείχνει πώς η σύγχρονη πτώση του κρηµνού παρά λίγο να καταστρέψει τον παραλιακό δρόµο. Πολλά από τα φερτά υλικά από αυτή την πτώση έχουν ήδη καταλήξει στη θάλασσα λόγω του ότι η βάση του γκρεµού δεν περιορίζεται από κάτι. Εικόνα 5β: Μαζικές αποθέσεις λόγω κατάρρευσης κρηµνών Β.Α. του όρµου της Αγ. Κυριακής (η τοποθεσία φαίνεται στην εικόνα 4). Φωτογραφία Ρόµπερτ Μπίτλστον. Το τοπίο στην ανατολική πλευρά της κοιλάδας της Θηνιάς, αποτελείται κυρίως από χαλαρά, κονιορτοποιηµένα κορήµατα που έχουν κατέλθη καταστροφικά από τα υπερκείµενα βουνά. Επίσης, µία µεγάλη µεµονωµένη απόθεση, αποτέλεσµα κατολίσθησης από τα δυτικά βρίσκεται στο βόρειο άκρο του ισθµού κάτω από το χωριό Ζόλα. Σε αρκετές περιπτώσεις, αποθέσεις από εκτενείς πτώσεις βράχων και κατολισθήσεις έχουν αποκόψει οδούς και παρασύρει σπίτια (εικ. 7 & 13). Εικόνα 6α: Βαρυτικό δυναµικό για µαζικές αποθέσεις στο Νίφι (κοιλάδα της Θηνιάς). Φωτογραφία Ροµπερτ Μπίτλστον. 6

10 Εικόνα 6β: Καταστροφική κατολίσθηση στο Νύφι (κοιλάδα της Θηνιάς) το Νοέµβριο του Φωτογραφία Τζον Αντερχιλλ. Η εικόνα 6α δείχνει την έκταση της ανατολικής οροσειράς επάνω από το χωριό Νύφι. Παράλληλα µε τα αποτελέσµατα της υψηλού υψοµέτρου παρα-σεισµικής κατάρρευσης πλαγιών, αυτό το χωριό επίσης υποφέρει από τοπικές κατολισθήσεις, οι οποίες µπορούν να λάβουν χώρα σε συνθήκες βροχοπτώσεων χωρίς ενεργοποίηση απο σεισµούς. Το τελευταίο τέτοιο επεισόδιο συνέβη το Νοέµβριο του 2007 και κατάστρεψε αρκετά σπίτια (εικ. 6β και γ). Πιο κάτω, στα νότια του νησιού, ο σεισµός του Αυγούστου του 1953 προκάλεσε αρκετές µείζονες καταρρεύσεις κρηµνών 10. Εικόνα 6γ: Νοέµβριος 2007 Άρθρο εφηµερίδας «Νύχτα τρόµου στο Νύφι: πρωτοφανής κατακλυσµός έπνιξε στις λάσπες 4 σπίτια». Γεωεπιστηµονικά τεστ Οι προγενέστερες επίγειες έρευνες ήταν εστιασµένες στη γεωλογική χαρτογράφηση. Τα αποτελέσµατα υπογράµµισαν τη σηµασία των φερτών υλικών από πτώσεις βράχων που βρίσκονται 7

11 σπαρµένα από τη µια άκρη στην άλλη σε µεγάλα τµήµατα της κοιλάδας, ειδικά κάτω από την ανατολική πλαγιά της (από την οποία προφανώς προήλθε το πιο πολύ υλικό εικ.3). Ωστόσο, έγινε σύντοµα φανερό ότι η ύπαρξη ενός θαµµένου θαλάσσιου διαύλου δεν µπορούσε να καθοριστεί απλώς και µόνο από την επιφανειακή γεωλογία του εδάφους, παρόλο που προηγούµενες έρευνες βασίστηκαν µόνο στη χαρτογράφηση της περιοχής Ο µόνος τρόπος να καθορίσουµε εάν οι πτώσεις βράχων της Θηνιάς είχαν πληρώσει ένα πρώην θαλάσσιο δίαυλο, θα ήταν µε τη δηµιουργία ενός τρισδιάστατου χάρτη του υπεδάφους κατά µήκος ολόκληρης της κοιλάδας της Θηνιάς. Αυτό απαιτούσε µια προκαταρκτική γεώτρηση και τη χρήση γεωφυσικών µεθόδων και κατάλληλης λήψης δειγµάτων ώστε να βρούµε ένα σηµείο αναφοράς για τα υπόγεια δεδοµένα. Εικόνα 7: Η υποτιθέµενη νότια έξοδος του ίαυλου του Στράβωνα. Κίτρινες, πράσινες γραµµές-βλ. Εικόνα 4. Κόκκινο βέλος γεώτρηση Οκτωβρίου 2006 στο νότιο όριο όπου µία διαδροµή διακόπτεται (από πτώση βράχων και κατολισθήσεις) και επανεµφανίζεται στα 800µ. προς Βορρά (µπλε βέλος). Εικόνα φόντου Google Earth / Digital Globe. Η εικόνα 7 δείχνει την τοποθεσία µιας δοκιµαστικής γεώτρησης (Οκτώβριος 2006). Παρόλο που η τοποθεσία της γεώτρησης περιβαλλόταν ανατολικά και δυτικά από ασβεστολιθικό υπόβαθρο, το υλικό της επιφάνειας εκεί αποτελείται από χαλαρά υλικά κατολισθήσεων που εκτείνονται από βορρά προς νότο. Η τοποθεσία βρισκόταν 107 µ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας και πραγµατοποιήθηκε γεώτρηση σε βάθος 122 µ. (δηλ.15 µ. κάτω από τη σηµερινή επιφάνεια της θάλασσας) χωρίς να συναντηθεί συµπαγής ασβεστόλιθος. Έχει µεγάλη σηµασία η εύρεση του θαλάσσιου µικρο-απολιθώµατος Emiliania huxleyi, το οποίο βρέθηκε αναµεµειγµένο µε παλαιότερα, χαλαρά ιζήµατα κατολισθήσεων στα πρώτα 40 µ. της γεώτρησης. Αυτό το µονοκύτταρο φυτοπλαγκτόν (coccolithophore) δε θα µπορούσε να έχει φτάσει στο επίπεδο αυτό νωρίτερα από 6000 περίπου χρόνια πριν, όταν οι παγκοσµίως ανυψούµενες στάθµες των θαλασσών διαπέρασαν το ρηχό κόλπο του Λιβαδιού για πρώτη φορά. Εποµένως, πώς είναι δυνατόν αυτό το πρόσφατο µικρο-απολίθωµα να ενσωµατώθηκε µέσα σε χαλαρά υλικά κατολισθήσεων 40µ. κάτω από τη σηµερινή επιφάνεια; 8

12 Εικόνα 8: οκιµαστική γεώτρηση. Η επάνω εικόνα δείχνει την τοποθεσία της γεώτρησης σε σχέση µε την εικόνα 7. Το κάτω διάγραµµα δείχνει την υποκείµενη γεωλογία. Μία πιθανή εξήγηση θα µπορούσε να περιλαµβάνει τη χαοτική σύµµιξη µεγάλου όγκου υλικών κατολίσθησης µε τα νερά ενός περίκλειστου θαλάσσιου διαύλου. Εναλλακτικά, θα µπορούσε να σηµαίνει ότι το παρασυρµένο από τον άνεµο προϊόν ενός θαλάσσιου φυτού είχε ήδη εναποτεθεί στην επιφάνεια προ της κατολίσθησης και στη συνέχεια ενσωµατώθηκε µε τα χαλαρά υλικά της. Όποια κι αν είναι η εξήγηση για την παρουσία του, είναι φανερό ότι οι κατολισθήσεις έχουν πράγµατι θάψει ένα σηµαντικό αρχαίο ανάγλυφο από ιζήµατα που πρέπει να χρονολογούνται από το Ανώτερο Ολόκαινο. Μετά τη γεώτρηση, έγιναν µετρήσεις ακτίνων γάµµα και ηλεκτρικής ειδικής αντίστασης στα πηγάδια. Αυτά συγκρίθηκαν µε δείγµατα από τις τοµές και µε τη γεωµορφολογία της τοποθεσίας. Αυτή η συγχώνευση των στοιχείων επέτρεψε να εκτιµηθεί µε ακρίβεια η σχέση µεταξύ της τοποθεσίας της γεώτρησης και της γεωλογίας της περιοχής και να δηµιουργηθεί µία διατοµή που να δείχνει τα στρώµατα του υπεδάφους σ αυτή την τοποθεσία (εικ.8). Η γεώτρηση διαπέρασε 40 µ. υλικών κατολισθήσεων πριν συναντήσει ένα όριο από µάργες του Μειόκαινου στα ανατολικά αυτού που φαίνεται να είναι ο πλευρικός τοίχος του διαύλου. Το Φεβρουάριο του 2007 η γεωτεχνική και ερευνητική εταιρεία γεωεπιστηµονικών υπηρεσιών Fugro έγινε ο κύριος χορηγός του έργου, το οποίο περιλαµβάνει επίσης τη χορηγία από το Συµβούλιο Έρευνας Φυσικού Περιβάλλοντος µίας υποτροφίας υποψήφιου διδάκτορα µε έδρα τη Σχολή Γεωεπιστηµών του Πανεπιστηµίου του Εδιµβούργου. Η συνεργασία έφερε σηµαντικά επίγεια, θαλάσσια και εναέρια µέσα στην έρευνα. Μια επιτυχής επί τόπου επιχείρηση το δεύτερο µισό του 2007 παρήγαγε πολλά νέα, υψηλής ποιότητας δεδοµένα. 9

13 Εικόνα 9α: Επιτόπια έρευνα ειδικής αντίστασης εδάφους στην περιοχή πτώσεων βράχων. Εικόνα 9β:.-Α. Τοµή ειδικής αντίστασης διεύθυνσης.-α. Εικόνα 9γ: Τοµή σεισµικής διάθλασης στη λίµνη Κατοχώρι (για την τοποθεσία βλ. Εικόνα 4). Εικόνες 9δ: Ο χάρτης αντίστασης εδάφους που προέκυψε, ο οποίος προσδιορίζει την πλήρωση της λίµνης Κατοχωρίου µε ίζηµα. 10

14 Ερευνητικές οµάδες από τη Fugro και το Πανεπιστήµιο του Εδιµβούργου διεξήγαγαν έρευνες αντίστασης, σεισµικής διάθλασης και βαρυτικής διασκόπησης στις περιοχές-κλειδιά. Η ενοποίηση αυτών των γεωφυσικών τεχνικών προσέφερε εξαιρετική ανάλυση του θαµµένου βαθυµετρικού προφίλ του πυθµένα µιας αρχαίας λίµνης µε την ονοµασία Λίµνη Κατοχώρι, που βρίσκεται στα δυτικά της προτεινόµενης πορείας του διαύλου (εικ. 9 & 10). Εικόνα 10 α, β & γ: Τα αποτελέσµατα της έρευνας βαρύτητας (γραµµές και χάρτης) στη Λίµνη Κατοχώρι (για την τοποθεσία βλ. εικόνα 4). 11

15 Ως αποτέλεσµα έγινε φανερό ακριβώς που έπρεπε να πραγµατοποιηθούν ρηχές γεωτρήσεις προκειµένου να πάρουµε έναν πυρήνα, από τον οποίο θα µπορούσε να λάβει χώρα χρονολόγηση του παλαιότερου ιζήµατος (δηλ. από το βαθύτερο σηµείο της πρώην λίµνης) µε ραδιενεργό άνθρακα. Εάν τα πιο πολλά από αυτά τα ιζήµατα αποδειχθούν νεότερα από χρόνια, αυτό θα αποτελέσει επιβεβαίωση των παρατηρήσεων του Στράβωνα. Εάν είναι παλαιότερα, η υπόθεση θα πρέπει να επανεξεταστεί. Άλλες τοµές βαρύτητας που βρίσκονται κατά µήκος της ανατολικής πλευράς της κοιλάδας έχουν αποφέρει µερικές ενδιαφέρουσες αρνητικές ανωµαλίες Bouguer. Παρόλο που αυτές φαίνονται να είναι σύµφωνες µε την παρουσία ενός θαµµένου διαύλου, δεν υπάρχουν προς το παρόν αρκετά δεδοµένα για να γίνει αυστηρή αξιολόγηση. Πέραν µιας βαρυτικής διασκόπησης που έχει προγραµµατιστεί στη συνέχεια για την ανατολική περιοχή και ένα πρόγραµµα ρηχών γεωτρήσεων στη Λίµνη Κατοχώρι και στις πληρωµένες παράκτιες περιοχές της κοιλάδας, το επόµενο επίγειο στάδιο έρευνας µπορεί να περιλαµβάνει την απόκτηση δεδοµένων σεισµικής ανάκλασης κατά µήκος και κατά πλάτος της πιθανής πορείας του θαµµένου θαλάσσιου διαύλου. Ανάλογα µε τα αποτελέσµατα, ο σκοπός θα είναι να πραγµατοποιηθούν περαιτέρω βαθιές γεωτρήσεις στην ράχη της κοιλάδας, όπου η πρόταση είναι πιο αµφισβητήσιµη - δηλαδή στα στενότερα περάσµατα και στα υψηλότερα υψόµετρα. Χρονολόγηση µε ραδιενεργό άνθρακα σε δείγµατα πυρήνων από αυτές τις τοποθεσίες αναµένεται να δώσει οριστική εκτίµηση, όσον αφορά τη σύνθεση και την ηλικία των υλικών που έχουν πληρώσει την κοιλάδα µέχρι τη στάθµη της θάλασσας και πιο κάτω. Εικόνες 11α και β: To σύστηµα εναέριας ηλεκτροµαγνητικής έρευνας της Fugro RESOLVE στην περιοχή. Ένας συνδυασµός εκποµπής πέντε συχνοτήτων(400 Hz, 8,2 Hz, 40 Hz, 140 Hz) χρησιµοποιήθηκε για τη βελτιστοποίηση της κάλυψης, µε τις υψηλότερες συχνότητες να δίνουν µεγαλύτερη λεπτοµέρεια µε µικρότερη διείσδυση. Το παράρτηµα Εναέριων Ερευνών της Fugro του Καναδά έχει πραγµατοποιήσει µία από αέρος ηλεκτροµαγνητική έρευνα της κοιλάδας της Θηνιάς χρησιµοποιώντας έναν αναµεταδότη/δέκτη πολλαπλών συχνοτήτων δεµένο µε συρµατόσκοινο σε ελικόπτερο, το οποίο πετώντας σε χαµηλό ύψος πάνω από τη Θηνιά και τη βόρεια Παλική (εικ. 11) µας έδωσε λεπτοµερείς χάρτες αντίστασης και µαγνητικής ευαισθησίας. Ο χάρτης στην εικ. 12 δείχνει τις µετρήσεις αντίστασης εδάφους κοντά στην επιφάνεια από αυτή την έρευνα (όπου επιτεύχθηκε διείσδυση υπεδάφους περίπου 90 µ.). Το µπλε και σκούρο πράσινο χρώµα (ανθεκτικά) αναφέρονται σε ασβεστολιθικό υπόβαθρο. Το ανοιχτό πράσινο και το κίτρινο αντιστοιχούν σε µάργες, κροκαλοπαγή και χαλαρό υλικό κατολισθήσεων. Το πορτοκαλί και το κόκκινο αντιπροσωπεύουν αγώγιµο θαλάσσιο ύδωρ και αλατούχα-εµποτισµένα ιζήµατα. Οι περιοχές χωρίς χρώµα είναι χωριά πάνω από τα οποία δεν πέταξε το αεροπλάνο. Από αυτά είναι φανερό ότι η κοιλάδα της Θηνιάς αποτελείται κυρίως από υλικά χαµηλής αντίστασης (δηλ. µάργες, κροκαλοπαγή και χαλαρά φερτά υλικά) µέχρι βάθους 12

16 τουλάχιστον 90 µέτρων. Παρόλα αυτά, επειδή µεγάλο µέρος του κεντρικού τµήµατος της κοιλάδας βρίσκεται ψηλότερα από 90 µ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, αυτό είναι ενισχυτική περισσότερο παρά συµπερασµατική απόδειξη όσον αφορά τη θεωρία. Εικόνα 12: Τα αποτελέσµατα της έρευνας µε το ελικόπτερο για την αντίσταση εδάφους στην περιοχή του ισθµού της Θηνιάς και της βόρειας Παλικής, βασισµένη σε ένα µείγµα και των πέντε συχνοτήτων, που παρέχει βάθος διείσδυσης µέχρι 90 µ. κάτω από την επιφάνεια. Εικόνα φόντου Google Earth/Digital Globe. Η Fugro έχει χρησιµοποιήσει επίσης την τεχνική τηλε-υψοµετρίας µε λέιζερ FLIMAΡ για να προβάλει τις περιοχές όπου έχει συµβεί κατάρρευση πρανών ειδικά εκεί όπου αυτό δεν είναι φανερό µόνο από την επιτόπια έρευνα. Η τεχνική FLIMAP προσφέρει φωτογραφική χαρτογράφηση από ελικόπτερο και µέτρηση υψοµέτρου µε λέιζερ, και κατά συνέπεια το εγχείρηµά µας υποβοηθείται από την πρόσβαση σε µία άνευ προηγουµένου ποικιλία ψηφιακών χαρτών, υψοµετρικών µοντέλων και φωτογραφικής απεικόνισης του εδάφους, µε ακρίβεια λίγων εκατοστών. Εικόνα 13α: Κατάλοιπο κτίσµατος κάτω από το χωριό Κουρουκλάτα φερµένο από κατάρρευση πλαγιάς. Εικόνα 13β: Σε κοντινό πλάνο φαίνεται τµήµα κτίσµατος χτισµένο σε ασβεστολιθικό όγκο που παρασύρθηκε σε πτώση βράχων. Φωτογραφία Τζ. Αντερχιλλ. 13

17 Αυτό ενισχύει τις επιτόπου παρατηρήσεις ότι µία καταστροφική ( πιθανώς παρα- σεισµική) κατάρρευση των δυτικών πρανών έχει καταστρέψει τα τείχη ανθρώπινων οικισµών. Κατάλοιπα προηγούµενης οίκησης (περιλαµβάνονται και σπίτια µε κεραµοσκεπές) απαντούν ανάµεσα σε κατολισθήσεις στο κάτω µέρος της πλαγιάς (εικόνα 13). Τέτοια συνταρακτικά τεκµήρια κατάρρευσης λοφοπλαγιάς µπορούν να µας επιτρέψουν να προσδιορίσουµε όχι µόνο την ποσότητα της µεταφερµένης µάζας, αλλά επίσης κατά προσέγγιση την ηµεροµηνία της, χρησιµοποιώντας τεχνικές χρονολόγησης µε κοσµογονικά ισότοπα. Εικόνες 14 α, β, γ: Η θαλάσσια σεισµική έρευνα στα νότια της κοιλάδας της Θηνιάς. Φωτογραφίες Τζον Αντερχιλλ. Ελπίζουµε ότι οι επιτόπιες έρευνες µε σάρωση της περιοχής από λέιζερ (LIDAR) της Fugro και οι δορυφορικές µέθοδοι INSAR (Interferometric Synthetic Aperture Radar) µπορούν να χρησιµοποιηθούν στο πλαίσιο του προγράµµατος για να προσδιορίσουν την ποσότητα των µετακινήσεων των πρανών, γεγονός που θα µπορούσε να δώσει στοιχεία για έγκαιρη προειδοποίηση αστάθειας πρανών λόφων. Εικόνα 15: Τοµή σεισµικής ανάκλασης, κόλπος Λιβαδίου. Παρατηρείστε µία θαµµένη ασυµφωνία της βάσης του Ολόκαινου, για την οποία µέχρι τώρα δεν υπήρχαν στοιχεία, να υπέρκειται έντονα παραµορφωµένα (πτυχωµένη, διαβρωµένα) στρώµατα του Νεογενούς. Τοποθεσία βλ. εικόνα 16 α. 14

18 Η ιταλική θυγατρική της Fugro, Oceansismica, ειδική στις θαλάσσιες έρευνες, έχει διεξαγάγει µία λεπτοµερή επιθεώρηση των παράκτιων υδάτων στα νότια και στα βόρεια του ισθµού της Θηνιάς, χρησιµοποιώντας σόναρ υψηλής ανάλυσης τελευταίας τεχνολογίας για τη θαλάσσια σεισµική ανάκλαση και για πλευρική σάρωση (εικ.14). Αυτή η έρευνα απέδωσε µία µεγάλη ποσότητα θαλασσίων δεδοµένων, που αυτή τη στιγµή ερµηνεύονται. Συνεπώς, έγινε δυνατό για πρώτη φορά να διερευνηθούν όχι µόνο τα θαµµένα ιζήµατα του Ολόκαινου, αλλά επίσης η ασυµφωνία της βάσης τους και οι δοµές της οροσειράς των Ελληνίδων (Αλπικές δοµές) που επηρεάζουν το υπόβαθρο από κάτω τους. (εικόνα 15). Εικόνες 16α, β: Οι χάρτες απεικονίζουν το βάθος της Ολοκαινικής βάσης στον κόλπο του Λιβαδίου. Αυτοί δείχνουν τη συµφωνία του αποτελέσµατος µεταξύ (α) της προηγούµενης έρευνας στην τοποθεσία και (β) της πρόσφατης έρευνας υψηλής ανάλυσης της Fugro Oceansismica. Το κόκκινο χρώµα στην (α) δείχνει την τοποθεσία της σεισµικής τοµής στην εικόνα 15. Εικόνα φόντου στη (β) Google Earth / Digital Globe. Υψηλής ανάλυσης επεξεργασία της θαµµένης διαβρωσιγενούς επιφάνειας που υπόκειται του Ολοκαίνου (εικόνα 16) έχει επιβεβαιώσει ότι η περιοχή του βαθύτερου θαλάσσιου υπόβαθρου είναι πράγµατι ευθυγραµµισµένη µε τη διαγνωσθείσα νότια έξοδο του «ίαυλου του Στράβωνα» (εικόνα 16α). Η ακρίβεια αυτών των νέων δεδοµένων διαφωτίζει την υποθαλάσσια δοµή και επίσης την ευθυγράµµιση µεταξύ των εδαφικών και των θαλασσίων πλευρών της υποτιθέµενης νότιας εξόδου του διαύλου. Η εικόνα 16β δείχνει πώς αυτή η έξοδος συµπίπτει µε τη βαθύτερη περιοχή του πυθµένα της θάλασσας όχι µόνο στη Β.-Ν. κατεύθυνση στο στόµιο του διαύλου, αλλά επίσης και στις διαγώνιες υποθαλάσσιες δοµές υφάλων σε κάθε πλευρά (µε το κόκκινο χρώµα). Με άλλα λόγια, όχι µόνο υπάρχει ένας σχηµατισµός αιγιαλού µε σχήµα U στο υποθαλάσσιο υπόβαθρο ακριβώς στη νότια έξοδο του υποτιθέµενου διαύλου, αλλά και η διαγώνια κατεύθυνση των υφάλων του υπόβαθρου σε κάθε πλευρά επίσης ευθυγραµµίζεται ακριβώς µε τη διαβρωσιγενή ποταµίσια εκροή από την κοιλάδα της Θηνιάς (που χρονολογείται από µία εποχή όπου η στάθµη της θάλασσας ήταν χαµηλότερη παγκοσµίως, όταν τα θαλάσσια ύδατα δεν είχαν ακόµα εισχωρήσει στον κόλπο). 15

19 Συµπεράσµατα εν είναι ακόµη δυνατόν να δηλώσουµε κατηγορηµατικά ότι η περιγραφή του Στράβωνα όσον αφορά τον ισθµό της Θηνιάς επιβεβαιώνεται από την επιστήµη της γεωλογίας. Παρόλα αυτά, τα µέχρι σήµερα αποτελέσµατα δείχνουν ότι η περιγραφή του παραµένει αληθοφανής. Η εναέρια ηλεκτροµαγνητική έρευνα, µαζί µε την ακριβή ευθυγράµµιση του θαλάσσιου υπόβαθρου µε τη διαγνωσθείσα νότια έξοδο του διαύλου, προκαλούν το ενδιαφέρον και σαφώς αξίζουν περαιτέρω έρευνα. Η τεράστια κλίµακα κατάρρευσης πρανών, πτώσεων βράχων και κατολισθήσεων στην κοιλάδα της Θηνιάς αποτελούν λογική εξήγηση ως προς το γιατί ο Στράβωνας περίγραψε το δίαυλο ως «συχνά» αντί για «πάντα» βυθισµένο από τη µία άκρη της θάλασσας ως την άλλη, µια που κάθε δίαυλος σε αυτή την τοποθεσία θα είχε περιοδικά διακοπεί από κορήµατα τόσο από πτώσεις βράχων όσο και από τη διάβρωση των µαλακών µάργων του Μειόκαινου στην ανατολική του πλευρά. Η υπόθεση θα αντικρουστεί, παρόλα αυτά, αν βρεθεί θαµµένη χερσαία γέφυρα ασβεστολιθικού υπόβαθρου πάνω από το επίπεδο της θάλασσας σε κάποια µελλοντική, κριτικής σηµασίας, γεώτρηση. Προτεραιότητες της έρευνας είναι τώρα για αυτό το λόγο η λήψη και η χρονολόγηση δειγµάτων πυρήνων από ιζήµατα στην αρχαία λίµνη Κατοχώρι, η οποία καλύπτει φερτά υλικά κατολισθήσεων, η διεξαγωγή πιο ολοκληρωµένων ερευνών σεισµικής ανάκλασης και βαρυτικής διασκόπησης στην διαγνωσθείσα πορεία του διαύλου, και (ανάλογα µε αυτά τα αποτελέσµατα) η πραγµατοποίηση µίας ή περισσότερων βαθέων γεωτρήσεων κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, από τις οποίες θα µπορέσουν να εξαχθούν και να χρονολογηθούν δείγµατα πυρήνων. Ευχαριστίες Θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες µου σε όλους όσους έκαναν δυνατή την τρέχουσα έρευνα και διευκολύνουν τα επόµενα βήµατά της: το ΙΓΜΕ (Ινστιτούτο Γεωλογικών & Μεταλλευτικών Ερευνών) στην Αθήνα, το Υπουργείο Εξωτερικών, στην Αθήνα, το Υπουργείο Πολιτισµού στην Αθήνα και την Κεφαλονιά, τη Fugro NV στην Ολλανδία, το Συµβούλιο για την Έρευνα Φυσικού Περιβάλλοντος (NERC) στο Λονδίνο, το ήµο Παλικής και το ήµο Αργοστολίου στην Κεφαλονιά, τους συναδέλφους µου στη Βουλγαρική Ακαδηµία Επιστηµών, τους συναδέλφους µου στο Πανεπιστήµιο του Εδιµβούργου και τους συνεργάτες µου στο έργο «Οδυσσέας Λυόµενος» Ρόµπερτ Μπίτλστον και Τζέιµς Ντίγκλ. Ευχαριστώ επίσης την Κίρστεν Χάντερ, τον Γκρεγκ Χόντζες και τον Ντέιβιντ Κίλκοιν για τη βοήθεια τους στη δηµιουργία των εικόνων 9,10 &

20 Παραποµπές 1 Homer, Odyssey 9, ερµηνευµένα από τον James Diggle στο 2 Bittlestone R., Diggle J., Underhill J.R Odysseus Unbound: The Search for Homer s Ithaca, Cambridge University Press. 3 Underhill, J.R Quest for Ithaca. Geoscientist, 16 (9) pp. 4-29, ISSN Nield, T Ithaca theory gains support. Geoscientist, 17 (2) pp ISSN Nield, T Fair wind for Odysseus. Geoscientist, 17 (4). P.11. ISSN Jones, H.L Strabo: Geography. Loeb Classical Library (Harvard University Press), Cambridge, Mass Bittlestone et al.op.cit.pp Αυτή η περιγραφή της Θηνιάς αποτελεί σύντοµη περίληψη της περιγραφής µου στο προαναφερθέν Geoscientist 16 (9). 9 Underhill, J.R Late Cenozoic Deformation of the Hellenide Foreland, Western Greece. Geological Society of America Bulletin 101, Hewitt K., Clague J., Orwin J Legacies of catastrophic rock slope failures in mountain landscapes. Earth- Science Reviews 87, σ Riemann, O Recherches archeologiques sur les Iles Ioniennes: ii Cephalonie. Thorin, Paris p.9: Αυτή η τελευταία υπόθεση µοιάζει εντελώς εξωπραγµατική: δεν υπάρχει ούτε ένα µέρος στο νησί που θα µπορούσε να δείχνει αληθινή: ο ισθµός που όπως φαίνεται περιγράφει ο Στράβωνας θα ήταν αυτός της Αγίας Κυριακής που ενώνει τη χερσόνησο της Παλικής µε τον κύριο όγκο του νησιού, αλλά αυτός ο ισθµός είναι πιο πολύ από 500 πόδια πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας (µεταφρασµένο από τα γαλλικά στο βιβλίο του Bittlestone et al.op.cit. σελ.380). 12 Le Noan, G A la recherché d Ithaque. Editions Tremen, Quincy-sous-Senart. Στο κεφάλαιο 10 ο συγγραφέας παρουσιάζει τη γνώµη του γεωλόγου Ντ. Σορελ ότι «η περιγραφή του Στράβωνα για ένα µερικώς βυθιζόµενο ισθµό φαίνεται απίθανη όπου και να προσπαθήσει κανείς να την εντοπίσει στην Παλική» (µεταφρασµένο από τα γαλλικά στο βιβλίο του Bittlestone et al.op.cit.σελ. 382). 13 Μaroukia H., Gaki-Papanastassiou K., Papanastassiou D., Karymbalis E Η Γεωµορφολογική- Παλαιογεωγραφική εξέλιξη της Β.. Κεφαλληνίας µε ιδιαίτερη αναφορά στην περιοχή µεταξύ του κόλπου του Αργοστολίου και του λιµανιού της Αγίας Κυριακής κατά την περίοδο του Ανώτερου Ολόκαινου. Τµήµα Γεωλογίας, Πανεπιστήµιο Αθηνών, αδηµοσίευτο άρθρο (στα ελληνικά) για την Ένωση των πανταχού Ιθακησίων. 17