Παραδοτέο Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

Transcript

1 Παραδοτέο Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο Ειδικός Λογαριασμός Έρευνας Πανεπιστημίου Αιγαίου Αναθεωρημένη Έκδοση Μυτιλήνη, Οκτώβριος 2013 Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

2 Ομάδα Εργασίας Θανάσης Κίζος Γεώργιος Βάσιος Πέτρος Γαγάνης Κυριακή Γλύπτου Παναγιώτης Δημητρακόπουλος Χρήστος Καλλονιάτης Μάνια Μαύρη Νίκος Ναγόπουλος Δημήτρης Νικητάκος Βαρβάρα Οικονόμου Αμαλία Πολυδωροπούλου Μυρσίνη Σάλτα Γιώργος Σαραγάς Δημήτρης Σκάλκος Γιάννης Χωριανόπουλος Το περιεχόμενο του Παραδοτέου δεν εκφράζει απαραίτητα τις απόψεις της Ενδιάμεσης Διαχειριστικής Αρχής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

3 Περιεχόμενα Περιεχόμενα Εισαγωγή Η Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου Η θέση των νησιών στο εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές περιβάλλον Η Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου Το Ευρωπαϊκό πλαίσιο των Διαρθρωτικών Ταμείων για την προγραμματική περίοδο Ευρώπη position paper EE Έξυπνη εξειδίκευση Αναπτυξιακοί Στόχοι για τα Ελληνικά νησιά και την Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου για την περίοδο Το Εθνικό πλαίσιο Τα Ελληνικά νησιά Το Περιφερειακό Πλαίσιο Θεματικοί άξονες της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την περίοδο Ανταγωνιστικότητα, Εξωστρέφεια, Καινοτομία, Έρευνα Μεταποίηση αγροδιατροφικός τομέας Στρατηγικό πλαίσιο τομέα Τουρισμός Πολιτισμός Στρατηγικό πλαίσιο τομέα Επιχειρήσεις, καινοτομία, ψηφιακή οικονομία και έξυπνη εξειδίκευση Στρατηγικό πλαίσιο τομέα Προστασία Του Περιβάλλοντος Και Προώθηση Της Αποδοτικότητας Των Πόρων Βιοποικιλότητα Γενική Επισκόπηση και Ευρήματα από προηγούμενες περιόδους Κύριες πηγές περιβαλλοντικής πίεσης και υποβάθμισης Οικοσυστημικές υπηρεσίες (αξίες) και προοπτικές ανάπτυξης Βιοτικοί Πόροι και Επιχειρηματικότητα στο Β. Αιγαίο Γενική στρατηγική σε Ευρωπαϊκό και Εθνικό επίπεδο Βασικό στρατηγικό πλαίσιο τομέα Ύδατα Ανασκόπηση της κατάστασης Γενικη Στρατηγικη Σε Ευρωπαϊκο Και Εθνικο Επιπεδο Γενικες Διαπιστωσεις Απο Προηγουμενες Περιοδους ΤΡΕΧΟΥΣΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΕΙΣ Ενέργεια και Κλιματική αλλαγή Επισκόπηση τομέα Γενική στρατηγική σε Ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο Ευρήματα από προηγούμενες περιόδους Βασικό στρατηγικό πλαίσιο τομέα Βασικά δίκτυα υποδομών (μεταφορές και διευρωπαϊκά δίκτυα, περιβάλλον, ευρυζωνικά) Μεταφορές Ευρυζωνικότητα Δίκτυα διαχείρισης υγρών και στερεών αποβλήτων Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

4 5.4. Απασχόληση, Δια βίου μάθηση, κοινωνική ένταξη, καταπολέμηση φτώχειας (κοινωνική οικονομία): Περιφερειακός αναπτυξιακός σχεδιασμός πολιτικών κοινωνικής ένταξης, απασχόλησης και εκπαίδευσης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΝΤΑΞΗΣ. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΝΟΙΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ Β.ΑΙΓΑΙΟΥ Φτώχεια, κοινωνικός αποκλεισμός ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΚΑΙ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ Απασχόληση και ανεργία Προτεραιότητες παρέμβασης στην Περιφέρεια Β. Αιγαίου ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ, ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΔΕΞΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗ Εκπαίδευση Χωρική διακυβέρνηση Διαβούλευση για τη Νέα Προγραμματική Περίοδο Πλαίσιο στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την περίοδο Βιβλιογραφία Παραρτήματα Παράρτημα Ι: Πρακτικά συναντήσεων εργασίας για τη Νέα Προγραμματική Περίοδο Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Παράρτημα ΙΙ: Πρόταση Περιφερειακής Στρατηγικής για την προώθηση της απασχόλησης, την προώθηση της κοινωνικής ένταξης και την καταπολέμηση της φτώχειας, την σύνδεση της κατάρτισης με την αγορά εργασίας μέσω της δια βίου μάθησης στη Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου Παράρτημα ΙΙI: Τεκμηρίωση Περιφερειακής Στρατηγικής ανά Θεματικό Άξονα Π3.1 Ανταγωνιστικότητα, Εξωστρέφεια, Καινοτομία, Έρευνα Π Μεταποίηση αγροδιατροφικός τομέας Α. Ελιά και ελαιόλαδο Β. Μαστίχα Γ. Κτηνοτροφικά προϊόντα Δ. Οίνος Ούζο Λοιπά (νωπά, γλυκά κουταλιού, μαρμελάδες, εσπεριδοειδή και χυμοί, αλιεύματα και προϊόντα ιχθυοκαλλιεργειών) Στρατηγικό πλαίσιο τομέα Π Τουρισμός Πολιτισμός Στρατηγικό πλαίσιο τομέα Π Επιχειρήσεις, καινοτομία, ψηφιακή οικονομία και έξυπνη εξειδίκευση Στρατηγικό πλαίσιο τομέα Π3.2. Προστασία Του Περιβάλλοντος Και Προώθηση Της Αποδοτικότητας Των Πόρων 150 Π Βιοποικιλότητα Π Γενική Επισκόπηση και Ευρήματα από προηγούμενες περιόδους Α. Δίκτυο Natura 2000 στο Β. Αιγαίο και Θεσμικό Πλαίσιο Διατήρησης Προστατευόμενων Περιοχών Β Κύριες πηγές περιβαλλοντικής πίεσης και υποβάθμισης Γ Οικοσυστημικές υπηρεσίες (αξίες) και προοπτικές ανάπτυξης Δ Υποδομές ex-situ διατήρησης Ε Βιοτικοί Πόροι και Επιχειρηματικότητα στο Β. Αιγαίο Γενική στρατηγική σε Ευρωπαϊκό και Εθνικό επίπεδο Βασικό στρατηγικό πλαίσιο τομέα Π Ύδατα Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

5 Ανασκόπηση της κατάστασης Γενικη Στρατηγικη Σε Ευρωπαϊκο Και Εθνικο Επιπεδο Γενικες Διαπιστωσεις Απο Προηγουμενες Περιοδους ΤΡΕΧΟΥΣΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΕΙΣ Π Ενέργεια και Κλιματική αλλαγή Επισκόπηση τομέα Γενική στρατηγική σε Ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο Ευρήματα από προηγούμενες περιόδους Βασικό στρατηγικό πλαίσιο τομέα Π3.3. Βασικά δίκτυα υποδομών (μεταφορές και διευρωπαϊκά δίκτυα, περιβάλλον, ευρυζωνικά) Μεταφορές Ευρυζωνικότητα Δίκτυα διαχείρισης υγρών και στερεών αποβλήτων Π3.4. Απασχόληση, Δια βίου μάθηση, κοινωνική ένταξη, καταπολέμηση φτώχειας (κοινωνική οικονομία): Περιφερειακός αναπτυξιακός σχεδιασμός πολιτικών κοινωνικής ένταξης, απασχόλησης και εκπαίδευσης ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙV: Δεδομένα περιοχών του Δικτύου Natura 2000 στο Β. Αιγαίο Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

6 1. Εισαγωγή Με βάση τη σύμβαση του Έργου, στο Παραδοτέο Π1 παρουσιάζεται το προσχέδιο της ευρύτερης στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την επόμενη προγραμματική περίοδο και η εξειδίκευση των στόχων αυτών ανά θεματική ενότητα των προτεραιοτήτων που έχουν τεθεί από την Περιφέρεια. Το Παραδοτέο περιλαμβάνει τις προτάσεις για τη στρατηγική της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο και την εξειδίκευση της στρατηγικής αυτής σε στόχους για τις θεματικές ενότητες των προτεραιοτήτων που έχουν τεθεί από την Περιφέρεια. Τα κυριότερα έγγραφα αναφοράς για την περίοδο αυτή και τις γενικές θεματικές προτεραιότητες που έχουν τεθεί σε Ευρωπαϊκό, εθνικό και Περιφερειακό επίπεδο είναι: Οι προτεραιότητες Ευρώπη 2020 Το Position paper της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την επόμενη προγραμματική περίοδο στην Ελλάδα («Position of the European Commission Services on the development of Partnership Agreement and programmes in Greece for the period ») Οι εγκύκλιοι της ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΡΧΗΣ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΥ ΕΣΠΑ (ΕΥΣΣΑΑΠ) (1η ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ ΠΕΡΙΟ ΟΥ και 2η ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ) Το έγγραφο της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου που επιχειρεί να εξειδικεύσει τις προτεραιότητες σε επίπεδο ΕΕ και αυτές που παρουσιάζονται στο Position paper (Σχεδιασμός Νέας Προγραμματικής Περιόδου , ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΒΟΡΕΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ, ΕΝΔΙΑΜΕΣΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΗ ΑΡΧΗ, ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΒΟΡΕΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ, 23/10/2012). Η εμπειρογνωμοσύνη για την έξυπνη εξειδίκευση για την Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου (Alasdair Reid, Nicos Komninos, Jorge-A. Sanchez-P., Panayiotis Tsanakas, RIS3 Regional Assessment: North Aegean. A report to the European Commission, Directorate General for Regional Policy, Unit I3 - Greece & Cyprus, December 2012 (final version)). Με βάση το πλαίσιο αυτό, το κέντρο βάρους για μια έξυπνη αναπτυξιακή στρατηγική της Περιφέρειας για την επόμενη περίοδο πρέπει να έχει ως κέντρο τον Στρατηγικό αναπτυξιακό Στόχο της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για τη νέα προγραμματική περίοδο που είναι ο εξής: «Αναστροφή της φθίνουσας αναπτυξιακής πορείας των νησιών της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου και επιδίωξη της πραγματικής οικονομικής και κοινωνικής σύγκλισης με τις αναπτυγμένες περιφέρειες της Ε.Ε., διασφαλίζοντας τις προϋποθέσεις εσωτερικής και εξωτερικής χωρικής και κοινωνικής συνοχής και της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας κάθε νησιού». Στο Παραδοτέο τεκμηριώνεται η κατάσταση με βάση το στόχο και τις θεματικές ενότητες που αυτός διακρίνεται με κατάλληλα και επαρκή στοιχεία, όπου και όσα από αυτά είναι διαθέσιμα. Η τεκμηρίωση αιτιολογεί την επιλογή της στρατηγικής και των δράσεων που θα προταθούν. Η στρατηγική επίσης λαμβάνει υπόψη τα συμπεράσματα ευρήματα από τη διαβούλευση που πραγματοποιήθηκε στα νησιά της ΠΒΑ για τα θέματα που αφορούν στις θεματικές ενότητες της προγραμματικής περιόδου Η διαβούλευσης Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

7 οργανώθηκε από την Ενδιάμεση Διαχειριστική Αρχή (ΕΔΑ) της ΠΒΑ με την τεχνική υποστήριξη της Ομάδας εργασίας. Η δομή του κειμένου είναι η εξής: Σύντομο κείμενο για την γεωγραφική θέση και την κατάσταση της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου με αναφορά στην υφιστάμενη κατάσταση και στα προβλήματα που αντιμετωπίζει, Παρουσίαση του Ευρωπαϊκού πλαισίου για την προγραμματική περίοδο των Διαρθρωτικών Ταμείων , Γενικοί Αναπτυξιακοί Στόχοι για τα Ελληνικά νησιά και την Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο , Θεματικοί άξονες στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο , Πλαίσιο στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

8 2. Η Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου 2.1. Η θέση των νησιών στο εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές περιβάλλον Τα νησιά της Ελλάδας περιλαμβάνουν τις Περιφέρειες του Βορείου και Νοτίου Αιγαίου, των Ιονίων Νησιών και της Κρήτης, ομάδες νησιών που ανήκουν σε περιφέρειες της ηπειρωτικής χώρας (Ν. Αργοσαρωνικού- Π. Αττικής, Β. Σποράδες Π. Θεσσαλίας) αλλά και μεμονωμένα νησιά (Σαμοθράκη & Θάσος Π. Α. Μακεδονίας & Θράκης, Σκύρος Π. Στερεάς Ελλάδας). Ο τουρισμός που αποτελεί την κινητήρια δύναμη των οικονομικών, κοινωνικών, πολιτιστικών και περιβαλλοντικών εξελίξεων στα νησιά φαίνεται να έχει αντισταθεί στην παρατεταμένη Ελληνική οικονομική ύφεση από το 2008 μέχρι και σήμερα (που επέφερε συρρίκνωση της εθνικής οικονομίας τουλάχιστον κατά 20,4 ποσοστιαίες μονάδες) ικανοποιητικά, τουλάχιστον σε ότι αφορά τις διεθνείς αφίξεις. Αυτές το 2011 ξεπέρασαν για τη χώρα τον αριθμό των 16 εκ. τουριστών με άνοδο σε όλους τους σημαντικούς τουριστικούς προορισμούς με τα νησιά να καλύπτουν περίπου το 65% της προσφοράς και της ζήτησης. Βέβαια τα έσοδα από τον τουρισμό δεν φαίνεται να αυξήθηκαν δείχνοντας μια μείωση των ανά διανυκτέρευση εισπράξεων και συνολικά της τουριστικής δαπάνης. Αντίθετα με τον διεθνή τουρισμό, ο εσωτερικός τουρισμός φαίνεται να έχει πληγεί σημαντικά όπως απεικονίζει η δραματική μείωση στην ακτοπλοϊκή επιβατική κίνηση. Επίσης σημαντική υπήρξε η μείωση της οικοδομικής δραστηριότητας, αποτέλεσμα της επικρατούσας ύφεσης. Γενικά, τα ελληνικά νησιά φαίνεται να υστερούν του μέσου ευρωπαϊκού και του μέσου ελληνικού όρου στους περισσότερους δείκτες που σχετίζονται με τη στρατηγική Ευρώπη Τα ποσοτικά και τα ποιοτικά δημογραφικά χαρακτηριστικά είναι στις περισσότερες περιπτώσεις αρκετά δυσμενή (γήρανση πληθυσμού, χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης και διά βίου κατάρτισης, υψηλή πρόωρη εγκατάλειψη σχολείου), ενώ οι περιβαλλοντικές πιέσεις αυξάνονται, οδηγώντας σε υποβάθμιση της ποιότητας του πόσιμου νερού και του εδάφους (ρύπανση και ερημοποίηση), σε μείωση της βιοποικιλότητας, σε υποβάθμιση του τοπίου και του δομημένου περιβάλλοντος κλπ. Επίσης, η ασυνέχεια του νησιωτικού χώρου έχει ως συνέπεια η κοινωνικοοικονομική λειτουργία κάθε νησιού να προσλαμβάνει τα χαρακτηριστικά μιας κλειστής οικονομίας. Παράλληλα, ο νησιωτικός χώρος χαρακτηρίζεται από έντονη περιφερειακότητα. Το γεγονός αυτό έχει ως αποτέλεσμα την ύπαρξη έντονων αναπτυξιακών διαφοροποιήσεων σε σχέση με την ηπειρωτική χώρα, μεταξύ μεγάλων και μικρών νησιών που ανήκουν σε ένα διοικητικό νησιωτικό σύμπλεγμα, αλλά και εντός των νησιών, στις εσωτερικές τους ζώνες, λόγω της προβληματικής προσπελασιμότητάς τους. Επιπλέον, στο νησιωτικό χώρο οι ενδοπεριφερειακές ανισότητες έχουν πολύ μεγαλύτερη σημασία απ ότι στην ηπειρωτική χώρα, εξαιτίας της φυσικής απομόνωσης που δημιουργεί η θάλασσα. Πέρα από τις διαφορές τους όμως, τα κοινά χαρακτηριστικά των νησιωτικών περιοχών είναι: (α) Μικρό μέγεθος σε ότι αφορά την έκταση, τον πληθυσμό, την διαθεσιμότητα των πόρων, (β) Απομόνωση και Περιφερειακότητα: μεγάλη απόσταση από την αγορά που συνεπάγεται υψηλό κόστος κατασκευής υποδομών και λειτουργίας κράτους, επιχειρήσεων και νοικοκυριών. Ως αποτέλεσμα, τα νησιά συγκρινόμενα με την ηπειρωτική χώρα- δεν μπορούν να έχουν: οικονομίες κλίμακας (λόγω της μικρής κλίμακας), θετικές εξωτερικές οικονομίες και οικονομίες συγκέντρωσης λόγω της μικρής αγοράς, καλή προσπελασιμότητα και χαμηλό κόστος μεταφοράς. Τα παραπάνω «απωθούν» από τα νησιά την εγκατάσταση ανθρώπων και δραστηριοτήτων λόγω υψηλού κόστους. Ειδικά σε ότι αφορά στις επιχειρήσεις, είναι αδύνατον να ανταγωνιστούν ομοειδείς επιχειρήσεις στην ηπειρωτική Ευρώπη αλλά και στον υπόλοιπο κόσμο. Επομένως χρειάζεται ειδική Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

9 στρατηγική που να βασίζεται στην αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων των νησιών με παράλληλη βελτίωση της ελκυστικότητας τους, που προφανώς θα στηρίζεται σε άλλα χαρακτηριστικά από εκείνα των αστικών κέντρων ή των αγροτικών περιοχών εξ αιτίας των ειδικών φυσικών χαρακτηριστικών των νησιών Η Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου Η Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου (ΠΒΑ) είναι μια αμιγώς νησιωτική Περιφέρεια με 5 μεγάλα και 5 μικρά νησιά με συνολική έκταση περίπου 3800 km2, αλλά που εκτείνεται σε μια ιδιαίτερα μεγάλη γεωγραφική έκταση, καθώς η απόσταση από το βορειότερο νησί (Λήμνος) ως το νοτιότερο (Θύμαινα) είναι μεγαλύτερη των 300 km (η αντίστοιχη απόσταση στην ηπειρωτική χώρα είναι από την Αθήνα ως τα Τέμπη). Η απόσταση των νησιών από την ηπειρωτική Ελλάδα είναι πολλές φορές μεγαλύτερη από την αντίστοιχη απόσταση από την ακτή της Μ. Ασίας. Ο πληθυσμός είναι περίπου κάτοικοι (Πίνακας 2.1). Η περιφέρεια έχει βιώσει έντονη πληθυσμιακή συρρίκνωση τις τελευταίες δεκαετίες και είναι μια από τις 3 Περιφέρειες που δεν έχουν ακόμη φτάσει στον πληθυσμό που είχαν το 1951 (στην ΠΒΑ κατοίκους), παρά τη σταθεροποίηση μετά το Η τιμή της φυσικής κίνησης (γεννήσεις θάνατοι) είναι αρνητική τα τελευταία 40 χρόνια και η περισσότερο αρνητική σε όλη τη χώρα. Το αποτέλεσμα είναι η σημαντική γήρανση του πληθυσμού. Ταυτόχρονα, η πληθυσμιακή έξοδος αφορά περισσότερο το πιο μορφωμένο και δυναμικό μέρος του πληθυσμού, με αποτέλεσμα γενικά πολύ χαμηλό εκπαιδευτικό / μορφωτικό επίπεδο του πληθυσμού της Περιφέρειας. Ως συνέπεια, η αγορά εργασίας χαρακτηρίζεται από μικρά σχετικά ποσοστά συμμετοχής του ενεργού πληθυσμού, αλλά και από σχετικά χαμηλή ανεργία, ως σχετικά πρόσφατα, καθώς το 2011 το ποσοστό αυξάνεται στο 16,8%, ενώ μειώνεται και το ποσοστό απασχόλησης (από 44,4% το 2004 στο 35,4% το 2011). Όσον αφορά στο ΑΕΠ της ΠΒΑ (σε Μονάδες Αγοραστικής Δύναμης (ΜΑΔ)), το 2010 εκτιμάται από τη EUROSTAT σε 70% του μέσου όρου της ΕΕ με μείωση από το 2006, μικρότερη όμως από αυτή του μέσου όρου της χώρας στην ίδια περίοδο. Οι διαφορές στο εσωτερικό της Περιφέρειας είναι σημαντικές όσον αφορά στον πληθυσμό, στην οικονομία αλλά και στην προσβασιμότητα των νησιών, με τα μικρότερα νησιά να χαρακτηρίζονται από επιπλέον δυσκολίες πρόσβασης, περισσότερο ηλικιωμένο πληθσυμό και μικρότερη οικονομική βάση. Πίνακας 2.1: Επιλεγμένοι δείκτες της ΠΒΑ Περιοχή Έκτασ η (km2) Πληθυσμό ς (2008) Πληθυσμ ιακή πθκνότητ α (2008) Μεταβο λή πληθυσμ ού (%) Φυσική κίνηση 2008 (/1000 κατ.) Δείκτης γήρανσ ης 2001 Ενεργ οί % πληθυ σμού 2001 Γεωργί α %ΑΕΠ (2007) ,2 3,8 Ελλάδα ,934,097 85, ,8 6,1 Βόρειο Αιγαίο ,275 52, ,0 5,8 ΝΕ Λέσβου ,957 49, ,1 4,1 ΝΕ Σάμου ,603 54, ,0 9,1 ΝΕ Χίου ,957 57, Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ ( Σύμφωνα με την τυπολογία του ESPON για τη δυναμικότητα των αστικών κέντρων, μόνο 2 πόλεις χαρακτηρίζονται ως Λειτουργικές Αστικές Περιοχές (Functional Urban Areas (FUAs)) και αυτές με πολύ χαμηλούς βαθμούς: η Μυτιλήνη (με βαθμό 1,1) και η Χίος (με βαθμό 0,9). Οι τιμές και άλλων δεικτών που σχετίζονται με τους στόχους της Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

10 Λισαβώνας ή με τη στρατηγική Ευρώπη 2020, όπως το ποσοστό της πρόωρης εγκατάλειψης του σχολείου, η Έρευνα και Τεχνολογία και καινοτομία (0 πατέντες), και το ποσοστό διείσδυσης νέων τεχνολογιών είναι πολύ χαμηλές. Το αποτέλεσμα είναι πολύ χαμηλός δείκτης ανταγωνιστικότητας (8 σε σχέση με 55 που είναι ο μέσος όρος της ΕΕ) και χαμηλές τιμές στους δείκτες Ανθρώπινης Ανάπτυξης (51,8) και Φτώχειας (51,2). Όσον αφορά στην παραγωγή, η ανάλυση των κλάδων και της προστιθέμενης αξίας που παράγεται από κάθε κλάδο, αποκαλύπτει τις διαφορές στην παραγωγική δομή της Περιφέρειας από αυτή της Ελλάδας, αλλά και σημαντικές διαφορές μεταξύ των Περιφερειακών Ενοτήτων. To 2000, η ακαθάριστη προστιθέμενη αξία (ΑΠΑ) της παραγωγικής δομής της Περιφέρειας προέρχεται από δραστηριότητες όπως η διαχείριση ακίνητης περιουσίας και το χονδρικό και λιανικό εμπόριο (μαζί αντιπροσωπεύουν το 30,7% της συνολικής ΑΠΑ της Περιφέρειας), ενώ ο δημόσιος τομέας (άμυνα, δημόσια διοίκηση, εκπαίδευση και υγεία) καλύπτει ακόμη 20,2% και οι κατασκευές 6,3% (Πίνακας 2.3). Αν ως δυναμικές παραγωγικές δραστηριότητες θεωρηθούν όλες εκείνες που είτε εξάγουν προϊόντα υπηρεσίες ή που παράγουν προϊόντα στην περιοχή που αλλιώς θα καλύπτονταν από εισαγωγές, για την ΠΒΑ τέτοιου είδους δραστηριότητες θα μπορούσαν να θεωρηθούν ο πρωτογενής τομέας, η μεταποίηση και ο τουρισμός. Η προσέγγιση αυτή είναι προφανώς μια απλούστευση της πραγματικής κατάστασης, καθώς και άλλες δραστηριότητες, όπως οι μεταφορές, ή η διαχείριση ακίνητης περιουσίας μπορεί να φέρνουν χρήματα στην περιοχή, αλλά δίνει μια καλή εικόνα της παραγωγής και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της. Το 2000, η συνολική ΑΠΑ που καλύπτεται από αυτές τις δραστηριότητες είναι 377,6 εκατ. ή 20,7% του συνόλου, ποσοστό που είναι πολύ χαμηλό (ο εθνικός μέσος όρος είναι 26,8%), καθώς ουσιαστικά συνεπάγεται ότι πολύ μεγάλο μέρος της οικονομίας της ΠΒΑ εξαρτάται από εισαγωγές ή από μεταφορά χρημάτων από το κράτος. Η εικόνα του 2000 είναι ιδιαίτερα απογοητευτική για τη μεταποίηση, που καλύπτει μόνο το 1% της ΑΠΑ (σε σχέση με το 11,1% του ενικού μέσου όρου), ενώ στον πρωτογενή τομέα αποτυπώνονται οι πολύ σημαντικές ενδοπεριφερειακές διαφορές, με τη ΠΕ Λέσβου να κυριαρχεί στην αγροτική παραγωγή, τη ΠΕ Χίου στην αλιεία, κυρίως εξαιτίας των υδατοκαλλιεργειών που καλύπτουν περισσότερο από 11% της συνολικής ΑΠΑ. Στη ΠΕ Σάμου αντίθετα, ο τουρισμός είναι η πιο σημαντική δυναμική δραστηριότητα το 2000, αφού καλύπτει το 19% της συνολικής ΑΠΑ (Πίνακας 2.3). Το 2008 (τελευταία χρονιά που υπάρχουν Περιφερειακά αναλυτικά δεδομένα ως σήμερα) η εικόνα μεταβάλλεται σημαντικά ως προς επιμέρους κλάδους, αλλά σε γενικό επίπεδο παραμένει όμοια. Αρχικά, η συνολική ΑΠΑ αυξάνεται κατά 73,3% (όσο και ο μέσος εθνικός όρος που είναι 74% περίπου), αν και το 2008 αντιπροσωπεύει την έναρξη της ύφεσης της Ελληνικής οικονομίας. Η αύξηση αυτή στην περίοδο όμως αφορά περισσότερο αναδιανεμητικούς παραγωγικούς κλάδους, όπως οι μεταφορές - επικοινωνίες που αυξάνονται κατά 147% για τη χώρα και 76% για την ΠΒΑ, η δημόσια διοίκηση που αυξάνεται κατά 98% στην ΠΒΑ και 86% στη χώρα, η εκπαίδευση, που αυξάνεται κατά 144% στην ΠΒΑ και 114,6% στη χώρα, η υγεία που αυξάνεται κατά 97% στην ΠΒΑ και 111,8% στη χώρα και το χονδρικό και λιανικό εμπόριο που αυξάνεται κατά 102,7% στην ΠΒΑ και 90,9% στη χώρα. Αντίθετα, η ΑΠΑ της γεωργίας κτηνοτροφίας καταρρέει στη χώρα (-18,9%), αλλά μένει ουσιαστικά ίδια στην ΠΒΑ, ενώ η αλιεία καταρρέει στην ΠΒΑ με μείωση της τάξης του 62%, ιδιαίτερα στις ΠΕ Χίου και Σάμου. Ο κλάδος των ξενοδοχείων και εστιατορίων αυξάνεται μεν στην ΠΒΑ, αλλά σε πολύ μικρότερο ποσοστό Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

11 από άλλους κλάδους στην ίδια περίοδο, αλλά και πολύ χαμηλότερα από την αντίστοιχη αύξηση του κλάδου στην Ελλάδα (40,1% για την ΠΒΑ σε σχέση με 67% για την Ελλάδα). Το 2008, οι λεγόμενοι δυναμικοί κλάδοι αντιπροσωπεύουν μόλις το 15% της συνολικής ΑΠΑ, παρά την αύξηση της συμμετοχής της μεταποίησης, εξαιτίας της πολύ μεγάλης μείωσης της πρωτογενούς παραγωγής (παράγει το 4% της συνολικής ΑΠΑ μαζί με τα ορυχεία, Πίνακας 2.4). Η μεταποίηση προβάλει ως δυναμικός κλάδος, καθώς πια παράγει το 3,9% της συνολικής ΑΠΑ της ΠΒΑ. Όσον αφορά στους υπόλοιπου κλάδους, η διαχείριση ακίνητης περιουσίας συνεχίζει να παράγει την υψηλότερη ΑΠΑ με 16,9%, αλλά πια το χονδρικό και λιανικό εμπόριο παράγει σχεδόν την ίδια ΑΠΑ (16,4%). Οι δημόσιες δραστηριότητες (δημόσια διοίκηση, άμυνα, εκπαίδευση και υγεία) έχουν αυξηθεί σημαντικά και είναι υπεύθυνες για το 25% της ΑΠΑ (σε σχέση με το 20% το 2000 και το 19,6% που είναι ο εθνικός μέσος όρος το 2008). Έτσι, η οικονομία της ΠΒΑ το 2008 είναι ακόμη περισσότερο εξαρτημένη από εισαγωγές και από τον δημόσιο τομέα. Ενδοπεριφερειακές διαφορές και πάλι υπάρχουν, αλλά φαίνεται να αμβλύνονται σε σχέση με το Έτσι, ακόμη η ΠΕ Λέσβου είναι σχετικά εξειδικευμένη σε αγροτική παραγωγή, η ΠΕ Χίου σε μεταποίηση και αλιεία, ενώ η ΠΕ Σάμου σε τουρισμό. Οι μεταβολές την περίοδο (για το 2010 δεν έχουν δημοσιευτεί ακόμη αναλυτικά δεδομένα από την ΕΛ.ΣΤΑΤ. και αυτά που χρησιμοποιούνται είναι προσωρινά) δίνουν μια καλύτερη εικόνα της ύφεσης και των συνεπειών της στην Εθνική και Περιφερειακή οικονομία. Η μείωση της γεωργίας, δασοκομίας και αλιείας συνεχίζεται και είναι πολύ μεγάλη (-19,7% για την ΠΒΑ) αν και μικρότερη από τη μεγάλη μείωση στη χώρα (-25,3%), με εξαίρεση την ΠΕ Χίου, όπου οι ιχθυοκαλλιέργειες πιθανότατα συνεχίζουν να αποτελούν σημαντικό και δυναμικό κλάδο (αύξηση της ΑΠΑ κατά 10,9% από το ). Η ΑΠΑ της μεταποίησης μειώνεται οριακά στην Περιφέρεια, εξαιτίας της αύξηση στην ΠΕ Σάμου. Η απουσία αναλυτικών δεδομένων για το 2010, δεν επιτρέπει την εξέταση του χονδρικού και λιανικού εμπορίου χωριστά από τα ξενοδοχεία και τα εστιατόρια που θεωρείται ότι αντιπροσωπεύουν τον τουρισμό. Έτσι, μια δραστηριότητα που στο παρόν πλαίσιο θεωρείται δυναμική, είναι μαζί με μια που θεωρείται αναδιανεμητικού χαρακτήρα. Οπότε, η αύξηση κατά 1,8% δεν μπορεί να αποδοθεί σε καμιά δραστηριότητα ή κλάδο. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η κατάρρευση των κατασκευών (από το 2007 ήδη). Συνολικά, την περίοδο , η ΑΠΑ έχει αυξηθεί κατά 10,4% στην ΠΒΑ και 13,1% στη χώρα, ενώ στην ΠΕ Χίου η αύξηση ανέρχεται σε 13,8% (Πίνακας 2.2). Η συνολική όμως αυτή μεταβολή διακρίνεται σε δύο επιμέρους περιόδους, από το 2005 ως το 2008 και το , όπου όλα τα σχετικά μεγέθη μειώνονται, με εξαιρέσεις κλάδους όπως «Τέχνες, διασκέδαση, ψυχαγωγία, άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών, δραστηριότητες νοικοκυριών ως εργοδοτών, μη διαφοροποιημένες δραστηριότητες νοικοκυριών που αφορούν την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών για ίδια χρήση, δραστηριότητες ετερόδικων οργανισμών και φορέων», που ακόμη παρουσιάζουν αύξηση. Ως συνολικό σχόλιο, φαίνεται ότι η δομή της οικονομίας στην ΠΒΑ είναι τέτοια που να προκύπτει η ανάγκη ενίσχυσης δραστηριοτήτων όπως αυτές που χαρακτηρίζονται ως δυναμικές εδώ και κυρίως της μεταποίησης, που έδειξε να έχει μια δυναμική στην Περιφέρεια ως το 2008 και έπειτα να μειώνεται με πολύ μικρότερο ρυθμό από άλλες, αναδιανεμητικού χαρακτήρα δραστηριότητες. Ο τουρισμός είναι επίσης ένας κλάδος σημαντικός για την ΠΒΑ, όπως και η αγροτική παραγωγή, ιδιαίτερα αν συνδυαστεί με μεταποίηση. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

12 Πίνακας 2.2: Μεταβολή Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας για την ΠΒΑ ανά παραγωγικό κλάδο (πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, επεξεργασία από συγγραφείς) Γεωργία, δασοκομία και αλιεία Ορυχεία, λατομεία, βιομηχανία, παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, φυσικού αερίου, ατμού, κλιματισμού και νερού, επεξεργασία λυμάτων, διαχείριση αποβλήτων και δραστηριότητες εξυγίανσης Εκ των οποίων Μεταποίη ση Κατασκε υές Χονδρικό και λιανικό εμπόριο, επισκευή μηχανοκίνητων οχημάτων και μοτοσυκλετών, μεταφορές και αποθήκευση, δραστηριότητες υπηρεσιών παροχής καταλύματος και υπηρεσιών εστίασης Ενημέρωση και επικοινωνία Χρηματο πιστωτικέ ς και ασφαλιστ ικές δραστηρι ότητες Διαχείριση ακίνητης περιουσίας Επαγγελ αμτικές, επιστημ ονικές και τεχνικές δραστηρ ιότητες, διοικητι κές και υποστηρ ικτικές δραστηρ ιότητες Δημόσια διοίκηση και άμυνα, υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση, εκπαίδευση, δραστηριότητες σχετικές με την ανθρώπινη υγεία και την κοινωνική μέριμνα Τέχνες, διασκέδαση, ψυχαγωγία, άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών, δραστηριότηες νοικοκυριών ως εργοδοτών, μη διαφοροποιημένες δραστηριότηες νοικοκυριών που αφορούν την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών για ίδια χρήση, δραστηριότητες ετερόδικων οργανισμών και φορέων Συνολική ακαθάριστη προστιθέμεν η αξία Σύνολο Ελλάδος -25,3 20,1 18,2-43,8 8,6 38,5 9,2 37,7 12,7 25,6 18,9 13,1 Νησιά Αιγαίου, Κρήτη -18,5 22,7 28,1-38,0 13,0 38,7 5,0 41,7 34,4 18,2 12,6 11,5 Βόρειο Αιγαίο -19,7 19,0-0,9-47,4 1,6 23,4 3,6 36,8 41,4 29,1 50,6 10,4 Λέσβος -29,2 17,0-3,9-58,6 6,8 16,8 2,6 36,3 44,1 21,1 74,9 8,6 Σάμος -20,8 46,8 31,4-49,0 0,2-10,6-0,5 37,0 64,9 37,3 58,9 10,7 Χίος 10,9 8,2-8,4-25,7-5,8 67,5 8,8 37,4 21,1 44,7 23,8 13,8 Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

13 Πίνακας 2.3: Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία το 2000 για την ΠΒΑ ανά παραγωγικό κλάδο (πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, επεξεργασία από συγγραφείς) Κλάδοι Γεωργία, κτηνοτρο φία, δάση Αλιεία Μεταλεί α, ορυχεία Μεταποίη ση Ηλεκτρισ μός, φυσικό αέριο και ύδρευση Κατασκευ ές Χονδρικό και λιανικό εμπόριο, επισκευές αυτοκινήτω ν, μοτοσυκλετ ών και ειδών οικιακής χρήσης Ξενοδοχ εία και εστιατόρ ια Μεταφορές, αποθήκευσ η, επικοινωνί ες Χρηματοπιστ ωτική διαμεσολάβη ση Διαχείριση ακίνητης περιουσίας, εκμίσθωση και επιχ/τικές δραστηριότ ητες Δημόσια διοίκηση, άμυνα και υποχρεωτι κή κοινωνική ασφάλιση Εκπαίδε υση Υγεία και κοινωνικ ή μέριμνα Άλλες κοινωνικές και προσωπικές δραστηριότ ητες Ιδιωτικά νοικοκυριά με απασχολού μενο προσωπικό Συνολική ακαθάριστ η προστιθέμ ενη αξία Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία (εκατ. ) Σύνολο Ελλάδος 7.343,9 589,4 681, , , , , , , , , , , , ,7 751, ,2 Νησιά Αιγαίου, Κρήτη 845,9 129,8 78,4 235,0 281,2 849, , ,6 903,8 560, ,1 954,4 690,9 440,8 426,2 54, ,2 Βόρειο Αιγαίο 97,3 79,1 3,3 17,8 47,1 114,7 256,4 180,1 180,3 131,2 305,0 173,7 132,9 62,3 37,1 8, ,4 Λέσβος 65,2 12,4 2,2 8,7 23,3 63,4 139,6 77,4 75,1 77,0 149,2 93,3 66,4 35,8 25,5 4,2 918,6 Σάμος 16,4 3,6 0,8 5,2 11,5 25,1 55,1 72,8 21,3 27,9 55,9 33,9 26,3 14,2 4,4 1,7 376,0 Χίος 15,7 63,1 0,3 4,0 12,4 26,2 61,7 29,9 83,9 26,4 99,9 46,5 40,2 12,3 7,2 2,2 531,8 Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία (% συνόλου) Σύνολο Ελλάδος 6,1 0,5 0,6 11,1 2,2 7,0 14,8 7,5 7,8 5,5 15,1 8,3 5,1 3,7 4,0 0,6 100 Νησιά Αιγαίου, Κρήτη 6,9 1,1 0,6 1,9 2,3 6,9 14,5 20,2 7,3 4,6 12,9 7,8 5,6 3,6 3,5 0,4 100 Βόρειο Αιγαίο 5,3 4,3 0,2 1,0 2,6 6,3 14,0 9,9 9,9 7,2 16,7 9,5 7,3 3,4 2,0 0,4 100 Λέσβος 7,1 1,3 0,2 0,9 2,5 6,9 15,2 8,4 8,2 8,4 16,2 10,2 7,2 3,9 2,8 0,5 100 Σάμος 4,4 1,0 0,2 1,4 3,0 6,7 14,7 19,4 5,7 7,4 14,9 9,0 7,0 3,8 1,2 0,5 100 Χίος 3,0 11,9 0,1 0,8 2,3 4,9 11,6 5,6 15,8 5,0 18,8 8,7 7,6 2,3 1,3 0,4 100 Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία και εξειδίκευση (μ.ο. Ελλάδας = 100) Σύνολο Ελλάδος Νησιά Αιγαίου, Κρήτη 112,7 215,4 112,5 17,2 102,7 98,1 98,0 268,1 94,2 82,3 85,6 93,6 109,3 96,2 87,3 71,4 100 Βόρειο Αιγαίο 87,3 884,4 31,9 8,8 115,9 89,3 94,9 131,0 126,5 129,8 110,9 114,8 141,7 91,6 51,2 70,9 100 Λέσβος 116,3 275,3 42,0 8,5 114,0 98,1 102,7 111,9 104,8 151,4 107,9 122,6 140,7 104,7 70,0 73,6 100 Σάμος 71,5 197,1 38,6 12,4 136,9 94,8 99,0 257,1 72,5 133,9 98,7 108,9 136,3 101,1 29,5 72,8 100 Χίος 48,4 2422,1 9,6 6,8 104,3 70,1 78,5 74,7 202,4 89,6 124,8 105,5 147,1 62,2 34,0 64,8 100 Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

14 Πίνακας 2.4: Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία το 2008 για την ΠΒΑ ανά παραγωγικό κλάδο (πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, επεξεργασία από συγγραφείς) Χονδρικό και λιανικό εμπόριο, Μεταφορές Ηλεκτρισμ επισκευές Ξενοδοχ, Γεωργία, κτηνοτρο Αλιεία Μεταλεί Μεταποίη ός, φυσικό Κατασκευ αυτοκινήτων εία και αποθήκευσ α, ση αέριο και ές, εστιατόρι η, φία, δάση ορυχεία ύδρευση μοτοσυκλετ α επικοινωνίε ών και ειδών ς οικιακής χρήσης Χρηματοπιστ ωτική διαμεσολάβη ση Διαχείριση ακίνητης περιουσίας, εκμίσθωση και επιχ/τικές δραστηριότ ητες Δημόσια διοίκηση, άμυνα και υποχρεωτι κή κοινωνική ασφάλιση Εκπαίδευ ση Υγεία και κοινωνικ ή μέριμνα Άλλες κοινωνικές και προσωπικέ ς δραστηριό τητες Ιδιωτικά νοικοκυριά με απασχολούμ ενο προσωπικό Συνολική ακαθάριστ η προστιθέμ ενη αξία Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία (εκατ. ) Σύνολο Ελλάδος 5.957,3 617,2 902, , , , , , , , , , , , , , ,1 Νησιά Αιγαίου, Κρήτη 846,2 67,7 82,0 798,9 686, , , , ,6 748, , , ,2 907,6 525,8 89, ,7 Βόρειο Αιγαίο 96,4 29,9 4,3 122,2 114,9 181,9 519,7 252,3 317,4 154,3 533,8 344,5 324,2 123,0 37,9 10, ,9 Λέσβος 63,3 11,2 2,2 66,5 63,0 62,5 300,5 105,7 155,7 83,2 261,8 188,3 163,4 65,7 24,2 4, ,3 Σάμος 16,4 1,0 2,1 19,8 23,0 49,5 81,1 94,8 70,2 29,2 99,4 67,6 72,7 28,0 4,1 1,4 660,3 Χίος 16,7 17,7 0,0 35,9 28,9 69,9 138,1 51,7 91,5 41,9 172,5 88,6 88,1 29,3 9,7 4,5 885,4 Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία (% συνόλου) Σύνολο Ελλάδος 2,8 0,3 0,4 10,0 2,7 5,1 16,2 7,2 11,1 5,1 13,9 8,8 6,3 4,5 4,6 0,9 100 Νησιά Αιγαίου, Κρήτη 3,9 0,3 0,4 3,7 3,2 6,1 16,2 16,4 9,7 3,5 13,2 8,7 7,6 4,2 2,5 0,4 100 Βόρειο Αιγαίο 3,0 0,9 0,1 3,9 3,6 5,7 16,4 8,0 10,0 4,9 16,9 10,9 10,2 3,9 1,2 0,3 100 Λέσβος 3,9 0,7 0,1 4,1 3,9 3,9 18,5 6,5 9,6 5,1 16,1 11,6 10,1 4,0 1,5 0,3 100 Σάμος 2,5 0,2 0,3 3,0 3,5 7,5 12,3 14,4 10,6 4,4 15,1 10,2 11,0 4,2 0,6 0,2 100 Χίος 1,9 2,0 0,0 4,1 3,3 7,9 15,6 5,8 10,3 4,7 19,5 10,0 10,0 3,3 1,1 0,5 100 Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία και εξειδίκευση (μ.ο. Ελλάδας = 100) Σύνολο Ελλάδος Νησιά Αιγαίου, Κρήτη 138,8 107,2 88,7 37,3 120,1 121,1 99,8 227,6 87,3 67,9 94,8 98,4 119,7 93,4 53,2 46,8 100 Βόρειο Αιγαίο 107,1 320,7 31,4 38,7 136,2 113,7 101,2 110,4 90,6 94,9 121,1 123,0 161,7 85,7 26,0 36,3 100 Λέσβος 137,3 234,1 31,1 41,2 145,9 76,3 114,3 90,3 86,8 99,9 116,1 131,3 159,2 89,4 32,4 29,8 100 Σάμος 87,3 51,4 74,0 30,0 130,8 148,3 75,7 199,1 96,2 86,2 108,2 115,7 173,9 93,5 13,3 24,0 100 Χίος 66,5 680,1 0,0 40,7 122,7 156,3 96,2 81,0 93,5 92,2 140,0 113,2 157,3 73,1 23,7 57,2 100 Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

15 3. Το Ευρωπαϊκό πλαίσιο των Διαρθρωτικών Ταμείων για την προγραμματική περίοδο Στη συνέχεια, παρουσιάζεται σύντομα το Ευρωπαϊκό πλαίσιο των Διαρθρωτικών Ταμείων για την προγραμματική περίοδο , με αναφορά στη στρατηγική Ευρώπη 2020, στο έγγραφο Θέση των υπηρεσιών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σχετικά με την ανάπτυξη συμφωνίας εταιρικής σχέσης και προγραμμάτων στην Ελλάδα για την περίοδο (το λεγόμενο position paper ) και τη στρατηγική έξυπνης εξειδίκευσης Ευρώπη 2020 Σύμφωνα με τα επίσημα κείμενα πολιτικής, η στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης 2020 σηματοδοτεί ένα νέο ξεκίνημα για μια Ευρώπη ισχυρότερη από την οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση. Έχει ως στόχο την αντιμετώπιση των ελλείψεων του ακολουθούμενου μοντέλου ανάπτυξης και τη δημιουργία ενός πλαισίου έξυπνης, διατηρήσιμης και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξης. Η βασική αρχή της στρατηγικής 2020 είναι «Περισσότερες θέσεις απασχόλησης και καλύτερη ποιότητα ζωής». Προτάσσονται τρεις προτεραιότητες: Έξυπνη ανάπτυξη: ανάπτυξη μιας οικονομίας βασιζόμενης στη γνώση και την καινοτομία. διατηρήσιμη ανάπτυξη: προώθηση μιας πιο αποδοτικής στη χρήση πόρων, πιο πράσινης και πιο ανταγωνιστικής οικονομίας. Ανάπτυξη χωρίς αποκλεισμούς: μια οικονομία με υψηλή απασχόληση που θα επιτυγχάνει κοινωνική και εδαφική συνοχή. Οι πέντε στόχοι της συγκεκριμένης στρατηγικής είναι: απασχόληση εκπαίδευση καινοτομία& έρευνα κοινωνική ένταξη & τη μείωση της φτώχειας κλίμα/ ενέργεια Η επιτυχία των παραπάνω στόχων κρίνεται σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης λαμβάνονται αποφάσεις o για την ολοκλήρωση της ενιαίας αγοράς στους τομείς των υπηρεσιών, της ενέργειας και των ψηφιακών προϊόντων και o για την πραγματοποίηση επενδύσεων σε βασικές διασυνοριακές διασυνδέσεις. Σε εθνικό επίπεδο, είναι σημαντικό να γίνει άρση όλων εκείνων των εμποδίων που σχετίζονται με τον ανταγωνισμό και την δημιουργία νέων θέσεων εργασίας Η στρατηγική ανά προτεραιότητα διαμορφώνεται σε επτά πρωτοβουλίες. Οι πρωτοβουλίες που αντιστοιχούν στην «Έξυπνη ανάπτυξη» είναι: η καινοτομία: υπηρεσίες που θα δημιουργήσουν ανάπτυξη και θέσεις εργασίας η ψηφιακή οικονομία: προκειμένου επιχειρήσεις και νοικοκυριά να δραστηριοποιούνται στην ενιαία ψηφιακή αγορά Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

16 η νεολαία: διευκόλυνση της εισόδου των νέων στην αγορά εργασίας. ν συστημάτων και Οι πρωτοβουλίες που αντιστοιχούν στην «Διατηρήσιμη ανάπτυξη» είναι: η βιομηχανική πολιτική: βελτίωση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος, ιδίως για τις ΜΜΕ, στήριξη της ανάπτυξης μιας ισχυρής και βιώσιμης βιομηχανικής βάσης η αποτελεσματική αξιοποίηση των πόρων: στήριξη της μετάβασης σε οικονομία χαμηλών εκπομπών άνθρακα, αύξηση της χρήσης ανανεώσιμων πηγών ενεργείας, εκσυγχρονισμό του τομέα των μεταφορών και ενθάρρυνση της ενεργειακής αποδοτικότητας. Οι πρωτοβουλίες που αντιστοιχούν στην «Ανάπτυξη χωρίς αποκλεισμούς» είναι: η φτώχεια: διασφάλιση της κοινωνικής και εδαφικής συνοχής, ούτος ώστε να εξαπλωθούν τα οφέλη της ανάπτυξης και της απασχόληση και η απασχόληση: καλύτερη αντιστοίχιση προσφοράς και ζήτησης στην αγορά εργασίας, κινητικότητα του εργατικού δυναμικού, παροχή δυνατοτήτων στους πολίτες μέσω της δια βίου ανάπτυξης δεξιοτήτων. Άλλα απαραίτητα εργαλεία για την ανάπτυξη αποτελούν: Η εμβάθυνση της ενιαίας αγοράς, που προϋποθέτει την άρση εμποδίων στη διασυνοριακή δραστηριότητα, στην ανεπαρκή διασύνδεση δικτύων, στην άνιση εφαρμογή των κανόνων της ενιαίας αγοράς, στη νομοθετική πολυπλοκότητα και διαφορετικότητα μεταξύ των 27 μελών κρατών της ΕΕ. Η επένδυση στην ανάπτυξη, που θα διασφαλίζει την αποτελεσματικότητα και την ασφάλεια των χρηματοπιστωτικών αγορών και τη χρήση νέων εργαλείων χρηματοδότησης όπως π.χ. οι συμπράξεις δημόσιου-ιδιωτικού τομέα. Μέσα εξωτερικής πολιτικής, με έμφαση στις εξωτερικές πτυχές διαφόρων εσωτερικών πολιτικών (π.χ. ενέργεια, μεταφορές, γεωργία, Ε&Α), στον συντονισμό της εμπορικής και παγκόσμιας μακροοικονομικής πολιτικής, στην αποτελεσματική και δυναμική συμμετοχή σε διεθνή φόρουμ, όπως το G20. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι η συγκεκριμένη στρατηγική δεν διαθέτει δικό της προϋπολογισμό. Αυτό γιατί σύμφωνα με την επίσημη ιστοσελίδα ( «τα προβλήματα δεν λύνονται απλά και μόνον ξοδεύοντας χρήματα. Το κλειδί για τη μακροπρόθεσμη, διατηρήσιμη ανάπτυξη είναι η εφαρμογή μεταρρυθμίσεων τόσο διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων όσο και αλλαγών στις δημόσιες δαπάνες. Σε εποχές δημοσιονομικής στενότητας έχει ακόμη μεγαλύτερη σημασία να διοχετεύονται οι περιορισμένοι πόροι στην ανάπτυξη μιας εξυπνότερης, βιώσιμης και χωρίς αποκλεισμούς οικονομίας. Έτσι μακροπρόθεσμα θα υπάρχουν περισσότερα έσοδα που θα διευκολύνουν τα δημόσια οικονομικά.» Τα κράτη μέλη ενθαρρύνονται να αναθεωρούν τις δημόσιες δαπάνες τους, προκειμένου να βελτιώνεται η ποιότητα και η αποτελεσματικότητά τους και, παρά τους σημαντικούς δημοσιονομικούς περιορισμούς, να βρίσκουν πόρους για να επενδύσουν στη βιώσιμη ανάπτυξη. Παράλληλα, πρέπει να διερευνηθούν οι δυνατότητες αξιοποίησης νέων μοντέλων χρηματοδότησης (όπως οι συμπράξεις δημόσιου - ιδιωτικού τομέα, η ενεργοποίηση των χρηματοδοτήσεων της ΕΕ ή της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων κ.λπ.), ώστε να συνδυαστούν οι πόροι του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα και να μεγιστοποιηθούν τα αποτελέσματα» Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

17 3.2 position paper EE Το έγγραφο «Position of the European Commission Services on the development of Partnership Agreement and programmes in Greece for the period » θέτει πέντε προτεραιότητες χρηματοδότησης: 1. Ένα φιλικό προς τις επιχειρήσεις περιβάλλον που προσελκύει επενδύσεις, με απλούστευση των διαδικασιών σύστασης επιχειρήσεων και διευκόλυνση των εξαγωγών και η μείωση των διοικητικών επιβαρύνσεων για τις επιχειρήσεις θα αποδεσμεύσει το αναπτυξιακό δυναμικό των επιχειρήσεων. Οι επενδύσεις πρέπει να εστιαστούν στην προώθηση της επιχειρηματικότητας με τη μείωση της γραφειοκρατίας και τη διευκόλυνση της πρόσβασης στη χρηματοδότηση και την Ε&Α&Κ για τη στήριξη των επενδύσεων στην καινοτομία. Επίσης δίνεται προτεραιότητα σε στήριξη στοχευμένων τομέων με συγκριτικό πλεονέκτημα που διαθέτουν δηλαδή προοπτικές ανάπτυξης και δυναμική εξαγωγών. Ταυτόχρονα, πρέπει να δοθεί έμφαση στην ανάπτυξη καινοτόμων και ανταγωνιστικών προϊόντων με τη βελτίωση της συνάφειας του συστήματος εκπαίδευσης και κατάρτισης με τις ανάγκες και τους στόχους των αναδυόμενων οικονομικών δραστηριοτήτων σε τομείς στους οποίους η Ελλάδα διαθέτει συγκριτικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα (π.χ. γεωργικά τρόφιμα και υδατοκαλλιέργεια, παραγωγή και διανομή ενέργειας, κατασκευή ΤΠΕ και υπηρεσίες ηλεκτρονικών υπολογιστών, φαρμακευτικά προϊόντα). 2. Αύξηση της συμμετοχής στην αγορά εργασίας μέσω βελτιωμένων πολιτικών απασχόλησης, ενεργητικής ένταξης και εκπαίδευσης/ανάπτυξης δεξιοτήτων. Η επίπτωση της κρίσης στην Ελλάδα στην αγορά εργασίας και την κοινωνική ένταξη καθιστά άμεση προτεραιότητα την αύξηση της συμμετοχής στην αγορά εργασίας μέσω βελτιωμένων πολιτικών απασχόλησης, ενεργητικής ένταξης και εκπαίδευσης/ ανάπτυξης δεξιοτήτων. Σημαντική προτεραιότητα πρέπει να δοθεί στη μεγαλύτερη ένταξη των νέων στην αγορά εργασίας με βελτιωμένες και καινοτόμες πολιτικές ενεργοποίησης. Η επιχειρηματικότητα, περιλαμβανομένης της κοινωνικής επιχειρηματικότητας, θα πρέπει να αξιοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό προς αυτή την κατεύθυνση, με παράλληλη ενίσχυση της συμμετοχής νέων σε προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης τύπου μαθητείας, την ενίσχυση προγραμμάτων μετεκπαίδευσης και κατάρτισης και της δυνατότητας θέσπισης μιας «εγγύησης για τη νεολαία» είναι ορισμένα στοιχεία που πρέπει να ληφθούν υπόψη. Πρέπει επίσης να εκπονηθούν στοχευμένες και περιεκτικές πολιτικές ένταξης στην αγορά εργασίας για να αντιμετωπιστούν οι ανάγκες των πιο ευάλωτων ομάδων και εκείνων που δεν καλύπτονται από ασφαλιστικές δικλίδες. Στοχευμένες πολιτικές πρωτοβουλίες που αποσκοπούν στη στήριξη της ένταξης ευάλωτων ομάδων στην αγορά εργασίας πρέπει να στηρίζουν, μεταξύ άλλων, την επιχειρηματικότητα, που περιλαμβάνει και την κοινωνική επιχειρηματικότητα. Θα πρέπει να ενθαρρυνθεί η ανάπτυξη του τομέα της κοινωνικής οικονομίας και κίνητρα για τη στήριξη μιας επιχείρησης κοινωνικής οικονομίας πρέπει να πλαισιώνονται με υπηρεσίες κατάρτισης και στήριξης. Υπάρχει ανάγκη για συνολική προσέγγιση προς μια ολοκληρωμένη πολιτική στον τομέα της μέριμνας, ιδίως για ποιοτική, προσιτή μέριμνα για τα παιδιά, φροντίδα ηλικιωμένων, φροντίδα ατόμων με αναπηρίες, ώστε να αυξηθεί η ένταξη στην αγορά εργασίας συγκεκριμένων ομάδων, όπως οι γυναίκες, συμπεριλαμβανομένων αυτών που βρίσκονται στην πλέον μειονεκτική θέση. Πρέπει να βελτιωθεί η ικανότητα των δημόσιων υπηρεσιών απασχόλησης και των μηχανισμών της επιθεώρησης εργασίας, με στόχο την παροχή επαρκών και αποτελεσματικών υπηρεσιών ενεργοποίησης, που θα είναι καλύτερα προσαρμοσμένες στις ανάγκες τόσο των ανέργων όσο και των εργοδοτών, και για την καταπολέμηση της εκτεταμένης αδήλωτης εργασίας. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

18 3. Διατηρήσιμη υποδομή για ανάπτυξη και απασχόληση, με σύγχρονες και διατηρήσιμες υποδομές, τόσο σε εθνικό όσο και σε διασυνοριακό επίπεδο, ιδίως στους τομείς των μεταφορών, της ενέργειας και του περιβάλλοντος, σε συνδυασμό με την εξειδίκευση του ανθρώπινου δυναμικού, είναι καθοριστικοί παράγοντες για να μπορέσουν η Ελλάδα και οι περιφέρειές της να προσελκύσουν επενδύσεις. Η βελτιστοποίηση των δυνατοτήτων πρόσβασης, ο εκσυγχρονισμός των ενεργειακών δικτύων και η διασφάλιση σύγχρονων συστημάτων διαχείρισης αποβλήτων αποτελούν κρίσιμες προϋποθέσεις για την οικονομική ανάπτυξη και τη δημιουργία θέσεων απασχόλησης. Ο κύριος όγκος των επενδύσεων θα εισρεύσει σε προηγμένες τεχνολογίες στον τομέα του περιβάλλοντος και των ενεργειακών δικτύων. Όσον αφορά στη βελτιστοποίηση των υποδομών πρόσβασης, ιδιαίτερη έμφαση θα πρέπει να δοθεί στις εσωτερικές θαλάσσιες και αεροπορικές συνδέσεις (ιδίως των περιφερειακών μικρών λιμένων και αερολιμένων) με τα νησιά. Όσον αφορά στη διασφάλιση σύγχρονων συστημάτων διαχείρισης αποβλήτων και λυμάτων, η Ελλάδα πρέπει να εγκαταλείψει την υγειονομική ταφή και να υιοθετήσει σύγχρονες μεθόδους διαχείρισης αποβλήτων με βάση επικαιροποιημένα σχέδια διαχείρισης αποβλήτων και προγράμματα πρόληψης αποβλήτων. Σύμφωνα με την ιεράρχηση των αποβλήτων, θα πρέπει να προωθηθούν η πρόληψη και ανακύκλωση και ιδίως η επαναχρησιμοποίηση, ανακύκλωση και, για τα μη ανακυκλώσιμα υλικά, η ανάκτηση. 4. Φιλική προς το περιβάλλον και με επάρκεια πόρων οικονομία για ανάπτυξη και απασχόληση, με την ορθολογική διαχείριση των πόρων (που περιλαμβάνουν τη βιοποικιλότητα, τα ύδατα, το έδαφος και τον αέρα) και την επάρκεια των πόρων να αποτελούν δυναμικό για ανάπτυξη και δημιουργία απασχόλησης στην Ελλάδα. Τέτοιες δράσεις περιλαμβάνουν την ορθολογική διαχείριση των φυσικών πόρων με έμφαση στην αποτελεσματικότερη χρήση του νερού από τη γεωργία, μέσω επενδύσεων σε αποδοτικότερα συστήματα άρδευσης, της παροχής συμβουλών για την επάρκεια του νερού και τη διατήρηση των ρυθμιστικών και διηθητικών λειτουργιών των εδαφών. Πρέπει να καταβληθούν προσπάθειες για τη βελτίωση της ποιότητας των υδάτων και του εδάφους και την προστασία του εδάφους από τη διάβρωση, τη συμπίεση, την αλάτωση, τις κατολισθήσεις και την απώλεια οργανικής ύλης. Η Ελλάδα οφείλει ακόμη να εκπονήσει μια ολοκληρωμένη στρατηγική για τη διατήρηση και αποκατάσταση των δασών, καθώς επίσης και να εγκρίνει την εκπονηθείσα στρατηγική για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Όσον αφορά στα αγροτικά τοπία, η Ελλάδα πρέπει να διατηρήσει και να ανακτήσει τα επίπεδα της βιοποικιλότητας, μέσω στοχευμένων γεωργοπεριβαλλοντικών μέτρων, ιδιαίτερα στις περιοχές του δικτύου NATURA Η διατήρηση της βιοποικιλότητας και η προώθηση υπηρεσιών οικοσυστήματος, συμπεριλαμβανομένων των πράσινων υποδομών, θα συμβάλει στη στήριξη ασφαλών για το περιβάλλον γεωργικών συστημάτων. Πρέπει να προβλεφθεί η παροχή στήριξης για τη δημιουργία θαλάσσιων ή αλιευτικών προστατευόμενων περιοχών που προβλέπονται στον κανονισμό για τη Μεσόγειο και η παροχή επαρκών κινήτρων για τη διαχείρισή τους. 5. Διοικητική μεταρρύθμιση για μια αποτελεσματική και υπόλογη διοίκηση, που περιλαμβάνει τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας του δικαστικού συστήματος. 3.3 Έξυπνη εξειδίκευση Παρά τις προηγούμενες προσπάθειες και τα επιτεύγματα, η ερευνητική βάση της Ευρώπης (σε σύγκριση, για παράδειγμα, με εκείνην των Ηνωμένων Πολιτειών) είναι υπερβολικά κατακερματισμένη. Οι παράγοντες που συμβάλλουν σε αυτό περιλαμβάνουν την επανάληψη ερευνητικών έργων, τον αδύναμο ανταγωνισμό μεταξύ ερευνητικών ομάδων Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

19 και την έλλειψη μιας κρίσιμης μάζας ερευνητικών ομάδων. Η Ευρώπη δεν έχει μεγάλη εμπειρία με τις στρατηγικές εξειδίκευσης (specialization strategies) στην καινοτομία, και οι απόπειρες που έγιναν στο παρελθόν ήταν είτε αποτυχημένες ή, στην καλύτερη περίπτωση, ιδιαίτερα δαπανηρές. Η έννοια της Έξυπνης Εξειδίκευσης' (ΕΕ) (smart specialization) -όπως προτείνεται από την Ομάδα Εμπειρογνωμόνων Knowledge for Growth (Γνώση για την Ανάπτυξη)- και η οποία βασίζεται στην έννοια των General purpose Technologies (Τεχνολογιών Γενικής Χρήσης (ΤΓΧ)) 1, αποτελεί για την Ευρώπη έναν πρωτότυπο τρόπο έτσι ώστε να επωφεληθεί από την κλίμακα και την ποικιλομορφία της για να συνενώσει πρωτοβουλίες για στρατηγικές καινοτομίας (to merge strategic innovation initiatives) με έμφαση στη διάχυση και εκμάθηση ανάμεσα στις περιφέρειες και τις επιχειρήσεις που ηγούνται και σε εκείνες που ακολουθούν. Γι' αυτό το λόγο, ουσιαστικά ενώνει τις (πιθανές) δυνάμεις της στη διάχυση με την ανάγκη κατασκευής κλίμακας και εστίασης στη δημιουργία γνώσης. Η smart specialization (έξυπνη εξειδίκευση) απαιτεί ισχυρές πολιτικές δεσμεύσεις για τη συνεργασία μεταξύ των εθνώνκρατών στους τομείς της γνώσης, και για να επιτραπούν εκείνες οι στρατηγικές εξειδίκευσης, που αφορούν στο συνολικό ευρωπαϊκό συμφέρον και δεν βασίζονται μόνο σε εθνικές προτεραιότητες. Επίσης, η στρατηγική της έξυπνης εξειδίκευσης απαιτεί μια ευρεία δέσμευση για την εφαρμογή στρατηγικών διάχυσης που βασίζονται σε επενδύσεις σε Έρευνα και Ανάπτυξη (Ε&Α), ανθρώπινο κεφάλαιο και άλλες οικονομικές ικανότητες. Τα βασικά χαρακτηριστικά του Smart Specialization περιλαμβάνουν: (α) Τη δημιουργία ενός μεγάλου χώρου έρευνας και καινοτομίας που να επιτρέπει τον απεριόριστο ανταγωνισμό, (β) Ότι η αναζήτηση για smart specialization δεν αποτελεί μια γραφειοκρατική διαδικασία (σχέδιο), ή μια άσκηση πρόβλεψης, διατεταγμένη από μια συμβουλευτική εταιρεία, αλλά μια επιχειρηματική διαδικασία στην οποία η νέα γνώση που παράγεται σχετίζεται με τις 'κατάλληλές εξειδικεύσεις' της περιφέρειας, (γ) Οι ιδιότητες των General Purpose Technologies or Tools (Τεχνολογιών ή Εργαλείων Γενικής Χρήσης (ΤΓΧ)) καθορίζουν το πλαίσιο για να αποσαφηνιστεί η λογική του smart specialization τόσο για τις περιφέρειες που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της τεχνολογίας όσο και για εκείνες που είναι λιγότερο προηγμένες. Ιδιαίτερα για τις περιφέρειες που ακολουθούν η επένδυση πρέπει να αφορά στη 'συν-εφεύρεση εφαρμογών', δηλαδή στην ανάπτυξη των εφαρμογών μιας ΤΓΧ σε έναν ή περισσότερους σημαντικούς τομείς της περιφερειακής οικονομίας και (δ) Ο ρόλος για τις κυβερνητικές πολιτικές συνίσταται σε: α. στην παροχή κινήτρων για την ενθάρρυνση των επιχειρηματιών που εμπλέκονται στην ανακάλυψη των ορθών/κατάλληλων εξειδικεύσεων, στην εκτίμηση της αξίας των εξειδικεύσεων που εντοπίστηκαν, στον εντοπισμό και υποστήριξη επενδύσεων που είναι συμπληρωματικές ως προς τις κατάλληλες εξειδικεύσεις και στη μείωση των επενδύσεων που υποστηριχθήκαν εκ των προτέρων στο πλαίσιο προώθησης της έρευνας για τις κατάλληλες εξειδικεύσεις, αλλά, εκ των υστέρων, απεδείχθησαν ακατάλληλες. Για την Ευρωπαϊκή Ένωση, για την επίτευξη των στόχων της έξυπνης ανάπτυξης της ΕΕ για το 2020 μέσω της περιφερειακής πολιτικής και της χρηματοδότησής της -σύμφωνα με 1 Οι Τεχνολογίες Γενικής Χρήσης (general purpose technologies) μπορούν να επηρεάσουν μιαν ολόκληρη οικονομία (σε εθνικό ή διεθνές επίπεδο). Οι ΤΓΧ έχουν τη δυνατότητα να αλλάξουν δραστικά την κοινωνία μέσω των επιπτώσεών τους στις προϋπάρχουσες οικονομικές και κοινωνικές δομές (σιδηρόδρομος, ηλεκτρική ενέργεια, ηλεκτρονικοί υπολογιστή, Διαδίκτυο κ.ά.) Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

20 την έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Regional Policy contributing to smart growth in Europe 2020 ('Συμβολή της Περιφερειακής Πολιτικής στην έξυπνη ανάπτυξη στην Ευρώπη για το 2020')- διακρίνεται στις εξής δράσεις: Δράση 1: Ανάπτυξη στρατηγικών έξυπνης εξειδίκευσης: Η δράση αυτή αποσκοπεί στη συγκέντρωση πόρων στις υποσχόμενες περιοχές συγκριτικού πλεονεκτήματος, που θα πρέπει να συμπληρώνεται από δύο συνοδευτικά μέτρα: ενίσχυση του Ευρωπαϊκού Ταμείου Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και πλήρη αξιοποίηση της ευελιξίας που παρέχουν τα Προγράμματα Περιφερειακής Πολιτικής της ΕΕ για την ανακατεύθυνση της χρηματοδότησης προς το σκοπό αυτό. Δράση 2: Περισσότερο εκτεταμένη χρήση των χρηματοοικονομικών μέσων για την υποστήριξη της καινοτομίας, που συμπεριλαμβάνει: δάνεια με ευνοϊκούς όρους, εγγυήσεις και επιχειρηματικά κεφάλαια, ανάλογα με τον τύπο και το μέγεθος της επιχείρησης και το ρίσκο που εμπεριέχεται. Η επέκταση του δανεισμού και της χρηματοδότησης των κεφαλαίων για την καινοτομία μέσω των υφιστάμενων εργαλείων, συμπεριλαμβανομένου και του ομίλου της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων (ΕΙΒ group3), και ιδίως προς τις Μικρές και Μεσαίες Επιχειρήσεις θα πρέπει να αποτελεί πολιτική προτεραιότητα. Δράση 3: Επιδίωξη της δυνατότητας (βάσει του άρθρου 37 (6) (β) του κανονισμού της ΕΕ υπ' αριθ. 1083/2006) να χρηματοδοτηθεί η διαπεριφερειακή συνεργασία για την προώθηση της έρευνας και της καινοτομίας. Δράση 4: Εξασφάλιση της συνοχής μεταξύ της έρευνας για την τόνωση προσφοράς/ζήτησης και της πολιτικής για την καινοτομία, με την αξιοποίηση των ευκαιριών που προσφέρονται από τις δημόσιες συμβάσεις και διαγωνισμούς που συγχρηματοδοτούνται από το ΕΤΠΑ για την αύξηση του καινοτόμου περιεχομένου προϊόντων, διαδικασιών και υπηρεσιών. Δράση 5: Συστηματικότερη χρήση της διεθνούς αξιολόγησης από ανεξάρτητους εμπειρογνώμονες για ερευνητικά έργα με σκοπό τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας της υποστήριξης. Δράση 6: Εξέταση της χρήσης του ΕΤΠΑ για τη χρηματοδότηση των κατάλληλων -καταχωρημένων στο ΠΠ7 και στο ΠΠΑΚ- έργων. Δράση 7: Αξιοποίηση των δυνατοτήτων για τη βελτίωση της περιφερειακής πολιτικής για την καινοτομία μέσω της ομαδικής μάθησης που προσφέρεται από τις πλατφόρμες και δίκτυα ΠΠ7, ΠΠΑΚ, INTERREG IVC. Η υλοποίηση των παραπάνω δράσεων θα πρέπει να καθορίζεται σε ειδική ενότητα των εκθέσεων προόδου και να συζητείται από τις Επιτροπές Παρακολούθησης του Προγράμματος. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

21 4. Αναπτυξιακοί Στόχοι για τα Ελληνικά νησιά και την Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου για την περίοδο Το Εθνικό πλαίσιο Σύμφωνα με τη 2η εγκύκλιο σχεδιασμού το Αναπτυξιακό όραμα για τη νέα προγραμματική περίοδο δύναται να διατυπωθεί κατ αρχήν ως ακολούθως: «Η συμβολή στην αναγέννηση της ελληνικής οικονομίας με ανάταξη και αναβάθμιση του παραγωγικού και κοινωνικού ιστού της χώρας και τη δημιουργία και διατήρηση βιώσιμων θέσεων απασχόλησης, έχοντας ως αιχμή την εξωστρεφή, καινοτόμο και ανταγωνιστική επιχειρηματικότητα και γνώμονα την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και τις αρχές της αειφόρου ανάπτυξης». Για την πραγματοποίηση του οράματος αυτού επιλέγονται πέντε (5) κύριοι άξονες αναπτυξιακής στρατηγικής. 1. Ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και της εξωστρέφειας των επιχειρήσεων, μετάβαση στην ποιοτική επιχειρηματικότητα, με αιχμή την καινοτομία και αύξηση της εγχώριας προστιθέμενης αξίας. Για την επίτευξη του στόχου αυτού προτεραιότητα θα δοθεί στα κάτωθι: Προώθηση της ανάπτυξης νέων ή βελτιωμένων προϊόντων και διαδικασιών, σε ολόκληρη την αλυσίδα αξίας των επιχειρήσεων, συμβάλλοντας στη μείωση του κόστους παραγωγής και στη μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των δραστηριοτήτων. Ανάπτυξη κουλτούρας επιχειρηματικής συνεργασίας, μεταξύ των βασικών φορέων των παραγωγικών συστημάτων (επιχειρήσεις, εργαζόμενοι, επιστημονικήερευνητική κοινότητα, αρμόδιοι κρατικοί φορείς, ενώσεις καταναλωτών, περιβαλλοντικές οργανώσεις). Ανάπτυξη «έξυπνης εξειδίκευσης» με αποδοτική, αποτελεσματική και συνεργατική χρήση των δημοσίων επενδύσεων για την ενίσχυση της καινοτομίας, αναβάθμιση του των ανθρώπινων πόρων και δημιουργία ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων με υψηλή προστιθέμενη αξία σε κλάδους της οικονομίας που πληρούν τις σχετικές προϋποθέσεις Διαμόρφωση και αποτελεσματική υλοποίηση περιφερειακών στρατηγικών έρευνας και καινοτομίας για την έξυπνη εξειδίκευση. Στήριξη επενδύσεων σε υποδομές, με σκοπό τη στήριξη της επιχειρηματικότητας, την επίτευξη οικονομιών κλίμακας, τη βελτίωση της ποιότητας των προϊόντων, της ασφάλειας και των συνθηκών εργασίας καθώς και τη μείωση του κόστους. Στήριξη νέων και υφιστάμενων επιχειρήσεων, συμπεριλαμβανομένης της κοινωνικής οικονομίας με γνώμονα την έξοδο από την κρίσης. Διευκόλυνση της πρόσβασης των μικρομεσαίων επιχειρήσεων (ΜΜΕ) σε χρηματοδότηση. Ειδικότερα εδώ περιλαμβάνονται οι εξής κατηγορίες δράσεων: Έρευνα, Τεχνολογική Ανάπτυξη και Καινοτομία Ψηφιακή Σύγκλιση Γεωργία και Αλιεία Τουρισμός Πολιτισμός Μεταποίηση - Εμπόριο Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

22 2. Ανάπτυξη και αξιοποίηση ικανοτήτων ανθρώπινου δυναμικού ενεργός κοινωνική ενσωμάτωση, με τις εξής κατηγορίες δράσεων: Εκπαίδευση και δια βίου μάθηση Προώθηση της απασχόλησης και υποστήριξη της κινητικότητας των εργαζομένων Προώθηση της κοινωνικής ένταξης, κοινωνική πρόνοια και καταπολέμηση της φτώχειας Υγειονομική περίθαλψη Εφαρμογή της αρχής της ισότητας των φύλων 3. Προστασία του περιβάλλοντος μετάβαση σε μία οικονομία φιλική στο περιβάλλον, με τις εξής κατηγορίες δράσεων: Προστασία του Φυσικού Περιβάλλοντος και των Πόρων Αναβάθμιση της Ποιότητας Ζωής Προώθηση της προσαρμογής στην Κλιματική Αλλαγή και περιορισμός των επιπτώσεων αυτής Πρόληψη και Διαχείριση Κινδύνων Μετάβαση σε μία οικονομία φιλική στο περιβάλλον 4. Ανάπτυξη εκσυγχρονισμός συμπλήρωση υποδομών για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη, με τις εξής κατηγορίες δράσεων: Δίκτυα μεταφορών Ενεργειακές υποδομές 5. Βελτίωση της θεσμικής επάρκειας και της αποτελεσματικής δημόσιας διοίκησης. Ταυτόχρονα, ως 6ος ουσιαστικά άξονας, τίθεται και το θέμα της Αειφόρου χωρικής ανάπτυξης με προώθηση της αειφόρου και ολοκληρωμένης ανάπτυξης στις Περιφέρειες, τις Πόλεις, τις Αγροτικές περιοχές και τις περιοχές με Γεωγραφικά μειονεκτήματα. Εδώ, περιλαμβάνονται Τοπικά προγράμματα ανάπτυξης με πρωτοβουλία Τοπικών Κοινοτήτων (CLLD) και οι Ολοκληρωμένες Εδαφικές Επενδύσεις (ΙΤΙ) που αποτελούν τα κύρια εργαλεία εφαρμογής που προτείνονται από τους Κανονισμούς. Τα κυριότερα χαρακτηριστικά τους είναι α) η προυπόθεση Ολοκληρωμένων Στρατηγικών Τοπικής ανάπτυξης αναλόγως του πεδίου εφαρμογής, με βάση τις τοπικές ανάγκες και το τοπικό δυναμικό, β) η εφαρμογή τους σε συγκεκριμένες εδαφικές ενότητες (υποπεριφερειακές για τα CLLD, ευρύτερες για τα ΙΤΙs). γ) η συμπερίληψη καινοτόμων στοιχείων στο σχεδιασμό και την εφαρμογή τους. Σημαντικό εργαλείο εφαρμογής χωρικών πολιτικών μπορούν να αποτελέσουν επίσης τα Κοινά Σχέδια Δράσης (Joint Action Plans), των οποίων η έμφαση δίνεται περισσότερο στην απλοποίηση διαδικασιών Τα Ελληνικά νησιά Σύμφωνα με το Ολοκληρωμένο Στρατηγικό Σχέδιο της Γενικής Γραμματείας Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής, ο γενικός στόχος για τα Ελληνικά νησιά και τις Ελληνικές Νησιωτικές Περιφέρειες πρέπει να είναι κοινός, εξαιτίας των κοινών χαρακτηριστικών της νησιωτικότητας (μικρό μέγεθος και απομόνωση), παρά τις επιμέρους διαφορές τους, τόσο μεταξύ των Περιφερειών, όσο και στο εσωτερικό τους. Το όραμα για τα νησιά που τίθεται είναι Τα νησιά, κοινωνίες των 365 ημερών με ανταγωνιστικές δραστηριότητες και μια μοναδική ποιότητα ζωής βασισμένα στο μοναδικό φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον και αφορά τη λεγόμενη ελκυστικότητα των νησιών. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

23 Η ανάγκη για βελτίωση της ελκυστικότητας των νησιών για οικονομικές δραστηριότητες και κατοικία θα πρέπει να βασίζεται στην αξιοποίηση των συγκριτικών τους πλεονεκτημάτων: το ιδιαίτερο πλούσιο φυσικό και πολιτιστικό κεφάλαιο των νησιών πρέπει να αξιοποιηθεί με τέτοιο τρόπο που να καλύπτει ανάγκες της παγκόσμιας κοινωνίας ενσωματώνοντας κεφάλαιο και γνώση. Επομένως η ανάπτυξη τεχνογνωσίας και καινοτομιών που να αξιοποιούν τους πόρους αυτούς είναι προϋπόθεση της επίλυσης του λεγόμενου νησιωτικού προβλήματος. Ταυτόχρονα, η αναπτυξιακή στρατηγική για τον νησιωτικό χώρο πρέπει να λαμβάνει υπόψη της τη γενικότερη στρατηγική της ΕΕ προσαρμοσμένη στα ιδιαίτερα της χαρακτηριστικά του νησιωτικού χώρου. Με δεδομένο ότι η αναπτυξιακή στρατηγική Ευρώπη 2020 συνοψίζεται στο τρίπτυχο "εξυπνη, βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς μεγέθυνση", η πρόταση για τον νησιωτικό χώρο εστιάζεται κατ' αντιστοιχία στο τρίπτυχο " ποιοτικά, πράσινα και ίσων ευκαιριών νησιά" που αναλύεται ως εξής: - ποιοτικά νησιά - πράσινα νησιά - νησιά ίσων ευκαιριών. Με βάση αυτούς τους άξονες προτείνονται τρεις Θεματικοί Στόχοι: 1. Ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας των νησιών στους τομείς του τουρισμού, της γεωργίας και στον χώρο των μικρομεσαίων μεταποιητικών επιχειρήσεων μέσω της ενίσχυσης της ποιότητας των παραγόμενων προϊόντων και υπηρεσιών. Ο όρος «ποιότητα» για τα νησιά συνδέεται με την αξιοποίηση των ιδιαίτερων τοπικών αναπτυξιακών δυνατοτήτων κάθε νησιού και με τη διασύνδεση του τουρισμού, της γεωργίας αλλά και της μικρής μεταποίησης με τις τοπικές πρώτες ύλες και με το τοπικό φυσικό και πολιτισμικό κεφάλαιο. 2. Προστασία του περιβάλλοντος και προώθηση της αποδοτικότητας των πόρων με ταυτόχρονη βελτίωση του οικολογικού αποτυπώματος. Ο όρος «πράσινα νησιά» συνδέεται με την προστασία και ανάδειξη του περιβάλλοντος και με τη βελτίωση της αποδοτικότητας των περιορισμένων φυσικών πόρων. 3. Αντιμετώπιση των επιπτώσεων της νησιωτικότητας που ενισχύουν τον οικονομικό και κοινωνικό αποκλεισμό. 4. Επιπλέον αναγνωρίζεται ο ρόλος της χωρικής διακυβέρνησης, με δυνατότητα αξιοποίησης νέων εργαλείων για ολοκληρωμένο σχεδιασμό όπως οι «Ολοκληρωμένες Χωρικές Επενδύσεις» - ITI και η «Τοπικά Οδηγούμενη Ανάπτυξη» - CLLD (σε επίπεδο νησιού ή ομάδας μικρών νησιών) με πολυτομεακές παρεμβάσεις (διαρθρωτικά ταμεία + χρηματοδοτικά εργαλεία) σε επίπεδο νησιού περιφέρειας νησιωτικής χώρας ανάλογα με το είδος της παρέμβασης και Ολοκληρωμένης Διαχείριση Παράκτιου / Νησιωτικού Χώρου για καλύτερη διαχείριση των περιορισμένων και ευαίσθητων πολιτιστικών πόρων και οικοσυστημάτων Το Περιφερειακό Πλαίσιο Σύμφωνα με το ΣΧΕΔΙΟ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟ της ΠΒΑ, με βάση τη συνοπτική ανάλυση και αποτύπωση των αναπτυξιακών χαρακτηριστικών της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου, τη διαχρονική εξέλιξή τους σε σχέση με τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά της Χώρας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, λαμβάνοντας υπόψη και τις επιπτώσεις της χρηματοοικονομικής κρίσης και παραγωγικής ύφεσης της Χώρας στη νησιωτική Περιφέρεια του Βορείου Αιγαίου, στο πλαίσιο της Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

24 προοπτικής για τη νέα προγραμματική περίοδο και σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Πολιτική Συνοχής, ο Στρατηγικός αναπτυξιακός Στόχος της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για τη νέα προγραμματική περίοδο διαμορφώνεται ως εξής: «Αναστροφή της φθίνουσας αναπτυξιακής πορείας των νησιών της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου και επιδίωξη της πραγματικής οικονομικής και κοινωνικής σύγκλισης με τις αναπτυγμένες περιφέρειες της Ε.Ε., διασφαλίζοντας τις προϋποθέσεις εσωτερικής και εξωτερικής χωρικής και κοινωνικής συνοχής και της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας κάθε νησιού». Ο στόχος αυτός, πρέπει να προσαρμοστεί στην εθνική και νησιωτική στρατηγική και σύμφωνα και με όσα έχουν ήδη αναπτυχθεί παραπάνω διακρίνεται σε πέντε θεματικές ομάδες ανάλυσης και δράσης: Ανταγωνιστικότητα, εξωστρέφεια, καινοτομία και έρευνα Περιβάλλον (που περιλαμβάνει ΑΠΕ, βιοπικιλότητα και φυσικούς πολιτισμικούς πόρους της Περιφέρειας) Βασικά δίκτυα υποδομών Απασχόληση, δια βίου μάθηση, κοινωνική ένταξη και καταπολέμηση φτώχειας (κοινωνική οικονομία) Χωρική διακυβέρνηση Στην επόμενη ενότητα αναπτύσσονται οι θεματικές αυτές ομάδες. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

25 5. Θεματικοί άξονες της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την περίοδο Η ανάλυση των θεματικών ομάδων της ΠΒΑ διαρθρώνεται σε τέσσερις υποενότητες: Επισκόπηση του άξονα στην Περιφέρεια, με έμφαση σε θετικά παραδείγματα και σε αδυναμίες. Γενική στρατηγική σε Ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο Ευρήματα από προηγούμενες περιόδους Βασικό στρατηγικό πλαίσιο τομέα Επισημαίνεται ότι για όλες τις θεματικές ομάδες, στο κυρίως σώμα του κειμένου παρουσιάζονται πολύ λίγα δεδομένα για να σκιαγραφηθεί η υπάρχουσα κατάσταση. Το κυρίως υλικό τεκμηρίωσης δίνεται στα αντίστοιχα Παραρτήματα. 5.1 Ανταγωνιστικότητα, Εξωστρέφεια, Καινοτομία, Έρευνα Για τη συγκεκριμένη θεματική ομάδα, η ανάλυση των παραγωγικών κλάδων και της προστιθέμενης αξίας που έχει προηγηθεί (ενότητα 2) οδηγεί την ανάλυση στις επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται σε αυτές τις δραστηριότητες που χαρακτηρίστηκαν ως δυναμικές παραγωγικές δραστηριότητες και επομένως η ανάλυση αφορά επιχειρήσεις που ασχολούνται με μεταποίηση (κυρίως αγροδιατροφικών προϊόντων), τουρισμό πολιτισμό αλλά και επιχειρήσεις της λεγόμενης «ψηφιακής οικονομίας» Μεταποίηση αγροδιατροφικός τομέας Όσον αφορά στην αγροτική παραγωγή και στη μεταποίηση αγροδιατροφικών προϊόντων, ο πρωτογενής τομέας (γεωργία, κτηνοτροφία και αλιεία), είναι σημαντικός για την Περιφέρεια, τόσο όσον αφορά στην κάλυψη γης, όσο και στην απασχόληση και στην παροχή εισοδημάτων. Ταυτόχρονα, πολλά από τα προϊόντα αυτά είναι αναπόσπαστο μέρος του τοπικού πολιτισμού και της τοπικής ταυτότητας των κατοίκων της Περιφέρειας. Τα σημαντικότερα προϊόντα είναι: Ελαιόλαδο (σε Λέσβο, Σάμο, Χίο, Ικαρία και λιγότερο σε Λήμνο), Κτηνοτροφικά προϊόντα, κυρίως τυροκομικά (σε όλα τα νησιά), Οίνος (σε Σάμο και Λήμνο κυρίως, αλλά και στα υπόλοιπα νησιά), Μαστίχα και προϊόντα μαστίχας (στη Χίο), Ούζο (στη Λέσβο κυρίως, αλλά και στα υπόλοιπα νησιά), Εσπεριδοειδή και χυμοί (στη Χίο), Αλιεύματα και προϊόντα ιχθυοκαλλιεργειών (σε όλα τα νησιά), Λοιπά, κυρίως νωπά προϊόντα. Τα χαρακτηριστικά της αγροτικής παραγωγής στην Περιφέρεια (αναλυτικά στο Παράρτημα) και τα δεδομένα χαρακτηριστικά της νησιωτικότητας (μικρό μέγεθος και απομόνωση), δημιουργούν ένα ιδιαίτερο επιχειρηματικό περιβάλλον για τις επιχειρήσεις (ιδιωτικές και συνεταιριστικές) μεταποίησης και γενικότερα του αγρο-διατροφικού τομέα στα νησιά. Από τη μια, η παραγωγή σε μεγάλη κλίμακα δεν είναι εφικτή, τα μεταφορικά κόστη είναι σημαντικά και η μεταφορά γνώσης και τεχνολογίας δυσχερής, ενώ από την άλλη υπάρχει πλούσιο υλικό προϊόντων (πολλά μικρής κλίμακας παραγωγής) που θα μπορούσαν να βρουν μικρές, εξειδικευμένες αγορές, αλλά και πολλά έντονα συμβολικά χαρακτηριστικά εξαιτίας της απομόνωσης της περιοχής και των υψηλής συμβολικής αξίας Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

26 που έχουν τα νησιά του Αιγαίου γενικά στην Ελλάδα και στον κόσμο, στην που προσδίδουν σε πολλά από τα προϊόντα αυξημένη ιδιοτυπία. Έτσι, υπάρχουν ορισμένες επιχειρήσεις (ιδιωτικές και συνεταιριστικές) του αγροδιατροφικού τομέα που έχουν επιτύχει σημαντικό βαθμό εξωστρέφειας, βασιζόμενες κυρίως στην ιδιοτυπία ποιότητα των προϊόντων τους και στα έντονα συμβολικά χαρακτηριστικά που έχουν γενικά τα «τοπικά» προϊόντα και κυρίως τα προϊόντα από νησιά του Αιγαίου. Στρατηγικό πλαίσιο τομέα Η στρατηγική για τη μεταποίηση στα αγροδιατροφικά προϊόντα θα πρέπει να λάβει υπόψη της τα χαρακτηριστικά της περιοχής και των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σε αυτή. Αν και ο γενικός στόχος δεν μπορεί να είναι παρά η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων με την ενσωμάτωση καινοτομιών σε όλη τη διαδικασία παραγωγής και διακίνησης προϊόντων, ιδιαίτερη έμφαση θα πρέπει να δοθεί στη δημιουργία προϊόντων και υπηρεσιών με υψηλή προστιθέμενη αξία για επιχειρήσεις που αξιοποιούν τοπικούς φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους. Απαιτείται μια ολιστική προσέγγιση, προσδιορίζοντας τον δρόμο για την εμπορική ανάπτυξη της έρευνας και της καινοτομίας, που θα παρέχει στρατηγικές τεχνογνωσίας για τις ανάγκες και τις ευκαιρίες της αγοράς και κινητοποίηση των φορέων καινοτομίας της διατροφικής αλυσίδας σε όλη την περιφέρεια, ώστε να επιτρέπεται στις επιχειρήσεις της περιφέρειας και τα προϊόντα τους να αποκτήσουν ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στις παγκόσμιες αγορές. Καθώς ο συγκεκριμένος τομέας κατατάσσεται για την ΠΒΑ στους κλάδους που μπορούν να χαρακτηριστούν ως άμεσα εξαγωγικοί και φέρνουν εισοδήματα στην Περιφέρεια από πώληση προϊόντων ή υπηρεσιών ή σε αυτούς που μπορεί να μην είναι άμεσα εξαγωγικοί, αλλά που η παραγωγή τους καλύπτει τοπικές ανάγκες που σε διαφορετική περίπτωση θα καλύπτονταν από εισαγωγές, η ενίσχυση επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σε αυτόν θα πρέπει να αποτελέσει προτεραιότητα για την ΠΒΑ, με την προϋπόθεση της χρήσης του τοπικού κεφαλαίου με στόχο τη μακροπρόθεσμη διατήρηση του και όχι τη βραχυπρόθεσμη κατανάλωση του και η επιδίωξη τοπικών συνεργασιών συνεργειών με άλλες επιχειρήσεις του ίδιου κλάδου και τομέα και με επιχειρήσεις άλλων τομέων. Ιδιαίτερα σημαντικό ζήτημα σε αυτό το πλαίσιο είναι η σύνδεση της μεταποίησης με την πρωτογενή παραγωγή, καθώς μια εστίαση στην ποιότητα δεν μπορεί να υλοποιηθεί αποτελεσματικά με παρεμβάσεις μόνο στη μεταποίηση, αλλά απαιτούνται και παρεμβάσεις στην καλλιέργεια εκτροφή, ανάλογα με το προϊόν. Τέτοιου είδους παρεμβάσεις θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν ενδεικτικά δράσεις όπως προγράμματα ολοκληρωμένης διαχείρισης προϊόντων με συμμετοχή παραγωγών και μεταποιητών, ομάδες παραγωγών για συστήματα ποιοτικής διαχείρισης από το «χωράφι στο ράφι», συνδυασμένα με ειδικά μέτρα ενίσχυσης παραγωγής ποιοτικών, νέων, μοναδικών, μεσογειακών προϊόντων διατροφής, από μοναδικές πρώτες ύλες προέλευσης Β. Αιγαίου, ελκυστικών στην παγκόσμια αγορά.. Στην περίπτωση αυτή ο στρατηγικός περιφερειακός στόχος είναι νέα, καινοτόμα, τοπικά προϊόντα τροφίμων, χρησιμοποιώντας ως όχημα προώθησης τους την μεσογειακή διατροφή κάτω από την ομπρέλα, και το σύνθημα «ΠΙΣΩ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ» προϊόντα. Τα υπό σχεδιασμό προϊόντα ( στο τραπέζι ) θα παράγονται από μοναδικές πρώτες ύλες της περιφέρειας (από το χωράφι), οι οποίες δεν έχουν χρησιμοποιηθεί συστηματικά τα τελευταία 30 χρόνια, αλλά είχαν χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν για αιώνες ευρέως ως κύρια διατροφική πηγή ( πρώτες ύλες ή τα ίδια ως τρόφιμα), λόγω του χαμηλού κόστους τους, για τη διατροφή των κατοίκων της χαμηλής και της μεσαίας τάξης όπως όσπρια, σιτηρά, λαχανικά κ.α. (στο πλαίσιο της μεσογειακής Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

27 διατροφής τους). Η αναζωογόνηση των εν λόγω τοπικών, παραδοσιακών προϊόντων είναι μία από τις προτεινόμενες τομεακές στρατηγικές αυτού του σχεδίου, και ανταποκρίνεται στο σύνθημα προϊόντα με " Πίσω στο μέλλον " καταγωγή. Παραδείγματα αυτής της ολιστικής προσέγγισης αποτελούν τα αρτοσκευάσματα από σιτάρι μαυραγάνι της Λήμνου, οι τοπικές φάβες Λήμνου, Σάμου, τα ντοματάκια Σάμου κ.α. Ο στρατηγικός στόχος είναι παλιά προϊόντα τροφίμων, από μοναδικές τοπικές πρώτες ύλες, εκ νέου - παραγόμενα με τη νέα, σύγχρονη, τεχνολογία προωθούμενα στην ελληνική και διεθνή αγορά ως «νέα», καινοτόμα προϊόντα διατροφής. Αυτά τα μέτρα ή άλλα παρόμοιων στόχων ως σήμερα χρηματοδοτούνται από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΤΑΑ) σε εθνικό επίπεδο. Η εκπόνηση τέτοιων περιφερειακών ή τοπικών μέτρων ειδικά για την ΠΒΑ θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμη για την επόμενη προγραμματική περίοδο. Άλλες δράσεις που αφορούν κατά κύριο λόγο μονάδες μεταποίησης και άλλες παραγωγικές μονάδες στην ΠΒΑ και που περιλαμβάνονται και στο αντίστοιχο Παραδοτέο για τις δράσεις «έξυπνης εξειδίκευσης» θα μπορούσαν έτσι να περιλαμβάνουν ολοκληρωμένα προγράμματα καινοτομίας εστιασμένα θεματικά σε ένα προϊόν υπηρεσία ή γεωγραφικά σε μια περιοχή. Τέτοια ολοκληρωμένα προγράμματα θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν: (α) εστιασμένη έρευνα με βάση τις ανάγκες της επιχείρησης, (β) εφαρμογή της έρευνας σε δραστηριότητες και αγορές (που θα περιλαμβάνει κατά περίπτωση και εξοπλισμό και υποδομές των επιχειρήσεων), (γ) Εξωστρέφεια για την επιχείρηση, το κλάδο ή την περιοχή κατά περίπτωση. Σε τέτοια Ολοκληρωμένα Προγράμματα τα πλεονεκτήματα είναι η εστίαση (θεματική ή χωρική) και η αυξημένη αποτελεσματικότητα των πόρων που επενδύονται. Ταυτόχρονα στόχος θα πρέπει να είναι η συνεργασία επιχειρήσεων διαφορετικών κλάδων για την επίτευξη συνεργειών στα πλαίσια της ευρύτερης στρατηγικής, με π.χ. συνεργασία επιχειρήσεων μεταποίησης με τουριστικές επιχειρήσεις ή επιχειρήσεις παροχής υπηρεσιών. Υπενθυμίζεται ότι οι δράσεις επιχειρηματικότητας και έξυπνης εξειδίκευσης είναι οριζόντιες στις υπόλοιπες θεματικές ομάδες για το σχεδιασμό τια την ΠΒΑ στην επόμενη προγραμματική περίοδο και άρα οι επιμέρους στρατηγικές μπορεί να διασταυρώνεται θεματικά και χωρικά. Τέλος, όπως έχει επισημανθεί ήδη στο αντίστοιχο Παραδοτέο για τις δράσεις «έξυπνης εξειδίκευσης», προέκυψαν διαφορετικές ανάγκες και προτεραιότητες των επιχειρήσεων της Περιφέρειας όσον αφορά σε δράσεις καινοτομίας σε σχέση με το μέγεθος τους: πολλές μεγαλύτερες επιχειρήσεις έχουν ήδη εικόνα του τι χρειάζονται και που μπορούν να το βρουν και ζητούν δράσεις που να είναι ευέλικτες και να τους προσφέρουν την ευκαιρία να αξιοποιήσουν τα ήδη υπάρχοντα δίκτυα τους. Αντίθετα, οι μικρότερες επιχειρήσεις δεν έχουν την ίδια εικόνα και οι ανάγκες τους σε άμεση πληροφόρηση σχετικά με του που μπορούν να βρουν προϊόντα ή υπηρεσίες που θα τις βοηθούσαν είναι πολύ μεγάλες. Διαφορετικού τύπου δράσεις θα ήταν έτσι πολύ καλύτερα προσαρμοσμένες στην πραγματικότητα της ΠΒΑ και των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σε αυτή: περισσότερο ευέλικτες για τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις (όπως π.χ. δράσεις τύπου «κουπόνια καινοτομίας») και περισσότερο δομημένες που θα Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

28 συνδυάζονται και με «διάγνωση» της επιχείρησης πριν την υλοποίηση της δράσης από ειδικούς συμβούλους Τουρισμός Πολιτισμός Η συνολική έκταση των νησιών της ΠΒΑ ανέρχεται σε τ. χλμ. Και 1335 χλμ. ακτογραμμής μεγάλης ποικιλίας που σχηματίζει μεγάλους και μικρούς κόλπους (Γέρας, Καλλονής, Μούδρου) στα μεγάλα νησιά και ποικιλία μικροσυμπλεγμάτων όπως στους Φούρνους. Παρ όλες τις πιέσεις που δέχονται οι κεντρικότερες παραλίες, η ποιότητα της θάλασσας παραμένει υψηλή όπως φανερώνει ο μεγάλος αριθμός με το διακριτικό σήμα της «γαλάζιας Σημαίας». Οι πολιτιστικοί πόροι στα νησιά της ΠΒΑ είναι πολλοί και μεγάλης ποικιλίας, με πολλές χιλιάδες επισκέπτες κάθε χρόνο. Ο οικιστικός πλούτος είναι επίσης πολύ σημαντικός, με 37 συνολικά οικισμούς χαρακτηρισμένους ως παραδοσιακούς. Όσον αφορά στην προσφορά τουριστικών υπηρεσιών, η σύγκριση ξενοδοχειακών και μη κλινών προκύπτει ότι έχουμε τρεις κατηγορίες νησιών. Στην πρώτη κατηγορία, ανήκουν η Σάμος και η Λήμνος και είναι τα νησιά που έχουν περισσότερες ξενοδοχειακές κλίνες. Στην δεύτερη κατηγορία, ανήκουν η Ικαρία, η Λέσβος και η Χίος και είναι τα νησιά όπου υπάρχουν περισσότερες μη ξενοδοχειακές κλίνες, και η τρίτη κατηγορία όπου ανήκουν τα μικρά νησιά, στα οποία συνήθως υπάρχει το ένα είδος κλινών, και ο δείκτης παίρνει μηδενική τιμή. Η Περιφέρεια Β. Αιγαίου αρχίζει να αναπτύσσεται τουριστικά τη δεκαετία του 1990, ακολουθώντας τους ρυθμούς ανάπτυξης των λοιπών νησιωτικών περιοχών της χώρας. Η αυξητική τάση καταγράφεται στα στοιχεία προσφοράς κλινών (ΕΣΥΕ) στα συλλογικού τύπου καταλύματα (κατά βάση ξενοδοχειακά και μη συμπεριλαμβανομένων των ενοικιαζόμενων δωματίων) που κυμαίνεται από το 1971, σε το 1981, το 1991, το 2011 για να καταλήξει με βάση τα διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία του 2011 στις κλίνες, σημειώνοντας εντατικότατους ρυθμούς ανάπτυξης της τάξης σχεδόν του 100% σε βάθος δεκαετίας. Παρά ταύτα, η τουριστική ανάπτυξη δεν κατανέμεται ομοιόμορφα στους τρείς νομούς της Περιφέρειας. Ενδεικτικά το 2010, ο Ν. Σάμου καταγράφει ποσοστά πληρότητας της τάξης του 45% και ποσοστό διανυκτερεύσεων 1,2% επί του συνόλου της χώρας. Ο Ν. Λέσβου ακολουθεί με μικρές αποκλίσεις (πληρότητα 34,7% και ποσοστό 0,7% στο σύνολο των εθνικών διανυκτερεύσεων), ενώ την ίδια χρονιά ο Ν. Χίου με ποσοστά πληρότητας 32,2% συμβάλει μόλις στο 0,2% των εθνικών διανυκτερεύσεων. Λαμβάνοντας υπόψη τις επιμέρους τάσεις, εκτιμάται ότι το 2010 υπήρχαν μόλις 407 ξενοδοχειακές μονάδες στο σύνολο της Περιφέρειας, ενώ ο αντίστοιχος αριθμός δευτερευόντων τουριστικών καταλυμάτων (κυρίως ενοικιαζόμενων δωματίων) ήταν σχεδόν τετραπλάσιος (1.662). Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί ότι σχεδόν το ήμισυ του αριθμού των διαθέσιμων κλινών της Περιφέρειας ανήκει σε ξενοδοχειακές μονάδες ( κλίνες σε ξενοδοχειακά καταλύματα έναντι κλινών σε δευτερεύοντα), από τις οποίες μόλις το 19% ανήκει μονάδες υψηλότερης κατηγορίας (4* και 5*). Τα συγκεκριμένα ευρήματα συνηγορούν σε μια εικόνα μεγάλης διασποράς αλλά μικρής συγκέντρωσης κλινών, απόρροια της ύπαρξης κατά πλειονότητα μικρών και μεσαίων μονάδων φιλοξενίας. Η λεπτομερής ανάλυση των στοιχείων μηνιαίων αφίξεων αναδεικνύει στο σύνολο της Περιφέρειας φαινόμενα υψηλής εποχικότητας. Η εξαγωγή συμπερασμάτων όμως δεν είναι ασφαλής, δεδομένου ότι η περιοχή χαρακτηρίζεται από μεγάλο αριθμό παραθεριστικών κατοικιών και τουρίστες που επισκέπτονται φίλους και Οικογένεια (VFF). Η ανάλυση των οικονομικών αποδόσεων των παραγωγικών κλάδων της Περιφέρειας καταδεικνύει την υπεροχή του τριτογενή τομέα, μεταξύ των οποίων και ο τουρισμός. Η Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία των δραστηριοτήτων υπηρεσιών παροχής καταλύματος Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

29 και υπηρεσιών εστίασης στο σύνολο της Περιφέρειας ανέρχεται για το 2010 μόλις στο 2,45% της αντίστοιχης εθνικής (με συμμετοχή 45% του Ν. Λέσβου, 35% του Ν. Σάμου και 20% του νομού Χίου). Από πλευράς απασχόλησης, ο κλάδος υποστηρίζει σε επίπεδο Περιφέρειας θέσεις εργασίας (αυτοαπασχολούμενων και μισθωτών), μέγεθος που αντιστοιχεί στο 2% του εθνικού αντιστοίχου. Το τουριστικό προϊόν της Περιφέρειας Β. Αιγαίου χαρακτηρίζεται από πλειάδα και ποικιλία φυσικών και πολιτισμικών πόρων. Αξιοσημείωτη παράμετρο για τις δυνατότητες περαιτέρω τουριστικής ανάπτυξής του αποτελεί το γεγονός ότι κανένας από τους συμπεριλαμβανόμενους νομούς (με εξαίρεση ίσως ορισμένων περιοχών της Σάμου) δεν διατρέχει άμεσο κίνδυνο κορεσμού σε επίπεδο δομημένου ή ανθρώπινου περιβάλλοντος. Η φέρουσα ικανότητα της περιοχής επηρεάζεται κυρίως από θέματα επάρκειας και υπέρβασης των καταναλώσεων νερού, ενώ η εξασφάλιση της ποιότητας του δεν είναι πάντα δεδομένη. Σημαντική λειτουργική παράμετρο αποτελεί και η διαχείριση λυμάτων και αποβλήτων (συμπεριλαμβανομένης της ανακύκλωσης), παρόλο που έχει σημειωθεί σημαντική πρόοδος τα τελευταία χρόνια. Τέλος, η περιοχή παρουσιάζει φαινόμενα αλλαγής χρήσεων γης και αλλοίωσης του φυσικού τοπίου τα οποία οφείλονται συχνά σε παράνομη δόμηση, απαλλοτριώσεις αλλά και πυρκαγιές. Στρατηγικό πλαίσιο τομέα Η στρατηγική για τον τουρισμό επίσης να λάβει υπόψη της τα χαρακτηριστικά της περιοχής και των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σε αυτή. Αν και πάλι ο γενικός στόχος δεν μπορεί να είναι παρά η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων με την ενσωμάτωση καινοτομιών σε όλη τη διαδικασία παραγωγής και διακίνησης προϊόντων, ιδιαίτερη έμφαση θα πρέπει να δοθεί στη δημιουργία προϊόντων και υπηρεσιών με υψηλή προστιθέμενη αξία για επιχειρήσεις που αξιοποιούν τοπικούς φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους. Καθώς ο συγκεκριμένος τομέας κατατάσσεται για την ΠΒΑ στους κλάδους που μπορούν να χαρακτηριστούν ως άμεσα εξαγωγικοί και φέρνουν εισοδήματα στην Περιφέρεια, η ενίσχυση επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σε αυτόν θα πρέπει να αποτελέσει προτεραιότητα για την ΠΒΑ, με την προϋπόθεση της χρήσης του τοπικού κεφαλαίου με στόχο τη μακροπρόθεσμη διατήρηση του και όχι τη βραχυπρόθεσμη κατανάλωση του και η επιδίωξη τοπικών συνεργασιών συνεργειών με άλλες επιχειρήσεις του ίδιου κλάδου και τομέα και με επιχειρήσεις άλλων τομέων. Ιδιαίτερα σημαντικό ζήτημα σε αυτό το πλαίσιο είναι η σύνδεση της με άλλες επιχειρήσεις της περιοχής, είτε μονάδες μεταποίησης ή άλλες παραγωγικές μονάδες στην ΠΒΑ που προσφέρουν υπηρεσίες σε ολοκληρωμένα προγράμματα καινοτομίας ή δράσης εστιασμένα θεματικά σε ένα προϊόν υπηρεσία ή γεωγραφικά σε μια περιοχή. Τέτοια ολοκληρωμένα προγράμματα θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν: (α) εστιασμένη έρευνα με βάση τις ανάγκες της επιχείρησης, (β) εφαρμογή της έρευνας σε δραστηριότητες και αγορές (που θα περιλαμβάνει κατά περίπτωση και εξοπλισμό και υποδομές των επιχειρήσεων), (γ) Εξωστρέφεια για την επιχείρηση, το κλάδο ή την περιοχή κατά περίπτωση Επιχειρήσεις, καινοτομία, ψηφιακή οικονομία και έξυπνη εξειδίκευση Όσον αφορά στις χρηματοδοτήσεις των επιχειρήσεων της Περιφέρειας, στην λεγόμενη ψηφιακή οικονομία κατά την προγραμματική περίοδο υπήρξαν δύο τομεακά Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

30 επιχειρησιακά προγράμματα που χρηματοδότησαν δράσεις τόσο εσωστρεφείς όσο και εξωστρεφείς: Το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Διοικητική Μεταρρύθμιση » χρηματοδοτείται από πόρους του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου (ΕΚΤ) και έχει ως στόχο την Ενίσχυση των θεσμικών δυνατοτήτων και της αποτελεσματικότητας των δημοσίων διοικήσεων. Η συνολική δημόσια δαπάνη του προγράμματος ανέρχεται σε Το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ψηφιακή Σύγκλιση » χρηματοδοτείται από πόρους του Ευρωπαϊκού Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) με στόχο την ανάδειξη των αναπτυξιακών κατευθύνσεων και την εξειδίκευση της στρατηγικής, των μέσων και των παρεμβάσεων για την αποδοτική και βιώσιμη αξιοποίηση των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ). Ο συνολικός προϋπολογισμός του προγράμματος ανέρχεται σε εκ των οποίων τα εκχωρήθηκαν προς εξειδίκευση και αξιοποίηση στο Π.Ε.Π Νοτίου Αιγαίου. Στο Βόρειο Αιγαίο δεν υπήρξε καμία εκχώρηση. Τα τομεακά αυτά προγράμματα παρουσιάζουν δύο βασικά μειονεκτήματα όσον αφορά την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας. Το πρώτο είναι ότι τα προγράμματα αυτά απευθύνονται κατά κύριο λόγο σε διαχειριστικά επαρκείς φορείς του δημοσίου τομέα. Η ενίσχυση του ιδιωτικού πραγματοποιείται με έμμεσο τρόπο μιας και η βελτίωση των διοικητικών διαδικασιών καθώς και η ανάπτυξη ολοκληρωμένων Πληροφοριακών Συστημάτων και ηλεκτρονικών υπηρεσιών βελτιώνουν τόσο τη ζωή των πολιτών όσο και τις συνθήκες συνεργασίας των επιχειρήσεων με τους δημόσιους φορείς. Η επιτάχυνση της απόδοσης της δικαιοσύνης, η παροχή με ηλεκτρονικό τρόπο βεβαιώσεων και δικαιολογητικών προς τους πολίτες και τις επιχειρήσεις προάγουν και βελτιώνουν τις συνθήκες παραγωγής και ανάπτυξης της Χώρας. Εξαίρεση αποτελεί η μικρή χρηματοδότηση που δόθηκε μέσω κρατικών ενισχύσεων και Ψηφιακής Σύγκλισης αλλά στοχευόμενα στους τομείς Digi-lodge, E-Security, Digi-retail και Digi-content. Το δεύτερο μειονέκτημα είναι ότι δυστυχώς, η αρνητική εμπειρία στο θέμα των απορροφήσεων αποτυπώνεται και στα δύο αυτά τομεακά προγράμματα. Ενώ και τα δύο προγράμματα έχουν υλοποιήσει τους στόχους σε επίπεδο σχεδιασμού και εντάξεων, στο κομμάτι των νομικών δεσμεύσεων και των πραγματικών δαπανών βρίσκονται αρκετά πίσω από τα υπεσχημένα και τα όσα ορίζουν οι αντίστοιχοι δείκτες. Προκύπτει επομένως το συμπέρασμα ότι και η όποια σχεδιασμένη, έμμεση, επιρροή των προγραμμάτων στην επιχειρηματικότητα δεν έγινε αντιληπτή μιας και δεν έχουν μπορέσει μέχρι σήμερα να υλοποιηθούν τα έργα εκείνα, τα αποτελέσματα των οποίων θα οδηγούσαν σε μια βελτίωση των συνθηκών και των προϋποθέσεων για την υλοποίηση του αναπτυξιακού οράματος της επιχειρηματικότητας που αποτελεί και δέσμευση στην επόμενη περίοδο Όσον αφορά στον αναπτυξιακό νόμο, ο αριθμός και το συνολικό ποσό των επενδύσεων που έχουν ενταχθεί είναι εντυπωσιακά σε σχέση με την κατάσταση των επιχειρήσεων στην ΠΒΑ. Συνολικά, έχουν ενταχθεί στις 2 τελευταίες περιόδους εφαρμογής 219 επιχειρήσεις, 114 σε μεταποίηση και 105 σε τριτογενή τομέα (κυρίως τουρισμό), με συνολικό ύψος επενδύσεων ,83, περίπου 40% σε σχέδια μεταποίησης και το υπόλοιπο σε τουρισμό. Παρά τα φαινομενικά αυτά εντυπωσιακά νούμερα, τα πραγματικά αποτελέσματα φαίνεται να μην αντανακλούν ποιοτικά ανάλογο αποτέλεσμα (να σημειωθεί ότι ένας άγνωστός ακόμη αριθμός σχεδίων δεν έχει υλοποιηθεί ακόμη). Γενικά, όσον αφορά στην καινοτομία και τη διείσδυση της στις επιχειρήσεις του Βορείου Αιγαίου, πρόσφατη μελέτη (Skalkos et al., 2012) μελέτησε την επίδοση των επιχειρήσεων στα 4 βασικά επίπεδα καινοτομίας ήτοι: οργανωτικής (πρώτο επίπεδο) - μάρκετινγκ Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

31 (δεύτερο επίπεδο) - διαδικασίας (τρίτο επίπεδο) - νέων προϊόντων (τέταρτο επίπεδο). Τα ευρήματα δείχνουν ότι αν και ορισμένες επιχειρήσεις καινοτομούν μερικά στο επίπεδο παραγωγής νέων προϊόντων, υστερούν στην καινοτομία οργάνωσης και μάρκετινγκ (προώθησης και πώλησης των προϊόντων εκτός περιφέρειας) που είναι και η βάση της πυραμίδας καινοτομικότητας. Η έλλειψη καινοτομικότητας στην βάση καθιστά οποιαδήποτε άλλη προσπάθεια στην κορυφή (παραγωγή νέων προϊόντων) χωρίς ουσιαστικό αποτέλεσμα πωλήσεων, ανάπτυξης των επιχειρήσεων, και συνεπώς δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας. Άλλη μελέτη (Skalkos και Bakouros, 2011) επιχείρησε να αντιμετωπίσει το πρόβλημα αυτό με πιλοτική εφαρμογή σε 40 επιχειρήσεις της περιφέρειας ενός μοντέλου τεχνοδιάγνωσης για πολύ μικρές επιχειρήσεις, που είναι και η συντριπτική πλειοψηφία των επιχειρήσεων της περιφέρειας. Το μοντέλο βασίζεται στην εσωτερική ακτινογραφία της επιχείρησης, στον σχεδιασμό ενός προγράμματος μονοετούς ή τριετούς λειτουργίας, βιωσιμότητας και ανάπτυξης της επιχείρησης, με σημαντικά δεδομένα καινοτομικότητας ενσωματωμένα, και την παρακολούθηση, καθοδήγηση εφαρμογής του σχεδίου από την επιχείρηση. Τα αποτελέσματα της μελέτης υπήρξαν ενθαρρυντικά και αποδεικνύουν ότι η εφαρμογή έξυπνων εξειδικεύσεων απαιτούν αποτελεσματικό mentoring σε όλα τα στάδια υλοποίησης των νέων ιδεών διότι το επίπεδο επιχειρηματικότητας σε περιφερειακό επίπεδο υστερεί κατά πολύ του μέσου Ελληνικού και Ευρωπαϊκού μέσου όρου. Μέσα από το γενικό πλαίσιο της ΕΕ για την Έξυπνη Εξειδίκευση κάθε Περιφέρεια θα πρέπει να βασιστεί στα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (γεωγραφικά, κοινωνικά, οικονομικά, πολιτιστικά), ώστε να αξιοποιήσει πιθανά συγκριτικά της πλεονεκτήματα διαμορφώνοντας το δικό της όραμα για τη μελλοντική περιφερειακή της ανάπτυξη. Η ιδιαιτερότητα της ΠΒΑ ο πολυδιασπασμένος νησιωτικός χώρος και η έντονη διαφοροποίηση μεταξύ μεγάλων και μικρών νησιών αλλά ακόμη και εντός των ίδιων των νησιών. Αυτές οι διαφορές και η στενότητα των πόρων (ανθρώπινων και φυσικών) σε κάθε νησί δημιουργούν ένα τελείως διαφορετικό πλαίσιο ανάπτυξης από ότι η ηπειρωτική χώρα. Είναι δύσκολο δηλαδή να επιτευχθούν οικονομίες κλίμακας (λόγω περιορισμού πόρων) και μεγάλες αγορές και επιχειρήσεις (λόγω μικρού πληθυσμού και απομόνωσης). Άρα η ΠΒΑ θα πρέπει να διαμορφώσει μια ειδική στρατηγική και να αξιοποιήσει τα ειδικά και συγκριτικά πλεονεκτήματα των νησιών (πχ μοναδικό και πλούσιο φυσικό περιβάλλον, ειδικά τοπικά παραγόμενα προϊόντα, αξιοποίηση τουριστικά του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντός τους). Όλα αυτά θα πρέπει να ενταχθούν στο πλαίσιο της στρατηγικής «Ευρώπη 2020» πους συνοψίζεται στο τρίπτυχο «έξυπνη, βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς μεγέθυνση». Αυτό στο νησιωτικό χώρο μεταφράζεται ως «ποιοτικά, πράσινα και ίσων ευκαιριών νησιά». Σε γενικές αρχές θα πρέπει: να υπάρξει σύνδεση της έρευνας με την τοπική παραγωγή ώστε να δημιουργηθούν καινοτόμα ποιοτικά προϊόντα που θα αναδεικνύουν την ιδιαιτερότητα και τη μοναδικότητα των νησιών με αλλαγή στην οργάνωση των επιχειρήσεων αλλά και στην προώθηση του προϊόντος. Η σύνδεση και αξιοποίηση του Πανεπιστημίου Αιγαίου να αναδειχθεί σε κομβικής σημασίας να υπάρξει επένδυση και στροφή προς εναλλακτικές μορφές ενέργειας και αξιοποίησης των φυσικών πόρων με στόχευση στην ποιότητα αλλά και στη φιλική προς το περιβάλλον τουριστική αξιοποίηση. Η επένδυση σε υποδομές και μεταφορές/δίκτυα ώστε να υπάρξει άρση της απομόνωσης των νησιών και σύνδεση μεταξύ τους ώστε να αυξηθεί η πρόσβαση σε μια μεγαλύτερη τοπική/περιφερειακή αγορά. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

32 Με σκοπό την εφαρμογή πιλοτικών εφαρμογών έξυπνης εξειδίκευσης στον τομέα των τροφίμων, χρησιμοποιώντας ενδογενείς πρώτες ύλες για την παραγωγή των τελικών διατροφικών προϊόντων, μία σύγχρονη, καινοτόμος διαδικασία διοίκησης επιχειρήσεων τροφίμων, κατάλληλης για τις επιχειρήσεις του Βορείου Αιγαίου, έχει αναπτυχθεί και εφαρμόζεται πιλοτικά, τα τελευταία 3 χρόνια σε επιχειρήσεις της Λήμνου. Η εφαρμογή βασίζεται αρχικά στην ανάπτυξη της καινοτομικής κουλτούρας μέσα στις επιχειρήσεις, της οργανωτικής καινοτομίας στην συνέχεια, και μετέπειτα στην παραγωγή καινοτόμων, νέων προϊόντων (τοπικών, μοναδικών brand names προϊόντων). Η εν λόγω εφαρμογή εμφανίζει θετικά αποτελέσματα ήδη και μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως καλή πρακτική έξυπνης εξειδίκευσης σε περιφερειακό επίπεδο, και να εφαρμοσθεί σε διευρυμένο επίπεδο σε όλη την περιφέρεια (Skalkos, 2012). Στρατηγικό πλαίσιο τομέα Η στρατηγική για τη λεγόμενη «ψηφιακή οικονομία» καλύπτεται σε μεγάλο βαθμό στο Παραδοτέο Π2 που αφορά στην «έξυπνη εξειδίκευση». Αλλά και εδώ οι δράσεις θα πρέπει να λάβουν υπόψη τα χαρακτηριστικά της περιοχής και των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σε αυτή στα πλαίσια και πάλι της βελτίωσης της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων με την ενσωμάτωση καινοτομιών σε όλη τη διαδικασία παραγωγής και διακίνησης προϊόντων. Ιδιαίτερα σημαντικό ζήτημα σε αυτό το πλαίσιο είναι η σύνδεση των επιχειρήσεων με άλλες επιχειρήσεις της περιοχής, σε ολοκληρωμένα προγράμματα καινοτομίας ή δράσης εστιασμένα θεματικά σε ένα προϊόν υπηρεσία ή γεωγραφικά σε μια περιοχή. Τέτοια ολοκληρωμένα προγράμματα θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν: (α) εστιασμένη έρευνα με βάση τις ανάγκες της επιχείρησης, (β) εφαρμογή της έρευνας σε δραστηριότητες και αγορές (που θα περιλαμβάνει κατά περίπτωση και εξοπλισμό και υποδομές των επιχειρήσεων), (γ) Εξωστρέφεια για την επιχείρηση, το κλάδο ή την περιοχή κατά περίπτωση Προστασία Του Περιβάλλοντος Και Προώθηση Της Αποδοτικότητας Των Πόρων Βιοποικιλότητα Γενική Επισκόπηση και Ευρήματα από προηγούμενες περιόδους Στην περιφέρεια Β. Αιγαίου το ευρωπαϊκό οικολογικό δίκτυο Natura 2000 απαρτίζεται από 16 Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ/SPA) συνολικής έκτασης εκταρίων και 11 Ειδικές Ζώνες Διατήρησης (ΕΖΔ/SCI) συνολικής έκτασης εκταρίων (ΥΠΕΚΑ: Αναλυτικά οι 27 περιοχές προστασίας περιγράφονται στο Παράρτημα. Κύριες πηγές περιβαλλοντικής πίεσης και υποβάθμισης Γενικά, καταγράφεται εκτεταμένη υποβάθμιση των τύπων ενδιαιτημάτων εντός και εκτός ΠΠ. Σε κάποιες περιπτώσεις, οι συνέπειες δεν είναι ακόμα ορατές ή καταγεγραμμένες ώστε να γίνεται λόγος για «περιβαλλοντικές πιέσεις» και δυνητικές απειλές. Οι βασικές πηγές περιβαλλοντικής πίεσης και υποβάθμισης που έχουν καταγραφεί στα νησιά του Β. Αιγαίου είναι οι εξής: Απώλεια και κατακερματισμός ενδιαιτημάτων Υποβάθμιση ενδιαιτημάτων, συμπεριλαμβανομένων των φαινομένων ρύπανσης Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

33 Μεταβολές των αγροτικών συστημάτων και γεωργικές πρακτικές Αλιευτικές πρακτικές. Οικιστική ανάπτυξη και παράνομη δόμηση Το κυνήγι ή/και η λαθροθηρία. Σχεδιασμός και εγκατάσταση μεγάλων ενεργειακών έργων/έργων υποδομών Βιολογικές εισβολές Οι υφιστάμενες πιέσεις σε περιφερειακό επίπεδο και οι παγκόσμιες αλλαγές (κλιματική αλλαγή, αλλαγές χρήσεων γης κ.α.) κρίνεται ότι θα ενταθούν, καθιστώντας επιτακτική την υιοθέτηση δράσεων αντιμετώπισης των απειλών στο άμεσο μέλλον. Αναλυτικά οι πηγές πίεσης δίνονται στο Παράρτημα. Οικοσυστημικές υπηρεσίες (αξίες) και προοπτικές ανάπτυξης Σε περίοδο έντονης οικονομικής κρίσης, όπως αυτή που διανύει η χώρα μας σήμερα, ίσως δεν αποτελεί πολυτέλεια η αξιοποίηση του ευρωπαϊκού οικολογικού δικτύου Natura 2000 αλλά και ευρύτερα, η προσέγγιση των νησιών του Β. Αιγαίου ως ενιαία κοινωνικοοικολογικά συστήματα που διαθέτουν ένα πλούσιο φυσικό και πολιτισμικό-κοινωνικό κεφάλαιο ως βασικό συγκριτικό πλεονέκτημα προς αξιοποίηση στο μέλλον. Ιδιαίτερα στην περίπτωση ενός νησιωτικού συμπλέγματος, όπως αυτό του Β. Αιγαίου, όπου οι περιοχές Natura 2000 καταλαμβάνουν ένα μεγάλο μέρος του, αλλά και όπου τα ίδια τα νησιά αποτελούν απομονωμένα συστήματα σε επίπεδο πόρων, δεν νοείται η διατήρηση του κοινωνικο-οικολογικού κεφαλαίου μόνο εντός περιορισμένων περιοχών. Η στρατηγική διατήρησης θα πρέπει να είναι ενιαία με έμφαση στις ΠΠ. Η υιοθέτηση της οικοσυστημικής προσέγγισης μέσω της ανάλυσης και της αξιολόγησης των οικοσυστημικών υπηρεσιών μπορεί να συμβάλει στην καλύτερη κατανόηση των οικολογικών συστημάτων και της σύνδεσης τους με τα ανθρώπινα συστήματα, στη διεπιστημονική προσέγγιση των προβλημάτων για μία πιο αποτελεσματική και βιώσιμη διαχείριση καθώς και στην ανάδειξη ευκαιριών ανάπτυξης των εξεταζόμενων κοινωνικοοικολογικών συστημάτων της υπαίθρου (MEA 2005, Carpenter et al. 2006, Oikonomou et al. 2011). Αναλυτικά το πλαίσιο ανάλυσης των οικοσυστημικών υπηρεσιών δίνεται στο παράρτημα. Βιοτικοί Πόροι και Επιχειρηματικότητα στο Β. Αιγαίο Τα ερευνητικά/επιχειρησιακά προγράμματα NAIAS ( ), SMERNA ( ) και BIOBUS ( ) που πραγματοποιήθηκαν κατά την τρέχουσα και προηγούμενη προγραμματική περίοδο, μέσα από παραδείγματα καλών πρακτικών βασισμένων στην αξιοποίηση των τοπικών βιοτικών πόρων, ανέδειξαν τις δυνητικές κρυφές αξίες της βιοποικιλότητας του Β. Αιγαίου, εδραίωσαν συνέργιες ανάμεσα στους αναπτυξιακούς, παραγωγικούς και ερευνητικούς φορείς της περιφέρειας (επιμελητήρια, αναπτυξιακές εταιρίες, αγροτικούς συνεταιρισμούς και Πανεπιστήμιο Αιγαίου), ενώ παράλληλα υποστήριξαν πρωτοβουλίες δημιουργίας δικτύων επιχειρηματικότητας και καινοτομίας. Ειδικότερα, στόχευαν στην ανάπτυξη νέων δικτύων παραγωγής υπεραξιών, νέων προϊόντων και υπηρεσιών και στο σχεδιασμό και προβολή της νέας ταυτότητας των νησιών του Β.Αιγαίου (υπεύθυνα νησιά). Η στρατηγική ανάπτυξης αυτών βασίστηκε: Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

34 στην αριστοποίηση της χρήσης των πλούσιων φυσικών πόρων (π.χ. καλλυντικά ή φαρμακευτικά σκευάσματα από τα υποπροϊόντα της ελαιουργίας) στην εκμετάλλευση και ανάδειξη των μοναδικών φυσικών πόρων (π.χ. Μαστίχα Χίου) στην ανάδειξη αξιοποίηση άυλων και κρυφών πόρων (π.χ. πολιτισμός, περιβάλλον κ.λπ.) στην ευαισθητοποίηση των τοπικών κοινωνικών δρώντων (τοπικών επιχειρηματιών, εμπορικών επιμελητηρίων, τοπικών αρχών και τοπικών κοινοτήτων) σχετικά με αυτούς τους κρυφούς πόρους. Σημαντικά αποτελέσματα, μεταξύ άλλων, που προέκυψαν από τα ευρήματα-έργα των δράσεων που σχετίζονται με τη βιοποικιλότητα και την επιχειρηματικότητα στο Β. Αιγαίο αφορούν: (α) Σήμα Οικο-υπευθυνότητας (β) Καινοτόμα προϊόντα και υπηρεσίες με την αξιοποίηση τοπικών βιοτικών πόρων Αναλυτικά, τα ευρήματα και το πλαίσιο εφαρμογής παρουσιάζονται στο Παράρτημα Γενική στρατηγική σε Ευρωπαϊκό και Εθνικό επίπεδο Το Natura 2000 αποτελεί τον κεντρικό άξονα της ευρωπαϊκής πολιτικής για τη φύση και τη βιοποικιλότητα. Σύμφωνα με την έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (ΕΕ 2009) για ένα μεγάλο αριθμό οικοτόπων και ειδών κοινοτικού ενδιαφέροντος, δεν έχει επιτευχθεί ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης, είτε σε εθνικό επίπεδο, είτε σε επίπεδο βιογεωγραφικής περιοχής. Σε εθνικό επίπεδο, με την υιοθέτηση της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ, η οποία συμπληρώνει την Οδηγία για τα πουλιά (Οδηγία 79/409/ΕΟΚ, 2009/147/ΕΟΚ) και από κοινού αποτελούν τη νομική βάση του δικτύου, ολοκληρώθηκε η καταγραφή των τόπων που πληρούν τα σχετικά κριτήρια των Οδηγιών. Πρόσφατα εκδόθηκε ο Ν. 3937/2011 περί «Βιοποικιλότητας και άλλων διατάξεων», στον οποίο δίνεται ο κατάλογος των περιοχών του Δικτύου Natura 2000 και ο χαρακτηρισμός τους ως Ειδικές Ζώνες Διατήρησης ή ως Ζώνες Ειδικής Προστασίας. Επίσης, ιδρύθηκαν 28 Φορείς Διαχείρισης (ΦΔ) ΠΠ οι οποίοι πρόσφατα συγχωνεύτηκαν σε 14 (Ν.4109/2013, άρθρο 8), κανένας εκ των οποίων δεν βρίσκεται στο Β. Αιγαίο. Εκκρεμεί η ψήφιση της Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα και η ανάθεση της διαχείρισης των περιοχών του δικτύου Natura 2000 (~ 70%) που δεν υπόκεινται στη δικαιοδοσία ΦΔ Βασικό στρατηγικό πλαίσιο τομέα Α. Στρατηγικές Διατήρησης Βιοποικιλότητας Εκπόνηση και έγκριση Ειδικών Περιβαλλοντικών Μελετών (ΕΠΜ) ή Ειδικών Εκθέσεων, ανάλογα με την κατηγορία ΠΠ. Έκδοση Προεδρικών Διαταγμάτων (ΠΔ). Σύσταση Φορέα Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών (ΠΠ), βάσει των προβλέψεων του Ν 3937/2011, με την εμπλοκή βασικών δρώντων της τοπικής κοινωνίας (key actors) στη διαχείριση των ΠΠ και την απρόσκοπτη λειτουργία του ΦΔ. Κατάρτιση/Έγκριση Σχεδίων Διαχείρισης ΠΠ και εφαρμογή τους. Συστηματική παρακολούθηση (monitoring) ειδών και οικοσυστημάτων εκτός ΠΠ. Δημιουργία και απρόσκοπτη λειτουργία υποδομών ex-situ διατήρησης αυτοφυών και καλλιεργούμενων ειδών (π.χ. βοτανικοί κήποι, τράπεζες σπερμάτων και δίκτυα συλλογής, ανταλλαγής και διατήρησης τοπικών ποικιλιών καλλιεργούμενων ειδών). Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

35 Μελέτη των δυνατοτήτων αξιοποίησης ειδών και οικοσυστημάτων των ΠΠ (ecosystem services). Β. Βιοποικιλότητα και παγκόσμιες αλλαγές Διατήρηση/αύξηση δασών ως μέτρο μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Πρόληψη πυρκαγιών και διαχείριση καμένων εκτάσεων. Εκτίμηση κινδύνου εξάπλωσης των βιολογικών εισβολών και μέτρα αντιμετώπισης των επιπτώσεών τους. Αποκατάσταση υποβαθμισμένων οικοσυστημάτων. Προστασία εδαφών από τη διάβρωση/ερημοποίηση (π.χ. διατήρηση αναβαθμίδων). Γ. Βιοποικιλότητα και Επιχειρηματικότητα Δημιουργία πλαισίου χαρακτηρισμού και Σήμανση (eco-labeling) προϊόντων και υπηρεσιών προέλευσης προστατευόμενων περιοχών (ΠΠ). Ενίσχυση καινοτόμων προϊόντων βασισμένων στις οικοσυστημικές υπηρεσίες των ΠΠ (παραγωγή, μεταποίηση και προώθηση προϊόντων βιοποικιλότητας). Ανάπτυξη οικο-δικτύων επιχειρηματικότητας (entrepreneurial eco-corridors) με στόχο την ενίσχυση της εξωστρέφειας τους. Υλοποίηση πρωτοβουλιών αειφόρου ανάπτυξης εντός και εκτός ΠΠ (π.χ. δημιουργία καταφυγίων χερσαίων/θαλάσσιων ειδών, θεματικών οικο-πάρκων και σχεδίαση οικοτουριστικών δραστηριοτήτων) Ύδατα Ανασκόπηση της κατάστασης Σε όλες τις προϋπάρχουσες μελέτες, η ποσοτική και ποιοτική εκτίμηση των υδατικών πόρων της Περιφέρειας Β. Αιγαίου έχει προσεγγιστικό χαρακτήρα. Η κύρια αιτία γι αυτό είναι η έλλειψη βασικών δεδομένων, ενώ όσα λίγα υπάρχουν κρίνονται ανεπαρκή και πολλές φορές αμφίβολης αξιοπιστίας. Όπως αναφέρεται στο Σχέδιο Προγράμματος Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων της Χώρας (Υπουργείο Ανάπτυξης, Διεύθυνση Υδατικού Δυναμικού και Φυσικών Πόρων, 2003) και στο Εθνικό Πρόγραμμα Διαχείρισης και Προστασίας Των Υδατικών Πόρων (Τεχνική Υποστήριξη της Κεντρικής Υπηρεσίας Υδάτων για την «Κατάρτιση του Μεσοχρόνιου Προγράμματος Προστασίας και Διαχείρισης του Υδατικού Δυναμικού της Χώρας», Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας, Και Δημοσίων Έργων, Κεντρική Υπηρεσία Υδάτων, 2008), τόσο οι μελέτες ύδρευσης όσο και άρδευσης και αποστραγγιστικών έργων, πλην ελάχιστων εξαιρέσεων, στηρίζονται σε αυθαίρετες παροχές των πηγών υδροληψίας ή το πολύ σε ελάχιστες μετρήσεις, και χρησιμοποιούν συχνά αυθαίρετους συντελεστές επιφανειακής απορροής, ενώ σχεδόν σε καμιά από αυτές δεν λαμβάνονται υπόψη οι υδρογεωλογικές συνθήκες της περιοχής του έργου. Με βάση την έλλειψη των ανωτέρω στοιχείων είναι πρακτικά δύσκολη η σύνταξη τεκμηριωμένου υδατικού ισοζυγίου. Το προσεγγιστικό υδρολογικό ισοζύγιο για την περιφέρεια Β. Αιγαίου παρουσιάζεται στον πίνακα Πίνακας Υδρολογικό ισοζύγιο ανά νησί Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

36 Πηγή: Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων, Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Κρήτης Νήσων Αιγαίου» Δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία για τη συνολική ζήτηση σε νερό (κυρίως του αρδευτικού νερού). Μια εκτίμηση της ζήτησης σε νερό για την περιφέρεια Β. Αιγαίου, παρουσιάζεται στον πίνακα 4 και καλύπτεται σήμερα, εν μέρει, από τις παρακάτω πηγές: Γεωτρήσεις εκμετάλλευσης του υπόγειου νερού, που έχουν κατασκευαστεί από φορείς του δημοσίου (νομαρχίες, δήμοι, κοινότητες) κυρίως για κάλυψη αναγκών ύδρευσης αλλά υπάρχει και ένας μεγάλος αριθμός γεωτρήσεων από ιδιώτες. Το νερό αυτών των γεωτρήσεων χρησιμοποιείται κατά κύριο λόγο για κάλυψη αναγκών άρδευσης ή μικρών βιομηχανιών και κτηνοτροφίας. Πηγές αποστράγγισης των υπόγειων υδροφορέων. Συναντάται μεγάλος αριθμός μικρών κυρίως πηγών, που καλύπτουν κατά κύριο λόγο υδρευτικές και κατά δεύτερο λόγο αρδευτικές ανάγκες. Αξιοποιείται σήμερα σχεδόν το σύνολο των πηγών αυτών. Λιμνοδεξαμενές και φράγματα. Στα νησιά του Αιγαίου τα τελευταία χρόνια υπάρχει σε εξέλιξη πρόγραμμα μελέτης και κατασκευής λιμνοδεξαμενών και φραγμάτων για την καλύτερη αξιοποίηση του επιφανειακού κυρίως και μέρους του υπόγειου νερού. Ήδη έχει κατασκευαστεί μέρος των λιμνοδεξαμενών και φραγμάτων που έχουν προγραμματιστεί (βλέπε: Κείμενο Διαβούλευσης επί των Προσχέδιων Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων των Νησιών του Αιγαίου, ΥΠΑΝ, Πίνακας Ζήτηση νερού (10 6 m 3 /y) ΝΟΜΟΣ ΕΤΟΣ ΥΔΡΕΥΣΗ ΜΑΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ ΑΡΔΕΥΣΗ ΚΤΗΝ/ΦΙΑ ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ ΜΑΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡ ΙΟΣ ΛΕΣΒΟΥ 7,77 3,29 23,20 2,60 33,57 27,57 ΣΑΜΟΥ 3,25 1,39 7,80 0,40 11,45 9,36 ΧΙΟΥ 3,84 1,62 6,90 0,30 11,04 8,64 * Για την εκτίμηση της συνολικής ζήτησης για την περίοδο Μαΐου-Σεπτεμβρίου λαμβάνεται υπόψη η ετήσια ζήτηση της άρδευσης και τα 5/12 της ζήτησης για κτηνοτροφία. (Πηγή: Τεχνική Υποστήριξη της Κεντρικής Υπηρεσίας Υδάτων για την «Κατάρτιση του Μεσοχρόνιου Προγράμματος Προστασίας και Διαχείρισης του Υδατικού Δυναμικού της Χώρας», Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας, Και Δημοσίων Έργων, Κεντρική Υπηρεσία Υδάτων, 2008) Ενδεικτικό της έλλειψης δεδομένων είναι και οι διαφορετικές, σαφώς υπερεκτιμημένες (σε σχέση με αυτές του Πίνακα 4) τιμές των απαιτήσεων ύδρευσης και άρδευσης των νησιών της Περιφέρειας Β. Αιγαίου που παρουσιάζονται στο Κείμενο Διαβούλευσης επί των Προσχέδιων Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων των Νησιών του Αιγαίου, ΥΠΑΝ (βλέπε Πίνακα 5). Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

37 Πίνακας Απαιτήσεις Ύδρευσης, Άρδευσης (10 6 m 3 /y) και εκτιμώμενα ελλείμματα (%) ΝΗΣΙΑ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΑΡΔΕΥΣΗΣ [10 6 m 3 /y] ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΥΔΡΕΥΣΗΣ [10 6 m 3 /y] ΣΥΝΟΛΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ [10 6 m 3 /y] ΕΛΛΕΙΜΜΑ ΑΡΔΕΥΣΗΣ [%] ΕΛΛΕΙΜΜΑ ΥΔΡΕΥΣΗΣ [%] ΕΛΛΕΙΜΜΑ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ [%] ΝΟΜΟΣ ΣΑΜΟΥ Σάμος 8,133 6,042 14,176 22,5 21,9 22,2 Ικαρία 2, ,928 0,0 0,0 Φούρνοι 0,028 0,161 0,189 0,4 0,3 0,0 0,3 ΝΟΜΟΣ ΛΕΣΒΟΥ Λέσβος 35,262 9,135 44,398 8,4 1,2 6,9 Λήμνος 4,602 1,688 6,290 5,5 5,5 5,5 Άγιος Ευστράτιος 0,017 0,040 0,058 0,0 0,0 0,0 ΝΟΜΟΣ ΧΙΟΥ Χίος 6,804 4,585 11,390 13,4 7,3 11,0 Ψαρά 0,033 0,033 0,067 0,0 0,0 0,0 Πηγή: Κείμενο Διαβούλευσης επί των Προσχέδιων Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων των Νησιών του Αιγαίου, ΥΠΑΝ, Το ποσοστό αξιοποίησης των επιφανειακών νερών είναι μόνο ένα μικρό ποσοστό αυτού των υπόγειων. Η κύρια αιτία είναι η ύπαρξη μικρών υδρολογικών λεκανών και πολλών μικρού μήκους παράκτιων ρεµάτων καθώς επίσης και το μεγάλο κόστος των αντίστοιχων έργων αξιοποίησης. Λαμβάνοντας υπόψη τα χαρακτηριστικά των νησιών της περιφέρειας, μια μεγαλύτερη αξιοποίηση των επιφανειακών νερών είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί είτε µε έργα που στοχεύουν στη μείωση της επιφανειακής απορροής, αύξηση της κατείσδυσης και αύξηση εµπλουτισµού των υπόγειων υδροφορέων (π.χ αύξηση αποκάλυψης, δημιουργία αναβαθμίδων, μικρά φράγματα ανάσχεσης ροής και εμπλουτισμού) είτε με έργα αποθήκευσής του σε μικρά φράγµατα και λιµνοδεξαµενές, µε προτεραιότητα στις περιοχές με έντονη έλλειψη νερού και όπου παρατηρούνται φαινόμενα υφαλµύρινσης. Στα περισσότερα νησιά (κυρίως τα μεγαλύτερα σε έκταση) της Περιφέρειας όπως για παράδειγμα η Λέσβος, από τα δεδομένα των υδρογεωλογικών μελετών που έχουν πραγματοποιηθεί, προκύπτει ότι το μεγαλύτερο μέρος (αν όχι το σύνολο) των αναγκών μπορεί να καλυφθεί με διαχείριση της ζήτησης και την ορθολογική διαχείριση των υπόγειων υδάτων. Το σύνολο όμως της περιφέρειας παρουσιάζει μεγάλες δυσκολίες από άποψη ενιαίας διαχείρισης των υδατικών πόρων. Υπάρχουν αρκετές αυτόνομες, ανά νησί, ενότητες όπου παρουσιάζονται ελλείψεις υδατικών πόρων ή κάποια προβλήματα ποιότητας υδάτων. Κατά κανόνα σε αυτές τις περιπτώσεις, κάλυψη της ζήτησης γίνεται σήμερα είτε με μεταφορά νερού από άλλες περιοχές είτε με τεχνικά έργα συλλογής και αποθήκευσης ή αντλήσεων. Οι δυσκολίες για ενιαία διαχείριση των υδατικών πόρων της Περιφέρειας (όπως και των περισσοτέρων περιοχών της χώρας) πηγάζουν από: - την έλλειψη συστηματικής καταγραφής και αξιολόγησης των φυσικών και τεχνητών υδατικών συστημάτων από ποσοτική και ποιοτική άποψη, - την έλλειψη επαρκών μετρήσεων υδρολογικών, μετεωρολογικών, υδρογεωλογικών και ποιοτικών παραμέτρων. - τη δυσκολία οριοθέτησης ανεξάρτητων υδρογεωλογικών λεκανών ανά υδατική μονάδα - την έλλειψη καταγραφής των υφιστάμενων χρήσεων και μέτρησης των ποσοτήτων νερού που χρησιμοποιείται για κάθε χρήση. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

38 - τη δυσκολία συντονισμού μεταξύ των αρμόδιων φορέων σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, όσον αφορά δράσεις σχετικές με τους υδατικούς πόρους. - την ευκαιριακή και ανεξέλεγκτη εκμετάλλευση μεμονωμένων υδατικών πόρων - τη δυσκολία ή και ανυπαρξία ολιστικής αντιμετώπισης των προβλημάτων διαχείρισης των υδατικών πόρων. - την καθυστέρηση κάλυψης υποχρεώσεων που απορρέουν από την εφαρμογή κοινοτικών οδηγιών. Δεδομένου του μικρού αριθμού υδρολογικών μετρήσεων στο σύνολο της περιφέρειας, σε συνδυασμό με την ύπαρξη πολλών αυτόνομων υδρολογικών-υδρογεωλογικών μονάδων ανά νησί με διαφορετικά χαρακτηριστικά, θεωρούνται απαραίτητες οι παρακάτω δράσεις που θα παράσχουν τα (προ)απαιτούμενα δεδομένα για την ακριβή εκτίμηση και παρακολούθηση των διαθέσιμων υδατικών πόρων και πραγματικών αναγκών σε νερό: πύκνωση του δικτύου παρακολούθησης των μετεωρολογικών δεδομένων εγκατάσταση δικτύου μέτρησης παροχών σε ρέματα και πηγές εγκατάσταση δικτύου παρακολούθησης της υπόγειας στάθμης των υδροφορέων μετρήσεις φυσικοχημικών παραμέτρων και ποιότητας των νερών στα σημεία μέτρησης παροχών και υπόγειας στάθμης εγκατάσταση αυτόματων τηλεμετρικών σταθμών σε καθορισμένα σημεία ελέγχου ολοκλήρωση της καταγραφής ανά νησί όλων των υδρογεωτρήσεων και φρεατίων για την κάλυψη υδρευτικών και αρδευτικών αναγκών (βρίσκεται υπό εξέλιξη και αναμένεται να ολοκληρωθεί σύντομα). Η αξιοπιστία των δηλουμένων (από τους ιδιοκτήτες) ποσοτικών και ποιοτικών δεδομένων της συγκεκριμένης καταγραφής θεωρείται μικρή. Οι παραπάνω εργασίες, εκτός από παροχή των απαραίτητων αξιόπιστων δεδομένων για την όποιο ορθολογικό σχεδιασμό διαχείρισης των υδατικών πόρων, αποτελούν και υποχρεώσεις της Χώρας σύμφωνα με την Οδηγία Πλαίσιο 2000/60/ΕΚ Γενικη Στρατηγικη Σε Ευρωπαϊκο Και Εθνικο Επιπεδο Η Οδηγία Πλαίσιο 2000/60/ΕΚ για τα Νερά καθορίζει μια ολοκληρωμένη και συνολική προσέγγιση για τη διαχείριση των υδατικών πόρων γενικά στην Ευρώπη. Οι κύριοι στόχοι της Οδηγίας καθορίζουν μια ολιστική προσέγγιση στη διαχείριση του νερού στην οποία περιλαμβάνεται το σύνολο του κύκλου του νερού, επιφανειακού και υπόγειου, κατά μήκος της ροής του, τις παράκτιες ζώνες και τη θάλασσα. Η Οδηγία δημιουργεί το γενικό πλαίσιο για τη διατήρηση και προστασία της ποσότητας και ποιότητας όλων των υδατικών συστημάτων. Οι γενικοί στόχοι που τίθενται από την οδηγία πλαίσιο και θα πρέπει να επιτευχθούν με δράσεις σε εθνικό και τοπικό επίπεδο αφορούν: την αποτροπή η περαιτέρω υποβάθμιση, και προστασία και βελτίωση της κατάστασης όλων των υδατικών πόρων την προώθηση της βιώσιμης διαχείρισης των υδάτων, μέσω της μακροπρόθεσμης προστασίας των διαθέσιμων υδατικών πόρων την ενίσχυση της προστασίας του υδατικού περιβάλλοντος με την εφαρμογή μέτρων για τη μείωση της απόρριψης ρυπαντικών ουσιών και την εξάλειψη της απόρριψης τοξικών ρυπαντών με βάση κατάλογο προτεραιότητας διασφάλιση της προοδευτικής μείωσης της ρύπανσης των υπόγειων υδάτων την επιτυχή αντιμετώπιση των επιπτώσεων ακραίων φαινομένων, πλημμυρών και ξηρασίας. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

39 Αναλυτικά, η στρατηγική δίνεται στο Παράρτημα Γενικες Διαπιστωσεις Απο Προηγουμενες Περιοδους Η αντιμετώπιση του σχεδιασμού της διαχείρισης των υδατικών πόρων κατά τις προηγούμενες προγραμματικές περιόδους ήταν σε ένα μεγάλο βαθμό αποσπασματική και στη λογική της κάλυψης της ζήτησης, χωρίς να εντάσσεται στα πλαίσια ενός γενικότερου σχεδιασμού διαχείρισης των φυσικών πόρων, της βελτίωσης της ποιότητας του περιβάλλοντος, της ποιότητας ζωής των κατοίκων και της ανάπτυξης της περιοχής. Επίσης, δεν αντιμετωπίζει όπως επιβάλλεται και από τη νομοθεσία- τα άμεσα συνδεόμενα με τη διαχείριση των υδάτων προβλήματα του νησιού όπως η διαχείριση των προστατευμένων περιοχών υγροτόπων και οικοσυστημάτων, η προστασία και αντιμετώπιση πιθανών πλημμυρών, η αντιμετώπιση της εδαφικής διάβρωσης, της εκτεταμένης ερημοποίησης και της ρύπανσης τοπίου στην περιοχή. Οι παραπάνω αδυναμίες στο σχεδιασμό και διαχείριση των υδατικών πόρων, κατά τις προηγούμενες προγραμματικές περιόδους, επιβάλλεται να αντιμετωπιστούν κατά την τρέχουσα προγραμματική περίοδο με το σχεδιασμό ενός μοντέλου διαχείρισης των υδατικών πόρων που στοχεύει: (i) στη μεγιστοποίηση της αποδοτικότητας των υδατικών πόρων, (ii) στη διαχείριση και όχι στην κάλυψή της ζήτησης, (iii) εμπεριέχει δράσεις που αντιμετωπίζουν ταυτόχρονα και τα συνδεόμενα με τη διαχείριση των υδάτων προβλήματα, και (iv) συνεισφέρει στην αναπτυξιακή προοπτική και βελτίωση της ποιότητας ζωής των πολιτών. Το στρατηγικό πλαίσιο ενός μοντέλου διαχείρισης με τα ανωτέρω χαρακτηριστικά, καθώς και συγκεκριμένες προτάσεις / δράσεις περιγράφονται στην παρακάτω ενότητα ΤΡΕΧΟΥΣΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΕΙΣ Το βασικό στρατηγικό πλαίσιο καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από την Οδηγία Πλαίσιο 2000/60/ΕΚ και περιγράφεται στην ενότητα της γενικής στρατηγικής. Ειδικεύσεις αυτών των στρατηγικών για το χώρο του Αιγαίου θα καθοριστούν με την ολοκλήρωση του Σχεδίου Διαχείρισης για το υδατικό διαμέρισμα Νήσων του Αιγαίου (GR14) (αναμένεται περί τα τέλη του 2013). Η ειδίκευση του στρατηγικού αυτού πλαισίου όμως για την Περιφέρεια σε επίπεδο έργων και υποδομών επιβάλλεται να καθοριστεί από το προβλεπόμενο από το νόμο Περιφερειακό Συμβούλιο Υδάτων με βάση τις τοπικές ιδιαιτερότητες της περιφέρειας. Ο μεγάλος βαθμός εσωτερικής διασύνδεσης και αλληλεπίδρασης, που χαρακτηρίζει τα ευαίσθητα νησιωτικά οικοσυστήματα, επιβάλλει μια σφαιρική αντιμετώπιση της σχέσης από την μια της χωροταξικής οργάνωσης και του συστήματος χρήσεων γης και από την άλλη της διαχείρισης των υδατικών πόρων και γενικότερα των φυσικών πόρων. Η διαχείριση των υδατικών πόρων θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη το μακροοικονομικό μοντέλο ανάπτυξης και το γενικότερο χωροταξικό σχέδιο (χρήσεων γης). Η σχέση αυτή οφείλει να λειτουργεί και αντίστροφα, δηλαδή ο αναπτυξιακός σχεδιασμός μιας περιοχής οφείλει να βασίζεται, να αξιοποιεί και να προστατεύει τους φυσικούς της πόρους και ιδιαίτερα τους υδατικούς, και να μεγιστοποιεί την αποδοτικότητα τους. Συνεπώς το ζητούμενο είναι η δημιουργία σε κάθε αυτόνομη γεωγραφική μονάδα (π.χ. ένα νησί) ενός πλαισίου / συστήματος, που να περιλαμβάνει και να αναλύει τους παραπάνω τομείς αποφάσεων / επεμβάσεων, αναδεικνύοντας τις σχέσεις και αλληλεπιδράσεις τους. Οι στόχοι ενός σχεδίου διαχείρισης υδατικών πόρων θα πρέπει να συνδέονται άμεσα με τις προοπτικές ανάπτυξης και τη δημιουργία στα νησιά συμβατών με τα φυσικά Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

40 χαρακτηριστικά τους υποδομών και να συμπεριλαμβάνουν όλα τα αλληλοεξαρτώμενα συστήματα: 1. Βιώσιμη Διαχείριση Πόρων αφορά τη βιώσιμη διαχείριση των υδατικών πόρων (όπως ορίζεται από την Οδηγία Πλαίσιο 2000/60/ΕΚ ) και χρήσεων γης, συμπεριλαμβανομένης της παραγωγής (π.χ. ενέργειας και προϊόντων), έλεγχο της ρύπανσης, αντιμετώπιση κλιματικών αλλαγών, πλημμυρών, ερημοποίησης, και αύξηση κατείσδυσης, φυτοκάλυψης και πάχους εδαφικής ζώνης. 2. Βιοποικιλότητα - ιδιαίτερα σε σχέση με τη σημασία της αλληλοσύνδεσης και αλληλοεξάρτησης των τύπων ενδιαιτημέτων και οικοσυστημάτων σε ποικίλες κλίμακες τοπίων. 3. Αναψυχή αφορά τη δημιουργία χώρων αναψυχής (πχ. στις περιοχές τεχνιτών λιμνών ή λιμνοδεξαμενών), πάρκων (υγρότοποι) και «πράσινων διαδρομών» κατά μήκος ιδιαίτερου κάλους ρεμάτων, τη χρήση περιπατητικών διαδρομών που συνδέουν διαφόρων τύπων υδροσημεία και αντιμετώπιση ζητημάτων δημόσιας υγείας και ποιότητας ζωής 4. Τοπίο - εξετάζει φυσικούς πόρους όπως οι αστικοί χώροι πράσινου, οι δασικές εκτάσεις, οι πράσινοι διάδρομοι, οι περιοχές φυσικού κάλλους και παραδοσιακές υποδομές από αισθητική, πολιτιστική και λειτουργική άποψη 5. Περιφερειακή ανάπτυξη - αφορά ζητήματα κοινωνικής και οικονομικής βιωσιμότητας σχετικά με την ποιότητα του περιβάλλοντος στο σύνολό της, την εργασία, την ασφάλεια (πχ. αδιάλειπτη πρόσβαση σε καλής ποιότητας νερό) και την ποιότητα ζωής Ενέργεια και Κλιματική αλλαγή Επισκόπηση τομέα Τα νησιά της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου, είναι αυτόνομα μη διασυνδεμένα ενεργειακά συστήματα. Η εγκατεστημένη ισχύς Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ) αφορά κυρίως σε αιολικές και φωτοβολταϊκές (Φ/Β) εγκαταστάσεις. Το ενεργειακό σύστημα για τα νησιά της ΠΒΑ για τα οποία υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία, συμπεριλαμβανομένων των θερμικών σταθμών και των ΑΠΕ, παρουσιάζεται στον παρακάτω Πίνακα 1. Πίνακας 1. Ενεργειακό σύστημα νησιών ΠΒΑ (έτος αναφοράς, 2008) Νησιά Εγκατεστημένη ισχύς Εγκατεστημένη Ποσοστό συμμετοχής θερμικών σταθμών ισχύς ΑΠΕ (MW) ΑΠΕ στη ζήτηση (MW) ηλεκτρισμού (%) Λέσβος 77 11,85 11 Λήμνος 22,34 1,14 1 Χίος 69,78 6,53 6 Πηγή: Ενεργειακό γραφείο Ίου-Αιγαίου Επιπρόσθετα, λόγω των ιδιαίτερων γεωμορφολογικών και γεωλογικών χαρακτηριστικών των νησιών της περιφέρειας, υπάρχει τόσο υδάτινο όσο και γεωθερμικό ενεργειακό δυναμικό προς εκμετάλλευση. Αναλυτικά, η κατάσταση παρουσιάζεται στο Παράρτημα Γενική στρατηγική σε Ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο Η Ευρωπαϊκή στρατηγική εν όψει της Κλιματικής Αλλαγής και τη διείσδυση των ΑΠΕ αποσκοπεί στη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου της ΕΕ κατά 20% σε σχέση με το 1990, και στην αύξηση της συνεισφοράς των ΑΠΕ στη συνολική ενεργειακή κατανάλωση της ΕΕ στο 20% και στο 10% ειδικά για τον τομέα των μεταφορών, έως το Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

41 2020 (Directive 2009/28/EC). Όσον αφορά στη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης, ο στόχος είναι η εξοικονόμηση πρωτογενούς ενέργειας στην ΕΕ κατά 20% έως το 2020 με ιδιαίτερη έμφαση να δίνεται στις δυνατότητες εξοικονόμησης ενέργειας στον τομέα των κτιρίων (Directive 2010/31/EC). Από την ενσωμάτωση των Ευρωπαϊκών Οδηγιών στην Ελληνική νομοθεσία οι αντίστοιχοι εθνικοί στόχοι φιλοδοξούν σε μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου κατά 4% στους τομείς εκτός εμπορίας σε σχέση με το επίπεδο αυτών το 2005, και σε διείσδυση των ΑΠΕ στην ακαθάριστη τελική ενεργειακή κατανάλωση στο 18%. Ειδικότερα για τις ΑΠΕ, με τον Νόμο 3851/2010, ο εθνικός στόχος συμμετοχής αυτών στην τελική ενεργειακή κατανάλωση αυξάνεται στο 20% έως το Περαιτέρω το ποσοστό αυτό εξειδικεύεται ούτως ώστε η συμμετοχή των ΑΠΕ στην ηλεκτροπαραγωγή να ανέρχεται στο 40%, στην κάλυψη των αναγκών σε θέρμανση και κλιματισμό στο 20% και στον τομέα των μεταφορών στο 10%. Για την Ενεργειακή Απόδοση, ο εθνικός ενδεικτικός στόχος είναι εξοικονόμηση ενέργειας σε ποσοστό 9% της μέσης ετήσιας ενεργειακής κατανάλωσης έως το 2016 (Νόμος 3855/2010) με έμφαση στον τομέα των κτιρίων και στις μεταφορές. Περισσότερες λεπτομέρειες δίνονται στο Παράρτημα Ευρήματα από προηγούμενες περιόδους Κατά την τελευταία δεκαετία, έχει παρατηρηθεί σημαντική υστέρηση στην ολοκλήρωση και λειτουργία αναπτυξιακών ενεργειακών έργων με αποτέλεσμα το δυναμικό των ανανεώσιμων τοπικών πόρων να παραμένει αναξιοποίητο. Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί ότι μεγάλης κλίμακας έργα είτε αυτά αφορούν στις ΑΠΕ, είτε σε συμβατικούς θερμικούς σταθμούς, και τα οποία σχεδιάζονται εν όψει των εθνικών φιλόδοξων στόχων για το 2020, επιφέρουν περιβαλλοντικές και κοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις και συνοδεύονται από συγκρούσεις μεταξύ αναπτυξιακών φορέων και τοπικών κοινωνιών. Για παράδειγμα, από τη λειτουργία των θερμικών ηλεκτροπαραγωγικών σταθμών, εκλύονται εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, επιδεινώνεται η ποιότητα ζωής των κατοίκων των γύρω περιοχών και υποβαθμίζεται η εμπορική αξία της περιοχής. Αντίστοιχα τα έργα ΑΠΕ και ιδιαίτερα τα μεγάλης κλίμακας, επιφέρουν μεταξύ άλλων αλλαγές στις χρήσεις γης, έχουν κοινές περιβαλλοντικές επιπτώσεις με τα έργα οδοποιίας, ενδέχεται να υποβαθμίσουν την αισθητική του τοπίου και να συνοδεύονται από θόρυβο, επηρεάζουν την τοπική πανίδα (π.χ. από την εγκατάσταση Α/Γ αλλάζουν οι διαδρομές πουλιών, τα φράγματα παρεμποδίζουν τις διαδρομές των ανάδρομων ψαριών κτλ.), επιφέρουν μεταβολές στο ρυθμό απόθεσης-διάβρωσης ιζημάτων αλλοιώνοντας την ακτογραμμή (φράγματα), προκαλούν καθιζήσεις λόγο εξόρυξης, θερμική-χημική ρύπανση υδάτων και μεταβολή της χημικής σύστασης των εδαφών (γεωθερμικές εγκαταστάσεις). Οι παραπάνω πολυδιάστατες επιπτώσεις, εγείρουν συγκρούσεις μεταξύ κοινωνικών ομάδων με αντικρουόμενα συμφέροντα. Για παράδειγμα, η λειτουργία υδροηλεκτρικού ηλεκτροπαραγωγικού σταθμού, ενδέχεται να επηρεάσει τα αποθέματα νερού μιας περιοχής προκαλώντας ζητήματα άρδευσης και ύδρευσης σ αυτήν. Επίσης η εκμετάλλευση ενός γεωθερμικού πόρου για ηλεκτροπαραγωγή, τηλεθέρμανση ή για βιομηχανικές χρήσεις σε μια αγροτική περιοχή, ενδέχεται να προκαλέσει τη δυσαρέσκεια των αγροτών που χρησιμοποιούν το γεωθερμικό ρευστό σε αγροτικές εφαρμογές (π.χ. θερμοκήπια). Οι επικείμενες μεταβολές στη φυσιογνωμία μιας περιοχής καθώς και στις δραστηριότητες και στην καθημερινότητα των κατοίκων αυτής, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις που αυτές ανακοινώνονται και επιβάλλονται ως κεντροκρατικές αποφάσεις, εντείνει το φόβο των τοπικών κοινωνιών και εγείρει αντιδράσεις (σύνδρομα NIMBY [Not in My Back Yard]). Τα οικονομικής φύσεως αντισταθμιστικά οφέλη, δεν είναι αρκετά για να κατευνάσουν τις αντιδράσεις αυτές, καθώς αυτά αποδίδονται εμμέσως στις τοπικές κοινωνίες μέσω των ΟΤΑ (3% των εσόδων από την πώληση του ηλεκτρισμού). Επιπρόσθετα, οι θέσεις Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

42 εργασίας που προκύπτουν δεν είναι μόνιμες αλλά αφορούν στην περίοδο κατασκευής των έργων, καθώς η λειτουργία των σύγχρονων μονάδων είναι αυτοματοποιημένη και απαιτεί εξειδικευμένο προσωπικό. Γι αυτό και είναι σημαντικό ο ενεργειακός σχεδιασμός να αφορά σε ήπιες παρεμβάσεις που δεν επιφέρουν σημαντικές μεταβολές στη φυσιογνωμία μιας περιοχής, και η λήψη των σχετικών αποφάσεων να ακολουθεί την «από τη βάση προς την κορυφή προσέγγιση» (bottom up approach), σύμφωνα με την οποία λαμβάνονται υπόψη οι ανάγκες και οι προτεραιότητες των τοπικών κοινωνιών Βασικό στρατηγικό πλαίσιο τομέα Σε συμφωνία με όσα έχουν προαναφερθεί και επιπρόσθετα με τα μέτρα ενεργειακής πολιτικής που επιβάλλονται από την Εθνική νομοθεσία, το στρατηγικό πλαίσιο της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου μπορεί να διαμορφωθεί με βάση τους παρακάτω άξονες: Α. ΑΠΕ στην ηλεκτροπαραγωγή Εκτίμηση και αξιοποίηση του υπάρχοντος ανανεώσιμου δυναμικού για την παραγωγή ηλεκτρισμού με ήπιες παρεμβάσεις προς διατήρηση της φυσιογνωμίας των νησιών της περιφέρειας. Προώθηση επενδύσεων μικρής και πολύ μικρής κλίμακας ΑΠΕ ή Συμπαραγωγής Ηλεκτρισμού και Θερμότητας (ΣΗΘ) που εξαιρούνται από την υποχρέωση έκδοσης των σχετικών αδειών (Νόμος 3851/2010). Συντήρηση και εκσυγχρονισμό δικτύων μεταφοράς και διανομής ηλεκτρισμού, για την καλύτερη αξιοποίηση των ΑΠΕ. Εγκατάσταση έξυπνων δικτύων (smart grids) προς παρακολούθηση και βελτίωση της απόδοσης του δικτύου και την παροχή ποιοτικότερων ενεργειακών υπηρεσιών στον τελικό καταναλωτή. Β. ΕΞΕ και ΑΠΕ στα κτίρια Στα νησιά της ΠΒΑ υπάρχει το διαθέσιμο δυναμικό για εξοικονόμηση ενέργειας δεδομένου ότι: Ο αριθμός των υφιστάμενων κτιρίων που κατασκευάστηκαν πριν από το 1981 είναι μεγάλος. Συγκεντρώνουν δημόσιες υπηρεσίες και δημοτικά κτίρια Αποτελούν τουριστικό προορισμό, με μεγάλο αριθμό κλινών (Λέσβος, Χίος) και μεγάλα ξενοδοχεία (Λήμνος) Υπάρχει αγροτική και μεταποιητική δραστηριότητα (π.χ. ελαιοτριβεία, τυροκομεία, ούζο, οινοποιεία κτλ.) Για την εφαρμογή των παραπάνω δράσεων, απαιτείται κατάλληλη συμβουλευτική και τεχνική στήριξη των ιδιωτών και δημόσιων επενδυτών από αρμόδιες εταιρείες ενεργειακών συμβούλων, και η σύσταση των κατάλληλων χρηματοδοτικών μηχανισμών (π.χ. ΧαΤ). Γ. ΕΞΕ και ΑΠΕ στις Μεταφορές Δ. Εκπομπές Αερίων του Θερμοκηπίου Υποχρεωτική εκτίμηση μείωσης των εκπομπών για κάθε μία από τις παραπάνω παρεμβάσεις. Παρακολούθηση και ετήσια αξιολόγηση της κάθε παρέμβασης αναφορικά με τις εκπομπές. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

43 Σχεδιασμός και εφαρμογή Συστημάτων Περιβαλλοντικής Διαχείρισης (π.χ EMAS) με παράλληλη σύνταξη και δημοσιοποίηση Περιβαλλοντικών Δηλώσεων με έμφαση στους μεγάλους καταναλωτές συμπεριλαμβανομένου του δημοσίου. Ε. Διαχείριση Παρεμβάσεων Σύσταση μηχανισμού για τη συνεχή συλλογή και καταγραφή στοιχείων που αφορούν στις παραπάνω παρεμβάσεις, τόσο για την αξιολόγηση της συνεισφοράς τους στην επίτευξη των εθνικών στόχων, όσο και για την πρόβλεψη και θέσπιση νέων στρατηγικών Βασικά δίκτυα υποδομών (μεταφορές και διευρωπαϊκά δίκτυα, περιβάλλον, ευρυζωνικά) Στην ενότητα αυτή παρουσιάζεται ένα προσχέδιο τεκμηρίωσης των στόχων που θα πρέπει να τεθούν στη νέα προγραμματική περίοδο για τα νησιά της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου, όσον αφορά τις υποδομές και τις μεταφορές δίνοντας έμφαση στις: (α) μεταφορές, (β) τα δίκτυα και (γ) το περιβάλλον. Μεταφορές Για την Ευρωπαϊκή Κοινότητα αρχικά, και μετέπειτα για την Ενιαία Ευρωπαϊκή Αγορά και την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.), ο τομέας των Μεταφορών αναπτύσει τη δική του πολιτική από τη δεκαετία του Αυτό εκφράστηκε ειδικότερα για την υποδομή των μεταφορών μέσω του Ορισμού Οδηγιών για το Διευρωπαϊκού Δικτύου Μεταφορών (Trans-European Transport Network, TEN-T) το Ωστόσο, ακόμα και πριν από αυτό είχε αναγνωριστεί η ανάγκη για ευρύτερο σχεδιασμό προκειμένου να εμπλακούν περιοχές εκτός της Ε.Ε. Υπό το πρίσμα αυτό, καθορίστηκαν για τις περιοχές εκτός Ε.Ε. 10 Πανευρωπαϊκοί Διάδρομοι (Pan-European Corridors, PECs) και 4 Περιοχές Πανευρωπαϊκών Μεταφορών (Pan- European Transport Areas, PETRAs) στα Πανευρωπαϊκά Συνέδρια Μεταφορών της Κρήτης (1994) και του Ελσίνκι (1997). Το «πλέγμα» των PEC στην περιοχή της Νοτιο- Ανατολικής Ευρώπης (ΝΑΕ) αποτελείται από τα PEC IV (Βορειο-Νοτιο Ανατολικά), V (Δυτικά-Ανατολικά), VII (η ηπειρωτική πλεύσιμη δίοδος του Δούναβη), VIII (Δυτικά- Ανατολικά), IX (Βόρεια-Ανατολικά) και X (Βορειοδυτικά-Νοτιοανατολικά). Επιπροσθέτως, τρεις από τις τέσσερις PETRA βρίσκονται στη ΝΑΕ: οι Θάλασσες Αδριατικής και Ιονίου, η Μεσογειακή Λεκάνη και η Λεκάνη της Μαύρης Θάλασσας. Με την Ανακοίνωση της Επιτροπής το 2007 καθορίστηκαν πέντε «Άξονες Προτεραιότητας» ως ακολούθως: Αυτοκινητόδρομοι της Θάλασσας (Motorways of the Seas, MoS), ο Βόρειος Άξονας, ο Κεντρικός Άξονας, ο Νοτιο-Δυτικός Άξονας και ο Νοτιο- Ανατολικός Άξονας, οι οποίοι επρόκειτο να συνεισφέρουν στην προώθηση των διεθνών συναλλαγών, του εμπορίου και της κίνησης μεταξύ της Ε.Ε. και των γειτονικών χωρών. Οι PEC IV, V, IX και X αποτελούν τη ραχοκοκαλιά του Νοτιο-Ανατολικού Άξονα Προτεραιότητας. Από μία τοπολογική οπτική γωνία, το Δίκτυο Μεταφορών που βρίσκεται σε ολόκληρη της ευρωπαϊκή ήπειρο, αποτελεί ένα σύστημα χαρακτηρισμένο από ανισοτροπία, η οποία ωστόσο έχει υψηλή πυκνότητα (μήκος δικτύου ανά μονάδα επιφάνειας), και υψηλή συνδεσιμότητα κόμβων στη Δυτική Ευρώπη. Αυτή η κατάσταση αντίκειται στην αντίστοιχη της ΝΑΕ. Ειδικότερα, στη Δυτική Ευρώπη (όπου υπάρχουν τα περισσότερα από τα ανεπτυγμένα κράτη μέλη της Ε.Ε.) υπάρχουν ομοιογενή υπο-δίκτυα (σιδηροδρομικά δίκτυα υψηλής ταχύτητας TGV/LGV, αεροπορικά δίκτυα, περιφερειακά σιδηροδρομικά δίκτυα και κλειστά δίκτυα αυτοκινητοδρόμων), τα οποία διασυνδέονται επαρκώς, με σημαντικά στοιχεία διαλειτουργικότητας και συνδυασμού μέσων. Αντιθέτως, Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

44 στο δίκτυο ΝΑΕ υπάρχει υψηλή ανομοιογένεια, η οποία σε συνδυασμό με φυσικά εμπόδια, πολιτική αστάθεια και διάφορα θεσμικά και τεχνικά εμπόδια στα σύνορα, δημιουργεί μια περίπλοκη κατάσταση όσον αφορά στις μεταφορές. Στην περιοχή αυτή, η ανάπτυξη του συστήματος μεταφορών και η βελτίωση του συνδυασμού μέσων μεταφοράς αποτελεί άμεση προτεραιότητα. Επομένως, η υποδομή μεταφορών στη ΝΑΕ χρειάζεται σημαντική ανάπτυξη για την αύξηση της συνδεσιμότητας και την προσβασιμότητας των κρατών στην περιοχή. Πέρα από τις υποδομές, η εφαρμογή ήπιων μέτρων θα ευνοούσε επενδύσεις σε υποδομές, βελτιώνοντας την κινητικότητα στη ΝΑΕ, δημιουργώντας έτσι προστιθέμενη κοινωνικοοικονομική αξία. Οι προτάσεις της διαχειριστικής αρχής είναι σύμφωνες με την πιο πρόσφατη πρόταση της Ε.Ε. για την αναθεώρηση των Οδηγιών ΤΕΝ-Τ (COM(2011) 650/2) και εναρμονίζεται με το όραμα της Ε.Ε. προς ένα σύστημα μεταφορών ανταγωνιστικό και επαρκές σε πόρους, όπως αυτό εκφράζεται από την τελευταία Λευκή Βίβλο- Οδικό χάρτη προς μια Ενιαία Ευρωπαϊκή Περιοχή Μεταφορών (COM(2011) 144 final). Το μέλλον του TEN-T θα αποτελείται από ένα διπλό επίπεδο δομής δικτύου, αποτελούμενο από ένα δίκτυο ευρύ και ένα βασικό. Το ευρύ δίκτυο αντιπροσωπεύει το διευρυμένο στρώμα του ΤΕΝ-Τ και περιλαμβάνει συνδέσεις με την ενδοχώρα και κόμβους συνδυασμένων μέσων προκειμένου να ενδυναμώσει τους συνδέσμους υποδομής μεταξύ των Κρατών Μελών και των χωρών εκτός Ε.Ε. Αποτελείται από στοιχεία κάθε μεταφορικού μέσου σιδηροδρομικά, οδικά, εσωτερικών υδάτων, εναέρια, θαλάσσια, καθώς και διασυνδέσεις με συνδυασμό μέσων και τις αντίστοιχες πληροφορίες, μαζί με συστήματα διαχείρισης. Το βασικό δίκτυο είναι ένα υποσύνολο του ευρέως δικτύου, για να αντιπροσωπεύσει τους πιο σημαντικούς στρατηγικούς κόμβους και συνδέσμους της ΤΕΝ- Τ στην επικράτεια των Κρατών Μελών της Ε.Ε. Είναι συνδυασμός πολλών μέσων, δηλαδή περιλαμβάνει όλα τα μέσα μεταφορών και διασυνδέσεων αυτών, καθώς και τα ανάλογα συστήματα διαχείρισης των μετακινήσεων. Στην Ευρώπη, η σύλληψη των MoS αποσκοπεί στην εισαγωγή νέων αλυσίδων logistics βασισμένες κυτίως στις θάλασσιες μεταφορές και τον συνδυασμό μέσων η οποία αναμένεται μεσοπρόθεσμα να επιφέρει δομική αλλαγή στην οργάνωση των μεταφορών. Αυτές οι αλυσίδες θα είναι βιώσιμες και πιο αποτελεσματικές εμπορικά συγκριτικά με τις οδικές μεταφορές μέσω της ενδοχώρας. Επομένως, οι MoS θα βελτιώσουν την πρόσβαση στις αγορές σε όλη την Ευρώπη και θα ανακουφίσουν το υπερφορτωμένο ευρωπαϊκό οδικό σύστημα. Η Ελλάδα χωροταξικά τοποθετημένη στα όρια της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποτελεί το σημείο εξόδου αλλά και εισόδου των διευρωπαϊκών διαδρόμων (ΤΕΝ-Τ) και το μεταφορικό σύνδεσμο της Ε.Ε. προς την Ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή. Βασικοί άξονες σιδηροδρομικοί και οδικοί, τα λιμάνια της Θεσσαλονίκης, του Πειραιά, της Ηγουμενίτσας, της Πάτρας καθώς και των νησιών, περιλαμβάνονται στο βασικό ή στο ευρύ δίκτυο. Ειδικότερα, η γεωγραφική θέση των νησιών του Αιγαίου καθίσταται ιδιαίτερα στρατηγική ως «σταυροδρόμι» στη διαχείριση των εμπορευματικών ροών και διαμετακόμισης. Καθοριστικό ρόλο στις διαπιστούμενες εξελίξεις έχει διαδραματίσει το ευρύτερο πλαίσιο γεωπολιτικών αλλαγών στην περιοχή: απελευθέρωση εθνικών οικονομιών και παγκοσμιοποίηση, διεθνείς συμφωνίες, δομικές αλλαγές στα συστήματα βιομηχανικής παραγωγής και διακίνησης. Στο πλαίσιο αυτό και με δεδομένη την οικονομική κρίση που γνωρίζει, η «περιφερειακή» ναυτιλιακή βιομηχανία αναδιοργανώνεται, ώστε να ανταποκριθεί στα νέα δεδομένα. Στη διαδικασία αυτή συμβάλλει ιδιαίτερα και η Ευρωπαϊκή Πολιτική Μεταφορών, ενθαρρύνοντας με διάφορες δράσεις την ανάπτυξη της ναυτιλίας κοντινών αποστάσεων Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

45 (short sea shipping). Η πολιτική αυτή, πέραν των αναγκών υποστήριξης του υφιστάμενου θαλάσσιου μεταφορικού έργου, αποτελεί και έναν από τους βασικούς πυλώνες για την ανάπτυξη των συνδυασμένων μεταφορών. Αφετηρία της πολιτικής αυτής είναι η κυρίαρχη θέση των ηπειρωτικών οδικών μεταφορών και η ανάγκη για εκτροπή μέρους της κίνησης από τις οδικές μεταφορές σε άλλα μέσα, με στόχο τη μείωση του «κοινωνικού» κόστους (ή «εξωτερικού» κόστους), που αυτές προκαλούν. Σε αυτή τη συγκυρία, είναι ιδιαίτερα σημαντικό να βελτιωθεί η συνδεσιμότητα των νησιών με την ηπειρωτική χώρα, η διασύνδεση των νησιών μεταξύ τους και η προσπελασιμότητα μέσα στα νησιά. Η βελτίωση της συνδεσιμότητας των νησιών του Βορείου Αιγαίου με την ενδοχώρα (ηπειρωτική χώρα) είναι επιτακτική, καθώς μέσω αυτής θα αξιοποιηθεί περισσότερο η στρατηγική τους θέση ως τμήμα των θαλάσσιων διευρωπαϊκών δικτύων μεταφορών, θα προωθηθεί η δημιουργία νέων κόμβων διεθνούς εμβέλειας, και θα μπορέσει να ενισχυθεί η τοπική οικονομία μέσα από την αύξηση της επιχειρηματικότητας και του τουρισμού. Προκειμένου να επιτευχθεί ο παραπάνω στόχος, όσον αφορά τις πύλες εισόδου και εξόδου των νησιών (αεροδρόμια και λιμάνια), σε πολλές περιπτώσεις είναι απαραίτητη είτε η επέκταση/βελτίωση των υφιστάμενων υποδομών είτε η μετεγκατάστασή τους προκειμένου να μπορέσουν να ανταποκριθούν στις νέες συνθήκες (νέοι τύποι πλοίων, νέα ζήτηση, κλπ.), ενώ είναι απαραίτητη και η αναθεώρηση/πύκνωση των υφιστάμενων συνδέσεων (ακτοπλοϊκών και αεροπορικών) έτσι ώστε να ανταποκρίνονται στις ανάγκες των κατοίκων και επιχειρηματιών των νησιών καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Η σημαντικότερη απειλή ως προς το τελευταίο είναι ο μειωμένος ανταγωνισμός που υφίσταται στις αεροπορικές και ακτοπλοϊκές συνδέσεις, ο οποίος συνοδεύεται μεταξύ άλλων από αυξημένο κόστος μετακίνησης. Εξίσου σημαντική είναι η βελτίωση της διασύνδεσης των νησιών μεταξύ τους, καθώς παρατηρείται ανεπάρκεια τόσο ακτοπλοϊκών όσο και αεροπορικών συνδέσεων, ενώ και το μεταφορικό κόστος είναι υψηλό σε αντίθεση με το επίπεδο εξυπηρέτησης που σε πολλές περιπτώσεις είναι χαμηλό. Επίσης θα πρέπει να σημειωθεί η απουσία συνδυασμένων μεταφορών τόσο όσον αφορά τις επιβατικές όσο και τις εμπορευματικές μετακινήσεις., μέρος της οποία οφείλεται και στην ελλιπή διασύνδεση των νησιών. Επιπλέον, η ανεπάρκεια συνδέσεων, που εντείνεται κατά τους χειμερινούς μήνες, έχει ως αποτέλεσμα την απομόνωση ειδικότερα των μικρότερων σε μέγεθος και πληθυσμό νησιών και την αδυναμία εκμετάλλευσης των ευκαιριών που υφίστανται λόγω της χωρικής τους θέσης (διευρωπαϊκά δίκτυα μεταφορών). Η ανάπτυξη ενός συστήματος για τη βελτιστοποίηση της συνδεσιμότητας των νησιών του Αιγαίου (ακτοπλοϊα και αεροπλοϊα) με την ενδοχώρα και των νησιών μεταξύ τους, σε συνδυασμό με την βελτίωση των πυλών εισόδου/εξόδου (λιμάνια και αεροδρόμια) θα συμβάλλει καθοριστικά στην αξιοποίηση των δυνατών σημείων και των ευκαιριών που υφίστανται λόγω της καίριας θέσης των νησιών. Επίσης, ιδιαίτερα σημαντικο τόσο για την ευημερία των κατοίκων των νησιών όσο και για την περαιτέρω ανάπτυξή τους (π.χ προσέλκυση πληθυσμού, επιχειρήσεων, τουριστική ανάπτυξη, κλπ.) και την προώθηση των συνδυασμένων μεταφορών, είναι η βελτίωση της προσβασιμότητας μέσα στα νησιά, ώστε να επιτυγχάνεται εύκολη πρόσβαση τόσο μεταξύ των εσωτερικών ζωνών, όσο και με τις πύλες εισόδου και εξόδου (λιμάνια και αεροδρόμια) και άλλων ειδικού ενδιαφέροντος ζωνών (νοσοκομεία, διοικητικά/οικονομικά κέντρα, κλπ.). Ειδικότερα, είναι απαραίτητη η περαιτέρω ανάπτυξη του οδικού δικτύου σε περιοχές που δεν είναι προσβάσιμες, η προώθηση των εναλλακτικών μορφών μετακίνησης (π.χ ποδήλατο, περπάτημα) μέσα από την ανάπτυξη ποδηλατοδρόμων και τη δημιουργία πεζοδρομίων (όπου δεν υφίστανται) ή την διαπλάτυνση τους, και η ενίσχυση της δημόσιας συγκοινωνίας, μέσα από την χρησιμοποίηση μικρών λεωφορείων, συστημάτων bus on Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

46 demand, κλπ.. Τα παραπάνω θα συμβάλλουν στην μείωση της κυκλοφοριακής συμφόρησης που παρατηρείται στα κέντρα (πόλεις) των νησιών και στις πύλες εισόδου/εξόδου ιδίως κατα τους θερινούς μήνες, ενώ θα συμβάλλει σημαντικά και στην τουριστική τους ανάπτυξη. Η βελτίωση των προαναφερθέντων παραμέτρων του μεταφορικού συστήματος των νησιών του Βορείου Αιγαίου, θα συνεισφέρει μεταξύ άλλων: Στη μείωση του εξωτερικού μεταφορικού κόστους, συνεισφέροντας στην προστασία του περιβάλλοντος και την ασφάλεια των μεταφορών. Στην αποφυγή περιφερειακών ανομοιοτήτων, την ενίσχυση της προσβασιμότητας και την υποστήριξη της περιφερειακής ανάπτυξης. Στην προώθηση «πράσινων» πολιτικών μέσω της χρήσης των ολοκληρωμένων υποδειγμάτων για χρήση της γης, της μεταφοράς, του αντίκτυπου στο περιβάλλον και την κατανάλωση ενέργειας. Στην προώθηση της συνδυασμένης χρήσης μέσων (intermodality) και της ναυτιλίας κοντινών αποστάσεων για μετακίνηση επιβατών και αγαθών. Στην υποστήριξη περιφερειακών, εθνικών και ευρωπαϊκών στρατηγικών και αποφάσεων για τη διαχείριση ροών φορτίων που περιλαμβάνουν σταθμούς transit και στην προώθηση προχωρημένων εφοδιαστικών λύσεων, δημιουργώντας έτσι νέα προστιθέμενη αξία. Ευρυζωνικότητα Ο ευρύς ορισμός της έννοιας της ευρυζωνικότητας περιλαμβάνει το προηγμένο, το εφικτό και το καινοτόμο από άποψη πολιτική, κοινωνική, οικονομική και τεχνολογική. Αποτελεί ένα περιβάλλον, το οποίο αποτελείται από: την παροχή γρήγορων συνδέσεων στο Διαδίκτυο, την κατάλληλη δικτυακή υποδομή, τη δυνατότητα του πολίτη να επιλέγει, και το κατάλληλο ρυθμιστικό πλαίσιο αποτελούμενο από πολιτικές, μέτρα, πρωτοβουλίες, άμεσες και έμμεσες παρεμβάσεις, οι οποίες είναι αναγκαίες για την ενδυνάμωση της καινοτομίας αλλά και για την προστασία του ανταγωνισμού. Μεγαλύτερη ανάλυση δίνεται στο Παράρτημα. Όσον αφορά τις ευρυζωνικές τεχνολογίες που καθιστούν δυνατή τη γρήγορη πρόσβαση στο διαδίκτυο, διακρίνουμε δύο κύριε κατηγορίες: τις ασύρματες (Wi-fi, WiMAX, 3G/UMTS) και τις ενσύρματες (σκοτεινές οπτικές ίνες, λ-based δίκτυα) Ειδικότερα, μπορούμε να επισημάνουμε επιγραμματικά τα χαρακτηριστικά αυτών: η τεχνολογία Wi-fi υποστηρίζει ρυθμούς μετάδοσης από 2-54 Mbps, ενώ έχει τη δυνατότητα να καλύπτει μικρές αποστάσεις (της τάξης των 2χλμ.). Επίσης, υποστηρίζει την κινητικότητα χρηστών, με ικανοποιητικά επίπεδα ασφάλειας. Καθιστά εύκολη ανάπτυξη δικτύου, με χαμηλό κόστος. Στις ΗΠΑ 2 λόγου χάρη, υπήρξε μεγάλη κινητικότητα για την 2 Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

47 ανάπτυξη ασύρματων τοπικών δικτύων, με πολιτείες όπως το Σαν Φρανσίσκο και τη Φιλαδέλφεια να έχουν ανακοινώσει τη δημιουργία των κοινοτικών ασύρματων τοπικών δικτύων, έχοντας ως κύριο στόχο την παροχή προηγμένων δικτυακών υπηρεσιών στους πολίτες τους. Δίκτυα διαχείρισης υγρών και στερεών αποβλήτων Σύμφωνα με την αποτίμηση της ΕΥΔ της ΠΒΑ, κατά την προγραμματική περίοδο στο θεματικό στόχο της προστασίας του περιβάλλοντος υλοποιήθηκαν δράσεις διαχείρισης υγρών και στερεών αποβλήτων, διαχείρισης πόσιμου ύδατος, διαχείρισης προστατευόμενων περιοχών, καθώς και αναδασώσεις. Η χρηματοδότηση των παρεμβάσεων αυτών προήλθε από το ΠΕΠ Βορείου Αιγαίου, από το Ταμείο Συνοχής Ι και ΙΙ, καθώς και από το ΕΠΑΑ ΑΥ και το ΕΠΠΕΡ. Τα κυριότερα επιτεύγματα αυτών των παρεμβάσεων έχουν τα εξής: Κάλυψη αναγκών σε δίκτυα αποχέτευσης κατά 52% των κατοίκων που διαμένουν σε οικισμούς άνω των κατοίκων, με έργα κατασκευής δικτύων αποχέτευσης που υπερβαίνουν τα 70 χιλιόμετρα Κάλυψη αναγκών διαχείρισης υγρών αποβλήτων από ΕΕΛ σε ποσοστό 27% των κατοικιών που διαμένουν σε οικισμούς άνω των κατοίκων Κάλυψη των αναγκών ύδρευσης σε ποσοστό άνω του 10% του συνολικού πληθυσμού της Περιφέρειας Από έργα διαχείρισης απορριμμάτων (ΧΥΤΑ) στην παρούσα φάση έχουν καλυφθεί οι ανάγκες στο νησί της Λέσβου και Λήμνου, το νησί της Σάμου εξυπηρετείται από ένα ΧΥΤΑ, ενώ στην Χίο είναι υπο εκκίνηση το έργο της κατασκευής του δεύτερου ΧΥΤΑ (Βόρειας Χίου). Η Περιφέρεια βρίσκεται σε φάση επαναπροσδιορισμού του ΠΕΣΔΑ, ώστε να καθοριστούν τα αναγκαία έργα στον τομέα και αυτά να ιεραρχηθούν και χρηματοδοτηθούν. Στη συνέχεια, κατά την προγραμματική περίοδο χρηματοδοτούνται παρεμβάσεις προστασίας του περιβάλλοντος και προώθησης της αποδοτικότητας των πόρων στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου, τόσο στο πλαίσιο του ΠΕΠ ΚΝΑ, όσο και στο πλαίσιο του ΕΠΠΕΡΑΑ. Οι παρεμβάσεις προστασίας του περιβάλλοντος που χρηματοδοτούνται από τα δύο Επιχειρησιακά Προγράμματα του ΕΣΠΑ, αναφέρονται σε δημιουργία / κατασκευή και επέκταση ΕΕΛ και δικτύων αποχέτευσης για κάλυψη των αναγκών διαχείρισης υγρών αποβλήτων στο σύνολο των οικισμών Γ προτεραιότητας. Επίσης υλοποιούνται έργα αποκατάστασης είκοσι πέντε (25) ΧΑΔΑ, καθώς και δίκτυα και λοιπές υποδομές διαχείρισης και μείωσης απωλειών πόσιμου νερού σε οικισμούς στους οποίους κατοικεί το 30% του συνολικού πληθυσμού της Περιφέρειας. Όσον αφορά στη διαχείριση στερεών αποβλήτων υλοποιούνται έργα ΧΥΤΑ και ΣΜΑ που καλύπτουν τις ανάγκες του 95% του συνολικού πληθυσμού της Περιφέρειας Απασχόληση, Δια βίου μάθηση, κοινωνική ένταξη, καταπολέμηση φτώχειας (κοινωνική οικονομία): Περιφερειακός αναπτυξιακός σχεδιασμός πολιτικών κοινωνικής ένταξης, απασχόλησης και εκπαίδευσης ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σύμφωνα με την ευρωπαϊκή εμπειρία πολιτικών κοινωνικής ένταξης και ανάπτυξης σε επίπεδο Περιφερειών, οι στοχευμένες ενέργειες συνεργασιών και εταιρικών σχέσεων Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

48 ανάμεσα σε φορείς που διαδραματίζουν ένα κρίσιμο ρόλο σε τοπικό επίπεδο και συνθέτουν μια νέα δικτυακή πολιτική και στρατηγική, αποδίδουν σημαντικά οφέλη για την ανάπτυξη των τοπικών κοινωνιών. Η συνεργατική και δικτυακή αντίληψη και πρακτική καταδεικνύει νέες μορφές αντιμετώπισης προβλημάτων που χαρακτηρίζονται σύνθετα και δυσεπίλυτα, όταν δεν υπάρχουν οι απαιτούμενες συνεργασίες. Αυτές δοκιμάζονται μέσα από τη συστηματοποίηση τυπικών και άτυπων συνεργασιών ανάμεσα σε φορείς στην γεωγραφική εμβέλεια των Περιφερειών καθώς και μέσα από συντονισμένες και συμπληρωματικές δράσεις και παρεμβάσεις για την από κοινού αντιμετώπιση τοπικών προβλημάτων. Στο σχεδιασμό αυτό, και πάλι σύμφωνα με την ευρωπαϊκή εμπειρία, Πανεπιστημιακά Ιδρύματα και ερευνητικοί φορείς υποστηρίζουν επιστημονικά και ερευνητικά τους τοπικούς φορείς και τις αναπτυξιακές συμπράξεις, ώστε να αποκτήσουν μια καλύτερη ενημέρωση και γνώση των προβλημάτων και να αξιοποιούν τη γνώση αυτή μέσα από επικαιροποιημένα δεδομένα έρευνας. Ο εντοπισμός και η ανάδειξη αναπτυξιακών προοπτικών με τη συμμετοχή της κοινωνίας μέσα από την ορθή αξιοποίηση του κοινωνικού κεφαλαίου σε τοπικό επίπεδο και η ιδιαίτερη έμφαση σε νέες μορφές συντονισμού και συνεργατικότητας φορέων κατατείνουν σε ένα δεσμευτικό πλαίσιο δράσεων αναφορικά με τις προτεραιότητες και τους αναπτυξιακούς στόχους των τοπικών κοινωνιών. Στο ίδιο πλαίσιο προωθείται η αναβάθμιση ευκαιριακών εταιρικών σχέσεων σε σταθερά και βιώσιμα δίκτυα συνεργασίας για την πολιτική αντιμετώπιση των προτεραιοτήτων κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης σε τοπικά περιβάλλοντα. Στην κατεύθυνση αυτή εξετάζεται η δημιουργία ευέλικτων συστημάτων που αξιοποιούν ποιοτικές «έξυπνες» προδιαγραφές και κριτήρια για τη διασφάλιση της ποιότητας προϊόντων και υπηρεσιών και αναδεικνύουν επιτυχημένες εφαρμογές και καινοτομίες στη χάραξη περιφερειακών πολιτικών για την κοινωνική ανάπτυξη. Σε γενικές γραμμές τα εμπόδια για την υλοποίηση μιας τέτοιας περιφερειακής στρατηγικής, πέρα από διαπιστωμένες δυστοκίες εντοπίζονται επίσης στην αδυναμία των περισσοτέρων τοπικών κοινωνιών να επιδιώκουν, μέσα από την αναβάθμιση της συμμετοχής και της αντιπροσωπευτικότητας φορέων και οργανώσεων, την επιλογή των μέσων και εργαλείων αυτής της στρατηγικής και τη λήψη των κατάλληλων αποφάσεων σε ότι αφορά τη στόχευση, την αξιοποίηση της προσφερόμενης γνώσης και την διάθεση των αναγκαίων οικονομικών πόρων ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΝΤΑΞΗΣ. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΝΟΙΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ Β.ΑΙΓΑΙΟΥ Φτώχεια, κοινωνικός αποκλεισμός Η βαθιά ύφεση που βιώνει η χώρα εμφανίζεται με εντονότερα χαρακτηριστικά στις λιγότερες ανταγωνιστικές της περιοχές. Ως τέτοια, η Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου έχει πληγεί δυσανάλογα. Η ακαθάριστη προστιθέμενη αξία του Βορείου Αιγαίου διαμορφώθηκε το 2010 στα 3,155 δισ. Ευρώ και είναι, σε απόλυτες τιμές, η χαμηλότερη όλων των Ελληνικών περιφερειών (Eurostat, 2013). Οι συνέπειες της αρνητικής αυτής εξέλιξης αντανακλώνται σε βασικούς κοινωνικούς δείκτες, όπως αυτός της φτώχιας. Παρακάτω γίνεται αναφορά σε ευπαθείς ομάδες. Αναλυτικές δράσεις δίνονται στο Παράρτημα. -Άτομα με Αναπηρία Τα άτομα με αναπηρίες (ΑμεΑ) αποτελούν το 9,3% του συνολικού πληθυσμού της χώρας, ενώ υπάρχει σαφής συσχέτιση μεταξύ της βαρύτητας της αναπηρίας και του βαθμού φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού. Τα προβλήματά των ατόμων με αναπηρία Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

49 αναφέρονται κυρίως στην παροχή ίσων ευκαιριών στην εκπαίδευση και την απασχόληση, στη βελτίωση της ποιότητας των παρεχομένων υπηρεσιών υγείας και κοινωνικής φροντίδας και στην προσβασιμότητα. Ιδιαίτερα προβλήματα Περιφέρειας Από 1η Σεπτεμβρίου 2011 καταργήθηκαν οι υγειονομικές επιτροπές πιστοποίησης αναπηρίας που λειτουργούσαν στους Φορείς Κοινωνικής ασφάλισης, στις Νομαρχίες και το Δημόσιο. Σύμφωνα με την Περιφερειακή Ομοσπονδία ΑμεΑ, όμως, ο αριθμός και η λειτουργικότητα των νέων Κέντρων Πιστοποίησης Αναπηρίας (ΚΕΠΑ) στη Μυτιλήνη, τη Σάμο και τη Χίο, δεν επαρκεί για να καλύψει τις ανάγκες των ατόμων με αναπηρία της περιφέρειας. Η κατάσταση είναι ιδιαίτερα προβληματική για τους αναπήρους απομακρυσμένων χωριών στα νησιά που δεν λειτουργεί το Κέντρο Πιστοποίησης. Η λειτουργία ΚΕΠΑ στην περιφερειακή ενότητα της Λήμνου θα άμβλυνε τα προβλήματα που έχουν προκύψει. -Ηλικιωμένοι (γεωγραφικά αποκλεισμένοι) Ως δημογραφική γήρανση ορίζεται η συνεχής αύξηση της αναλογίας των ηλικιωμένων ατόμων (65+) στο συνολικό πληθυσμό. Παράλληλα, η αύξηση αυτή συμβαδίζει με τη μείωση του ειδικού βάρους των παιδιών (0-14 ετών) στην πληθυσμιακή πυραμίδα. Επομένως, η δημογραφική ή πληθυσμιακή γήρανση συνιστάται στη δομική μεταβολή του πληθυσμού μιας περιοχής (ΕΔΚΑ, 2007). Ο δείκτης γήρανσης, δηλαδή η εκατοστιαία αναλογία του πληθυσμού με ηλικία άνω των 65 ετών, προς τον πληθυσμό με ηλικία κάτω των 14 ετών, είναι 1,60 για το Βόρειο Αιγαίο και 1,32 για τη χώρα. Επιπροσθέτως, ο δείκτης εξάρτησης, δηλαδή η εκατοστιαία αναλογία του πληθυσμού ατόμων των ομάδων 0-14 ετών και 65 και άνω, ως προς τα άτομα ηλικίας ετών, είναι 54,9 για την Περιφέρεια και 49,9 για τη χώρα. Το πέρασμα από τη βιολογική γήρανση (ατομικό φαινόμενο) στη δημογραφική γήρανση (συλλογικό φαινόμενο), με άλλα λόγια, είναι ιδιαίτερα έντονο στο Βόρειο Αιγαίο. Τα ηλικιωμένοι άτομα είναι ιδιαζόντως ευάλωτα στην οικονομική κρίση. Ένας συνδυασμός παραγόντων όπως το χαμηλό εισόδημα, η μειωμένη σωματική ή διανοητική ικανότητα, η απομόνωση και η περιορισμένη πρόσβαση σε υπηρεσίες παίζουν σημαντικό ρόλο στην αύξηση του κινδύνου της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Ειδικότερα, στις μέρες μας, οι μειώσεις στο ύψος των συντάξεων, η αύξηση της φορολόγησης των ακινήτων, αλλά και η περιορισμένη - λόγω αναδιάρθρωσης - πρόσβαση στις υπηρεσίες παροχής υπηρεσιών υγείας, αναδεικνύουν την αναγκαιότητα λήψης συγκροτημένων προνοιακών πολιτικών από την Περιφέρεια, στοχευόμενων προς την ομάδα των ηλικιωμένων. Σε αυτό το πλαίσιο, το Ευρωπαϊκό δίκτυο Age, υπογραμμίζει την ανάγκη εστίασης στην πρώτη περίοδο της συνταξιοδότησης καθώς, όπως τονίζεται, η μεταβατική αυτή περίοδος συνοδεύεται συνήθως από μια απότομη ρήξη των κοινωνικών δικτύων αλλά και από τη μείωση των ατομικών εισοδηματικών διαθέσιμων (Age, 2012). Σε ευρύτερο πλαίσιο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προτείνει την προώθηση της «ενεργητικής κοινωνικής ένταξης» των ηλικιωμένων μέσα από τρεις κατευθυντήριους άξονες: - Επαρκής ενίσχυση του εισοδήματος για την αποφυγή του κοινωνικού αποκλεισμού, και στήριξη της κοινωνικής παρουσίας και συμμετοχής. - Βελτίωση της πρόσβασης σε κοινωνικές υπηρεσίες (οικονομικής και γεωγραφικής). - Αναβάθμιση της ποιότητας των κοινωνικών υπηρεσιών (παροχή βοήθειας στα άτομα, ανάπτυξη δραστηριοτήτων που αποσκοπούν στην επανένταξη στην κοινωνία) (ΕΕ, 2008). Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

50 Στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου, ειδικότερα, η αυξημένη παρουσία ηλικιωμένων σε απομακρυσμένες γεωγραφικά περιοχές προβάλλει την αναγκαιότητα της συνέχισης των εξατομικευμένων προσεγγίσεων, τύπου «Βοήθεια στο Σπίτι». Ομοίως, σειρά καλών πρακτικών που έχουν εμφανιστεί στις χώρες της ΕΕ τα τελευταία χρόνια θα μπορούσαν να εφαρμοστούν και στην Περιφέρεια. Αυτές περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων: - Το «Κέντρο Πολλαπλής Εξυπηρέτησης Ηλικιωμένων», μια νέα δομή σε επίπεδο δήμου που συντονίζει σε ένα σημείο τις διάσπαρτες σχετικές υπηρεσίες, κατευθύνοντας τους εξυπηρετούμενους. - Το «Πανεπιστήμιο της Τρίτης Ηλικίας», μια εκπαιδευτική δομή που παρέχει στον κάθε ηλικιωμένο πολίτη τη δυνατότητα να εγγραφεί σε εξειδικευμένα προγράμματα σπουδών διάρκειας δύο εξαμήνων στο πλησιέστερο της κατοικίας του ίδρυμα. - Τοπικά ομαδικά «Προγράμματα Φυσικής Άσκησης», οργανωμένα με βάση τις ιδιαίτερες φυσικές ανάγκες των ηλικιωμένων - Εβδομαδιαία προγράμματα στα τοπικά κανάλια τηλεόρασης που αφορούν τα θέματα που απασχολούν τα άτομα της Τρίτης Ηλικίας (Ageing Better in Europe, 2012). - Ρομά Τα προβλήματα των Ρομά στην Ελλάδα άρχισαν σχετικά πρόσφατα να δημοσιοποιούνται και να αντιμετωπίζονται. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα Ευρωπαϊκής έρευνας: - Το 25,6 % των Ρομά της χώρας ζει σε κατοικίες που δεν πληρούν στοιχειώδεις προδιαγραφές καταλληλότητας, ενώ ένα επιπλέον 22% ζει σε αυτοσχέδιους καταυλισμούς. - Το 35% του συνόλου του πληθυσμού ζει σε περιοχές με περιορισμένη πρόσβαση σε κοινωνικές υπηρεσίες. - Το 42,2% του πληθυσμού είναι αναλφάβητο, ενώ μόνο το 17% των παιδιών είναι εγγεγραμμένα στην υποχρεωτική εκπαίδευση. - Το 61,7 του πληθυσμού είναι άνεργο, ενώ ο σχετικός γυναικείος πληθυσμός απέχει στο σύνολό του από την επίσημη αγορά εργασίας (FSG, 2009). Τα παραπάνω στοιχεία αντανακλούν την οξύτητα του κοινωνικού αποκλεισμού που βιώνουν οι Ρομά στην ηπειρωτική χώρα. Η κατάσταση στα νησιά του Βορείου Αιγαίου δεν έχει καταγραφεί. Η εμπειρική παρατήρηση, όμως, αναδεικνύει ανάλογα έντονες εικόνες φτώχιας και αποκλεισμού. Στην περιφέρεια Βορείου Αιγαίου υπάρχουν διάσπαρτοι καταυλισμοί Ρομά στη Χίο, στη Λέσβο (Γέρα, Καρά Τεπέ) και στη Σάμο (Καρλόβασι), ενώ οι τοπικές εφημερίδες αναφέρονται συχνά στις αντιδράσεις των μόνιμων κατοίκων απέναντι στη δημιουργία προσωρινών αυτοσχέδιων καταυλισμών μετακινούμενων Ρομά. Οι πρώτες θετικές κινήσεις που αφορούν τη συζήτηση για τη μετεγκατάσταση της κοινότητας των Ρομά της Γέρας Λέσβου θα μπορούσαν να επεκταθούν και σε άλλες περιοχές της Περιφέρειας. H Εθνική Στρατηγική για την Κοινωνική Ένταξη των Ρομά ( ) προσφέρει το πλαίσιο για την υιοθέτηση ανάλογων ολοκληρωμένων παρεμβάσεων. Όπως τονίζεται στο σχετικό κείμενο, οι βασικές αρχές της παρέμβασης θα πρέπει να βασίζονται: - Στη συστηματική και μη-ευκαιριακή καταγραφή και απεικόνιση της υφιστάμενης κατάστασης. - Στη διαβούλευση με Κοινωνικούς Εταίρους και τους εκπροσώπους της Κοινωνίας των Πολιτών. - Στη συμμετοχή των Ρομά. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

51 Στο πλαίσιο αυτό η Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου θα μπορούσε να εξειδικεύσει τις κατευθύνσεις της εθνικής πολιτικής σε πολυτομεακά Σχέδια Δράσης. Σε δεύτερο επίπεδο η ευθύνη βρίσκεται στους Δήμους όπου συγκεκριμενοποιούν και εφαρμόζουν τις ολοκληρωμένες τοπικές παρεμβάσεις με τον συντονισμό των αρμόδιων Περιφερειών (Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλισης, 2011). -Μετανάστες / Πρόσφυγες / Ασυνόδευτα Παιδιά Από το 2011 που η πρόσβαση από το Νομό Έβρου δυσκόλεψε για τις μεικτές μεταναστευτικές ροές, αυξήθηκε ο αριθμός των ανθρώπων που προσπαθούν να προσεγγίζουν την Ευρώπη μέσω της θαλάσσιας οδού. Τα νησιά του βόρειο-ανατολικού αιγαίου αντιμετωπίζουν εκ νέου το ζήτημα της άφιξης σημαντικού αριθμού ανθρώπων που εισέρχονται στη χώρα χωρίς νομιμοποιητικά έγγραφα. Το ζήτημα της διαχείρισης των μεικτών μεταναστευτικών ροών στα νησιά, είναι ακόμα πιο προβληματικό απ ότι παλαιότερα. Λόγω της μετακίνησης των ροών προς τον Έβρο, τα κέντρα κράτησης που λειτουργούσαν στο παρελθόν στη Μυτιλήνη, τη Χίο και τη Σάμο, έχουν κλείσει, με αποτέλεσμα αυτή τη στιγμή να μην υπάρχουν υποδομές για την καταγραφή και την κράτηση των νεοεισερχομένων. Επί της παρούσης, τα αστυνομικά και τα λιμενικά τμήματα των νησιών χρησιμοποιούνται σαν χώροι κράτησης και καταγραφής, χωρίς να έχουν τη δυνατότητα να ανταποκριθούν σε αυτό το ρόλο. Η ίδρυση Κέντρων Πρώτης Υποδοχής (ΚΕΠΥ) στα νησιά δεν έχει υλοποιηθεί, όπως επίσης δεν έχει ξεκινήσει τη λειτουργία της η νέα Υπηρεσία Ασύλου, με αποτέλεσμα την ανεπαρκή καταγραφή των νέο-αφιχθέντων, και άρα το μη διαχωρισμό τους σε άτομα που χρήζουν διεθνούς προστασίας (πρόσφυγες) και μη (μετανάστες). Στην πόλη της Μυτιλήνης, συγκεκριμένα, παρατηρείται το φαινόμενο να ζητούν οι νέοαφιχθέντες να συλληφθούν προκειμένου να καταγραφούν, με την αστυνομία να αδυνατεί να προχωρήσει στη σύλληψη τους γιατί δεν διαθέτει ελεύθερο χώρο στα κρατητήρια. Οι άνθρωποι αυτοί παραμένουν στο νησί σε κατάσταση εξαθλίωσης και ομηρίας αφού δεν μπορούν ούτε να επιβιβαστούν σε πλοία χωρίς να διαθέτουν τα σχετικά έγγραφα. Μεταξύ του πληθυσμού των νέο-αφιχθέντων βρίσκουμε ιδιαίτερα ευάλωτες ομάδες, όπως ασυνόδευτα παιδιά, οικογένειες με μικρά παιδιά, μονογονεακές οικογένειες, γυναίκες μόνες τους και ηλικιωμένους, οι οποίοι σε αρκετές περιπτώσεις παραμένουν άστεγοι και χωρίς καμία υποστήριξη ή περίθαλψη. Σειρά σχετικών καλών πρακτικών που έχουν εμφανιστεί στις χώρες της ΕΕ και εστιάζουν στις σχέσεις των τοπικών κοινοτήτων και των μεταναστών περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων: - Διοργάνωση κοινών «πολυπολιτισμικών» πολιτιστικών και, ιδιαίτερα αθλητικών συναντήσεων, μια πιο αυθόρμητη μορφή συνάθροισης που ευνοεί τη συνύπαρξη και τη διαπολιτισμικότητα. - Δημιουργία κέντρου πολυμέσων βασισμένο στο ελεύθερο λογισμικό ώστε να ενισχυθεί η κοινωνική συνοχή μέσα από τη διεύρυνση της επικοινωνίας μεταξύ του τοπικού πληθυσμού και των μεταναστών. Επιπροσθέτως, η δημιουργία ενός κέντρου πολυμέσων ευνοεί τη διάχυση των νέων τεχνολογιών στην Περιφέρεια και δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας. - Η χρήση της ψηφιακής συμμετοχικής χαρτογραφίας, όπως αυτή προωθείται από το πρόγραμμα youmap 3. Σε ένα πλαίσιο «διαπολιτισμικών ενεργειών» μια μικτή ομάδας νέων που συγκροτείται από ντόπιους κατοίκους και μετανάστες αποφασίζει 3 Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

52 τί θα πρέπει να χαρτογραφηθεί στην πόλη τους και πώς θα χαρτογραφηθεί, με αναφορά στις περιοχές, τα τοπικά θέματα και τις παρεχόμενες υπηρεσίες. Χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών Ο κοινωνικός αποκλεισμός θεωρείται τόσο ως αίτιο της στροφής προς τη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών, αλλά και ως συνέπεια έμμεση ή άμεση αυτής της χρήσης. Η πανελλήνια έρευνα στο μαθητικό πληθυσμό για τη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών που έγινε στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού προγράμματος ESPAD (2012) κατέγραψε σειρά αρνητικών τάσεων για τους νέους και τις νέες του Βορείου Αιγαίου. Η Περιφέρεια βρίσκεται στην πρώτη θέση πανελλαδικά στην «υπερβολική χρήση αλκοόλ», αλλά και στις πρώτες τρεις θέσεις ανάμεσα σε όλες τις περιφέρειες της χώρας στην «χρήση απαγορευμένων ουσιών» (ΕΠΙΨΙ, 2012: 68 και 69). Συγκεκριμένα, αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ο Νομός Λέσβου παρουσιάζει τα υψηλότερα ποσοστά στην χρήση εισπνεόμενων ουσιών (1η θέση) και στην κατανάλωση αλκοόλ (2η θέση), ο Νομός Σάμου παρουσιάζει ένα από τα υψηλότερα ποσοστά στην υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ και ο Νομός Χίου εμφανίζει ένα από τα υψηλότερα ποσοστά καπνίσματος. Σημαντικό είναι να αναφερθεί ότι η ηλικιακή ομάδα, η οποία συγκεντρώνει τα μεγαλύτερα ποσοστά χρήσης και στις τρεις κατηγορίες είναι αυτή των 17 έως 19 ετών. Ενδεικτικό της έντασης των ευρύτερων σχετικών προβλημάτων της Περιφέρειας αποτελούν τόσο η παρουσία του Οργανισμού Κατά των Ναρκωτικών (ΟΚΑΝΑ) με Κέντρα Πρόληψης της Χρήσης των Εξαρτησιογόνων Ουσιών στη Λέσβο (Πνοή), στη Λήμνο (Πολιόχνη), στη Χίο και στην Σάμο (Φάρος), όσο και η λειτουργία της Μονάδας Συμβουλευτικής και Επανένταξης του Κέντρου Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων (ΚΕΘΕΑ) στη Λέσβο. Παράλληλα, με τη στήριξη του ΟΚΑΝΑ, το νοσοκομείο της Μυτιλήνης προβλέπεται σύντομα να προσφέρει φαρμακευτικές και υποστηρικτικές υπηρεσίες στους χρήστες ουσιών. Να σημειωθεί ότι σύμφωνα με τα στοιχεία της Γενικής Αστυνομικής Διεύθυνσης Βορείου Αιγαίου (παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα) τα σημαντικότερα αδικήματα κατά την περίοδο 2011 και 2012 επικεντρώνονται στην παραβίαση του Νόμου κατά των Ναρκωτικών. Από τα παραπάνω στοιχεία παρατηρούμε τη σχέση ανάμεσα στη χρήση ουσιών και την παραβατικότητα. Επίσης, από έρευνα στο Β. Αιγαίο (ΚΕΘΕΑ 2013) προκύπτει ότι άτομα στα οποία έχει διαπιστωθεί συνύπαρξη χρήσης ουσιών και προβλημάτων ψυχικής υγείας (συνοσηρότητα) είναι έκθετα σε πολλαπλούς παράγοντες υψηλού κινδύνου με ιδιαίτερη έμφαση στην αντικοινωνική στάση, στην διαταραχή της προσωπικότητας, στην εκδήλωση επιθετικής, βίαιης ή αυτοκτονικής συμπεριφοράς, σε αυτό-τραυματισμούς και μειωμένης ανταπόκρισης στη θεραπεία. Βιώνουν επίσης συχνά μέσα από αγχώδεις καταθλιπτικές διαταραχές και χρόνια χρήση νομίμων και παρανόμων ουσιών εξάρτησης έντονα συγχυτικά σύνδρομα καθώς και την επιδείνωση της κοινωνικής τους κατάστασης,. Πίνακας 5.4.1: Παραβατικότητα - Εγκληματικότητα στα νησιά της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου κατά τα έτη ΒΟΡΕΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ τελ/να απόπειρες εξιχνιάσεις τελ/να απόπειρες εξιχνιάσεις ΑΝΘΡΩΠΟΚΤΟΝΙΕΣ ΑΠΑΤΕΣ Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

53 ΑΡΧΑΙΟΚΑΠΗΛΕΙΑ 1 1 ΒΙΑΣΜΟΙ ΕΚΒΙΑΣΕΙΣ ΕΠΑΙΤΕΙΑ ΖΩΟΚΛΟΠΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΠΑΡΑΧΑΡΑΓΜΕΝΩΝ Ν περί ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ Ν περί ΟΠΛΩΝ Ν περί ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΠΛΑΣΤΟΓΡΑΦΙΑ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΚΛΟΠΕΣ - ΔΙΑΡΡΗΞΕΙΣ ΚΛΟΠΕΣ ΤΡΟΧΟΦΟΡΩΝ ΛΗΣΤΕΙΕΣ Νέες ανάγκες υπηρεσιών υγείας για την καταπολέμηση του γεωγραφικού αποκλεισμού Η καταπολέμηση του γεωγραφικού αποκλεισμού που βιώνουν πολίτες, οι οποίοι διαμένουν σε απομακρυσμένες και δυσπρόσιτες περιοχές των μεγαλύτερων νησιών της Περιφέρειας Β. Αιγαίου, αλλά και αυτοί που διαμένουν σε μικρά νησιά με περιορισμένες δυνατότητες πρόσβασης σε υπηρεσίες υγείας θα πρέπει να ενισχυθεί με δράσεις, οι οποίες έχουν ήδη εντοπισθεί από τους υπευθύνους των μονάδων υγείας και έχουν υπάρξει σχετικές δράσεις ( Η ενίσχυση στην κάλυψη των αναγκών αυτών αφορούν κυρίως στη διαμόρφωση και αντιμετώπιση νέων εκπαιδευτικών προτεραιοτήτων για το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό με σύγχρονα εκπαιδευτικά προγράμματα και εργαλεία. Στην κατεύθυνση αυτή προτείνεται να αναπτυχθούν καινοτόμες μέθοδοι κατάρτισης και εξ αποστάσεως εκπαίδευσης (Distant Learning) καθώς και κατάρτιση ιατρών σε ιατρικές θεραπευτικές / χειρουργικές εφαρμογές με χρήση πολυμέσων και συσκευές εικονικής πραγματικότητας. Στο Παράρτημα δίνονται αναλυτικά κατευθυντήριες γραμμές για την αντιστροφή του παραδοσιακού μοντέλου ανάπτυξης στην Περιφέρεια και για ενδογενή ανάπτυξη και κοινωνική οικονομία. Η κοινωνική οικονομία, δηλαδή η μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα οικονομική δραστηριότητα μικρών και μεσαίων παραγωγών, η οποία εξασφαλίζει δίκαιες τιμές, εύλογο κέρδος και αξιοπρεπές εισόδημα στους παραγωγούς, έχει πολλές δυνατότητες ανάπτυξης στις Περιφέρειες της χώρας μας και, μάλιστα, άμεσα. Ήδη, η αύξηση των ποσοστών της ανεργίας και της φτώχειας στην Ευρώπη έχει ως αποτέλεσμα μεταξύ άλλων και την εμφάνιση νέων μορφών κοινωνικών επιχειρήσεων καταπολέμησης του κοινωνικού αποκλεισμού και φορέων καινοτομιών, ως αντιστάθμισμα κάλυψης νέων αναγκών, ενόψει μάλιστα της αδυναμίας των κρατών να σχεδιάσουν αποτελεσματικές πολιτικές, κυρίως αυτές που αφορούν στην τοπική ανάπτυξη, στην ενσωμάτωση μακροχρόνια ανέργων και στην καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού. Η κοινωνική οικονομία, συμπεριλαμβανομένων των συνεταιρισμών, των ταμείων αλληλασφάλισης, μη κερδοσκοπικών ενώσεων ιδρυμάτων και κοινωνικών επιχειρήσεων παρέχει ένα ευρύ φάσμα προϊόντων και υπηρεσιών σε ολόκληρη την Ευρώπη και δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας. Η πολιτική της Ε.Ε στον τομέα αυτό στοχεύει στη δημιουργία ενός ευνοϊκού ρυθμιστικού περιβάλλοντος για τις επιχειρήσεις της κοινωνικής οικονομίας, έτσι ώστε να αναπτυχθούν μαζί με άλλες επιχειρήσεις. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

54 Η ιδιαιτερότητα της κοινωνικής επιχείρησης είναι ότι συνδυάζει επιχειρηματικό πνεύμα και κοινωνικό σκοπό σε ένα μείγμα οικονομικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων που τη διαφοροποιεί τόσο από την κλασική επιχείρηση όσο και από τις παραδοσιακές μορφές μη κερδοσκοπικών ενώσεων. Οι επιχειρήσεις αυτές μπορούν να δημιουργήσουν πρόσθετη απασχόληση, επειδή καλύπτουν νέες ανάγκες οφειλόμενες σε κοινωνικές αλλαγές (δημογραφικές τάσεις, γήρανση πληθυσμού, μεγάλα ποσοστά γυναικείας απασχόλησης, μεγάλος αριθμός μονογονεϊκών οικογενειών). Έχοντας ως χαρακτηριστικό την καινοτομία, οι κοινωνικές επιχειρήσεις επεκτάθηκαν σε νέα πεδία όπως σε υπηρεσίες γειτνίασης, αναδόμησης προβληματικών συνοικιών, βοήθειας ηλικιωμένων ατόμων και των ατόμων με ειδικές ανάγκες, επαγγελματικής ενσωμάτωσης ατόμων χαμηλού μορφωτικού επιπέδου καθώς και στο εμπόριο, την ηθική και αλληλέγγυα χρηματοδότηση, κ.α. Με τον τρόπο αυτό η κοινωνική οικονομία αποβλέπει παράλληλα στην πραγματοποίηση των στόχων της κοινωνικής πολιτικής ή της πολιτικής της απασχόλησης, ενώ η καινοτομία τους συνδέεται συχνά με την αξιοποίηση της ευρηματικότητας των κοινωνικών επιχειρηματιών για νέους τρόπους κάλυψης εκείνων των κοινωνικών αναγκών που δεν ικανοποιούνται από την αγορά ή από τον δημόσιο τομέα. Όσον αφορά στην Ελλάδα, κοινή είναι η διαπίστωση ότι ο τομέας της Κοινωνικής Οικονομίας δεν αποτελεί έναν «διακριτό τομέα», καθώς το έλλειμμα ή η απροσδιοριστία του πολιτικού σχεδιασμού για τη δημιουργία ενός λειτουργικού και ευέλικτου πλαισίου που να προβλέπει την πολιτική, θεσμική και διοικητική στήριξη των πρωτοβουλιών που αναλαμβάνονται και δυνητικά εντάσσονται στον τομέα αυτόν. είναι κάτι παραπάνω από εμφανές. Αυτό επιβεβαιώνεται επίσης από το γεγονός ότι ο τομέας αυτός δεν εμφανίζεται σε καμία από τις επίσημες στατιστικές ως διακριτή κατηγορία κάτι που επίσης επιβεβαιώνει ότι στερεοτυπικά ταυτίζεται συχνά με φιλανθρωπικούς σκοπούς. Και βέβαια τα στερεότυπα αυτά, αρνητικά ή λανθάνοντα, εμποδίζουν πολλές φορές την σωστή προβολή του τομέα αλλά και την ανάπτυξη συνεργασιών με οικονομικό αντικείμενο μεταξύ φορέων της κοινωνικής οικονομίας και φορέων του ιδιωτικού τομέα. Παρά τα προβλήματα αυτά στον Ελλαδικό χώρο και σε ορισμένες Περιφέρειες, όπως ιδιαίτερα και στην Περιφέρεια Β. Αιγαίου, χαρακτηριστικό παράδειγμα ανάπτυξης επιχειρήσεων που ανήκουν στον τομέα της Κοινωνικής Οικονομίας αποτελούν οι συνεταιρισμοί (γυναικείοι ως επί το πλείστον) που δραστηριοποιούνται κυρίως στην ύπαιθρο και τα μέλη τους συμμετέχουν στην παραγωγική διαδικασία της επιχείρησης. Πρόκειται για ιδιότυπες συνεργατικές επιχειρήσεις τα μέλη των οποίων, χωρίς απαραίτητα να διαθέτουν ίδια επιχείρηση ή αγροτική εκμετάλλευση, συμμετέχουν στη συνεταιριστική επιχείρηση ως εργαζόμενοι/ες, αποκομίζοντας αμοιβή από την εργασία αυτή και μέρισμα επί των διανεμομένων κερδών. Το τελευταίο αυτό χαρακτηριστικό κάνει διακριτούς αυτούς τους συνεταιρισμούς από τους υπόλοιπους αγροτικούς και αστικούς, τα μέλη των οποίων διαθέτουν τα προϊόντα τους μέσω αυτών ή προμηθεύονται πρώτες ύλες. Συνεταιρισμοί αυτής της μορφής λειτουργούν παραπάνω από τρεις δεκαετίες περίπου παρέχοντας δυνατότητα απασχόλησης σε γυναίκες σε αγροτικές και πολλές φορές μειονεκτικές περιοχές ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΚΑΙ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ Απασχόληση και ανεργία Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, η ανεργία στο Βόρειο Αιγαίο έφτασε το τρίτο τρίμηνο του 2012 το 21,9% του συνόλου των εργαζομένων. Τα αναλυτικότερα στοιχεία της Συνοπτικής Έκθεσης Στοιχείων Ανέργων & Επιδοτούμενων του ΟΑΕΔ δείχνουν αύξηση της ανεργίας της τάξης του 40% μέσα στα τρία τελευταία χρόνια (Ιανουάριος Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

55 Ιανουάριος 2013). Παράλληλα, από τους συνολικά ανέργους της Περιφέρειας, οι είναι μακροχρόνια άνεργοι, ενώ μόλις οι λαμβάνουν επίδομα ανεργίας. Το εισοδηματικό έλλειμμα των ανέργων στο Βόρειο Αιγαίο, με άλλα λόγια, είναι ιδιαίτερα έντονο. Η υστέρηση σε εισοδηματικούς πόρους, αλλά και τα προβλήματα πρόσβασης στην αγορά εργασίας εμφανίζονται με δυσανάλογη ένταση σε συγκεκριμένες πληθυσμιακές ομάδες. Στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου, τα ποσοστά απασχόλησης των γυναικών, για παράδειγμα, είναι ιδιαίτερα χαμηλά (44,6% του συνόλου), ενώ η διαφορά των ποσοστών απασχόλησης ανάμεσα στα δύο φύλα είναι η μεγαλύτερη που συναντάται ανάμεσα σε όλες τις περιφέρειες της ΕΕ (CEC, 2012: 74). Ταυτόχρονα, το τελευταίο διάστημα η ανεργία των γυναικών σημείωσε ιδιαίτερη αύξηση, αναδεικνύοντας την αναγκαιότητα υιοθέτησης ενός πλέγματος άμεσων σχετικών μέτρων και ενεργειών. Επίσης, η ανεργία στους νέους κάτω των 24 ετών αυξήθηκε το πρώτο τρίμηνο του 2012 στο 52,7% του συνόλου, ενώ η ανεργία στους νέους κάτω των 29 ετών έφθασε στο 35,7%. Η χώρα, στο πλαίσιο του Εθνικού Προγράμματος Μεταρρυθμίσεων έχει θέσει ως στόχους τόσο την αύξηση του επίπεδου της απασχόλησης κατά έξι ποσοστιαίες μονάδες (φτάνοντας το 70% του συνόλου το 2020), όσο και την μείωση του αριθμού των ατόμων σε κατάσταση ή σε κίνδυνο φτώχιας. Παρότι η απόσταση που χωρίζει την Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου από τους παραπάνω στόχους είναι σημαντική, τα ιδιαίτερα χαμηλά επίπεδα απασχόλησης των γυναικών και η υψηλή ανεργία των νέων υπογραμμίζουν τα αισθητά περιθώρια βελτίωσής τους Προτεραιότητες παρέμβασης στην Περιφέρεια Β. Αιγαίου Η εξειδίκευση του παραπάνω πλαισίου στη Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου φέρνει στο προσκήνιο τις εξής απτές προτεραιότητες παρέμβασης (τεκμηρίωση και μεγαλύτερη ανάλυση στο Παράρτημα): Υποστήριξη της μετάβασης των νέων από το σχολείο στην εργασία: Μακροχρόνια άνεργοι (ΜΑ) και άνεργοι με χαμηλά προσόντα (ΑΧΠ): Βελτίωση της επαγγελματικής κατάρτισης: Δράσεις υπέρ των γυναικών: ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ, ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΔΕΞΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗ Εκπαίδευση Το επίπεδο εκπαίδευσης των κατοίκων του Βορείου Αιγίου, ιδωμένο αυστηρά στο ηλικιακό φάσμα των 25-64, βρίσκεται σε ικανοποιητική θέση σε σχέση με τους ανάλογους δείκτες των υπολοίπων περιφερειών. Το ποσοστό των κατοίκων της Περιφέρειας ηλικίας που είναι απόφοιτοι μέσης εκπαίδευσης είναι το υψηλότερο σε όλες τις Περιφέρειες της χώρας, ενώ το ποσοστό των κατοίκων που κατέχει πανεπιστημιακό δίπλωμα είναι το πέμπτο καλύτερο ανάμεσα σε όλες τις Περιφέρειες της χώρας. Η δευτεροβάθμια εκπαίδευση αντανακλά τις ικανότητες του πληθυσμού για δραστηριότητες μεσαίας εξειδίκευσης, ενώ η τριτοβάθμια εκπαίδευση καταγράφει υψηλές δεξιότητες και προοπτικές έξυπνης εξειδίκευσης. Οι δείκτες αυτοί εμφανίζουν ουσιαστική βελτίωση σε σχέση με τα αντίστοιχα στοιχεία της προηγούμενης προγραμματικής περιόδου ( ). Η θετική αυτή δυναμική αυτή, όμως, παρότι αποτελεί προϋπόθεση αντιστροφής του αντιαναπτυξιακού κλίματος, κινδυνεύει να αναστραφεί. Οι περιορισμοί στις δαπάνες για την εκπαίδευση λόγω της οικονομικής Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

56 κρίσης πλήττουν δυσανάλογα την εκπαιδευτική λειτουργία των αραιοκατοικημένων νησιωτικών περιοχών. Παράλληλα, αναγνωρίζεται η σημασία της αξιοποίησης του χώρου της εκπαίδευσης και των συναφών με αυτή δραστηριοτήτων για τη στήριξη της κοινωνικής συνοχής. Οι προτάσεις που αφορούν την ενότητα της εκπαίδευσης δομούνται στη βάση αυτών των δύο προτεραιοτήτων. Με βάση την υπάρχουσα κατάσταση προτείνονται μια σειρά από δράσεις που αφορούν στην (αναλυτικά και με μεγαλύτερη τεκμηρίωση στο Παράρτημα): (α) Αναβάθμιση εκπαιδευτικών υποδομών και λειτουργιών, που περιλαμβάνει παρεμβάσεις σε (ι) Σχολική στέγη, (ιι) ενίσχυση της πρόσβασης και χρήσης και (ιιι) Δημιουργία εποπτικού υλικού (β) Ενδυνάμωση της κοινωνίας της γνώσης: αναβάθμιση του εκπαιδευτικού συστήματος με έμφαση στην τεχνολογική ανάπτυξη, στις δεξιότητες και στη δια βίου μάθηση (γ) Εκπαίδευση και Προώθηση της Κοινωνικής Συνοχής, με δράσεις για (ι) τη Σχολική διαρροή και μαθησιακές δυσκολίες, (ιι) Δια βίου Μάθηση και Σχολείο δεύτερης ευκαιρίας (ιιι) τη λειτουργία συμβουλευτικής υπηρεσίας στα πλαίσια των σχολείων δεύτερης ευκαιρίας (ΣΔΕ) και Σχολών Γονέων Χωρική διακυβέρνηση Η λεγόμενη χωρική διακυβέρνηση αποτελεί κεντρική θεματική προτεραιότητα της ΕΕ για την επόμενη προγραμματική περίοδο. Αφορά, σύμφωνα και με τη 2η εγκύκλιο σχεδιασμού προώθηση της αειφόρου και ολοκληρωμένης ανάπτυξης στις Περιφέρειες, τις Πόλεις, τις Αγροτικές περιοχές και τις περιοχές με Γεωγραφικά μειονεκτήματα Η Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση (2008/ C 115/ 01) με την προσθήκη της εδαφικής συνοχής στους στόχους της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής, διατύπωσε την επιθυμητή «συνθήκη» για την ενωμένη Ευρώπη, θέτοντας τους τρεις αυτούς στόχους ως τους ικανούς και απαραίτητους για την επίτευξη του καλύτερου επίπεδου διαβίωσης των πολιτών της. Η βέλτιστη ανάδειξη της εδαφικής ποικιλομορφίας μέσω της ενίσχυσης της περιφερειακής ταυτότητας, η ενδυνάμωση της ανταγωνιστικότητας και της βιωσιμότητας όλων των περιφερειών της Ευρώπης και η πολυκεντρική οργάνωση του ευρωπαϊκού χώρου, συνιστούν τις βασικές αρχές με γνώμονα τις οποίες έχουν κληθεί να εξειδικευτούν οι εθνικές πολιτικές. Η χωρική ανάπτυξη, καλείται να συμπληρώσει την εφαρμογή των προγραμμάτων περιφερειακής ανάπτυξης και να μεγιστοποιήσει τα οφέλη από την άσκηση των τομεακών πολιτικών. Αξίζει να σημειωθεί ότι σύμφωνα με το νέο Κανονιστικό Πλαίσιο, τέτοιες παρεμβάσεις θα χρηματοδοτηθούν από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης, το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο όπως και από τα Ταμεία Αγροτικής Ανάπτυξης και Αλιείας (προαιρετικά και σε πολυταμειακή βάση). Τα κύρια εργαλεία εφαρμογής που προτείνονται από τους Κανονισμούς είναι δύο: Τα Τοπικά προγράμματα ανάπτυξης με πρωτοβουλία Τοπικών Κοινοτήτων (CLLD) και Οι Ολοκληρωμένες Εδαφικές Επενδύσεις (ΙΤΙ). Τα κυριότερα χαρακτηριστικά τους είναι: α) η προυπόθεση Ολοκληρωμένων Στρατηγικών Τοπικής ανάπτυξης αναλόγως του πεδίου εφαρμογής, με βάση τις τοπικές ανάγκες και το τοπικό δυναμικό, Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

57 β) η εφαρμογή τους σε συγκεκριμένες εδαφικές ενότητες (υποπεριφερειακές για τα CLLD, ευρύτερες για τα ΙΤΙs). γ) η συμπερίληψη καινοτόμων στοιχείων στο σχεδιασμό και την εφαρμογή τους. Ειδικότερα για τα CLLD, η πρωτοβουλία των τοπικών κοινοτήτων και η στήριξη από τις Ομάδες Τοπικής Δράσης με συμμετοχή των δημόσιων και ιδιωτικών τοπικών φορέων, είναι επιβεβλημένη. Για την ΠΒΑ, η θεματική αυτή προτεραιότητα κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική, καθώς προσφέρει την ευκαιρία πολυτομεακού (διαρθρωτικά ταμεία + χρηματοδοτικά εργαλεία) και ολοκληρωμένου σχεδιασμού σε επίπεδο νησιού ή ομάδας μικρών νησιών, που είναι και το κατάλληλο χωρικό επίπεδο για πολλά από τα θέματα και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα νησιά. Προτείνεται η ενεργοποίηση της δυαντότητας αυτής για την Περιφέρεια Διαβούλευση για τη Νέα Προγραμματική Περίοδο Στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται τα κυριότερα ευρήματα από τις συναντήσεις που πραγματοποιήθηκαν στα νησιά της Περιφέρειας ως διαβουλεύσεις για τη στρατηγική της ΠΒΑ για τη νέα Προγραμματική Περίοδο. Οι συναντήσεις αυτές ήταν 4: (α) στη Χίο, (β) στη Λήμνο, (γ) στη Σάμο και (δ) στη Λέσβο. Αναλυτικά τα πρακτικά των συναντήσεων αυτών και μια συνολική αναφορά δίνονται στο Παράρτημα 1. Η διαδικασία της διαβούλευσης οργανώθηκε από την Ενδιάμεση Διαχειριστική Αρχή (ΕΔΑ) της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου (ΠΒΑ) με την τεχνική υποστήριξη του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Η διαβούλευση πραγματοποιήθηκε σε Λήμνο (20-22/05/2013), Λέσβο (13-14/06/2013), Σάμο (05-06/06/2013) και Χίο (27/06/2013). Για την πραγματοποίηση των Συναντήσεων υπήρξε συνεργασία μεταξύ ΕΔΑ και Πανεπιστημίου για τον καθορισμό των φορέων και επιχειρήσεων που θα καλούνταν στις συναντήσεις. Επίσης το Πανεπιστήμιο Αιγαίου ανέλαβε την Τεχνική Υποστήριξη των Συναντήσεων με τη διασφάλιση ατόμου για την καταγραφή των πρακτικών και την παροχή υλικοτεχνικής υποστήριξης. Τέλος η σύνταξη των πρακτικών υλοποιήθηκε από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου και η παρούσα αναφορά περιλαμβάνει τα συμπεράσματα και τα βασικά σημεία που προέκυψαν από αυτή τη διαβούλευση. Στις συναντήσεις εργασίας η ΕΔΑ της ΠΒΑ και το Πανεπιστήμιο Αιγαίου προσπάθησαν να εφαρμόσουν μια bottom-up προσέγγιση σχετικά με το σχεδιασμό της νέας προγραμματικής περιόδου για το Βασιζόμενοι σε αυτή την προσέγγιση στόχος ήταν να ενσωματωθούν στα κείμενα στρατηγικής της Περιφέρειας, οι απόψεις των Τοπικών Κοινωνιών των νησιών της Περιφέρειας με βάσει την εμπειρία τους από το παρελθόν αλλά και τις ανάγκες τους. Ήταν σημαντικό να προκύψει κάποιο συγκριτικό πλεονέκτημα του κάθε νησιού αλλά και πιθανές ελλείψεις ή ανάγκες που χρειάζονται να καλυφθούν. Γι αυτό και δόθηκε βήμα σε επιχειρηματίες και τοπικούς φορείς, ώστε να μπορέσουν να αναπτύξουν τις απόψεις τους και να υπάρξει μια συνεργασία σε τοπικό επίπεδο, η οποία θα μπορούσε να αναδείξει τομείς στους οποίους θα μπορούσαν να στοχεύσουν τα προγράμματα της Νέας Προγραμματικής Περιόδου Σε κάθε Συνάντηση η ΕΔΑ παρουσίαζε τους βασικούς άξονες στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου και ξεκαθάριζε την έννοια της έξυπνης εξειδίκευσης και των στόχων που έχει η διαβούλευση με τους επιχειρηματίες και τους φορείς της κάθε Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

58 Περιφερειακής Ενότητας Βορείου Αιγαίου. Επίσης γινόταν μια εισαγωγική παρουσίαση προς τους φορείς και επιχειρηματίες για πιθανούς στόχους και τομείς της Νέας Προγραμματικής Περιόδου. Η συζήτηση που ακολούθησε σε όλες τις Συναντήσεις Εργασίας έδωσε κάποια κοινά χαρακτηριστικά για την αντίληψη που έχουν οι τοπικοί/ές φορείς και επιχειρήσεις για τα θέματα της έξυπνης εξειδίκευσης, αλλά και για τα τοπικά πλεονεκτήματα, τη διασύνδεση έρευνας-παραγωγής-καινοτομίας, τα συνεργατικά τοπικά δίκτυα, τα τοπικά μειονεκτήματα κλπ. Τα βασικά ευρήματα που προέκυψαν από όλες τις συναντήσεις αφορούσαν τα παρακάτω ζητήματα: (α) Ότι υπάρχει ανάγκη να μάθουμε από τα λάθη του παρελθόντος σχετικά με συγχρηματοδοτούμενα έργα για να μην επαναληφθούν αυτά τα λάθη. Υπήρξε γενικά συμφωνία ότι ο σχεδιασμός για την Περιφέρεια πρέπει να ανεξάρτητος από τη χρηματοδότηση και από τα συγκεκριμένα χρηματοδοτικά εργαλεία, το είδος των προγραμμάτων (εθνικά, περιφερειακά), αλλά και το ύψος της χρηματοδότησης. Η ανάγκη αυτή είναι ακόμη μεγαλύτερη στο νέο Ευρωπαϊκό πλαίσιο που διαμορφώνεται με λιγότερα χρήματα και δράσεις που θα έχουν έμφαση στην επιχειρηματικότητα και όχι στις υποδομές. Από πολλούς συμμετέχοντες αναδείχθηκε το ζήτημα των μελετών πολλών έργων, η απουσία των οποίων καθυστέρησε την έναρξη και ολοκλήρωση πολλών έργων στο παρελθόν. Σε αυτό το πλαίσιο, κοινή διαπίστωση όλων των συμμετεχόντων ήταν πως θα πρέπει να μειωθεί η γραφειοκρατία για ένταξη σε ένα πρόγραμμα και να γίνει η διαδικασία της αίτησης πιο φιλική προς τον επιχειρηματία ή τον φορέα. Παράλληλα υπάρχει ανάγκη να μάθουμε από τα λάθη του παρελθόντος σχετικά με συγχρηματοδοτούμενα έργα για να μην επαναληφθούν. Υπήρξε γενικά συμφωνία ότι ο σχεδιασμός για την Περιφέρεια πρέπει να ανεξάρτητος από τη χρηματοδότηση και από τα συγκεκριμένα χρηματοδοτικά εργαλεία, το είδος των προγραμμάτων (εθνικά, περιφερειακά), αλλά και το ύψος της χρηματοδότησης. Η ανάγκη αυτή είναι ακόμη μεγαλύτερη στο νέο Ευρωπαϊκό πλαίσιο που διαμορφώνεται με λιγότερα χρήματα και δράσεις που θα έχουν έμφαση στην επιχειρηματικότητα και όχι στις υποδομές. Από πολλούς συμμετέχοντες αναδείχθηκε το ζήτημα των μελετών πολλών έργων, η απουσία των οποίων καθυστέρησε την έναρξη και ολοκλήρωση πολλών έργων στο παρελθόν. (β) Το ζήτημα της απομόνωσης και των μεταφορών αναδείχθηκε ως σημαντικό, καθώς αφορά πολλά διαφορετικά ζητήματα. Αναδείχθηκαν ανάγκες λιγότερο ακριβών και περισσότερο έξυπνων λύσεων για τις μεταφορές. Ακόμη τονίστηκε πως θα πρέπει να υπάρξει καινοτομία και επενδύσεις στην προώθηση των εξαγωγών καθώς οι τοπικές αγορές δύσκολα μπορούν να ανταποκριθούν στην μαζική προσφορά τοπικών προϊόντων. (γ) Το θέμα των κοινωνικών υποδομών, ως μέρος των υποδομών υγείας και γενικότερα φροντίδας αναδείχθηκε ως ιδιαίτερα σημαντικό σε όλες τις σημαντικές, ιδιαίτερα στις συνθήκες της συνεχόμενης οικονομικής κρίσης και μείωσης των διαθέσιμων κονδυλίων σε όλα τα επίπεδα της δημόσιας διοίκησης. Εδώ, εκτός από τις δομές και τον εκσυγχρονισμό τους, συζητήθηκαν και τέθηκαν θέματα οργάνωσης και του τρόπου που παρέχονται οι υπηρεσίες, ιδιαίτερα αν ληφθούν υπόψη οι ιδιαίτερες πληθυσμιακές συνθήκες των νησιών, με συχνά υπέργηρο πληθυσμό σε απομακρυσμένες και απομονωμένες περιοχές. Το θέμα της λεγόμενης κοινωνικής οικονομίας θίχτηκε επίσης και από πολλούς συμμετέχοντες επισημάνθηκαν οι δυσκολίες εφαρμογής και κατανόησης της έννοιας από πολλούς δρώντες, ιδιωτικούς και δημόσιους. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

59 (δ) Το θέμα του περιβάλλοντος και της κλιματικής αλλαγής συζητήθηκε πολύ λιγότερο και με έμφαση σε διαχείριση αποβλήτων και στα ανάλογα δίκτυα (η συζήτηση αυτή έλαβε χώρα κυρίως στη Λέσβο). (ε) Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό της στρατηγικής για την ΠΒΑ θα μπορούσε να είναι η επένδυση σε ποιοτικά τοπικά αγροτικά προϊόντα (είτε υπάρχοντα είτε προϊόντα από το παρελθόν). Η επένδυση αυτή θα πρέπει να υποστηριχτεί από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου είτε άλλα ερευνητικά κέντρα ανά τη χώρα και να προωθηθεί από τις τοπικές επιχειρήσεις οι οποίες θα πρέπει να χρησιμοποιούν κατά κύριο λόγο τοπικά προϊόντα. Παράλληλα όμως από τους συμμετέχοντες δόθηκε η εικόνα πως κάθε νησί έχει δικές του ιδιαιτερότητες τις οποίες και θα πρέπει να εκμεταλλευτεί. Αν και όλοι αντιλαμβάνονταν ως δυνατά σημεία το τρίπτυχο γεωργία-κτηνοτροφία-τουρισμός, φαινόταν να έχει διαφορετικό νόημα και προσέγγιση ανά νησί. Για παράδειγμα στη Σάμο ο Τουρισμός σύμφωνα με τους συμμετέχοντες φαίνεται να παίζει μεγαλύτερο ρόλο και ιδιαίτερα ο θεματικός τουρισμός. Αντίθετα στη Λήμνο η επένδυση στην γεωργία και στα τοπικά προϊόντα φαίνεται να είναι το συγκριτικό πλεονέκτημα του νησιού. Επίσης σημαντική διαφορά στην προσέγγιση των συνεργασιών μεταξύ των επιχειρηματιών και των φορέων αναδείχτηκε στις συζητήσεις. Για παράδειγμα στη Λήμνο ήταν αναπτυγμένες ενώ στη Σάμο και στη Λέσβο λιγότερο. Πάντως σύμφωνα με τη γνώμη των συμμετεχόντων οι «καλόπιστες» συνέργειες θα μπορούσαν να φέρουν σημαντικά αποτελέσματα για τις τοπικές κοινωνίες. Γενικά, αυτό που φαίνεται να προκύπτει είναι ότι οι περισσότεροι από τους/τις συμμετέχοντες ταυτίζουν την αναπτυξιακή στρατηγική της Περιφέρειας με το νησί στο οποίο κατοικούν και με έργα υποδομών που κατά την άποψη τους μπορούν και πρέπει να δημιουργήσουν τις συνθήκες για ανάπτυξη. Ο συγκεκριμένος όρος όμως έχει διαφορετικό περιεχόμενο για τους συμμετέχοντες, με αποτέλεσμα πολλές από τις απόψεις να είναι και πολύ διαφορετικές. Έγινε προσπάθεια να ληφθούν υπόψη στο προτεινόμενο πλαίσιο στρατηγικής που ακολουθεί. Πίνακας5.6.1: Βασικά Σημεία Διαβούλευσης και ομοιότητες διαφορές μεταξύ των απόψεων των συμμετεχόντων στις διαβουλεύσεις Ομοιότητες Επένδυση σε τοπικά προϊόντα Πλεονέκτημα Περιφέρειας το τρίπτυχο τουρισμός-γεωργίακτηνοτροφία Πρόβλημα Απομόνωσης Νησιών Υψηλό κόστος μεταφοράς προϊόντων Ανάπτυξη εξαγωγών βασισμένες σε ποιοτικά προϊόντα Καινοτομία στην παραγωγή προϊόντων και στο marketing Μείωση γραφειοκρατίας για ένταξη σε προγράμματα Τόνωση κοινωνικών υπηρεσιών για τον υπέργηρο πληθυσμό και τις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες Ανάπτυξη κοινωνικής οικονομίας Αδυναμία ύπαρξης συνεργασιών και Διαφορές Ιδιαιτερότητες νησιών/διαφορετικά πλεονεκτήματα ανά νησί (π.χ. Χίος τουρισμός/τοπικά προϊόντα, Λήμνος αγροτικά τοπικά προϊόντα, Σάμος τουρισμός ξενοδοχιακός, Λέσβος τοπικά αγροτικά προϊόντα) Διαφορετικό επίπεδο συνεργασιών μεταξύ επιχειρήσεων ανά νησί (στενότερες στη Λήμνο, λιγότερο αναπτυγμένες σε Σάμο) Ο όρος καινοτομία δεν φαίνεται να έχει την ίδια σημασία για όλους Μικρή σημασία η καινοτομία για μικρές επιχειρήσεις της Περιφέρειας Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

60 συμμετοχής σε αυτές Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

61 6. Πλαίσιο στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την περίοδο Όπως έχει ήδη αναφερθεί στο Εθνικό πλαίσιο σχεδιασμού διατυπώνεται ένα όραμα, που κρίνεται όμως πολύ γενικό για να καλύψει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των νησιών και κρίνεται απαραίτητη η προσαρμογή του. Το απαραίτητο πλαίσιο προσφέρεται από το Ολοκληρωμένο Στρατηγικό Σχέδιο της Γενικής Γραμματείας Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής, όπου εξειδικεύονται οι γενικοί, εθνικοί στόχοι για τα Ελληνικά νησιά και τις Ελληνικές Νησιωτικές Περιφέρειες. Το όραμα για τα νησιά που τίθεται είναι Τα νησιά, κοινωνίες των 365 ημερών με ανταγωνιστικές δραστηριότητες και μια μοναδική ποιότητα ζωής βασισμένα στο μοναδικό φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον και αφορά τη λεγόμενη ελκυστικότητα των νησιών. Η ανάγκη για βελτίωση της ελκυστικότητας των νησιών για οικονομικές δραστηριότητες και κατοικία θα πρέπει να βασίζεται στην αξιοποίηση των συγκριτικών τους πλεονεκτημάτων: το ιδιαίτερο πλούσιο φυσικό και πολιτιστικό κεφάλαιο των νησιών πρέπει να αξιοποιηθεί με τέτοιο τρόπο που να καλύπτει ανάγκες της παγκόσμιας κοινωνίας ενσωματώνοντας κεφάλαιο και γνώση. Επομένως η ανάπτυξη τεχνογνωσίας και καινοτομιών που να αξιοποιούν τους πόρους αυτούς είναι προϋπόθεση της επίλυσης του λεγόμενου νησιωτικού προβλήματος. Ταυτόχρονα, η αναπτυξιακή στρατηγική για τον νησιωτικό χώρο πρέπει να λαμβάνει υπόψη της τη γενικότερη στρατηγική της ΕΕ προσαρμοσμένη στα ιδιαίτερα της χαρακτηριστικά του νησιωτικού χώρου. Με δεδομένο ότι η αναπτυξιακή στρατηγική Ευρώπη 2020 συνοψίζεται στο τρίπτυχο "έξυπνη, βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς μεγέθυνση", η πρόταση για τον νησιωτικό χώρο εστιάζεται κατ' αντιστοιχία στο τρίπτυχο " ποιοτικά, πράσινα και ίσων ευκαιριών νησιά" που αναλύεται ως εξής: - ποιοτικά νησιά - πράσινα νησιά - νησιά ίσων ευκαιριών. Με βάση αυτούς τους άξονες προτείνονται τρεις Θεματικοί Στόχοι: 1. Ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας των νησιών στους τομείς του τουρισμού, της γεωργίας και στον χώρο των μικρομεσαίων μεταποιητικών επιχειρήσεων μέσω της ενίσχυσης της ποιότητας των παραγόμενων προϊόντων και υπηρεσιών. Ο όρος «ποιότητα» για τα νησιά συνδέεται με την αξιοποίηση των ιδιαίτερων τοπικών αναπτυξιακών δυνατοτήτων κάθε νησιού και με τη διασύνδεση του τουρισμού, της γεωργίας αλλά και της μικρής μεταποίησης με τις τοπικές πρώτες ύλες και με το τοπικό φυσικό και πολιτισμικό κεφάλαιο. 2. Προστασία του περιβάλλοντος και προώθηση της αποδοτικότητας των πόρων με ταυτόχρονη βελτίωση του οικολογικού αποτυπώματος. Ο όρος «πράσινα νησιά» συνδέεται με την προστασία και ανάδειξη του περιβάλλοντος και με τη βελτίωση της αποδοτικότητας των περιορισμένων φυσικών πόρων. 3. Αντιμετώπιση των επιπτώσεων της νησιωτικότητας που ενισχύουν τον οικονομικό και κοινωνικό αποκλεισμό. 4. Επιπλέον αναγνωρίζεται ο ρόλος της χωρικής διακυβέρνησης, με δυνατότητα αξιοποίησης νέων εργαλείων για ολοκληρωμένο σχεδιασμό όπως οι «Ολοκληρωμένες Χωρικές Επενδύσεις» - ITI και η «Τοπικά Οδηγούμενη Ανάπτυξη» - CLLD (σε επίπεδο νησιού ή ομάδας μικρών νησιών) με πολυτομεακές παρεμβάσεις (διαρθρωτικά ταμεία + χρηματοδοτικά εργαλεία) σε επίπεδο νησιού περιφέρειας νησιωτικής χώρας ανάλογα με το είδος της παρέμβασης και Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

62 Ολοκληρωμένης Διαχείριση Παράκτιου / Νησιωτικού Χώρου για καλύτερη διαχείριση των περιορισμένων και ευαίσθητων πολιτιστικών πόρων και οικοσυστημάτων. Για την ΠΒΑ, οι τρεις αυτοί θεματικοί στόχοι προσαρμόζονται σε πέντε θεματικές ομάδες ανάλυσης και δράσης: Ανταγωνιστικότητα, εξωστρέφεια, καινοτομία και έρευνα, που εξειδικεύεται περαιτέρω στο Παραδοτέο Π2 που αφορά στη Περιφερειακή Στρατηγική Καινοτομίας της Περιφέρειας και των αντίστοιχων δομών που θα την υλοποιήσουν. Ο Στόχος που τίθεται εκεί είναι ο Μετασχηματισμός της οικονομίας της ΠΒΑ σε μια ανταγωνιστική οικονομία βασισμένη στην έξυπνη αξιοποίηση των τοπικών παραγωγικών συστημάτων και ανάδειξη τους σε δυναμικά συστήματα. Περιβάλλον (που περιλαμβάνει ΑΠΕ, βιοποικιλότητα και φυσικούς πολιτισμικούς πόρους της Περιφέρειας). Πρέπει να σημειωθεί εδώ, ότι η στρατηγική που προτείνεται για το περιβάλλον εστιάζει περισσότερο στην πρόληψη περιβαλλοντικών προβλημάτων και τη βιώσιμη αξιοποίηση των πόρων της ΠΒΑ, παρά στην αντιμετώπιση προβλημάτων με ακριβές λύσεις. Αυτό όμως δεν συνεπάγεται ότι δεν αποτελεί προτεραιότητα η τήρηση της Ευρωπαϊκής και Εθνικής νομοθεσίας με τα ανάλογα δίκτυα υποδομών. Η στρατηγική επιλογή αυτή έχει να κάνει και με τα εγγενή χαρακτηριστικά της ΠΒΑ (κατακερματισμός, απομόνωση, αλλά και πλούσιο απόθεμα πόρων). Βασικά δίκτυα υποδομών, για τα οποία αξίζει να σημειωθεί ότι (ι) οι ανάγκες της Περιφέρειας είναι έτσι και αλλιώς αυξημένες εξαιτίας των συνεπειών της νησιωτικότητας, άρα σε περιβάλλον περιορισμένων πόρων η προτεραιότητα πρέπει να είναι έξυπνες δράσεις χαμηλού κόστους και χρήσης υπαρχόντων υποδομών και (ιι) υπάρχει η ανάγκη να καλυφθούν οι υποχρεώσεις της Περιφέρειας όσον αφορά στην τήρηση Ευρωπα ικών και Εθνικών Νομοθεσιών που αφορούν κυρίως στη διαχείριση αποβλήτων, για τα οποία όμως ισχύει ότι και για τις υποδομές γενικά, δηλαδή ότι η προτεραιότητα πρέπει να είναι έξυπνες δράσεις χαμηλού κόστους και χρήσης υπαρχόντων υποδομών. Απασχόληση, δια βίου μάθηση, κοινωνική ένταξη και καταπολέμηση φτώχειας (κοινωνική οικονομία), για την οποία διαρθρώθηκε διακριτή Στρατηγική για την ΠΒΑ στο Παράρτημα. Χωρική διακυβέρνηση, η οποία μπορεί να αποτελέσει μια από τις λεγόμενες έξυπνες λύσεις χαμηλού κόστους για την αντιμετώπιση προβλημάτων στην Περιφέρεια. 1. Οι επιμέρους προτεραιότητες για την ανταγωνιστικότητα είναι οι ακόλουθες: α) Βελτίωση της ανταγωνιστικότητας του τουρισμού στα νησιά μέσα από τη βελτίωση της ποιότητας και τη διαφοροποίηση του συνολικού τουριστικού προϊόντος με (ενδεικτικά): Εμπλουτισμός και διαφοροποίηση του νησιωτικού τουριστικού προϊόντος με αξιοποίηση (προστασία, ανάδειξη, βελτίωση επισκεψιμότητας).του φυσικού και πολιτισμικού αποθέματος κάθε νησιού Ανάπτυξη και προβολή προϊόντων ειδικών μορφών τουρισμού στα νησιά ανάλογα με τις ιδιαιτερότητές τους (πχ. ναυταθλητικού, συνεδριακού, περιπατητικού, εκπαιδευτικού, πολιτιστικού κλπ). Βελτίωση των παρεχόμενων υποδομών και υπηρεσιών από την τοπική αυτοδιοίκηση. Βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών από τις τουριστικές επιχειρήσεις με την εισαγωγή της έννοιας της «υπεύθυνης επιχείρησης» όπως αναπτύχθηκε στο Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

63 παρελθόν με το περιφερειακό πρόγραμμα καινοτομίας Β.Αιγαίου ΝΑΙΑΣ με στόχο τη βελτίωση δεξιοτήτων των απασχολουμένων (επιχειρηματιών και εργαζόμενων) ειδικά των πολύ μικρών επιχειρήσεων, και την αναβάθμιση των υποδομών και προσφερόμενων υπηρεσιών από τις τουριστικές επιχειρήσεις ώστε να εισαχθούν καινοτόμα προϊόντα, καινοτόμες διαδικασίες και υπηρεσίες που θα αυξάνουν συνολικά την τουριστική ζήτηση για τα νησιά, με αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνίας στις υπηρεσίες προβολής και κρατήσεων, χρήση τοπικών προϊόντων και προστασία περιβάλλοντος, βελτίωση της πληροφόρησης μέσω της δικτύωσης των τουριστικών επιχειρήσεων μέσα από χρηματοδότηση και σήμανση επιχειρήσεων. Ανάπτυξη και διαχείριση συνολικής νησιωτικής τουριστικής ταυτότητας (νησιωτικό τουριστικό brand name). Νησιωτική πλατφόρμα τουριστικής προβολής που θα ενθαρρύνει την δημιουργία και ανάδειξη της επιμέρους ταυτότητας και των συγκριτικών πλεονεκτημάτων του κάθε νησιού. Συστηματική αξιοποίηση των άτυπων δικτύων για την προβολή του τουρισμού στα νησιά με ενίσχυση της χρήσης ΤΠΕ (θεματικός στόχος 2). Υποστήριξη ανέργων και άλλων ευάλωτων πληθυσμιακών ομάδων για δημιουργία ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. ή άλλων μορφών επιχειρήσεων αλλά και αυταπασχόλησης με αξιοποίηση φυσικών και πολιτιστικών πόρων και υποδομών. β) Παραγωγή αγροτοκτηνοτροφικών και αλιευτικών προϊόντων ποιότητας με αξιοποίηση της παράδοσης και της τεχνογνωσίας κάθε νησιού με (ενδεικτικά): Διατήρηση και ενίσχυση ήδη ανταγωνιστικών παραγωγικών δραστηριοτήτων στην νησιωτική ύπαιθρο με προώθηση της τυποποίησης της ποιότητας και ασφάλειας των αγροτικών/αλιευτικών προϊόντων των νησιών και δημιουργία προϊόντων ονομασίας προέλευσης και διασύνδεση με τουρισμό με (α) χρηματοδότηση των εκμεταλεύσεων για βελτίωση των αποδόσεων (β) με βελτίωση των ειδικών υποδομών του πρωτογενή τομέα και (γ) βελτίωση των δεξιοτήτων των εργαζομένων Δημιουργία «καλαθιού τοπικών προϊόντων» για προώθηση εξαγωγών. Προστασία αγροτικού τοπίου, περιβάλλοντος και φυσικών πόρων (έδαφος-νερό) μέσα από τη προώθηση ορθών πρακτικών. Προώθηση εναλλακτικών ενεργειακών λύσεων και οικολογικών λύσεων (πχ. αξιοποίηση παραπροϊόντων). Υποστήριξη ανέργων και άλλων ευάλωτων πληθυσμιακών ομάδων για δημιουργία ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. με αξιοποίηση δημόσιων και δημοτικών ή άλλων σχολαζουσών εκτάσεων και εγκαταστάσεων με τη δημιουργία νέων παραγωγικών μονάδων ή δομών υποστήριξης των παραγωγών. (βλ. επόμενη ενότητα) γ) Βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των μικρομεσαίων μεταποιητικών επιχειρήσεων στα νησιά με (ενδεικτικά): Έμφαση στις μεταποιητικές και τυποποιητικές μονάδες μικρής κλίμακας που χρησιμοποιούν τοπικές νησιωτικές πρώτες ύλες (τρόφιμα-ποτά). Ένταξη της παραγωγής και της προώθησης στο πολιτιστικό πλαίσιο (ιστορία παράδοση). Υποστήριξη επιχειρήσεων που υιοθετούν το πρότυπο της «υπεύθυνης επιχείρησης» με εκπαίδευση εργοδοτών και εργαζομένων, αξιοποίηση τοπικών εισροών, προστασία του περιβάλλοντος (χρήση ΑΠΕ, οικολογικά πρότυπα λειτουργίας). Υποστήριξη επιχειρήσεων για την εφαρμογή πιλοτικών εφαρμογών για αξιοποίηση των θαλάσσιων πόρων Υποστήριξη ανέργων και άλλων ευάλωτων πληθυσμιακών ομάδων για δημιουργία ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. με αξιοποίηση δημόσιων και δημοτικών ή άλλων σχολαζουσών Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

64 εγκαταστάσεων ή άλλων μορφών επιχειρήσεων με τη δημιουργία νέων παραγωγικών μονάδων ή δομών υποστήριξης των παραγωγών. Τέλος στο πλαίσιο της ανάπτυξης της έρευνας και της καινοτομίας με στόχο τη συνεχή τροφοδότηση της παραγωγικής δραστηριότητας με βελτιώσεις στη παραγωγή αγαθών και υπηρεσίών, με νέα προϊόντα, με νέες και αποτελεσματικότερες διαδικασίες ώστε η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας να είναι διαρκής, προτείνεται η δημιουργία ειδικής δομής (βλέπε Παραδοτέο Π2) στο πλαίσιο της Περιφερειακής Στρατηγικής Καινοτομίας της Περιφέρειας. 2. Οι επιμέρους προτεραιότητες για το περιβάλλον είναι οι ακόλουθες: α) Προστασία Αναβάθμιση δομημένου και πολιτιστικού περιβάλλοντος, αστικού και εξωαστικού χώρου για βελτίωση τουριστικού προϊόντος και ποιότητας ζωής με (ενδεικτικά): Ολοκλήρωση του χωροταξικού σχεδιασμού μέσω της εκπόνησης των απαιτούμενων μελετών (ΣΧΟΟΑΠ-ΓΠΣ) με χωροθέτηση οχλουσών δραστηριοτήτων. Αναπλάσεις κοινόχρηστων χώρων, αναπαλαιώσεις κτιρίων, υπογειοποίηση δικτύων, ανάπτυξη ποδηλατοδρόμων, πεζοδρόμων, χώρων στάθμευσης ανάδειξη παραλιακών μετώπων παρεμβάσεις σε πύλες εισόδου και γενικά δράσεων που υλοποιούν τους στόχους των πράσινων πόλεων. Προστασία και ανάδειξη θαλάσσιου περιβάλλοντος (πχ. θαλάσσια καταφύγια, καταδυτικά πάρκα). Επενδύσεις σε δράσεις ανάδειξης αρχαιολογικών και ιστορικών χώρων και χρήση τους ως χώρων φιλοξενίας πολιτιστικών εκδηλώσεων. (αναστήλωση και ανάδειξη μνημείων, ενοποίηση αρχ. Χώρων). Επενδύσεις στην εκπαίδευση, στις δεξιότητες και τη δια βίου μάθηση μέσω της δημιουργίας θεματικών χώρων διαφύλαξης, προβολής, και εκμάθησης στοιχείων που σχετίζονται με την επαγγελματική δραστηριότητα και τον τρόπο διαβίωσης των κατοίκων. β) Προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και προώθηση της αποδοτικότητας των πόρων με (ενδεικτικά): (ι) Βιοποικιλότητα Σύσταση Φορέα Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών (ΠΠ), και εφαρμογή στρατηγικών για τη διαχείριση και ανάδειξη της βιοποικιλότητας Δημιουργία πλαισίου χαρακτηρισμού και Σήμανση (eco-labeling) προϊόντων και υπηρεσιών προέλευσης προστατευόμενων περιοχών (ΠΠ). Ενίσχυση καινοτόμων προϊόντων βασισμένων στις οικοσυστημικές υπηρεσίες των ΠΠ (παραγωγή, μεταποίηση και προώθηση προϊόντων βιοποικιλότητας). Ανάπτυξη οικο-δικτύων επιχειρηματικότητας (entrepreneurial eco-corridors) με στόχο την ενίσχυση της εξωστρέφειας τους. Υλοποίηση πρωτοβουλιών αειφόρου ανάπτυξης εντός και εκτός ΠΠ (π.χ. δημιουργία καταφυγίων χερσαίων/θαλάσσιων ειδών, θεματικών οικο-πάρκων και σχεδίαση οικο-τουριστικών δραστηριοτήτων). (ιι) Ενέργεια και Κλιματική αλλαγή Διαμόρφωση ολοκληρωμένου ενεργειακού σχεδιασμού των νησιών με βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης ιδιωτικών - δημόσιων κτιρίων και επιχειρήσεων και ανάπτυξη της χρήσης των ΑΠΕ και άλλων συστημάτων. Εφαρμογή Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

65 ολοκληρωμένων πιλοτικών προγραμμάτων σε επίπεδο νησιού για μείωση παραγωγής CO2 με σεβασμό στη κλίμακα των νησιών και στη διατήρηση των πόρων τους. Δημιουργία συστήματος καταγραφής εξελίξεων (ζήτησης προσφοράς και αποτυπώματος) στον τομέα της ενέργειας. Εκμετάλλευση του υπάρχοντος ανανεώσιμου δυναμικού για την παραγωγή ηλεκτρισμού με ήπιες παρεμβάσεις προς διατήρηση της φυσιογνωμίας των νησιών της περιφέρειας. Προώθηση επενδύσεων μικρής και πολύ μικρής κλίμακας ΑΠΕ ή Συμπαραγωγής Ηλεκτρισμού και Θερμότητας (ΣΗΘ) που εξαιρούνται από την υποχρέωση έκδοσης των σχετικών αδειών (Νόμος 3851/2010). Εγκατάσταση έξυπνων δικτύων (smart grids) προς παρακολούθηση και βελτίωση της απόδοσης του δικτύου και την παροχή ποιοτικότερων ενεργειακών υπηρεσιών στον τελικό καταναλωτή. (ιιι) Στερεά και Υγρά Απόβλητα Προώθηση των διαδικασιών για μείωση του όγκου των στερεών αποβλήτων που αποτίθενται στο περιβάλλον μέσω ανακύκλωσης και γενικότερα αξιοποίησης τους με στόχο τη συμμόρφωση με την εθνική και ευρωπαϊκή νομοθεσία αλλά και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής. Κατασκευή των συστημάτων διαχείρισης υγρών αποβλήτων λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες του νησιωτικού χώρου (διάσπαρτοι και αυξομειούμενοι πληθυσμοί) και την ευπάθεια των αποδεκτών με έργα προσαρμοσμένα στην κλίμακα των νησιών. (ιv) Ύδατα Βελτίωση της επάρκειας και της αποτελεσματικότητας στη διαχείριση υδατικών πόρων. Δημιουργία συστήματος παρακολούθησης του υδατικού ισοζυγίου ανά νησί και προετοιμασία σχεδίων διαχείρισης. Εφαρμογή πιλοτικών έργων στο πλαίσιο της Ολοκληρωμένης Θαλάσσιας Πολιτικής. 3. Οι επιμέρους προτεραιότητες για τα βασικά δίκτυα υποδομών μεταφορών και υγείας είναι οι ακόλουθες: Κατασκευή, μετεγκατάσταση και βελτίωση των λιμενικών εγκαταστάσεων, των χερσαίων εγκαταστάσεων των λιμανιών, της σύνδεσης των πυλών εισόδου με τη πόλη και το οδικό δίκτυο του νησιού και επιδότηση για κατασκευή, αγορά ή εκσυγχρονισμό μεταφορικών μέσων ώστε να βελτιωθεί η αποτελεσματικότητα των επιχειρήσεων μεταφορών και να βελτιωθεί η εδαφική συνοχή του νησιωτικού χώρου με την ηπειρωτική Ελλάδα και Ευρώπη. Η βελτίωση της προσπελασιμότητας των νησιών όμως σε περιβάλλον περιορισμένων διαθέσιμων πόρων θα πρέπει να γίνει με άξονα την εσωτερική επικοινωνία των νησιών για την κάλυψη των αναγκών των κατοίκων των μικρότερων νησιών που πρέπει να έχουν τακτικές (καθημερινές) συνδέσεις με το μεγάλο νησί που τα εξυπηρετεί και ανταπόκριση με την ηπειρωτική χώρα και ενιαίο εισιτήριο, μεταξύ των μεγαλύτερων νησιών και με τακτικές συνδέσεις με την ηπειρωτική χώρα με αξιόπιστα μέσα και με το χαμηλότερο κόστος. Ένα ευέλικτο δίκτυο συνδυασμένων μεταφορών μπορεί να προσφέρει τέτοιες λύσεις για την αντιμετώπιση της υψηλής εποχικότητας στη ζήτηση υπηρεσιών μεταφορών αλλά και στα μικρά πληθυσμιακά μεγέθη. Ενδεικτικές δράσεις περιλαμβάνουν τη χρηματοδότηση σταθερών υποδομών για τη βελτίωση της προσπελασιμότητας και Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

66 των πυλών εισόδου στα νησιά συμπεριλαμβανόμενων και των εγκαταστάσεων για υδροπλάνα, τη χρηματοδότηση κινητών υποδομών για τη βελτίωση της προσπελασιμότητας των νησιών και τη δημιουργία Παρατηρητηρίου Συνδυασμένων Μεταφορών για τον εξορθολογισμένο σχεδιασμό και την αποτελεσματική λειτουργία υποδομών και δικτύου. Τα παραπάνω (α) Αυξάνουν τη προσπελασιμότητα των μικρών νησιών με τη χρήση πλοίων υψηλών προδιαγραφών που εξυπηρετούν τα μεγάλα νησιά, (β) Δεν απαιτούν κατασκευή πολυδάπανων λιμενικών έργων στα μικρά νησιά, αλλά απαιτούν την κατασκευή των κατάλληλων εγκαταστάσεων μετεπιβίβασης στα λιμάνια των μεγάλων νησιών, (γ) Βοηθούν στη μείωση του κόστους λειτουργίας των εταιρειών και των επιδοτούμενων γραμμών 4. Οι επιμέρους προτεραιότητες για την Απασχόληση, δια βίου μάθηση, κοινωνική ένταξη και καταπολέμηση φτώχειας και κοινωνική οικονομία είναι οι ακόλουθες: (ι) Κοινωνική Οικονομία Πλήρης χαρτογράφηση των φορέων και κοινωνικών εταίρων που δραστηριοποιούνται στον τομέα της κοινωνικής οικονομίας σε επίπεδο Περιφέρειας και ταξινόμηση και τεκμηρίωση των επιμέρους οικονομικών δραστηριοτήτων και προώθηση αντιπροσωπευτικών φορέων στη δημόσια διαβούλευση. Διακριτή παρουσία της κοινωνικής οικονομίας στις επίσημες στατιστικές. Κριτήρια προσδιορισμού του κοινωνικού επιχειρείν και προώθηση επενδύσεων στην κοινωνική επιχειρηματικότητα. Εν κατακλείδι, ειδική μέριμνα θα πρέπει να υπάρχει στην στήριξη και παραπέρα δημοσιοποίηση τοπικών παραδειγμάτων που συνδυάζουν τουριστικές δραστηριότητες με τον πρωτόγεννη τομέα, η ενίσχυση της διαπλοκής τοπικών κλάδων με στόχο την μεγιστοποίηση της τοπικής κατανάλωσης. Στην κατεύθυνση αυτή διανοίγεται σημαντικός χώρος παρέμβασης, στον κόσμο της εργασίας, ειδικότερα σε πολίτες που βρίσκονται εκτός αγοράς εργασίας. αξιοποιώντας την τοπική εμπειρία που υπάρχει (κυρίως από τους γυναικείους συνεταιρισμούς αλλά και άλλες πρωτοβουλίες θα μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο ανάπτυξης συλλογικών δραστηριοτήτων, που θα στηρίζονται στο ευρωπαϊκό κοινωνικό κεκτημένο (αλληλεγγύη, ισότητα κλπ) και όχι αποκλειστικά στο ιδιωτικό κέρδος. (ιι) για την προώθηση κοινωνικής ένταξης και καταπολέμηση της φτώχειας, ενδεικτικά με δράσεις που αφορούν: Βελτίωση της ποιότητας των κοινωνικών υπηρεσιών με την αξιοποίηση καλών πρακτικών ως προς την οργάνωση και τη λειτουργία δικτύου συμπληρωματικά παρεχομένων κοινωνικών υπηρεσιών (one stop shops) ενιαία σημεία επαφής. Σύνδεση και ένταξη πρωτοβουλιών για την καταπολέμηση του αποκλεισμού από την αγορά εργασίας με συγκεκριμένες δράσεις της κοινωνικής οικονομίας, όπως αναφέρθηκαν παραπάνω. Διευκόλυνση στη δημιουργία κοινωνικών επιχειρήσεων στο πλαίσιο εφαρμογής του νέου θεσμικού πλαισίου για την κοινωνική οικονομία και επιπλέον αξιοποίηση τοπικών αναπτυξιακών προγραμμάτων. Αξιοποίηση σύγχρονων εργαλείων τεχνολογίας, πληροφορικής και επικοινωνίας για την αναβάθμιση των λειτουργιών μικρών επιχειρήσεων Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

67 (ιιι) Για την απασχόληση και ανεργία προτείνονται δράσεις που ενισχύουν τις ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης για όλες τις ευπαθείς ομάδες, κυρίως γυναίκες, άνεργους νέους, ηλικιωμένους και μακροχρόνια ανέργους, για αυτοαπασχολούμενους και επιχειρηματίες σύμφωνα με το αναπτυξιακό πρότυπο της ενδογενούς ανάπτυξης που προτάθηκε παραπάνω. Επίσης δράσεις που αφορούν την προσαρμογή του εργατικού δυναμικού, αλλά και των οικονομικά μη ενεργών ατόμων σε νέες μορφές οργάνωσης εργασίας και ευνοϊκές προς την κινητικότητα των εργαζομένων, όπως και δράσεις που προωθούν την εναρμόνιση της επαγγελματικής με την οικογενειακή ζωή. (ιv) Για τον κοινωνικό αποκλεισμό, η αντιμετώπιση του προωθείται από την ΕΕ μέσα από ολοκληρωμένες παρεμβάσεις που στηρίζονται σε συμμετοχικές διαδικασίες. Στην πρώτη περίπτωση, τα Ευρωπαϊκά προγράμματα συγκεντρώνουν ένα ευρύ φάσμα δράσεων και πόρων σε μία υπολειπόμενη αναπτυξιακά περιοχή, επιδιώκοντας την αναδιάρθρωση των τοπικών κοινωνικο-οικονομικών χαρακτηριστικών, και τον απεγκλωβισμό των χρόνια αποκλεισμένων κοινωνικών ομάδων. Αυτές περιλαμβάνουν τα Άτομα με Αναπηρία, τους ηλικιωμένους, (για τους οποίους στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου η αυξημένη παρουσία ηλικιωμένων σε απομακρυσμένες γεωγραφικά περιοχές προβάλλει την αναγκαιότητα της συνέχισης των εξατομικευμένων προσεγγίσεων, τύπου «Βοήθεια στο Σπίτι» αλλά και άλλαων καλών πρακτικών), τους Ρομά (για τους οποίους η κατάσταση στα νησιά του Βορείου Αιγαίου δεν έχει καταγραφεί), τους Μετανάστες / Πρόσφυγες / Ασυνόδευτα Παιδιά, τους χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών. (v) Τέλος, για την υγεία, προτεραιότητα πρέπει να αποτελέσει η Δημιουργία ευέλικτων και αποτελεσματικών τοπικών υποδομών-υπηρεσιών υγείας και κοινωνικών υποδομών-υπηρεσιών με χρήση ΤΠΕ. Ειδικότερα: Η αναβάθμιση της παρεχόμενης προληπτικής υγείας στα νησιά ώστε να μειωθούν τα έκτακτα και επείγοντα περιστατικά. Η αναβάθμιση των παρεχόμενων υπηρεσιών πρωτοβάθμιας υγείας στα μικρά νησιά με την προσέλκυση γιατρών γενικής ιατρικής και την ανάπτυξη της τηλειατρικής ώστε να αντιμετωπίζονται συγκεκριμένου εύρους προβλήματα. Καθιέρωση πρωτοκόλλου παρακολούθησης και συνεχούς αξιολόγησης του συστήματος για την περαιτέρω αναβάθμιση του. Η αναβάθμιση των παρεχόμενων υπηρεσιών δευτεροβάθμιας υγείας σε επιλεγμένα νησιά και καθιέρωση συστήματος παρακολούθησης των αποτελεσμάτων τους και αξιολόγησης τους. Η δικτύωση όλων των μονάδων μεταξύ τους για υποστήριξη στη λειτουργία τους. - Δημιουργία και στήριξη λειτουργίας δομών πληροφόρησης και στήριξης ή / και ένταξης ατόμων που κινδυνεύουν με κοινωνικό αποκλεισμό ή άλλες ευπαθείς ομάδες του πληθυσμού. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

68 Βιβλιογραφία AGE (2012) Older people also suffer because of the crisis. Brussels, AGE. Ageing Better in Europe (2012) The challenge of Ageing: Cooperation in action Anton C, Young J, Harrison PA, Musche M, Bela G, Feld CK, Harrington R, Haslett JR, Pataki G, Rounsevell MDA, Skourtos M, Sousa JP, Sykes MT, Tinch R, Vandewalle M, Watt A, Settele J (2010). Research needs for incorporating the ecosystem service approach into EU biodiversity conservation policy. Biodiversity Conservation 19: Arianoutsou M, Bazos I, Delipetrou P, Kokkoris Y (2010). The alien flora of Greece: taxonomy, life traits and habitat preferences. Biological Invasions 12: Bishop M J, Powers SP, Porter HJ, Peterson CH (2006). Benthic biological effects of seasonal hypoxia in a eutrophic estuary predate rapid coastal development. Estuarine, Coastal and Shelf Science 70: Carpenter SR, De Fries R, Dietz T, Mooney HA, Polasky S, Reid WV, Scholes RJ (2006). Millennium ecosystem assessment: research needs. Science 314: CBD (1998) Report of the Workshop on the Ecosystem Approach, Lilongwe, Malawi, January UNEP/CBD/COP/4/INF.9 20th March CBD (2008) The Millennium Ecosystem Assessment follow-up. Bonn. Costanza R, d Arge R, de Groot RS, Farber S, Grasso M, Hannon B, Limburg K, Naeem S, O Neill RV, Paruelo J, Raskin RG, Sutton P, van den Belt M (1997). The value of the world s ecosystem services and natural capital. Nature 387: Daily GC (1997). What are ecosystem services? In: Daily G (ed.). Nature s Services: Societal Dependence on Natural Ecosystems. Island Press, Washington, DC. de Groot RS (1992). Functions of nature. Evaluation of nature in environmental planning, management and decision making. Wolters-Noordhoff, Groningen, The Netherlands. de Groot RS, Wilson M, Boumans R (2002). A typology for the classification and valuation of ecosystem functions, goods and services. Ecological Economics 41: Deutsch L, Folke C, Skanberg K (2003). The critical natural capital of ecosystem performance as insurance for human well-being. Ecological Economics 44: Donaldson J S (2009). Botanic gardens science for conservation and global change. Trends in Plant Science 14: EC (2004) Joint Report on social exclusion. Luxembourg, Office for Official Publications of the European Communities. EC (2006) COM 2006/231. Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions - Thematic Strategy for Soil Protection. Commission of the European Communities. Brussels. EC (2007) Cohesion policy : Commentaries and official texts. Luxembourg, Office for Official Publications of the European Communities. EC (2012) Eurostat regional yearbook Luxembourg, Office for Official Publications of the European Communities. Fisher B, Turner RK, Morling R (2009). Defining and classifying ecosystem services for decision making. Ecological Economics 68: Folke C (2006). Resilience: the emergence of a perspective for social-ecological systems analyses. Global Environmental Change 16: Fresno José Manuel : Multi-regional operational programme to combat Discrimination: Description and Results, European Comission, 2007 FSG (2009) Health and the Roma Community: Analysis of the Situation in Europe. Madrid: Fundación Secretariado Gitano. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

69 Giddens Α. «Κράτος και κοινωνία των πολιτών», Κέντρο Γυναικείων Μελετών και Ερευνών (ΚΓΜΕ) : Θεσμικοί σχηματισμοί και κοινωνικό πεδίο : Ο ρόλος των ΜΚΟ και της κοινωνίας των πολιτών στη διαμόρφωση των πολιτικών σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, εκδ. ΚΓΜΕ, Αθήνα, 2005 Giourga Ch, Margaris N, Vokou D (1998). Effects of grazing pressure on succession process and productivity of old fields on Mediterranean islands. Environmental Management 22: Hein L, van Koppen K, de Groot RS, van Ierland EC (2006). Spatial scales, stakeholders and the valuation of ecosystem services. Ecological Economics 57: %20followup&source=web&cd=1&cad=rja&ved=0CC8QFjAA&url=http%3A%2F%2Fwww.cbd.int %2Fdoc%2Fmeetings%2Fcop%2Fcop-09%2Finformation%2Fcop-09-inf-26- en.doc&ei=4rkwudnfg4m0taaz2igidg&usg=afqjcnfl23zel81euul0zq6y9sqsnay M-A&bvm=bv ,d.Yms Jax K (2005). Function and functioning in ecology: What does it mean? Oikos 111: Kosmas C, Danalatos N, Cammeraat LH, Chabart M, Diamantopoulos J, Farand R, Gutierrez L, Jacob A, Marques H, Martinez-Fernandez J, Mizara A, Moustakas Nn, Nikolaou JM, Oliveros C, Pinna G, Puddu R, Puigdefabregas J, Roxo M, Simao A, Stamou G, Tomasi N, Usai D, Vacca A (1997). The effect of land use on runoff and soil erosion rates under Mediterranean conditions. Catena 29: Kosmas C, Kirkby M, Geeson N (eds) (1999). Manual on key indicators of desertification and mapping environmentally sensitive areas to desertification. Medalus project Mediterranean desertification and land use. EC, DG Science Research and Development. Kotchen MJ, Young OR (2007). Meeting the challenges of the anthropocene: towards a science of coupled human-biophysical systems. Global Environmental Change 17: Koulouri M, Giourga Chr (2007). Land abandonment and slope gradient as key factors of soil erosion in Mediterranean terraced lands. Catena 69: Limburg KE, O Neill RV, Costanza R, Farber S (2002). Complex systems and valuation. Ecological Economics 41: Loumou A, Giourga Ch (2003). Olive groves: The life and identity of the Mediterranean. Agriculture and Human Values 20: Margaris NS (1987). Desertification in the Aegean islands. Ekistics 54: Mespom (2006). Integrated Environmental Assessment of the area of Kalloni Bay, Lesvos, Greece. Assessment, modeling and scenarios for ecosystem management. Master synthesis, Budapest. Millennium Ecosystem Assessment (2003). Ecosystems and Human Well-Being: A Framework for Assessment. Island Press, Washington, DC. Millennium Ecosystem Assessment (2005). Ecosystems and Human Well-Being: Synthesis. Island Press, Washington, DC. Munda G, Nijkamp P, Rietveld P (1994). Qualitative multicriteria evaluation for environmental management. Ecological Economics 10: Noel J-F, O Connor M (1998). Strong sustainability and critical natural capital. In: Faucheux S, O Connor M (eds), Valuation for Sustainable Development. Methods and Policy Indicators. Edward Elgar, Cheltenham, UK. Norberg J (1999). Linking Nature s services to ecosystems: some general ecological concepts. Ecological Economics 29: Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

70 Oikonomou V, Dimitrakopoulos PG, Troumbis AY (2011). Incorporating Ecosystem Function Concept in Environmental Planning and Decision Making by Means of Multi- Criteria Evaluation: The Case-Study of Kalloni, Lesbos, Greece. Environmental Management 47: Oldfield SF (2009). Botanic gardens and the conservation of tree species. Trends in Plant Science 14: Pearce DW, Turner RK (1990). Economics of Natural Resources and the Environment. Harvester Wheatsheaf, Hertfordshire, UK. Petsikos C, Dalias P, Troumbis, AY (2007). Effects of Oxalis pes caprae L. invasion in olive groves. Agriculture, Ecosystems and Environment 120: Skalkos, D. (2012) «Novel Innovation Management Process: For applications in fields such as Food Innovation» International Journal of Innovation Science, 4(4), , Skalkos, D., I. Bakouros, (2011) «Innovation management technique (IMT) for very smallenterprises: concept, development, and application» International Journal of Innovation and Regional Development, 3(6), Skalkos, D., I. Nikolaidis, I. Bakouros, (2012) «Innovative efforts of SMEs: exploring the barriers to successful implementation» D. International Journal of Innovation and Regional Development, 4(6), Spatharis S, Mouillot D, Danielidis DB, Karydis M, Thang Do Chi, Tsirtsis G (2008). Influence of terrestrial runoff on phytoplankton species richness-biomass relationships: A double stress hypothesis. Journal of Experimental Marine Biology and Ecology 362: Troumbis AY, Oikonomou V (2004). Adding value to European Regions: Approaching multi-functionality to agro-ecosystems for regional sustainable development. SMERNA Project Report, KnowReg Pilot Action, EC DG Research/University of the Aegean, Mytilene, Greece. Van Ark, B. (2009) Whose lessons to be learned? In Reflections on new orientations in US and European innovation policies Van Der Horst, Lejour, A., Straathof, B. (2006) Innovation Ploicy: Europe or the Member States? CPB Netherlands Bureau for Economic Policy Analysis, No 132 November. Varblane, U., Ukrainksi, K., Masso, J. (2009) Is smart specialization a tool for enhancing the international competitiveness of research in CEE countries within ERA? University of Tartu, Estonia. Wallace KJ (2007). Classification of ecosystem services: Problems and solutions. Biological Conservation 139: Winkler R (2006). Valuation of ecosystem goods and services. Part 1: An integrated ecosystem approach. Ecological Economics 59: Wyse Jackson PS, Sutherland LA (2000). International Agenda for Botanic Gardens in Conservation. Botanic Gardens Conservation International, U.K. Γαληνού Ε, Κακαλής Ε (2009). Έκθεση Ορνιθολογικής αξιολόγησης περιοχής «GR145 Σάμος: Όρος Κέρκης». Στο: Δημαλέξης Α, Μπούσμπουρας Δ, Καστρίτης Θ, Μανωλόπουλος Α, Saravia V (Συντονιστές Έκδοσης). Τελική αναφορά προγράμματος επαναξιολόγησης 69 σημαντικών περιοχών για τα πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της Ορνιθοπανίδας. ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα. Γιάσογλου Ν, Κοσμάς Κ (2009). Η Ερημοποίηση και η αντιμετώπιση της στην Ικαρία». Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών. ΕΔΚΑ (2007) Δημογραφική γήρανση στη μεταπολεμική Ελλάδα. Εργαστήριο Δημογραφίας και Κοινωνικών Αναλύσεων. Βόλος, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

71 ΕΕ (2008) Εκσυγχρονισμός της κοινωνικής προστασίας για μεγαλύτερη κοινωνική δικαιοσύνη και οικονομική συνοχή: προώθηση της ενεργητικής ένταξης των πλέον απομακρυσμένων από την αγορά εργασίας ανθρώπων. Ευρωπαϊκή Επιτροπή, COM(2007) Τελικό. ΕΚΘΕ (1997). Έρευνα δομής και λειτουργίας του θαλάσσιου και παράκτιου οικοσυστήματος του κόλπου της Καλλονής για την εκτίμηση περιβαλλοντικών προβλημάτων και τη διατύπωση προτάσεων διαχείρισης του. Τελική έκθεση - Παναγιωτίδης Π, Κλαουδάτος Σ. Εθνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών, Αθήνα. ΕΚΚΕ (2012) Νέα φτώχια και κοινωνικός αποκλεισμός: πολιτικές καταπολέμησης και καθιέρωση ενός ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος. Αθήνα, Βουλή των Ελλήνων. ΕΛΣΤΑΤ (2012) Δελτίο τύπου: Έρευνα εισοδήματος και συνθηκών διαβίωσης των νοικοκυριών, 2011: Κίνδυνος φτώχειας. Ελληνική Στατιστική Αρχή. ΕΠΙΨΙ (2012) Πανελλήνια έρευνα για τη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών στους μαθητές Έρευνα ESPAD Αθήνα, Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής. Ευαγγέλου Λ (2009). Επίδραση της Χρήσης γης στην Ποιότητα του Εδάφους και στη Διαθεσιμότητα των Θρεπτικών Στοιχείων σε Εδάφη Μεσογειακών Αγρο- Οικοσυστημάτων». Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Αιγαίου. ΕΥΡΩΠΗ 2020:Στρατηγι, διατηρήσιμη και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη Ευστράτογλου Α. : Τοπικές αγορές εργασίας και υπηρεσίες απασχόλησης, Εκδόσεις ΙΝΕ ΓΣΕΕ, 2005 Ευστράτογλου Α. : Τοπικές αγορές εργασίες στην Ελλάδα, ΙΝΕ/ΓΣΕΕ Ζέρβας Γ, Χατζηγεωργίου Ι (2006). Μελέτη-Εμπειρογνωμοσύνη για τα λιβάδια της Ικαρίας για την καλύτερη αξιοποίηση των προγραμμάτων του ΕΣΠΑ. Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ζερεφός Χ, Αριανούτσου Μ, Καλαμποκίδης Κ, Καραμάνος Α, Ξεπαπαδέας Α, Μάργαρη Ν, Κοντογιάννη Α, Νάστη Α, Γαγάνη Π, Κίζος Α (2013). Πρώτα συμπεράσματα και εκτιμήσεις των επιπτώσεων των δασικών πυρκαγιών του Αυγούστου 2012 στη Χίο. Αθήνα, 73 σελίδες. Κακαλής Ε (2009). Έκθεση Ορνιθολογικής αξιολόγησης περιοχής «GR132 Λίμνες Χορταρόλιμνη και Αλυκή, Κόλπος Μούδρου, Έλος Διαπόρι και Χερσόνησος Φακός». Στο: Δημαλέξης Α, Μπούσμπουρας Δ, Καστρίτης Θ, Μανωλόπουλος Α, Saravia V (Συντονιστές Έκδοσης). Τελική αναφορά προγράμματος επαναξιολόγησης 69 σημαντικών περιοχών για τα πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της Ορνιθοπανίδας. ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα. Κακαλής Ε, Γαληνού Ε (2009α). Έκθεση Ορνιθολογικής αξιολόγησης περιοχής «GR137 Κόλπος Καλλονής». Στο: Δημαλέξης Α, Μπούσμπουρας Δ, Καστρίτης Θ, Μανωλόπουλος Α, Saravia V (Συντονιστές Έκδοσης). Τελική αναφορά προγράμματος επαναξιολόγησης 69 σημαντικών περιοχών για τα πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της Ορνιθοπανίδας. ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα. Κακαλής Ε, Γαληνού Ε (2009β). Έκθεση Ορνιθολογικής αξιολόγησης περιοχής «GR141 Βόρεια Χίος». Στο: Δημαλέξης Α, Μπούσμπουρας Δ, Καστρίτης Θ, Μανωλόπουλος Α, Saravia V (Συντονιστές Έκδοσης). Τελική αναφορά προγράμματος επαναξιολόγησης 69 σημαντικών περιοχών για τα πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της Ορνιθοπανίδας. ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα. Κακαλής Ε, Καστρίτης Θ, Κορμπέτη Μ (2012). Αιολικοί σταθμοί «Αιγαία Ζεύξη»: Κριτική στην Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων και Σημαντικές Επιπτώσεις στην Ορνιθοπανίδα. Καστρίτης Θ (2009). Έκθεση Ορνιθολογικής αξιολόγησης περιοχής «GR142 Νησίδα Βενέτικο». Στο: Δημαλέξης Α, Μπούσμπουρας Δ, Καστρίτης Θ, Μανωλόπουλος Α, Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

72 Saravia V (Συντονιστές Έκδοσης). Τελική αναφορά προγράμματος επαναξιολόγησης 69 σημαντικών περιοχών για τα πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της Ορνιθοπανίδας. ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα. Κουζής Ι, Μουρίκη Α., Ο Κοινωνικός Διάλογος στο πλαίσιο των Εθνικών και των Ευρωπαϊκών θεσμών, οργάνων και διαδικασιών, ΚΕΔΚΕ, 2008 Κουζής Ι., Ρομπόλης Σ. (επιμ.) : Ζητήματα κοινωνικού διαλόγου, Gutenberg, Αθήνα, Μαλούπα Ε (2010). Βοτανικός Κήπος Αιγαίου. Δήμος Ιωνίας Χίος. Παρουσίαση στο 2ο Συμπόσιο Ελληνικών Βοτανικών Κήπων, 8-11 Απριλίου 2010, Χίος. Μανδηλάς Χ, Καρδακάρη Ν (1998). Προστασία και Ανάδειξη Υγροτόπου Κόλπου Καλλονής Λέσβου, Α Φάση. Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη. Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων, Περιφέρεια Β. Αιγαίου, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λέσβου, ΑΔΕΤΑ Καλλονής. Μυτιλήνη, Λέσβος. Μπουρδάκης Ε (2005). Έκθεση ορνιθολογικής αξιολόγησης της περιοχής «GR134 Νοτιοδυτική Χερσόνησος - απολιθωμένο Δάσος Λέσβου», για τον χαρακτηρισμό της ως Ζώνης Ειδικής Προστασίας. ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα και Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων (ΕΚΒΥ). Ν..2716/99, για την Κοινωνική Οικονομία και τις Κοινωνικές Επιχειρήσεις Ν. 4019/2011 για την Κοινωνική Οικονομία και τις Κοινωνικές Επιχειρήσεις Ναγόπουλος Ν. : «Τα κοινωνικά δικαιώματα και η αξιοποίηση του κοινωνικού κεφαλαίου Οι αναπτυξιακοί στόχοι της κοινωνικής πολιτικής» στο Π. Γρηγορίου Α. Μεταξάς (επιμ.): Ευρωπαϊκή Διακυβέρνηση και Ευρωπαϊκή Περιφέρεια, 2006, Σάκκουλα Ναγόπουλος Ν. : Συντονισμένες και συμπληρωματικές ενέργειες ολοκληρωμένης παρέμβασης για την ενίσχυση της απασχόλησης, 2004, Αθήνα, Ε.Ε Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου (2009). Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη, Υπηρεσία Διαχείρισης. Μέρος Α: Ολοκλήρωση του σχεδιασμού των υπολειπόμενων έργων ΔΑ και ΕΕΛ οικισμών Γ προτεραιότητας με πληθυσμό αιχμής πάνω από Πετράκος Γ. και Ψυχάρης Γ. : Περιφερειακή Ανάπτυξη στην Ελλάδα, Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική, 2004 Ρομπόλης Σ. : (Εισήγηση) Περιφερειακή Τοπική Ανάπτυξη και Απασχόληση, Κοζάνη, 2004 Σπιλάνης Ι (2013). Ολοκληρωμένο αναπτυξιακό σχέδιο νησιών ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ: σχετικά με το εθνικό πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων της Ελλάδας του 2012 {SWD(2012) 307 final} Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλισης (2011) Πλαίσιο Εθνικής στρατηγικής για τους Ρομά. Αθήνα, Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλισης. Νομικά έγγραφα Ν.1650/1986 Για την προστασία του περιβάλλοντος. Ν.2742/1999 Χωροταξικός Σχεδιασμός και Αειφόρος Ανάπτυξη και άλλες διατάξεις. Ν.3044/2002 Μεταφορά Συντελεστή Δόμησης και ρυθμίσεις άλλων θεμάτων αρμοδιότητας ΥΠΕΧΩΔΕ. Ν.3937/2011 Διατήρηση της βιοποικιλότητας και άλλες διατάξεις. Ν.4109/2013 Κατάργηση και συγχώνευση νομικών προσώπων του Δημοσίου και του ευρύτερου δημόσιου τομέα - Σύσταση Γενικής Γραμματείας για το συντονισμό του κυβερνητικού έργου και άλλες διατάξεις. Οδηγία 92/43/ΕΟΚ Για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας. Οδηγία 79/409/ΕΟΚ Περί της διατηρήσεως των άγριων πτηνών. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

73 Οδηγία 2009/147/ΕΚ Περί της διατηρήσεως των αγρίων πτηνών (κωδικοποιημένη έκδοση). ΠΔ 575/1980 Περί κηρύξεως ιδιαιτέρως ευαισθήτων εις πυρκαϊάς περιοχών δασών και δασικών εκτάσεων ως επικινδύνων. Διοικητικά έγγραφα Θέμα: Παράβαση του Ν.1650/86 λόγω υποβάθμισης του φυσικού περιβάλλοντος. Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λέσβου. Διεύθυνση Πολεοδομίας και Περιβάλλοντος. Τμήμα Περιβάλλοντος. Αρ.πρ Θέμα: Παράβαση του Ν.1650/86 λόγω υποβάθμισης του φυσικού περιβάλλοντος. Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λέσβου. Διεύθυνση Πολεοδομίας και Περιβάλλοντος. Τμήμα Περιβάλλοντος. Αρ.πρ Θέμα: Παράβαση του Ν.1650/86 λόγω υποβάθμισης του φυσικού περιβάλλοντος. Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λέσβου. Διεύθυνση Πολεοδομίας και Περιβάλλοντος. Τμήμα Περιβάλλοντος. Αρ.πρ Θέμα: Παράβαση του Ν.1650/86 λόγω υποβάθμισης του φυσικού περιβάλλοντος. Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λέσβου. Διεύθυνση Πολεοδομίας και Περιβάλλοντος. Τμήμα Περιβάλλοντος. Αρ.πρ Θέμα: Παράβαση του Ν.1650/86 λόγω υποβάθμισης του φυσικού περιβάλλοντος. Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λέσβου. Διεύθυνση Πολεοδομίας και Περιβάλλοντος. Τμήμα Περιβάλλοντος. Αρ.πρ Θέμα: Επιβολή διοικητικών κυρώσεων, για παράβαση του Ν.1650/86. Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λέσβου. Διεύθυνση Πολεοδομίας και Περιβάλλοντος. Τμήμα Περιβάλλοντος. Αρ.πρ Θέμα: Επιβολή διοικητικών κυρώσεων, για παράβαση του Ν.1650/86. Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λέσβου. Διεύθυνση Πολεοδομίας και Περιβάλλοντος. Τμήμα Περιβάλλοντος. Αρ.πρ Θέμα: Επιβολή διοικητικών κυρώσεων, για παράβαση του Ν.1650/86. Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λέσβου. Διεύθυνση Πολεοδομίας και Περιβάλλοντος. Τμήμα Περιβάλλοντος. Αρ.πρ Θέμα: Επιβολή διοικητικών κυρώσεων, για παράβαση του Ν.1650/86. Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λέσβου. Διεύθυνση Πολεοδομίας και Περιβάλλοντος. Τμήμα Περιβάλλοντος. Αρ.πρ Θέμα: Επιβολή διοικητικών κυρώσεων, για παράβαση του Ν.1650/86. Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λέσβου. Διεύθυνση Πολεοδομίας και Περιβάλλοντος. Τμήμα Περιβάλλοντος. Αρ.πρ Θέμα: Επιβολή διοικητικών κυρώσεων, για παράβαση του Ν.1650/86 στο Δήμο Καλλονής λόγω επίχωσης υγροτόπου. Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λέσβου. Διεύθυνση Πολεοδομίας και Περιβάλλοντος. Τμήμα Περιβάλλοντος. Αρ. πρ Θέμα: Επιβολή διοικητικών κυρώσεων, για παράβαση του Ν.1650/86 στο Δήμο Πολυχνίτου λόγω επίχωσης υγροτόπου. Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λέσβου. Διεύθυνση Πολεοδομίας και Περιβάλλοντος. Τμήμα Περιβάλλοντος. Αρ. πρ Δικτυακοί τόποι aegaio.gr 2013: aegaio.gr 2011: Βαλσαμιδης Θ (2013). Η Διαχείριση των Στερεών Αποβλήτων στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου: Botanic Gardens Conservation International: ΥΠΕΚΑ: Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

74 Παραρτήματα Παράρτημα Ι: Πρακτικά συναντήσεων εργασίας για τη Νέα Προγραμματική Περίοδο Α. Λήμνος Β. Σάμος Γ. Χίος Δ. Λέσβος Ε. Αναφορά με τα Αξιολογικά Συμπεράσματα και τα Βασικά Σημεία της Διαβούλευσης στα Νησιά της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου Παράρτημα ΙΙ: Πρόταση Περιφερειακής Στρατηγικής για την προώθηση της απασχόλησης, την προώθηση της κοινωνικής ένταξης και την καταπολέμηση της φτώχειας, την σύνδεση της κατάρτισης με την αγορά εργασίας μέσω της δια βίου μάθησης στη Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου Παράρτημα ΙΙI: Τεκμηρίωση Περιφερειακής Στρατηγικής ανά Θεματικό Άξονα Παράρτημα ΙV: Δεδομένα περιοχών του Δικτύου Natura 2000 στο Β. Αιγαίο Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

75 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ Αναφορά με τα Αξιολογικά Συμπεράσματα και τα Βασικά Σημεία της Διαβούλευσης στα Νησιά της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου Σύνταξη Αναφοράς: Γιώργος Σαραγάς, Προϊστάμενος Υπηρεσιών Δομής Απασχόλησης και Σταδιοδρομίας Πανεπιστημίου Αιγαίου Μυτιλήνη, 09/09/2013 Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

76 Εισαγωγικά Στοιχεία Η διαδικασία της διαβούλευσης οργανώθηκε από την Ενδιάμεση Διαχειριστική Αρχή (ΕΔΑ) της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου (ΠΒΑ) με την τεχνική υποστήριξη του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Η διαβούλευση πραγματοποιήθηκε σε Λήμνο (20-22/05/2013), Λέσβο (13-14/06/2013), Σάμο (05-06/06/2013) και Χίο (27/06/2013). Για την πραγματοποίηση των Συναντήσεων υπήρξε συνεργασία μεταξύ ΕΔΑ και Πανεπιστημίου για τον καθορισμό των φορέων και επιχειρήσεων που θα καλούνταν στις συναντήσεις. Επίσης το Πανεπιστήμιο Αιγαίου ανέλαβε την Τεχνική Υποστήριξη των Συναντήσεων με τη διασφάλιση ατόμου για την καταγραφή των πρακτικών και την παροχή υλικοτεχνικής υποστήριξης. Τέλος η σύνταξη των πρακτικών υλοποιήθηκε από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου και η παρούσα αναφορά περιλαμβάνει τα συμπεράσματα και τα βασικά σημεία που προέκυψαν από αυτή τη διαβούλευση. Κατ αρχήν θα πρέπει να σημειώσουμε πως η διαδικασία της διαβούλευσης περιλάμβανε δύο (2) ξεχωριστών ειδών συναντήσεις σε κάθε νησί. Η πρώτη συνάντηση αφορούσε στη διαβούλευση για τη «Στρατηγική της Έξυπνης Εξειδίκευσης στην ΠΒΑ» και στην οποία έλαβαν μέρος επιχειρηματίες και σύλλογοι ή οργανώσεις επιχειρήσεων. Η δεύτερη συνάντηση εργασίας αφορούσε στην «Τοπική Διαβούλευση για τη Νέα Προγραμματική Περίοδο » και στην οποία συμμετείχαν φορείς και εκπρόσωποι φορέων του κάθε νησιού. Η παρούσα αναφορά περιλαμβάνει στοιχεία από όλες τις συναντήσεις προσπαθώντας να ενοποιήσει απόψεις και προτάσεις που ακούστηκαν και καταγράφηκαν. Ταυτόχρονα επιδιώκει να παρουσιάσει μια εικόνα ανά νησί σχετικά με τις προτάσεις για την έξυπνη εξειδίκευση και την νέα προγραμματική περίοδο. Γενικό Πλαίσιο Στις συναντήσεις εργασίας η ΕΔΑ της ΠΒΑ και το Πανεπιστήμιο Αιγαίου προσπάθησαν να εφαρμόσουν μια bottom-up προσέγγιση σχετικά με το σχεδιασμό της νέας προγραμματικής περιόδου για το Βασιζόμενοι σε αυτή την προσέγγιση στόχος ήταν να ενσωματωθούν στα κείμενα στρατηγικής της Περιφέρειας, οι απόψεις των Τοπικών Κοινωνιών των νησιών της Περιφέρειας με βάσει την εμπειρία τους από το παρελθόν αλλά και τις ανάγκες τους. Ήταν σημαντικό να προκύψει κάποιο συγκριτικό πλεονέκτημα του κάθε νησιού αλλά και πιθανές ελλείψεις ή ανάγκες που χρειάζονται να καλυφθούν. Γι αυτό και δόθηκε βήμα σε επιχειρηματίες και τοπικούς φορείς, ώστε να μπορέσουν να αναπτύξουν τις απόψεις τους και να υπάρξει μια συνεργασία σε τοπικό επίπεδο, η οποία θα μπορούσε να αναδείξει τομείς στους οποίους θα μπορούσαν να στοχεύσουν τα προγράμματα της Νέας Προγραμματικής Περιόδου Σε κάθε Συνάντηση η ΕΔΑ παρουσίαζε τους βασικούς άξονες στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου και ξεκαθάριζε την έννοια της έξυπνης εξειδίκευσης και των στόχων που έχει η διαβούλευση με τους επιχειρηματίες και τους φορείς της κάθε Περιφερειακής Ενότητας Βορείου Αιγαίου. Επίσης γινόταν μια εισαγωγική παρουσίαση προς τους φορείς και επιχειρηματίες για πιθανούς στόχους και τομείς της Νέας Προγραμματικής Περιόδου. Η συζήτηση που ακολούθησε σε όλες τις Συναντήσεις Εργασίας έδωσε κάποια κοινά χαρακτηριστικά για την αντίληψη που έχουν οι τοπικοί/ές Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

77 φορείς και επιχειρήσεις για τα θέματα της έξυπνης εξειδίκευσης, αλλά και για τα τοπικά πλεονεκτήματα, τη διασύνδεση έρευνας-παραγωγής-καινοτομίας, τα συνεργατικά τοπικά δίκτυα, τα τοπικά μειονεκτήματα κλπ. Κοινά Συμπεράσματα Η Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου, ως γνωστόν, έχει τα χαρακτηριστικά της νησιωτικότητας και της διπλής Περιφερειακότητας. Εκτός από απομακρυσμένα μέρη εντός της Περιφέρειας (βλέπε νησιά) αντιμετωπίζει και θέματα γεωγραφικών διαφορών εντός του ίδιου νησιού (π.χ. νησιά με ορεινά και πεδινά χωριά). Παρόλα αυτά από τις συναντήσεις υπήρξαν ορισμένα κοινά συμπεράσματα/σημεία, τα οποία οι περισσότεροι συμμετέχοντες διαπίστωσαν ως «δυνατά και ιδιαίτερα» χαρακτηριστικά της Περιφέρειας τα οποία και μπορεί να εκμεταλλευτεί. Ένα σημαντικό τέτοιο χαρακτηριστικό θα μπορούσε να είναι η επένδυση σε ποιοτικά τοπικά αγροτικά προϊόντα (είτε υπάρχοντα είτε προϊόντα από το παρελθόν). Η επένδυση αυτή θα πρέπει να υποστηριχτεί από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου είτε άλλα ερευνητικά κέντρα ανά τη χώρα και να προωθηθεί από τις τοπικές επιχειρήσεις οι οποίες θα πρέπει να χρησιμοποιούν κατά κύριο λόγο τοπικά προϊόντα. Επίσης κοινή διαπίστωση όλων των συμμετεχόντων ήταν πως θα πρέπει να μειωθεί η γραφειοκρατία για ένταξη σε ένα πρόγραμμα και να γίνει η διαδικασία της αίτησης πιο φιλική προς τον επιχειρηματία ή τον φορέα. Παράλληλα υπάρχει ανάγκη να μάθουμε από τα λάθη του παρελθόντος σχετικά με συγχρηματοδοτούμενα έργα για να μην επαναληφθούν. Υπήρξε γενικά συμφωνία ότι ο σχεδιασμός για την Περιφέρεια πρέπει να ανεξάρτητος από τη χρηματοδότηση και από τα συγκεκριμένα χρηματοδοτικά εργαλεία, το είδος των προγραμμάτων (εθνικά, περιφερειακά), αλλά και το ύψος της χρηματοδότησης. Η ανάγκη αυτή είναι ακόμη μεγαλύτερη στο νέο Ευρωπαϊκό πλαίσιο που διαμορφώνεται με λιγότερα χρήματα και δράσεις που θα έχουν έμφαση στην επιχειρηματικότητα και όχι στις υποδομές. Από πολλούς συμμετέχοντες αναδείχθηκε το ζήτημα των μελετών πολλών έργων, η απουσία των οποίων καθυστέρησε την έναρξη και ολοκλήρωση πολλών έργων στο παρελθόν. Επίσης το ζήτημα της απομόνωσης και των μεταφορών αναδείχθηκε ως σημαντικό, καθώς αφορά πολλά διαφορετικά ζητήματα. Αναδείχθηκαν ανάγκες λιγότερο ακριβών και περισσότερο έξυπνων λύσεων για τις μεταφορές. Ακόμη τονίστηκε πως θα πρέπει να υπάρξει καινοτομία και επενδύσεις στην προώθηση των εξαγωγών καθώς οι τοπικές αγορές δύσκολα μπορούν να ανταποκριθούν στην μαζική προσφορά τοπικών προϊόντων. Το θέμα των κοινωνικών υποδομών, ως μέρος των υποδομών υγείας και γενικότερα φροντίδας αναδείχθηκε ως ιδιαίτερα σημαντικό σε όλες τις σημαντικές, ιδιαίτερα στις συνθήκες της συνεχόμενης οικονομικής κρίσης και μείωσης των διαθέσιμων κονδυλίων σε όλα τα επίπεδα της δημόσιας διοίκησης. Εδώ, εκτός από τις δομές και τον εκσυγχρονισμό τους, συζητήθηκαν και τέθηκαν θέματα οργάνωσης και του τρόπου που παρέχονται οι υπηρεσίες, ιδιαίτερα αν ληφθούν υπόψη οι ιδιαίτερες πληθυσμιακές συνθήκες των νησιών, με συχνά υπέργηρο πληθυσμό σε απομακρυσμένες και απομονωμένες περιοχές. Το θέμα της λεγόμενης κοινωνικής οικονομίας θίχτηκε Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

78 επίσης και από πολλούς συμμετέχοντες επισημάνθηκαν οι δυσκολίες εφαρμογής και κατανόησης της έννοιας από πολλούς δρώντες, ιδιωτικούς και δημόσιους. Διαφορετικά Συμπεράσματα Παράλληλα όμως από τους συμμετέχοντες δόθηκε η εικόνα πως κάθε νησί έχει δικές του ιδιαιτερότητες τις οποίες και θα πρέπει να εκμεταλλευτεί. Αν και όλοι αντιλαμβάνονταν ως δυνατά σημεία το τρίπτυχο γεωργία-κτηνοτροφία-τουρισμός, φαινόταν να έχει διαφορετικό νόημα και προσέγγιση ανά νησί. Για παράδειγμα στη Σάμο ο Τουρισμός σύμφωνα με τους συμμετέχοντες φαίνεται να παίζει μεγαλύτερο ρόλο και ιδιαίτερα ο θεματικός τουρισμός. Αντίθετα στη Λήμνο η επένδυση στην γεωργία και στα τοπικά προϊόντα φαίνεται να είναι το συγκριτικό πλεονέκτημα του νησιού. Επίσης σημαντική διαφορά στην προσέγγιση των συνεργασιών μεταξύ των επιχειρηματιών και των φορέων αναδείχτηκε στις συζητήσεις. Για παράδειγμα στη Λήμνο ήταν αναπτυγμένες ενώ στη Σάμο και στη Λέσβο λιγότερο. Πάντως σύμφωνα με τη γνώμη των συμμετεχόντων οι «καλόπιστες» συνέργειες θα μπορούσαν να φέρουν σημαντικά αποτελέσματα για τις τοπικές κοινωνίες. Από την άλλη μεριά το θέμα του περιβάλλοντος και της κλιματικής αλλαγής συζητήθηκε πολύ λιγότερο και με έμφαση σε διαχείριση αποβλήτων και στα ανάλογα δίκτυα (η συζήτηση αυτή έλαβε χώρα κυρίως στη Λέσβο). Γενικά, αυτό που φαίνεται να προκύπτει είναι ότι οι περισσότεροι από τους/τις συμμετέχοντες ταυτίζουν την αναπτυξιακή στρατηγική της Περιφέρειας με το νησί στο οποίο κατοικούν και με έργα υποδομών που κατά την άποψη τους μπορούν και πρέπει να δημιουργήσουν τις συνθήκες για ανάπτυξη. Ο συγκεκριμένος όρος όμως έχει διαφορετικό περιεχόμενο για τους συμμετέχοντες, με αποτέλεσμα πολλές από τις απόψεις να είναι και πολύ διαφορετικές. Έγινε προσπάθεια να ληφθούν υπόψη στο προτεινόμενο πλαίσιο στρατηγικής που ακολουθεί. Πίνακας 1: Βασικά Σημεία Διαβούλευσης Νησιά Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου Λέσβος, Λήμνος, Χίος, Σάμος Ομοιότητες Επένδυση σε τοπικά προϊόντα Πλεονέκτημα Περιφέρειας το τρίπτυχο τουρισμός-γεωργίακτηνοτροφία Πρόβλημα Απομόνωσης Νησιών Υψηλό κόστος μεταφοράς προϊόντων Ανάπτυξη εξαγωγών βασισμένες σε ποιοτικά προϊόντα Καινοτομία στην παραγωγή προϊόντων και στο marketing Μείωση γραφειοκρατίας για ένταξη σε προγράμματα Διαφορές Ιδιαιτερότητες νησιών/διαφορετικά πλεονεκτήματα ανά νησί (π.χ. Χίος τουρισμός/τοπικά προϊόντα, Λήμνος αγροτικά τοπικά προϊόντα, Σάμος τουρισμός ξενοδοχιακός, Λέσβος τοπικά αγροτικά προϊόντα) Διαφορετικό επίπεδο συνεργασιών μεταξύ επιχειρήσεων ανά νησί Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

79 Τόνωση κοινωνικών υπηρεσιών για τον υπέργηρο πληθυσμό και τις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες Ανάπτυξη κοινωνικής οικονομίας Αδυναμία ύπαρξης συνεργασιών και συμμετοχής σε αυτές (στενότερες στη Λήμνο, λιγότερο αναπτυγμένες σε Σάμο) Ο όρος καινοτομία δεν φαίνεται να έχει την ίδια σημασία για όλους Μικρή σημασία η καινοτομία για μικρές επιχειρήσεις της Περιφέρειας Αντί Επιλόγου Η παρούσα αναφορά παρουσίασε στο μέτρο του δυνατού όλα όσα υποστηρίχτηκαν στις Συναντήσεις Εργασίας. Όμως η αναφορά αυτή, για να είναι ολοκληρωμένη, θα πρέπει να συμπληρωθεί από την αναφορά με τα συμπεράσματα από τα ερωτηματολόγια που συμπλήρωσαν φορείς και επιχειρήσεις. Επίσης η ΕΔΑ κάλεσε όλους τους συμμετέχοντες (επιχειρήσεις και φορείς) να καταθέσουν και ηλεκτρονικά (με αποστολή ) τις προτάσεις που έχουν για να ενσωματωθούν στη στρατηγική της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου. Και αυτή η διαδικασία θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη στη συνολική αξιολόγηση. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

80 Παράρτημα ΙΙ: Πρόταση Περιφερειακής Στρατηγικής για την προώθηση της απασχόλησης, την προώθηση της κοινωνικής ένταξης και την καταπολέμηση της φτώχειας, την σύνδεση της κατάρτισης με την αγορά εργασίας μέσω της δια βίου μάθησης στη Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου Περιφερειακός αναπτυξιακός σχεδιασμός πολιτικών κοινωνικής ένταξης, απασχόλησης και εκπαίδευσης 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η έννοια του στρατηγικού περιφερειακού σχεδιασμού χαρακτηρίζεται από τη δυναμική σχέση του προγραμματισμού με την εξέλιξη της κοινωνικο-οικονομικής πραγματικότητας και την έμφαση στη νησιωτικότητα στα συγκεκριμένα γεωγραφικά όρια της Περιφέρειας Β. Αιγαίου. Ο σχεδιασμός προσδιορίζεται ως προς τις μεταβαλλόμενες κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες των χωρικών μονάδων και των νέων αναπτυξιακών προοπτικών που διανοίγονται εντός τους σύμφωνα με το πλαίσιο εφαρμογής της ενδογενούς ανάπτυξης για την ενίσχυση της ενεργούς κοινωνικής ενσωμάτωσης. Η υιοθέτηση ενός τέτοιου αναπτυξιακού μοντέλου αφορά στην αξιοποίηση όλων των τοπικών πλεονεκτημάτων (φυσικών, κοινωνικών, οικονομικών πόρων) της νησιώτικής περιφέρειας, με την παράλληλη ενεργοποίηση του συνόλου των τοπικών παραγόντων (τοπικοί φορείς, οργανισμοί, τοπικές επιχειρήσεις, ανθρώπινο κεφάλαιο κ.τ.λ), έτσι ώστε να υπάρξει η ανάπτυξη των προωθητικών δραστηριοτήτων όλων των κλάδων της τοπικής οικονομίας (κοινωνική οικονομία, τοπικοί συνεταιρισμοί, εναλλακτικές μορφές τουρισμού κ.τ.λ.). Μια τέτοια προσέγγιση που διαμορφώνει με διαφορετικό τρόπο τις αναπτυξιακές προοπτικές σε περιφερειακό επίπεδο δοκιμάζεται ιδιαίτερα ως προς την επιτυχή της εφαρμογή και στο βαθμό που μπορεί να διασφαλίσει τη συμμετοχή των πολιτών της τοπικής κοινωνίας. Στην κατεύθυνση αυτή ο σχεδιασμός θα πρέπει παράλληλα να αποσκοπεί στο να γίνουν περισσότερο κατανοητοί οι στόχοι της περιφερειακής πολιτικής, ώστε να συμβάλλουν στη συγκράτηση πληθυσμού στην Περιφέρεια, την τόνωση της απασχόλησης, τις νέες δυνατότητες αξιοποίησης πόρων, όπως και την άνοδο του επιπέδου κοινωνικής εμπιστοσύνης και συμμετοχής των κατοίκων. Κρίσιμος συντελεστής επιτυχίας για την αντιστροφή του αναπτυξιακού μοντέλου είναι η απόκτηση και η ενίσχυση «περιφερειακής συνείδησης» των πολιτών της Περιφέρειας που επιτυγχάνεται με την καλύτερη γνώση των περιφερειακών ζητημάτων και την ευρύτερη υπεράσπιση των τοπικών και περιφερειακών συμφερόντων. Στο πλαίσιο αυτό και μέσα από σύγχρονες συγκριτικές προσεγγίσεις και μελέτες της επιστήμης της περιφερειακής ανάπτυξης (Χριστοφάκης, 2005, Παπαδασκαλόπουλος - Χριστοφάκης, 2011) υποστηρίζεται ο μικροπεριφερειακός αναπτυξιακός σχεδιασμός ο Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

81 οποίος προωθεί μια διαφορετική αντίληψη για την επίλυση των διαρθρωτικών οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων, δίνοντας έμφαση στα κοινωνικά χαρακτηριστικά της μικροπεριφέρειας, στη δημοκρατική λήψη αποφάσεων, στην ενίσχυση της κοινωνικής εμπιστοσύνης και στην αξιοποίηση του κοινωνικού κεφαλαίου στην ανάπτυξη των τοπικών παραγωγικών συστημάτων. Γενική Πρόταση στρατηγικού χαρακτήρα που θα εξειδικευτεί παρακάτω : Για την προώθηση της ενδογενούς ανάπτυξης σε τοπικό επίπεδο με κύρια επιδίωξη την ολοκλήρωση του παραγωγικού ιστού της Περιφέρειας. προτείνεται η οριοθέτηση «μικροπεριφερειών αναπτυξιακού, σχεδιασμού», έτσι όπως προκύπτουν από τη σύγχρονη επιστήμη της περιφερειακής ανάπτυξης, τουλάχιστον για τις δράσεις κοινωνικής ένταξης και συνοχής, ώστε να αντιμετωπίζονται οι ενδοπεριφερειακές διαφοροποιήσεις. Οι «μικροπεριφέρειες αναπτυξιακού σχεδιασμού», μπορούν να αποτελέσουν τοπικές ομοιογενείς ζώνες μικρής γεωγραφικής κλίμακας, με ενότητα δικαιοδοσίας στον αναπτυξιακό σχεδιασμό και στην άσκηση του προγραμματισμού σε τοπικό επίπεδο, για τη διαμόρφωση και εφαρμογή ενιαίων προγραμμάτων τοπικής ανάπτυξης με ολοκληρωμένες και συνεκτικές δράσεις. Κατά αυτόν τον τρόπο υπάρχει η δυνατότητα να εξετάζονται με συστηματική διαδικασία τα χαρακτηριστικά των περιοχών και των οικισμών που συστήνουν μια μικροπεριφέρεια, όπως η μορφολογία του εδάφους, το περιβάλλον, η απόσταση των οικισμών, οι μεταφορικές συνδέσεις και γενικά η επικοινωνία, η εγκατάσταση των δραστηριοτήτων, τα τοπικά προϊόντα, οι παραδόσεις, ιστορικά και πολιτισμικά στοιχεία κ.α. Οι μικροπεριφέρειες μπορεί να αναφέρονται σε μια περιαστική ή ενδοαστική ζώνη ενός μεγάλου αστικού κέντρου, σε μια ορεινή ή παράκτια περιοχή,, σε μια νησιωτική ζώνη, σε ένα μικρό νησί ή ακόμη σε ένα σύμπλεγμα μικρών νησιών. Ενδεικτικά παραδείγματα συμπράξεων ενδογενούς ανάπτυξης σε γεωγραφικό περιβάλλον μικροπεριφέρειας στο Β. Αιγαίο θα μελετήσουμε παρακάτω στο Παράρτημα. Επιπλέον η περιφερειακή/τοπική ανάλυση στοχεύει στη σύγκριση των περιφερειών μεταξύ τους ή μιας περιφέρειας με ένα ευρύτερο γεωγραφικό πλαίσιο (π.χ Χώρα), δηλαδή ενδιαφέρεται για τη σύγκριση των δύο μεγεθών και την εξέλιξή τους. Με την έννοια αυτή η περιφερειακή ανάπτυξη ενδιαφέρεται, επιπλέον, τόσο για την διανομή του εισοδήματος όσο και την (ισο)κατανομή των πόρων και του πλούτου μεταξύ των περιφερειών, σε αντίθεση με την ανάπτυξη σε εθνικό επίπεδο που ενδιαφέρεται για την συνολική αύξηση αυτών. Η διαφοροποίηση αυτή έχει ως συχνή συνέπεια τη διάσταση ανάμεσα στους στόχους της εθνικής πολιτικής (μεγέθυνση) με αυτούς της περιφερειακής/τοπικής πολιτικής (διανομή). Για την τεκμηρίωση και υποστήριξη της περιφερειακής πολιτικής μπορεί να αξιοποιηθεί το σύστημα περιφερειακής πληροφόρησης (Βάση δεδομένων Region, κλπ) που προσδιορίζει ομοιογενείς περιφέρειες καθιερώνοντας (πέραν του γεωγραφικού) τον οικονομικό και τον ευρύτερα κοινωνικό χώρο. Στο σημείο αυτό θα δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στη συμβολή των ευρωπαϊκών θεσμών και μέτρων πολιτικής που δίνουν προοπτικές αξιοποίησης πόρων, οι οποίοι προορίζονται για την αξιοποίηση νέων «έξυπνων» εξειδικεύσεων προσαρμοσμένων με ευελιξία στις ανάγκες της Περιφέρειας Β. Αιγαίου. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

82 Ειδικότερα στο κείμενο αυτό αναπτύσσονται οι δυνατότητες του νέου αναπτυξιακού μοντέλου που επιχειρεί να εντάξει ενεργά την κοινωνική ένταξη και εκπαίδευση στην αναπτυξιακή και ανταποδοτική κοινωνική πολιτική με την ενίσχυση νέων μορφών απασχόλησης και με την καταπολέμηση των πολλαπλών μορφών κοινωνικού αποκλεισμού από την αγορά εργασίας. Για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των αναπτυξιακών διαφοροποιήσεων κατά τη νέα Προγραμματική περίοδο, σε κάθε μία από τις βασικές αναπτυξιακές και επενδυτικές προτεραιότητες του Προγράμματος της Περιφέρειας, θα πρέπει να προβλεφθούν συγκεκριμένες δράσεις, οι οποίες να απορρέουν από την εμπεριστατωμένη μελέτη και εντοπισμό τοπικών προβλημάτων και αναγκών, έτσι ώστε η αποτελεσματικότητά τους να συμβάλλει στη σύγκλιση του αναπτυξιακού επιπέδου του συνόλου των νησιών της Περιφέρειας. Τα οφέλη δεν περιορίζονται στις γνώσεις που θα αποκτηθούν αναφορικά με κρίσιμα ζητήματα ενδογενούς ανάπτυξης, αλλά στη δυνατότητα να αξιοποιηθούν οι γνώσεις αυτές μέσα από μια εποικοδομητική και διεξοδική διαβούλευση και να αποτελέσουν ένα διαρκές εργαλείο διερεύνησης τοπικών προβλημάτων εντός της Περιφέρειας Β. Αιγαίου και αξιολόγησής τους με κριτήριο την ευρύτερη κοινωνική αποδοχή. Η οργανική σύνδεση των δράσεων στην κατεύθυνση των ευνοϊκών προϋποθέσεων για την επίτευξη υψηλής κοινωνικής συνοχής, που είναι ο πιο βασικός πυλώνας για την ενδογενή ανάπτυξη, καθιστούν τη γνώση, την ενεργό συμμετοχή και την συν-υπευθυνότητα ως τους πιο κρίσιμους παράγοντες αντιστροφής του αναπτυξιακού μοντέλου στην Περιφέρεια Β. Αιγαίου. 1.1 Προαπαιτούμενα για την επιτυχή έκβαση του νέου περιφερειακού σχεδιασμού για την τοπική κοινωνική ανάπτυξη και την ενεργό κοινωνική ενσωμάτωση Σύμφωνα με την ευρωπαϊκή εμπειρία πολιτικών κοινωνικής ένταξης και ανάπτυξης σε επίπεδο Περιφερειών, οι στοχευμένες ενέργειες συνεργασιών και εταιρικών σχέσεων ανάμεσα σε φορείς που διαδραματίζουν ένα κρίσιμο ρόλο σε τοπικό επίπεδο και συνθέτουν μια νέα δικτυακή πολιτική και στρατηγική, αποδίδουν σημαντικά οφέλη για την ανάπτυξη των τοπικών κοινωνιών. Η συνεργατική και δικτυακή αντίληψη και πρακτική καταδεικνύει νέες μορφές αντιμετώπισης προβλημάτων που χαρακτηρίζονται σύνθετα και δυσεπίλυτα, όταν δεν υπάρχουν οι απαιτούμενες συνεργασίες. Αυτές δοκιμάζονται μέσα από τη συστηματοποίηση τυπικών και άτυπων συνεργασιών ανάμεσα σε φορείς στην γεωγραφική εμβέλεια των Περιφερειών καθώς και μέσα από συντονισμένες και συμπληρωματικές δράσεις και παρεμβάσεις για την από κοινού αντιμετώπιση τοπικών προβλημάτων. Στο σχεδιασμό αυτό, και πάλι σύμφωνα με την ευρωπαϊκή εμπειρία, Πανεπιστημιακά Ιδρύματα και ερευνητικοί φορείς υποστηρίζουν επιστημονικά και ερευνητικά τους τοπικούς φορείς και τις αναπτυξιακές συμπράξεις, ώστε να αποκτήσουν μια καλύτερη ενημέρωση και γνώση των προβλημάτων και να αξιοποιούν τη γνώση αυτή μέσα από επικαιροποιημένα δεδομένα έρευνας. Στο πλαίσιο μιας ολοκληρωμένης τοπικής στρατηγικής, 1 η ανάπτυξη στην κλίμακα του τοπικού εστιάζεται στην αξιοποίηση των παραγωγικών πόρων μιας ευέλικτης οικονομίας, Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

83 ικανής να προσαρμόζεται σε μεταβαλλόμενες συνθήκες και να αποτελεί την εναλλακτική προοπτική στην οικονομία των μεγάλων μεγεθών. Κεντρικός στόχος των συνεργασιών είναι η διασφάλιση επιτυχημένων συνδέσεων με τις ανάγκες και τις προοπτικές των τοπικών παραγωγικών συστημάτων και η ένταξη στο σχεδιασμό ενός στρατηγικού συστήματος κοινωνικής - οικονομικής ανάπτυξης, εκπαίδευσης και βελτίωσης του τοπικού περιβάλλοντος απασχόλησης. Ο εντοπισμός και η ανάδειξη αναπτυξιακών προοπτικών με τη συμμετοχή της κοινωνίας μέσα από την ορθή αξιοποίηση του κοινωνικού κεφαλαίου2 σε τοπικό επίπεδο και η ιδιαίτερη έμφαση σε νέες μορφές συντονισμού και συνεργατικότητας φορέων κατατείνουν σε ένα δεσμευτικό πλαίσιο δράσεων αναφορικά με τις προτεραιότητες και τους αναπτυξιακούς στόχους των τοπικών κοινωνιών. Στο ίδιο πλαίσιο προωθείται η αναβάθμιση ευκαιριακών εταιρικών σχέσεων σε σταθερά και βιώσιμα δίκτυα συνεργασίας για την πολιτική αντιμετώπιση των προτεραιοτήτων κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης σε τοπικά περιβάλλοντα. Στην κατεύθυνση αυτή εξετάζεται η δημιουργία ευέλικτων συστημάτων που αξιοποιούν ποιοτικές «έξυπνες» προδιαγραφές και κριτήρια για τη διασφάλιση της ποιότητας προϊόντων και υπηρεσιών και αναδεικνύουν επιτυχημένες εφαρμογές και καινοτομίες στη χάραξη περιφερειακών πολιτικών για την κοινωνική ανάπτυξη. Σε γενικές γραμμές τα εμπόδια για την υλοποίηση μιας τέτοιας περιφερειακής στρατηγικής, πέρα από διαπιστωμένες δυστοκίες εντοπίζονται επίσης στην αδυναμία των περισσοτέρων τοπικών κοινωνιών να επιδιώκουν, μέσα από την αναβάθμιση της συμμετοχής και της αντιπροσωπευτικότητας φορέων και οργανώσεων, την επιλογή των μέσων και εργαλείων αυτής της στρατηγικής και τη λήψη των κατάλληλων αποφάσεων σε ότι αφορά τη στόχευση, την αξιοποίηση της προσφερόμενης γνώσης και την διάθεση των αναγκαίων οικονομικών πόρων. 3 Σύμφωνα με τα παραπάνω μπορούμε να ορίσουμε ως περιφερειακές πολιτικές αυτές που επιδιώκουν με συστηματικό τρόπο και με μια σειρά από μέτρα να ενισχύσουν την ποιότητα και επάρκεια των παραγωγικών και κοινωνικών υποδομών, του κεφαλαίου και των ανθρωπίνων πόρων αλλά και των δομών και μηχανισμών διοίκησης περιοχών με αναπτυξιακή υστέρηση (όπως στην περίπτωση της Περιφέρειας Β. Αιγαίου τα απομονωμένα μικρά νησιά ή ο γεωγραφικός αποκλεισμός περιοχών στην ενδοχώρα των μεγαλυτέρων νησιών), έτσι ώστε να βελτιώσουν τις παραγωγικές τους εξειδικεύσεις και να ενισχύσουν ή να διευρύνουν τα ανταγωνιστικά τους πλεονεκτήματα4. Η προσεκτική επεξεργασία και η υιοθέτηση μιας περιφερειακής αναπτυξιακής στρατηγικής αποτελεί μια βασική προϋπόθεση για τον καθορισμό των μακροπρόθεσμων επιμέρους στόχων για την ισόρροπη, ενδογενή κοινωνική ανάπτυξη. Η ολοκληρωμένη περιφερειακή στρατηγική μπορεί να αποτελέσει και ένα πολιτικό έγγραφο, ένα εργαλείο διαχείρισης των ζητημάτων για την κοινωνική ανάπτυξη και έγγραφο επικοινωνίας με την τοπική κοινωνία, εφόσον εκφράζει τη δραστηριοποίηση των τοπικών αρχών με γενικό στόχο τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων. Επιπλέον, η περιφερειακή στρατηγική μπορεί να εξειδικεύσει και να προσαρμόσει τις εθνικές και ευρωπαϊκές πολιτικές προτεραιότητες για τις περιφερειακές αγορές εργασίας Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

84 στις τοπικές ανάγκες. με υψηλή αποτελεσματικότητα, σημαντικές και μακροπρόθεσμες επιπτώσεις, αλλά και υποστηρικτικά μέτρα. 5 Οι πρωτοβουλίες αυτές μπορούν να μετουσιωθούν σε παρεμβάσεις για την ενίσχυση των τοπικών αγορών εργασίας και της κοινωνικής επιχειρηματικότητας μέσα από «έξυπνα σχέδια» για την υπέρβαση της κρίσης και με την αξιοποίηση των αναγκαίων ανθρωπίνων και οικονομικών πόρων. Επιπρόσθετα μπορούν να εντοπισθούν ιδιαίτερα οξυμένα προβλήματα περιφερειακών ανισοτήτων και το επίπεδο ανοχής απέναντι σε ζητήματα οικονομικής, κοινωνικής και χωρικής συνοχής. Στο σημείο αυτό επισημαίνεται ότι η ανάπτυξη των Περιφερειών στη χώρα μας και η ενσωμάτωση στον παραγωγικό και κοινωνικό τους ιστό, της νέας τεχνολογίας, της γνώσης, της καινοτομίας και της πληροφορίας, αποτελούν βασικές προϋποθέσεις για την αναβάθμιση του αναπτυξιακού τους ρόλου και τη συμβολή τους, εκτός των άλλων στην αύξηση της απασχόλησης και την επίτευξη της πραγματικής σύγκλισης σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο με τη σταδιακή μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων. Προτάσεις: Στη βάση αυτή ο σχεδιασμός των κατευθύνσεων της περιφερειακής στρατηγικής απαιτεί -σε υψηλό βαθμό στοιχεία, πληροφορίες και αναλύσεις για τα παραγωγικά συστήματα στο γεωγραφικό χώρο των μικροπεριφερειών αναπτυξιακού σχεδιασμού - καλή διάγνωση των αναγκών και προτεραιοτήτων των τοπικών αγορών εργασίας. - αναλύσεις και επικαιροποιημένα δεδομένα που να εντοπίζονται πλεονεκτήματα, μειονεκτήματα, ευκαιρίες, αλλά και οι κίνδυνοι που μπορεί να υπάρχουν στους άξονες αναπτυξιακών προτεραιοτήτων των μικροπεριφερειών - ανάπτυξη διαφόρων μεθόδων αξιολόγησης όπως το ύψος και η πορεία των ανισοτήτων ή οι ευκαιρίες και τα επίπεδα ανάπτυξης μέσα από έναν σύνθετο δείκτη ευημερίας και ανάπτυξης (ΣΔΕΑ). Ο σύνθετος αυτός δείκτης λαμβάνει υπόψη του, πέραν του κατά κεφαλή ΑΕΠ, δείκτες εισοδήματος, κατανάλωσης, παραγωγικής διάρθρωσης, δημογραφικού προφίλ, ποιότητας του ανθρώπινου δυναμικού, γεωγραφικής θέσης και κοινωνικών υποδομών. Επιπλέον, η περιφερειακή στρατηγική πρέπει να λαμβάνει υπόψη τις τοπικές ιδιομορφίες και το ειδικότερο κοινωνικό, οικονομικό, θεσμικό και ιστορικό πλαίσιο κάθε περιοχής, ώστε να αποφασίζει πιθανόν διαφορετικές επιλογές στις παρεμβάσεις. Σε κάθε περίπτωση, η ανάπτυξη συνεργασίας και κοινωνικού διαλόγου6, η διασφάλιση χρόνου και πόρων είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για να συνεισφέρουν τα δίκτυα που έχουν δημιουργηθεί (τοπικά, περιφερειακά, ή θεματικά δίκτυα) στη διαδικασία σχεδιασμού. Για την Περιφέρεια Β. Αιγαίου και στον συγκεκριμένο άξονα παρέμβασης σημαντική επιδίωξη αποτελεί η αναβάθμιση των τοπικών παραγωγικών συστημάτων, ιδιαίτερα μέσα από τη δυνατότητα δημιουργίας νέων βιώσιμων κοινωνικών επιχειρήσεων, νέων θέσεων Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

85 απασχόλησης και επαγγελμάτων, καθώς και η προσαρμοστικότητα των συστημάτων αυτών στα νέα δεδομένα και στις νέες τεχνολογίες. 2. ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΝΤΑΞΗΣ. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΝΟΙΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ Β.ΑΙΓΑΙΟΥ 2. 1 Φτώχεια, κοινωνικός αποκλεισμός Η βαθιά ύφεση που βιώνει η χώρα εμφανίζεται με εντονότερα χαρακτηριστικά στις λιγότερες ανταγωνιστικές της περιοχές. Ως τέτοια, η Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου έχει πληγεί δυσανάλογα. Η ακαθάριστη προστιθέμενη αξία του Βορείου Αιγαίου διαμορφώθηκε το 2010 στα 3,155 δισ. Ευρώ και είναι, σε απόλυτες τιμές, η χαμηλότερη όλων των Ελληνικών περιφερειών (Eurostat, 2013). Οι συνέπειες της αρνητικής αυτής εξέλιξης αντανακλώνται σε βασικούς κοινωνικούς δείκτες, όπως αυτός της φτώχιας. Σύμφωνα με τον ορισμό της ΕΕ και της ΕΛΣΤΑΤ (2012), η γραμμή φτώχειας (το κατώφλι της φτώχειας) ορίζεται στο 60% του διάμεσου ισοδύναμου συνολικού διαθέσιμου εισοδήματος του νοικοκυριού. Σήμερα το ποσοστό του πληθυσμού που εμφανίζει κίνδυνο φτώχιας στο Βόρειο Αιγαίο βρίσκεται πάνω από τον εθνικό μέσο όρο, αγγίζοντας το 21% του συνόλου του πληθυσμού της Περιφέρειας. Παράλληλα, στο Βόρειο Αιγαίο την περίοδο ο δείκτης που επισημαίνει το ποσοστό του πληθυσμού που είναι εκτεθειμένο σε κίνδυνο φτώχιας (at risk of poverty rate) κατέγραψε αύξηση 91,3%, την υψηλότερη σε ολόκληρη τη χώρα (ΕΚΚΕ, 2012: 70). Η φτώχεια, όπως ορίζεται και παρακολουθείται από τις σχετικές εθνικές και Ευρωπαϊκές στατιστικές αρχές, συνδέεται κυρίως με τη στέρηση λόγω χαμηλού εισοδήματος. Υπάρχουν όμως και οι αφανείς ομάδες πληθυσμού, οι ανάγκες και οι ιδιαιτερότητες των οποίων ξεφεύγουν από την παρατήρηση του ουσιαστικού αλλά στατικού αυτού δείκτη. Ο κοινωνικός αποκλεισμός ως έννοια επιχειρεί να προσεγγίσει τα προβλήματα αυτών των ομάδων. H διαδικασία του κοινωνικού αποκλεισμού αναφέρεται σε άτομα που αποτρέπονται από τη πλήρη συμμετοχή τους [στην κοινωνία] εξαιτίας της φτώχιας, της έλλειψης βασικών δεξιοτήτων και ευκαιριών αρχικής και συνεχιζόμενης κατάρτισης, ή λόγω διακρίσεων (EC, 2004: 10). Τα άτομα με αναπηρία, οι ηλικιωμένοι, τα άτομα με προβλήματα που σχετίζονται με τη χρήση ουσιών, οι Ρομά καθώς και οι προσφυγές και οι μετανάστες αποτελούν παραδείγματα τέτοιων ευάλωτων ή ευπαθών ομάδων (ΦΕΚ, 2011: 216 Α). Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

86 Τόσο η Ευρωπαϊκή εμπειρία αντιμετώπισης του αποκλεισμού (EC, 2004: 10, και EC, 2007), όσο και οι υποδείξεις της 2 ης Εγκυκλίου Σχεδιασμού (2013) υπογραμμίζουν την αναγκαιότητα υιοθέτησης μιας συνολικής και συντονισμένης στρατηγικής κοινωνικής προστασίας και κοινωνικής ένταξης για την Περιφέρεια. Η άμεση ενίσχυση των πρωτοβουλιών συντονισμού, παρακολούθησης και αξιολόγησης των σχετικών πολιτικών αναδεικνύεται και στο κείμενο που ακολουθεί. Η καταγραφή των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι ευάλωτες κοινωνικά ομάδες συνοδεύεται από συγκεκριμένες προτάσεις παρέμβασης που συμβάλουν στην προώθηση της ενεργητικής ένταξης και την αύξηση της συνάφειας της εκπαίδευσης, της κατάρτισης και της δια βίου μάθησης με την αγορά εργασίας. Παράλληλα, στα πλαίσια του στόχου της έξυπνης εξειδίκευσης, προτείνονται συγκεκριμένες συνεργασίες μεταξύ φορέων της Περιφέρειας, κινούμενες προς την κατεύθυνση της δημιουργίας μιας «κρίσιμης μάζας» πόρων με επαρκή δυναμική, ικανή να αυτοσυντηρείται αλλά και να μεταφέρει, σε ειδικές περιπτώσεις, την αποκτηθείσα γνώση και σε άλλες περιοχές της χώρας. Παρακάτω γίνεται αναφορά σε ευπαθείς ομάδες και προτείνονται υποστηρικτικές δράσεις. Άτομα με Αναπηρία Τα άτομα με αναπηρίες (ΑμεΑ) αποτελούν το 9,3% του συνολικού πληθυσμού της χώρας, ενώ υπάρχει σαφής συσχέτιση μεταξύ της βαρύτητας της αναπηρίας και του βαθμού φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού7. Τα προβλήματά των ατόμων με αναπηρία αναφέρονται κυρίως στην παροχή ίσων ευκαιριών στην εκπαίδευση και την απασχόληση, στη βελτίωση της ποιότητας των παρεχομένων υπηρεσιών υγείας και κοινωνικής φροντίδας και στην προσβασιμότητα8. Εκπαίδευση Η άρση των περιορισμών και των εμποδίων στην εκπαίδευση που δημιουργεί η κάθε μορφής αναπηρία, η εξίσωση των δικαιωμάτων και η ισότιμη συμμετοχή των μαθητών με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες στην κοινωνία της γνώσης και της πληροφορίας, αποτελούν ήδη κεντρικό άξονα του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» του ΕΣΠΑ9 ( ). Ειδικότερα, για τη βελτίωση των συνθηκών και του επιπέδου εκπαίδευσης των ατόμων με αναπηρία ή/και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες, προτείνεται η συνέχιση συγκεκριμένων δράσεων, αλλά και ο εμπλουτισμός τους με νέες, όπως αυτές που παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα. Παράλληλα, επισημαίνουμε την ιδιαιτερότητα της συμπεριφοράς των παιδιών με αυτισμό αλλά και ότι το ASD είναι η επικρατέστερη σύμφωνα με τα διεθνή στοιχεία αναπτυξιακή διαταραχή, τα νούμερα της οποίας παρουσιάζουν ετησίως ανοδική πορεία. Στα πλαίσια αυτά προτείνεται η δημιουργία στη Μυτιλήνη ενός Κέντρου Στήριξης και Εκπαίδευσης των αυτιστικών παιδιών. Στο συγκεκριμένο Κέντρο θα εφαρμόζονται προγράμματα κατάλληλης παρέμβασης (επικοινωνίας και αυτοεξυπηρέτησης, ανάπτυξης δεξιοτήτων διαβίωσης, διαχείρισης συμπεριφοράς, εκπαίδευσης γονέων κ.λ.π.) προσανατολισμένα στις Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

87 κυριότερες ανάγκες του κάθε παιδιού ξεχωριστά, υπό την εποπτεία μιας αξιόλογης ομάδας φροντίδας ειδικών επιστημόνων (γιατρών, θεραπευτών, ψυχολόγων, δασκάλων κ.λ.π.), δεδομένου ότι και τα αυτιστικά παιδιά δικαιούνται την πρόσβαση σε «κατάλληλη παιδεία». Προτάσεις: Συνεχιζόμενες δράσεις: Εμπλουτισμός του εκπαιδευτικού υλικού, σε έντυπη και ψηφιακή μορφή, κατάλληλα προσαρμοσμένου για κάθε κατηγορία αναπηρίας. Επιμόρφωση των εκπαιδευτικών της Περιφέρειας. Στήριξη της εξ αποστάσεως εκπαίδευση. Δημιουργία στη Μυτιλήνη Ειδικού Κέντρου Στήριξης και Εκπαίδευσης των παιδιών που εμφανίζουν τη διαταραχή Αυτιστικό Φάσμα (ΑSD). Νέες δράσεις: Στήριξη από την Περιφέρεια της συνεργασίας ανάμεσα στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου και την ΠΟΒΑ προκειμένου να διερευνηθεί και να διευρυνθεί η μεταξύ των δύο κομβικών αυτών φορέων σχέση. Σχεδιασμός και ανάπτυξη ενός Περιφερειακού ηλεκτρονικού μητρώου δεδομένων για όλους τους μαθητές με αναπηρία Ενίσχυση του Κοινωνικού Συνεταιρισμού Περιορισμένης Κοινωνικής Ευθύνης (ΚΟΙΣΠΕ) που έχει ιδρυθεί στο πλαίσιο της ΠΟΒΑ με σκοπό την εργασιακή αποκατάσταση των ψυχικά πασχόντων ατόμων με δράσεις στους τομείς της εκπαίδευσης της πρόσβασης στο δομημένο περιβάλλον και κυρίως της ενημέρωσης και της ευαισθητοποίησης της κοινής γνώμης. Απασχόληση Με κύρια κατηγορία δικαιούχων τις ευπαθείς κοινωνικά ομάδες, το τρέχων Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού10 προώθησε ενέργειες προκατάρτισης, θεωρητικής κατάρτισης και πρακτικής άσκησης. Η δράση αυτή συνοδευόταν από την υποχρεωτική τοποθέτηση τουλάχιστον του 15% των καταρτισθέντων σε θέσεις εργασίας σχετικές με το αντικείμενο κατάρτισης, για χρονικό διάστημα τουλάχιστον 3 μηνών. Ανάλογες κινήσεις προτείνονται και για την επόμενη προγραμματική περίοδο. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

88 Παράλληλα, η ενεργοποίηση και κινητοποίηση τοπικών φορέων με στόχο την εξασφάλιση της δημιουργίας θέσεων απασχόλησης, όπως αυτή προωθείται μέσα από την εφαρμογή Τοπικών Σχεδίων για την Απασχόληση (ΤοπΣΑ)11, θα μπορούσε να συμπληρώσει τις παραπάνω δράσεις. Στο πλαίσιο αυτό, η δημιουργία τοπικών Αναπτυξιακών Συμπράξεων, μη κερδοσκοπικών εταιρειών στις οποίες συμμετέχουν μη Δημόσιοι και ιδιωτικοί φορείς, θα μπορούσαν να συνδράμουν ουσιαστικά στην εργασιακή ένταξη των ευάλωτων κοινωνικά ομάδων. Σε αυτό το πλαίσιο οφείλουν να επισημανθούν και τα ιδιαίτερα προβλήματα της περιφέρειας. Από 1η Σεπτεμβρίου 2011 καταργήθηκαν οι υγειονομικές επιτροπές πιστοποίησης αναπηρίας που λειτουργούσαν στους Φορείς Κοινωνικής ασφάλισης, στις Νομαρχίες και το Δημόσιο. Σύμφωνα με την Περιφερειακή Ομοσπονδία ΑμεΑ, όμως, ο αριθμός και η λειτουργικότητα των νέων Κέντρων Πιστοποίησης Αναπηρίας (ΚΕΠΑ) στη Μυτιλήνη, τη Σάμο και τη Χίο, δεν επαρκεί για να καλύψει τις ανάγκες των ατόμων με αναπηρία της περιφέρειας. Η κατάσταση είναι ιδιαίτερα προβληματική για τους αναπήρους απομακρυσμένων χωριών στα νησιά που δεν λειτουργεί το Κέντρο Πιστοποίησης. Η λειτουργία ΚΕΠΑ στην περιφερειακή ενότητα της Λήμνου θα άμβλυνε τα προβλήματα που έχουν προκύψει. Προτάσεις: Προώθηση ενεργειών προκατάρτισης, θεωρητικής κατάρτισης και πρακτικής άσκησης με υποχρεωτική τοποθέτηση τουλάχιστον του 15% των καταρτισθέντων σε θέσεις εργασίας σχετικές με το αντικείμενο κατάρτισης, για χρονικό διάστημα τουλάχιστον 3 μηνών. Δημιουργία τοπικών Αναπτυξιακών Συμπράξεων με στόχο την εργασιακή ένταξη των ευάλωτων κοινωνικά ομάδων. Βελτίωση της λειτουργικότητας των νέων Κέντρων Πιστοποίησης Αναπηρίας (ΚΕΠΑ) στη Μυτιλήνη, τη Σάμο και τη Χίο. Ίδρυση νέου ΚΕΠΑ στην περιφερειακή ενότητα της Λήμνου Ηλικιωμένοι (γεωγραφικά αποκλεισμένοι) Ως δημογραφική γήρανση ορίζεται η συνεχής αύξηση της αναλογίας των ηλικιωμένων ατόμων (65+) στο συνολικό πληθυσμό. Παράλληλα, η αύξηση αυτή συμβαδίζει με τη μείωση του ειδικού βάρους των παιδιών (0-14 ετών) στην πληθυσμιακή πυραμίδα. Επομένως, η δημογραφική ή πληθυσμιακή γήρανση συνιστάται στη δομική μεταβολή του πληθυσμού μιας περιοχής (ΕΔΚΑ, 2007). Ο δείκτης γήρανσης, δηλαδή η εκατοστιαία αναλογία του πληθυσμού με ηλικία άνω των 65 ετών, προς τον πληθυσμό με ηλικία κάτω των 14 ετών, είναι 1,60 για το Βόρειο Αιγαίο και 1,32 για τη χώρα. Επιπροσθέτως, ο Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

89 δείκτης εξάρτησης, δηλαδή η εκατοστιαία αναλογία του πληθυσμού ατόμων των ομάδων 0-14 ετών και 65 και άνω, ως προς τα άτομα ηλικίας ετών, είναι 54,9 για την Περιφέρεια και 49,9 για τη χώρα. Το πέρασμα από τη βιολογική γήρανση (ατομικό φαινόμενο) στη δημογραφική γήρανση (συλλογικό φαινόμενο), με άλλα λόγια, είναι ιδιαίτερα έντονο στο Βόρειο Αιγαίο. Τα ηλικιωμένοι άτομα είναι ιδιαζόντως ευάλωτα στην οικονομική κρίση. Ένας συνδυασμός παραγόντων όπως το χαμηλό εισόδημα, η μειωμένη σωματική ή διανοητική ικανότητα, η απομόνωση και η περιορισμένη πρόσβαση σε υπηρεσίες παίζουν σημαντικό ρόλο στην αύξηση του κινδύνου της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Ειδικότερα, στις μέρες μας, οι μειώσεις στο ύψος των συντάξεων, η αύξηση της φορολόγησης των ακινήτων, αλλά και η περιορισμένη - λόγω αναδιάρθρωσης - πρόσβαση στις υπηρεσίες παροχής υπηρεσιών υγείας, αναδεικνύουν την αναγκαιότητα λήψης συγκροτημένων προνοιακών πολιτικών από την Περιφέρεια, στοχευόμενων προς την ομάδα των ηλικιωμένων. Σε αυτό το πλαίσιο, αντλώντας από τις θέσεις των σχετικών Ευρωπαϊκών δικτύων αλλά και της ΕΕ, προτείνουμε τις εξής δράσεις (Age, Ageing Better in Europe, ΕΕ, 2008). Προτάσεις: Επαρκής ενίσχυση του εισοδήματος για την αποφυγή του κοινωνικού αποκλεισμού, και στήριξη της κοινωνικής παρουσίας και συμμετοχής. Βελτίωση της πρόσβασης (οικονομικής/γεωγραφικής) σε κοινωνικές υπηρεσίες. Αναγκαιότητα της συνέχισης των εξατομικευμένων προσεγγίσεων, τύπου «Βοήθεια στο Σπίτι» Εστίαση στην πρώτη περίοδο της συνταξιοδότησης καθώς, η μεταβατική αυτή περίοδος συνοδεύεται συνήθως από μια απότομη ρήξη των κοινωνικών δικτύων αλλά και από τη μείωση των ατομικών εισοδηματικών διαθέσιμων. Δημιουργία ενός «Κέντρου Πολλαπλής Εξυπηρέτησης Ηλικιωμένων» μια νέα δομή σε επίπεδο δήμου που συντονίζει σε ένα σημείο τις διάσπαρτες σχετικές υπηρεσίες κατευθύνοντας τους εξυπηρετούμενους. Δημιουργία του «Πανεπιστημίου της Τρίτης Ηλικίας» μια εκπαιδευτική δομή που παρέχει στον κάθε ηλικιωμένο πολίτη τη δυνατότητα να εγγραφεί σε εξατομικευμένα προγράμματα σπουδών διάρκειας δύο εξαμήνων στο πλησιέστερο της κατοικίας του ίδρυμα. Έναρξη τοπικών ομαδικών «Προγραμμάτων Φυσικής Άσκησης» οργανωμένων με βάση τις ιδιαίτερες φυσικές ανάγκες των ηλικιωμένων Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

90 Εβδομαδιαία προγράμματα στα τοπικά κανάλια τηλεόρασης που αφορούν τα θέματα που απασχολούν τα άτομα της Τρίτης Ηλικίας. Ρομά Τα προβλήματα των Ρομά στην Ελλάδα άρχισαν σχετικά πρόσφατα να δημοσιοποιούνται και να αντιμετωπίζονται. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα Ευρωπαϊκής έρευνας: Το 25,6 % των Ρομά της χώρας ζει σε κατοικίες που δεν πληρούν στοιχειώδεις προδιαγραφές καταλληλότητας, ενώ ένα επιπλέον 22% ζει σε αυτοσχέδιους καταυλισμούς. Το 35% του συνόλου του πληθυσμού ζει σε περιοχές με περιορισμένη πρόσβαση σε κοινωνικές υπηρεσίες. Το 42,2% του πληθυσμού είναι αναλφάβητο, ενώ μόνο το 17% των παιδιών είναι εγγεγραμμένα στην υποχρεωτική εκπαίδευση. Το 61,7 του πληθυσμού είναι άνεργο, ενώ ο σχετικός γυναικείος πληθυσμός απέχει στο σύνολό του από την επίσημη αγορά εργασίας (FSG, 2009). Τα παραπάνω στοιχεία αντανακλούν την οξύτητα του κοινωνικού αποκλεισμού που βιώνουν οι Ρομά στην ηπειρωτική χώρα. Η κατάσταση στα νησιά του Βορείου Αιγαίου δεν έχει καταγραφεί. Η εμπειρική παρατήρηση, όμως, αναδεικνύει ανάλογα έντονες εικόνες φτώχιας και αποκλεισμού. Στην περιφέρεια Βορείου Αιγαίου υπάρχουν διάσπαρτοι καταυλισμοί Ρομά στη Χίο, στη Λέσβο (Γέρα, Καρά Τεπέ) και στη Σάμο (Καρλόβασι), ενώ οι τοπικές εφημερίδες αναφέρονται συχνά στις αντιδράσεις των μόνιμων κατοίκων απέναντι στη δημιουργία προσωρινών αυτοσχέδιων καταυλισμών μετακινούμενων Ρομά. Οι πρώτες θετικές κινήσεις που αφορούν τη συζήτηση για τη μετεγκατάσταση της κοινότητας των Ρομά της Γέρας Λέσβου θα μπορούσαν να επεκταθούν και σε άλλες περιοχές της Περιφέρειας. H Εθνική Στρατηγική για την Κοινωνική Ένταξη των Ρομά ( ) προσφέρει το πλαίσιο για την υιοθέτηση ανάλογων ολοκληρωμένων παρεμβάσεων. Στο πλαίσιο αυτό η Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου θα μπορούσε να εξειδικεύσει τις κατευθύνσεις της εθνικής πολιτικής σε πολυτομεακά Σχέδια Δράσης. Σε δεύτερο επίπεδο η ευθύνη βρίσκεται στους Δήμους όπου συγκεκριμενοποιούν και εφαρμόζουν τις ολοκληρωμένες τοπικές παρεμβάσεις με τον συντονισμό των αρμόδιων Περιφερειών (Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλισης, 2011). Προτάσεις: Μετανάστες / Πρόσφυγες / Ασυνόδευτα Παιδιά Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

91 Από το 2011 που η πρόσβαση από το Νομό Έβρου δυσκόλεψε για τις μεικτές μεταναστευτικές ροές, αυξήθηκε ο αριθμός των ανθρώπων που προσπαθούν να προσεγγίζουν την Ευρώπη μέσω της θαλάσσιας οδού. Τα νησιά του βόρειο-ανατολικού αιγαίου αντιμετωπίζουν εκ νέου το ζήτημα της άφιξης σημαντικού αριθμού ανθρώπων που εισέρχονται στη χώρα χωρίς νομιμοποιητικά έγγραφα.. Επί της παρούσης, τα αστυνομικά και τα λιμενικά τμήματα των νησιών χρησιμοποιούνται σαν χώροι κράτησης και καταγραφής, χωρίς να έχουν τη δυνατότητα να ανταποκριθούν σε αυτό το ρόλο. Η ίδρυση Κέντρων Πρώτης Υποδοχής (ΚΕΠΥ) στα νησιά δεν έχει ολοκληρωθεί με αποτέλεσμα οι άνθρωποι αυτοί να παραμένουν υπό κράτηση σε συνθήκες εξαθλίωσης. Μεταξύ του πληθυσμού των νέο-αφιχθέντων βρίσκουμε ιδιαίτερα ευάλωτες ομάδες, όπως ασυνόδευτα παιδιά, οικογένειες με μικρά παιδιά, μονογονεακές οικογένειες, γυναίκες μόνες τους και ηλικιωμένους, οι οποίοι σε αρκετές περιπτώσεις παραμένουν άστεγοι και χωρίς καμία υποστήριξη ή περίθαλψη. Προκειμένου να βοηθηθούν οι νεοαφιχθέντες, κάτοικοι της Λέσβου προσέτρεξαν στο Δήμο και έλαβαν την άδεια να χρησιμοποιήσουν τις εγκαταστάσεις της κατασκήνωσης του ΠΙΚΠΑ για να φιλοξενηθούν προσωρινά τα άτομα με την μεγαλύτερη ανάγκη. Ο χώρος ονομάστηκε Χωριό του όλοι μαζί 12 και λειτούργησε αποκλειστικά με εθελοντικές προσφορές για την σίτιση και την διαμονή. Η πρωτοβουλία πήρε θετική δημοσιότητα από τα ΜΜΕ και λειτούργησε εύρυθμα μέχρι την παρέμβαση της Αστυνομίας που προχώρησε σε συλλήψεις των φιλοξενούμενων. Η συγκεκριμένη αλλά και άλλες αντίστοιχες πρωτοβουλίες στη Περιφέρεια του Βορείου Αιγαίου και ειδικότερα στα νησιά που αντιμετωπίζουν την μεγαλύτερη εισροή θα μπορούσαν να ενισχυθούν στα πλαίσια της αντιμετώπισης επειγόντων περιστατικών ακόμα και μετά την έναρξη λειτουργίας όλων των ΚΕΠΥ. Επίσης, το Πανεπιστήμιο του Αιγαίου θα μπορούσε να συμβάλει ουσιαστικά στην προσπάθεια αυτή. Προτάσεις: Σχετικά με τα ασυνόδευτα παιδιά, στη Λέσβο λειτουργεί Κέντρο Φιλοξενίας Ασυνόδευτων Ανηλίκων (ΚΦΑΑΑ) στην Αγιάσο, όπου παρέχονται εξειδικευμένες υπηρεσίες στήριξης. Η Μονάδα της Αγιάσου έχει τη δυνατότητα να φιλοξενήσει έως και 96 παιδιά. Οι φιλοξενούμενοι, όμως, τους θερινούς μήνες μπορεί να είναι πολύ περισσότεροι. Το πρόγραμμα χρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Προσφύγων, αλλά αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα χρηματοροής με αποτέλεσμα η λειτουργία του να έχει κατά καιρούς ανασταλεί. Οι συνεργασίες που έχουν αναπτυχθεί με Μ.Κ.Ο, συλλόγους και σωματεία καθώς και με εκπαιδευτικά ιδρύματα13 βοηθούν τη λειτουργία της μονάδας, αλλά δεν επαρκούν για να καλύψουν το χρηματοδοτικό της κενό. Πέρα από τις βασικές αυτές ανάγκες, η Μονάδα θα μπορούσε να στηριχτεί με μία σειρά από δράσεις (καλές πρακτικές) που έχουν εμφανιστεί στις χώρες της ΕΕ και εστιάζουν στις σχέσεις των τοπικών κοινοτήτων και των μεταναστών. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

92 Προτάσεις: Συμβολή της Περιφέρειας στην κάλυψη των πάγιων εξόδων λειτουργίας της δομής (πχ. θέρμανση, συντήρηση των εγκαταστάσεων κλπ). Ενίσχυση των κοινωνικών υπηρεσιών της Περιφέρειας με εξειδικευμένο προσωπικό, με στόχο την υλοποίηση πιλοτικού προγράμματος Επιτροπείας των ασυνόδευτων παιδιών του ΚΦΑΑ, στα πρότυπα της ΕΕ. Υιοθέτηση προγραμμάτων επαγγελματικής κατάρτισης προσανατολισμένων στις τοπικές ανάγκες (πχ. Μελισσοκομία, εναλλακτικές καλλιέργειες, ιχθυοκαλλιέργεια, τυροκομία κλπ) με στόχο την ένταξη των παιδιών αυτών στην τοπική κοινωνία. Διοργάνωση κοινών πολιτιστικών δραστηριοτήτων και ιδιαίτερα αθλητικών συναντήσεων, για μια πιο αυθόρμητη μορφή συνάθροισης που να ευνοεί τη συνύπαρξη και τη διαπολιτισμικότητα. Δημιουργία κέντρου πολυμέσων βασισμένο στο ελεύθερο λογισμικό ώστε να ενισχυθεί η κοινωνική συνοχή μέσα από τη διεύρυνση της επικοινωνίας μεταξύ του τοπικού πληθυσμού και των μεταναστών. Επιπροσθέτως, η δημιουργία ενός κέντρου πολυμέσων ευνοεί τη διάχυση των νέων τεχνολογιών στην Περιφέρεια και δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας. Η χρήση της ψηφιακής συμμετοχικής χαρτογραφίας, όπως αυτή προωθείται από το πρόγραμμα youmap14. Σε ένα πλαίσιο «διαπολιτισμικών ενεργειών» μια μικτή ομάδας νέων που συγκροτείται από ντόπιους κατοίκους και μετανάστες αποφασίζει τί θα πρέπει να χαρτογραφηθεί στην πόλη τους και πώς θα χαρτογραφηθεί, με αναφορά στις περιοχές, τα τοπικά θέματα και τις παρεχόμενες υπηρεσίες. Χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών Ο κοινωνικός αποκλεισμός θεωρείται τόσο ως αίτιο της στροφής προς τη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών, αλλά και ως συνέπεια έμμεση ή άμεση αυτής της χρήσης. Η πανελλήνια έρευνα στο μαθητικό πληθυσμό για τη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών που έγινε στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού προγράμματος ESPAD (2012) κατέγραψε σειρά αρνητικών τάσεων για τους νέους και τις νέες του Βορείου Αιγαίου. Η Περιφέρεια βρίσκεται στην πρώτη θέση πανελλαδικά στην «υπερβολική χρήση αλκοόλ», αλλά και στις πρώτες τρεις θέσεις ανάμεσα σε όλες τις περιφέρειες της χώρας στην «χρήση απαγορευμένων ουσιών» (ΕΠΙΨΙ, 2012: 68 και 69). Συγκεκριμένα, αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ο Νομός Λέσβου παρουσιάζει τα υψηλότερα ποσοστά στην χρήση εισπνεόμενων ουσιών (1η θέση) και στην κατανάλωση αλκοόλ (2η θέση), ο Νομός Σάμου παρουσιάζει ένα από τα υψηλότερα ποσοστά στην υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ και ο Νομός Χίου εμφανίζει ένα από τα υψηλότερα ποσοστά καπνίσματος. Σημαντικό είναι να αναφερθεί ότι η ηλικιακή ομάδα, η οποία συγκεντρώνει τα μεγαλύτερα ποσοστά χρήσης και στις τρεις κατηγορίες είναι αυτή των 17 έως 19 ετών. Ενδεικτικό της έντασης των ευρύτερων σχετικών προβλημάτων της Περιφέρειας Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

93 αποτελούν τόσο η παρουσία του Οργανισμού Κατά των Ναρκωτικών (ΟΚΑΝΑ) με Κέντρα Πρόληψης της Χρήσης των Εξαρτησιογόνων Ουσιών στη Λέσβο (Πνοή), στη Λήμνο (Πολιόχνη), στη Χίο και στην Σάμο (Φάρος), όσο και η λειτουργία της Μονάδας Συμβουλευτικής και Επανένταξης του Κέντρου Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων (ΚΕΘΕΑ) στη Λέσβο. Παράλληλα, με τη στήριξη του ΟΚΑΝΑ, το νοσοκομείο της Μυτιλήνης προβλέπεται σύντομα να προσφέρει φαρμακευτικές και υποστηρικτικές υπηρεσίες στους χρήστες ουσιών. Η συνδρομή της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου στις παραπάνω δομές έχει επιβεβαιωθεί με πολλούς τρόπους. Η Περιφέρεια, για παράδειγμα, καλύπτει το κόστος του ενοικίου της μονάδας του ΚΕΘΕΑ στη Μυτιλήνη. Παρόλα αυτά το ΚΕΘΕΑ της Μυτιλήνης, το οποίο καλύπτει και τις ανάγκες της Χίου, εμφανίζει δυσκολίες σε βασικές του λειτουργίες. Το ΚΕΘΕΑ της Μυτιλήνης τα τελευταία δύο χρόνια υποχρηματοδοτείται με αποτέλεσμα να προσφέρει μόνο τις υπηρεσίες της λεγόμενης πρώτης φάσης15. Παρότι, λοιπόν, στην Περιφέρεια θα εφαρμοστεί σύντομα η «θεραπεία υποκατάστασης» (ΟΚΑΝΑ), απουσιάζει η «ψυχοκοινωνική κατεύθυνση» της απεξάρτησης (ΚΕΘΕΑ), καθώς και οι συνοδευτικές αυτής διαδικασίες κοινωνικής επανένταξης. Η διεύρυνση των λειτουργιών του ΚΕΘΕΑ στη Μυτιλήνη και η αυτόνομη παρουσία του στη Χίου αποτελούν ορατούς και ρεαλιστικούς στόχους για την επόμενη προγραμματική περίοδο. Να σημειωθεί ότι σύμφωνα με τα στοιχεία της Γενικής Αστυνομικής Διεύθυνσης Βορείου Αιγαίου (παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα) τα σημαντικότερα αδικήματα κατά την περίοδο 2011 και 2012 επικεντρώνονται στην παραβίαση του Νόμου κατά των Ναρκωτικών. Πίνακας : Παραβατικότητα - Εγκληματικότητα στα νησιά της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου κατά τα έτη ΒΟΡΕΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ τελ/να απόπειρες εξιχνιάσεις τελ/να απόπειρες εξιχνιάσεις ΑΝΘΡΩΠΟΚΤΟΝΙΕΣ ΑΠΑΤΕΣ ΑΡΧΑΙΟΚΑΠΗΛΕΙΑ 1 1 ΒΙΑΣΜΟΙ ΕΚΒΙΑΣΕΙΣ ΕΠΑΙΤΕΙΑ ΖΩΟΚΛΟΠΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΠΑΡΑΧΑΡΑΓΜΕΝΩΝ Ν περί ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ Ν περί ΟΠΛΩΝ Ν περί ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΠΛΑΣΤΟΓΡΑΦΙΑ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΚΛΟΠΕΣ - ΔΙΑΡΡΗΞΕΙΣ ΚΛΟΠΕΣ ΤΡΟΧΟΦΟΡΩΝ ΛΗΣΤΕΙΕΣ Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

94 Από τα παραπάνω στοιχεία παρατηρούμε τη σχέση ανάμεσα στη χρήση ουσιών και την παραβατικότητα. Επίσης, από έρευνα στο Β. Αιγαίο (ΚΕΘΕΑ 2013) προκύπτει ότι άτομα στα οποία έχει διαπιστωθεί συνύπαρξη χρήσης ουσιών και προβλημάτων ψυχικής υγείας (συνοσηρότητα) είναι έκθετα σε πολλαπλούς παράγοντες υψηλού κινδύνου με ιδιαίτερη έμφαση στην αντικοινωνική στάση, στην διαταραχή της προσωπικότητας, στην εκδήλωση επιθετικής, βίαιης ή αυτοκτονικής συμπεριφοράς, σε αυτό-τραυματισμούς και μειωμένης ανταπόκρισης στη θεραπεία. Βιώνουν επίσης συχνά μέσα από αγχώδεις καταθλιπτικές διαταραχές και χρόνια χρήση νομίμων και παρανόμων ουσιών εξάρτησης έντονα συγχυτικά σύνδρομα καθώς και την επιδείνωση της κοινωνικής τους κατάστασης,. Παράλληλα, η ίδια έρευνα κατέδειξε τις αυξητικές τάσεις περιπτώσεων διπλής διάγνωσης που αφορά στη συνύπαρξη στο ίδιο άτομο ψυχικής διαταραχής και διαταραχής οφειλόμενης στη χρήση ψυχοδραστικών ουσιών. Η διάγνωση και η θεραπεία της συν-νοσηρότητας είναι δύσκολη διαδικασία καθώς η ουσιοεξάρτηση και η διαταραγμένη συμπεριφορά που προκαλεί κυριαρχούν συχνά στην κλινική εικόνα και παραποιούν τα ψυχιατρικά συμπτώματα. Επιπλέον, η χρήση ουσιών μπορεί να προκαλέσει ψυχιατρικά συμπτώματα που ελάχιστα διαφέρουν από εκείνα των ψυχιατρικών διαταραχών. Κοινή είναι η εκτίμηση των ειδικών της κλινικής πράξης με τους ειδικούς σε θέματα απεξάρτησης και ψυχοκοινωνικής υποστήριξης που εργάζονται σε αντίστοιχες δομές στο Β. Αιγαίο ότι τα άτομα που κάνουν χρήση ουσιών έχουν περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσουν κάποια ψυχική διαταραχή από ότι συμβαίνει στο γενικό πληθυσμό. Οι δυσκολίες εντοπίζονται κυρίως στο γεγονός ότι απουσιάζει η ταυτόχρονη διπλή γνώση από το προσωπικό των διαφορετικών δομών και συνεπώς καθίσταται αδύνατη η κοινή αντιμετώπιση περιστατικών με εμφανή συμπτώματα ψυχικής διαταραχής και εξάρτησης από ουσίες. Οι γνώσεις είναι εξειδικευμένες ανάλογα με το χαρακτήρα της δομής και η παρέμβαση στις περιπτώσεις αυτές καλύπτει μόνο ένα μέρος του προβλήματος και εκ των πραγμάτων παραμένει ελλιπής. Προκειμένου να αντιμετωπιστεί η αυξητική τάση των περιστατικών αυτών προτείνεται η ίδρυση ενός Ψυχοδιαγνωστικού Κέντρου ως μιας μονάδας που εξειδικεύεται στη διαπίστωση καταστάσεων συν-νοσηρότητας και την αντιμετώπιση της διπλής διάγνωσης. (Οι σχετικές ενέργειες για την ίδρυση Ψυχοδιαγνωστικού Κέντρου στην Περιφέρεια Αιγαίου και τη διασφάλιση χρηματοδοτικών εργαλείων έχουν ήδη ξεκινήσει από το ΚΕΘΕΑ, σύμφωνα και με το θεσμικό πλαίσιο σύστασης και λειτουργίας των προτεινόμενων Πολυδύναμων Ψυχοδιαγνωστικών Κέντρων, το οποίο απορρέει από τον νόμο υπ.αριθ του 2006 «Κώδικας Νόμων για τα Ναρκωτικά», άρθρο 55, βλ. ΚΕΘΕΑ, 2013). Ως προς την αναγκαιότητα ανάληψης συγκεκριμένων πρωτοβουλιών προς αυτήν την κατεύθυνση είναι και το γεγονός ότι οι χρήστες ουσιών χρήζουν ιδιαίτερης νοσηλείας και ψυχιατρικής ψυχολογικής αντιμετώπισης και δεν εισάγονται στα ψυχιατρικά τμήματα των νοσοκομείων. Η εξειδίκευση ως προς την ψυχιατρική αντιμετώπιση ή την θεραπευτική διαδικασία μέσω απεξάρτησης αναφέρεται από το σύνολο σχεδόν των συνεντεύξεων με ειδικούς της ψυχικής υγείας και αντιμετώπισης Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

95 περιστατικών χρήσης στην Περιφέρεια Β. Αιγαίου ΚΕΘΕΑ, 2013 ως ελλιπής κυρίως ως προς το ότι τα περιστατικά με υποψία ή σοβαρή ένδειξη διπλής διάγνωσης δεν αντιμετωπίζονται παράλληλα και υπό τη σκέπη μιας ενιαίας υπηρεσίας που αναλαμβάνει το ίδιο περιστατικό και έχει τη συνολική ευθύνη και εποπτεία της θεραπείας. Η έλλειψη δε μιας κοινής δομής που θα μπορούσε να συνεισφέρει σημαντικά στην αντιμετώπιση αυτού του διαρκώς αυξανόμενου προβλήματος νέων ανθρώπων παρατηρήθηκε από το σύνολο των συνεντευξιαζομένων. ειδικών δεδομένου ότι στις περιπτώσεις αυτές η μετακίνηση και διαμονή ασθενών εκτός των νησιών προκειμένου να απευθυνθούν σε θεραπευτικό πλαίσιο (για τις εξαρτήσεις εν γένει, αλλά και για τη διπλή διάγνωση) αποτελούν οικονομική και πρακτική επιβάρυνση για τον ενδιαφερόμενο και την οικογένεια του, και κατά συνέπεια, σπάνια επιλέγονται. Υπάρχουν, όμως και άλλες δυνατότητες δράσης. Η συνεργασία του Πανεπιστημίου Αιγαίου με το Κέντρο Πρόληψης και Αγωγής Υγείας «Φάρος» της Σάμου (2009)16 αφορά στην από κοινού εκπόνηση προγραμμάτων ευαισθητοποίησης της πρόληψης της χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών, καθώς και την κατάρτιση δεξιοτήτων σε θέματα που αφορούν την ψυχική υγεία. Τέτοιες μορφές συνεργασίας θα μπορούσαν, με τη στήριξη της Περιφέρειας, να επεκταθούν και σε άλλα νησιά δημιουργώντας εποικοδομητικές συνέργειες ευρύτερης εμβέλειας. Προτάσεις: Διεύρυνση των λειτουργιών του ΚΕΘΕΑ στη Μυτιλήνη. Αυτόνομη παρουσία του ΚΕΘΕΑ στη Χίο. Ίδρυση ενός Ψυχοδιαγνωστικού Κέντρου, μιας μονάδας που εξειδικεύεται στη διαπίστωση καταστάσεων συν-νοσηρότητας και την αντιμετώπιση της διπλής διάγνωσης (έχουν ήδη διασφαλιστεί οι όροι για τη λειτουργία του). Στήριξη της συνεργασίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου με τα κατά τόπους κέντρα πρόληψης, δημιουργώντας συνέργιες ευρύτερης κλίμακας. Νέες ανάγκες υπηρεσιών υγείας για την καταπολέμηση του γεωγραφικού αποκλεισμού Η καταπολέμηση του γεωγραφικού αποκλεισμού που βιώνουν πολίτες, οι οποίοι διαμένουν σε απομακρυσμένες και δυσπρόσιτες περιοχές των μεγαλύτερων νησιών της Περιφέρειας Β. Αιγαίου, αλλά και αυτοί που διαμένουν σε μικρά νησιά με περιορισμένες δυνατότητες πρόσβασης σε υπηρεσίες υγείας θα πρέπει να ενισχυθεί με δράσεις, οι οποίες έχουν ήδη εντοπισθεί από τους υπευθύνους των μονάδων υγείας και έχουν υπάρξει σχετικές δράσεις ( Η ενίσχυση στην κάλυψη των αναγκών αυτών αφορούν κυρίως στη διαμόρφωση και αντιμετώπιση νέων εκπαιδευτικών προτεραιοτήτων για το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό με σύγχρονα εκπαιδευτικά προγράμματα και εργαλεία. Στην κατεύθυνση αυτή προτείνεται να αναπτυχθούν καινοτόμες μέθοδοι κατάρτισης και εξ αποστάσεως Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

96 εκπαίδευσης (Distant Learning) καθώς και κατάρτιση ιατρών σε ιατρικές θεραπευτικές / χειρουργικές εφαρμογές με χρήση πολυμέσων και συσκευές εικονικής πραγματικότητας.. Επίσης προτείνεται ο σχεδιασμός και η υλοποίηση κοινών εκπαιδευτικών προγραμμάτων Σ.Ε.Κ. εργαζομένων σε Μονάδες υγείας της Περιφέρειας Β. Αιγαίου, η κατάρτιση στελεχών συνοδευτικών υποστηρικτικών υπηρεσιών και η ύπαρξη Νομοθετικού Πλαισίου που αφορά άτομα με ειδικές ανάγκες. Παράλληλα, στον τομέα ψυχικής και κοινωνικής υγείας είναι χρήσιμη η εκπαίδευση νοσηλευτικού προσωπικού για την υποστήριξη ψυχιατρικών ασθενών, η κατάρτιση επαγγελματιών υγείας για κοινωνική φροντίδα των ΑΜΕΑ καθώς και η εκπαίδευση σε ειδικές προσομοιώσεις συστημάτων υγείας και σε νέες δυνατότητες παροχής φροντίδας και περίθαλψης στο σπίτι. Δεδομένου ότι η διεξαγωγή των παραπάνω εκπαιδευτικών προγραμμάτων πραγματοποιείται με τη χρήση νέων συστημάτων και εργαλείων πληροφορικής και επικοινωνίας καθίσταται αναγκαία η εφαρμογή σύγχρονων εκπαιδευτικών μεθόδων για την κατάρτιση τεχνικών στον τομέα φροντίδας υγείας. Στο πλαίσιο αυτό επισημαίνεται η ανάγκη για την παρακολούθηση αλλαγών στη διάγνωση και την ταξινόμηση των νόσων ή/και στην αναδιάρθρωση των συστημάτων υγειονομικής περίθαλψης, Επιπλέον και προς την ίδια κατεύθυνση θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι διαγνωστικές δεξιότητες και ικανότητες, η εγκυρότητα και η αξιοπιστία των χρησιμοποιηθέντων διαγνωστικών εργαλείων και το χρονικό διάστημα που καλύπτουν οι μελέτες και έρευνες. Προτάσεις για συγχρηματοδότηση από τα Ευρωπαϊκά Ταμεία δράσεων για την ενίσχυση της ενεργού κοινωνικής ενσωμάτωσης ευπαθών κοινωνικών ομάδων: Αναβάθμιση των όρων και των προϋποθέσεων που ευνοούν την προσπελασιμότητα σε δομές κοινωνικής προστασίας και κοινωνικής υγείας από τους πολίτες, αλλά και από «αθέατους» πληθυσμούς, οι οποίοι διαπιστωμένα δεν έχουν επισκεφθεί τέτιες υποστηρικτικές δομές και δεν έχουν επωφεληθεί από τις δράσεις αυτές (άστεγοι, Ρομά). Βελτίωση της ποιότητας των κοινωνικών υπηρεσιών με την αξιοποίηση καλών πρακτικών ως προς την οργάνωση, τη λειτουργία και του συντονισμού δικτύου συμπληρωματικά παρεχομένων κοινωνικών υπηρεσιών one stop shops (ενιαία σημεία επαφής), αξιοποιώντας την εμπειρία από την Κοινοτική Πρωτοβουλία Equal και τα αποτελέσματα του Εθνικού Θεματικού Δικτύου για τη «Δικτύωση υπαρχουσών δομών για την υποστήριξη της απασχόλησης και της επιχειρηματικότητας». Σύνδεση και ένταξη πρωτοβουλιών για την καταπολέμηση του αποκλεισμού από την αγορά εργασίας με συγκεκριμένες δράσεις της κοινωνικής οικονομίας. Διευκόλυνση στη δημιουργία κοινωνικών επιχειρήσεων στο πλαίσιο εφαρμογής του νέου θεσμικού πλαισίου για την κοινωνική οικονομία και επιπλέον αξιοποίηση τοπικών αναπτυξιακών προγραμμάτων. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

97 Ανάπτυξη τοπικών προγραμμάτων κοινωφελούς σκοπού και υποστήριξη κοινωνικών δομών αλληλεγγύης που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης (κοινωνικά παντοπωλεία, κοινωνικά ιατρεία κλπ). Ενίσχυση δομών υγειονομικής περίθαλψης και ψυχικής υγείας. Επιπλέον, θεσμική και χρηματοδοτική υποστήριξη των δομών κοινωνικής αλληλεγγύης που δημιουργήθηκαν για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης. Ενίσχυση της ίσης μεταχείρισης και μη διάκρισης στον κοινωνικό και επαγγελματικό χώρο, σύμφωνα με τις κοινοτικές οδηγίες και την ελληνική νομοθεσία που έχει εναρμονισθεί από το 2005 σε αυτές. Αξιοποίηση των αποτελεσμάτων από το Εθνικό Θεματικό Δίκτυο της Κ.Π Equal «Διαχείριση της διαφορετικότητας στον κοινωνικό και εργασιακό χώρο» 2. 2 Αντιστροφή του παραδοσιακού μοντέλου ανάπτυξης στην Περιφέρεια. Ενδογενής ανάπτυξη και κοινωνική οικονομία Η παρατεταμένη οικονομική κρίση στη χώρα μας ανέδειξε όχι μόνο τα δυσεπίλυτα προβλήματα που παρουσιάζονται πλέον σύμφυτα με την επιλογή και εφαρμογή ενός αναποτελεσματικού και ενίοτε επιβλαβούς αναπτυξιακού μοντέλου που κυριάρχησε τις τελευταίες δεκαετίες, αλλά κυρίως τα αδιέξοδα του μοντέλου αυτού, το οποίο βασίστηκε στην πρόσκαιρη κερδοφορία, την υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων με ανυπολόγιστες περιβαλλοντικές συνέπειες καθώς και τις τεράστιες κοινωνικές και περιφερειακές ανισότητες. Σε μεγάλο βαθμό ακόμη και τα ζητήματα δημοσιονομικής ισορροπίας, διόγκωσης και αδυναμίας διαχείρισης του δημοσίου χρέους και απορρύθμισης στην αγορά εργασίας αποδεικνύουν ότι δεν έχει τεθεί σε εναλλακτική συμπληρωματική τροχιά η βάση της κοινωνικής και οικονομικής πολιτικής μέσα από τις προοπτικές μιας νέας μορφής κοινωνικής ανάπτυξης. Μια κοινωνική ανάπτυξη που να αξιοποιεί μέσα από μορφές κοινωνικής οικονομίας νέα και επικερδή σε κοινωνικό επίπεδο παραγωγικά συστήματα, τα οποία γεννούν τις πλέον πραγματιστικές προοπτικές ανάταξης της περιφερειακής οικονομίας, συντελούν στη διατήρηση της ουσιαστικής κοινωνικής συνοχής και αντιμετωπίζουν σε ικανό βαθμό τα αδιέξοδα στη σημερινή δυσμενή συγκυρία. Με τα δυσεπίλυτα προβλήματα που προκάλεσε το μεταπολεμικό μοντέλο ανάπτυξης καθίσταται επιτακτική η ανάγκη της επαναπροσέγγισης της ίδιας της ανάπτυξης, με την προοπτική να περικλείει την προώθηση και εφαρμογή νέων μορφών οικονομικής δραστηριότητας που να εντάσσονται οργανικά στον αναπτυξιακό σχεδιασμό και τους συνολικούς κοινωνικούς και οικονομικούς στόχους των Περιφερειών και των τοπικών κοινοτήτων. Η προοπτική αυτή, η οποία έχει δοκιμαστεί επιτυχημένα σε πολλές ευρωπαϊκές Περιφέρειες, αναπροσαρμόζει τους αναπτυξιακούς στόχους και ενισχύει συστήματα συμμετοχικής διακυβέρνησης που λειτουργεί σύμφωνα με τους περιβαλλοντικούς όρους της ανάπτυξης και την αναθεωρημένη αντίληψη στα ζητήματα λήψης αποφάσεων. Παράλληλα προωθείται η κοινωνική εμπιστοσύνη, η αξιοποίηση του Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

98 κοινωνικού κεφαλαίου, η αναβάθμιση των κοινωνικών υπηρεσιών προς τους πολίτες των τοπικών κοινωνιών και ο σεβασμό και τη διατήρηση της πολιτισμικής αξίας των επιμέρους τοπικών κοινοτήτων. Στη μεταστροφή αυτή του πολιτικού και οικονομικού περιβάλλοντος, στο οποίο η κοινωνική αλληλεγγύη εγγράφεται όχι ως αφηρημένη έννοια, αλλά ως θεμελιώδης συστατική και προγραμματική αρχή η αναδιοργάνωση της επιχειρηματικότητας μέσα από μορφές κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας αποκτά νέο περιεχόμενο στις κοινωνικές σχέσεις στην πολιτική και οικονομική ζωή. Η επιτυχία αυτού του μοντέλου αναδιοργάνωσης του κοινωνικοπολιτικού και οικονομικού ιστού εντάσσεται, σε έναν ανασχεδιασμό του διακυβερνητικού πολιτικού πλαισίου της οργάνωσης και λειτουργίας του κράτους σε περιφερειακό επίπεδο, που προσδιορίζει τις πολιτικές του προτεραιότητες στη χωρική εμβέλεια των Περιφερειών μέσα από τη διεύρυνση της δημοκρατικής βάσης στην επιλογή και υλοποίηση στόχων σε όλα τα επίπεδα της πολιτικής και της κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης Η δυναμική της Κοινωνικής Οικονομίας στην περιφερειακή ανάπτυξη Μια πρόσφατη (Μάρτιος 2011) γνωμοδότηση της Επιτροπής των Περιφερειών με θέμα: «Η ευρωπαϊκή πλατφόρμα για την καταπολέμηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού» σημειώνει στο κεφάλαιο Κοινωνική οικονομία, κοινωνική καινοτομία και πειραματισμός ότι η Επιτροπή των Περιφερειών επικροτεί τη συμβολή της κοινωνικής οικονομίας, του εθελοντισμού και της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης από την άποψη της προστιθέμενης αξίας που αποφέρουν στις Περιφέρειες. Επιπλέον, αναγνωρίζει τη σημασία στήριξης της κοινωνικής οικονομίας και των κοινωνικών επιχειρήσεων ως μέσων για τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας και της βιωσιμότητας της απασχόλησης. Όπως και αντίστοιχα κείμενα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής η Επιτροπή των Περιφερειών προτείνει μια περιγραφή, η οποία βασίζεται περισσότερο σε αρχές και λιγότερο σε ένα απολύτως στενό και αυστηρά προσδιορισμένο κανονιστικό πλαίσιο. Οι αρχές αυτές είναι κοινές στα περισσότερα κράτη μέλη, πέρα από την ποικιλομορφία των πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών επιλογών, καθώς και την ικανότητα καινοτομίας των κοινωνικών επιχειρηματιών. Επιπλέον υπογραμμίζεται η αναγνωρίζεται η συμβολή της κοινωνικής οικονομίας ως βασικού παράγοντα για την υλοποίηση των στόχων της στρατηγικής της Λισαβόνας που σχετίζονται με: την οικονομική ανάπτυξη της ΕΕ, την απασχόληση, το ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο (συνδυασμός βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης και συνεχούς βελτίωσης των συνθηκών διαβίωσης και εργασίας), την οικονομική, κοινωνική, εδαφική και περιβαλλοντική συνοχή και την καινοτομία (τεχνολογική, κοινωνική, διοικητική και περιβαλλοντική). Στο πλαίσιο αυτών των αρχών ως Κοινωνική Οικονομία θεωρείται ο ενεργός οικονομικός χώρος που δραστηριοποιείται μεταξύ του ιδιωτικού και του δημόσιου τομέα της οικονομίας και στον οποίο αναπτύσσονται συμμετοχικές οικονομικές πρωτοβουλίες που εντάσσονται στο συνολικό αναπτυξιακό σχεδιασμό για την κάλυψη κοινωνικών αναγκών και την ικανοποίηση κοινωνικών στόχων. Οι δραστηριότητες αυτές λαμβάνουν υπόψη τους τη συνολική κοινωνική ανάπτυξη και συνοχή στις τοπικές κοινωνίες Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

99 δίνοντας προτεραιότητα στις ανάγκες των ανθρώπων, στην απασχόληση, στο περιβάλλον και στον πολιτισμό και στην εξυπηρέτηση του συλλογικού οφέλους, ή τουλάχιστον στη εξυπηρέτηση των μελών, τα οποία κάθε φορά απαρτίζουν τους κοινωνικούς αυτούς φορείς. Η βασική αρχή στην οποία θεμελιώνονται οι δραστηριότητες είναι η αρχή της δημοκρατικής οργάνωσης, που εκτείνεται σε μια ευρεία κοινωνική βάση και υιοθετεί συλλογικά κριτήρια κατανομής κερδών. Η οικονομική βάση αυτής της συνεργασίας στηρίζεται στα χαρακτηριστικά μιας νέας μεικτής οικονομίας, η οποία μπορεί να διασφαλίζει αποτελεσματικά οφέλη στην περίπτωση που εκσυγχρονιστούν σε βάθος οι ήδη υπάρχοντες προνοιακοί θεσμοί και οι διαδικασίες άσκησης κοινωνικής πολιτικής.17 Η εναλλακτική και συμπληρωματική αυτή οικονομική δραστηριότητα εγγράφεται ως αναπόσπαστο κομμάτι του Ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου και διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο στους στόχους της Ευρωπαϊκής πολιτικής για κοινωνική ανάπτυξη, απασχόληση, κοινωνική συνοχή, νέο επιχειρηματικό πνεύμα και κοινωνική διοίκηση. Συνδέει επίσης τους οικονομικούς και τους κοινωνικούς φορείς, με το να εδραιώνει συνεργασίες με το δημόσιο τομέα, τις ιδιωτικές επιχειρήσεις και τα σωματεία με σκοπό την επίτευξη μεγαλύτερης συνοχής, ενώ βοηθά τις επιχειρήσεις να αποκτήσουν μία τοπική πρόσβαση στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία. Η κοινωνική οικονομία, δηλαδή η μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα οικονομική δραστηριότητα μικρών και μεσαίων παραγωγών, η οποία εξασφαλίζει δίκαιες τιμές, εύλογο κέρδος και αξιοπρεπές εισόδημα στους παραγωγούς, έχει πολλές δυνατότητες ανάπτυξης στις Περιφέρειες της χώρας μας και, μάλιστα, άμεσα. Ήδη, η αύξηση των ποσοστών της ανεργίας και της φτώχειας στην Ευρώπη έχει ως αποτέλεσμα μεταξύ άλλων και την εμφάνιση νέων μορφών κοινωνικών επιχειρήσεων καταπολέμησης του κοινωνικού αποκλεισμού και φορέων καινοτομιών, ως αντιστάθμισμα κάλυψης νέων αναγκών, ενόψει μάλιστα της αδυναμίας των κρατών να σχεδιάσουν αποτελεσματικές πολιτικές,18 κυρίως αυτές που αφορούν στην τοπική ανάπτυξη, στην ενσωμάτωση μακροχρόνια ανέργων και στην καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού. Η κοινωνική οικονομία, συμπεριλαμβανομένων των συνεταιρισμών, των ταμείων αλληλασφάλισης, μη κερδοσκοπικών ενώσεων ιδρυμάτων και κοινωνικών επιχειρήσεων παρέχει ένα ευρύ φάσμα προϊόντων και υπηρεσιών σε ολόκληρη την Ευρώπη και δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας. Η πολιτική της Ε.Ε στον τομέα αυτό στοχεύει στη δημιουργία ενός ευνοϊκού ρυθμιστικού περιβάλλοντος για τις επιχειρήσεις της κοινωνικής οικονομίας, έτσι ώστε να αναπτυχθούν μαζί με άλλες επιχειρήσεις. 19 Η οικονομική και κοινωνική σημασία των επιχειρήσεων της κοινωνικής οικονομίας καθώς και η σπουδαιότητά τους αυξάνεται με την αντιμετώπιση των νέων κοινωνικών αναγκών που προκύπτουν και τις θετικές συνέπειες στη δημιουργία και προσφορά θέσεων εργασίας, στέγης, και κοινωνικών υπηρεσιών σε ευπαθείς ομάδες της τοπικής κοινωνίας και ιδιαίτερα σε φθίνουσες περιοχές. Έτσι, η κοινωνική οικονομία υπηρετεί παράλληλα την πραγματοποίηση των στόχων της κοινωνικής πολιτικής και της πολιτικής για την απασχόληση. Στην κατεύθυνση αυτή και στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες η ιδιαιτερότητα ως προς τη διαχείρισή των πολιτικών αυτών οδήγησε στη δημιουργία μιας νέας προσδοκίας όσον αφορά στην παροχή υπηρεσιών γενικού οφέλους με πιο αποτελεσματικό τρόπο παράλληλα με τις δυνατότητες του κράτους. Αυτό το σημείο ξεχωρίζει και στις Εκθέσεις της Οικονομικής και κοινωνικής Επιτροπής. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

100 Ανεξάρτητα από τη νομική υπόσταση των φορέων που συναπαρτίζουν κοινωνικά αλληλέγγυες οικονομικές παρεμβάσεις οι οργανισμοί της Κοινωνικής Οικονομίας δημιουργούν θέσεις απασχόλησης σύμφωνα με τις αρχές της κοινωνικής αλληλεγγύης (εργασιακή ενσωμάτωση των κοινωνικών ομάδων που είναι αποκλεισμένες από την αγορά εργασίας), ενώ σε πολλές περιπτώσεις παρέχουν κοινωφελείς υπηρεσίες. Πάνω από όλα χαρακτηρίζονται από το σκοπό τους: ένα διαφορετικό τρόπο διοίκησης και διαχείρισης που διαρκώς συνδυάζει το κοινό συμφέρον, την οικονομική επίδοση και τη δημοκρατική λειτουργία, ενώ οι νέες μορφές επιχειρήσεων μοιράζονται τις αξίες που ορίζονται από το ευρωπαϊκό καταστατικό αρχών της Κοινωνικής Οικονομίας, την ευρεία κοινωνική βάση, τη βιώσιμη ανάπτυξη, την ποιότητα και σταθερότητα των θέσεων εργασίας και την υιοθέτησης συλλογικών κριτηρίων κατανομής των κερδών Κοινωνικές Επιχειρήσεις Ο τομέας της Κοινωνικής Επιχειρηματικότητας αποτελεί ένα εναλλακτικό και ελπιδοφόρο πεδίο για την αντιμετώπιση προβλημάτων που απορρέουν από την εξέλιξη των κοινωνικών και οικονομικών συστημάτων. Ιδιαίτερα, σε μια περίοδο κρίσης στην αγορά εργασίας ο τομέας της αυτός συντελεί στην ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και του τοπικού κοινωνικού κεφαλαίου και ανταποκρίνεται σε ανάγκες που δεν καλύπτονται από την αγορά ή το κράτος. Αποτελεί δε μια δυνητική πηγή απασχόλησης, κυρίως για τα άτομα που βρίσκονται ή κινδυνεύουν από κοινωνικό και εργασιακό αποκλεισμό. Οι κοινωνικές επιχειρήσεις, αποτελούν εθελοντικά συστήματα μικρής κλίμακας υποδομών και χαμηλής έντασης συμφέροντος και συνεπώς η συνοχή και η αξιοπιστία τους βασίζεται στη βούληση και την αυτοδέσμευση των εταίρων, χωρίς υψηλό συμφέρον και κέρδος. Σημαντικό ρόλο στην επιτυχία της κοινωνικής επιχειρηματικότητας και των κοινωνικών επιχειρήσεων, διαδραματίζει η εγκατάσταση συλλογικών συστημάτων, όπως τα τοπικά σύμφωνα ποιότητας, τα τοπικά συστήματα ανταλλαγών, τα δίκτυα ηθικού δικαίου εμπορίου που λειτουργούν βάσει συμφωνιών τιμής και βέβαια οι κοινωνικοί θεσμοί, όπως η κοινωνική αριστεία και η ανάπτυξη επίσης συστημάτων εταιρικής κοινωνικής περιβαλλοντικής ευθύνης. Η ανάπτυξη επίσης πολιτικών αγοράς σε σχέση με την διεύρυνση του πελατολογίου και την εφαρμογή πολιτικών ευέλικτης ανταγωνιστικότητας βασισμένης στην κοινωνική ζήτηση και την ποιότητα, είναι ιδιαίτερα σημαντικές για την επιτυχία ορισμένων κλάδων κοινωνικών επιχειρήσεων. Η ανάπτυξη συνθηκών αμφίδρομου οφέλους είναι ένα ακόμη υποστηρικτικό ζητούμενο για την κοινωνική επιχειρηματικότητα. Επίσης, η εσωτερική διοίκηση και η εφαρμογή οικονομιών κλίμακας ισχύει και για τις κοινωνικές επιχειρήσεις, όπως και η παράλληλη εφαρμογή πολιτικών διαφάνειας, κυρίως οικονομικής και πολιτικής, στη βάση της λογιστικής, φορολογικής και ασφαλιστικής πολιτικής της κοινωνικής επιχείρησης. Τέλος η δημοσιότητα και η πρόσβαση του κοινού στην κοινωνική επιχείρηση συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό στην επιτυχία της. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

101 Η «κοινωνική επιχείρηση» αφορά μια οικονομική και εμπορική δραστηριότητα που λαμβάνει υπόψη ιδιαίτερα το κοινό συμφέρον, ενώ συχνά εκφράζεται με υψηλό επίπεδο κοινωνικής καινοτομίας. Ο τρόπος παραγωγής των αγαθών ή υπηρεσιών επιδιώκει παράλληλα έναν κοινωνικό στόχο, όπως την καταπολέμηση της κοινωνικής περιθωριοποίησης και του αποκλεισμού από την αγορά εργασίας, μέσα από την κοινωνική και επαγγελματική ένταξη μειονεκτούντων και χαμηλής εξειδίκευσης ατόμων. Ο τρόπος οργάνωσης των κοινωνικών επιχειρήσεων υπακούει σε συμμετοχικές αρχές και στην κοινωνική δικαιοσύνη και αφορά οντότητες με ειδικό νομικό καθεστώς (συνεταιρισμοί, ιδρύματα, ενώσεις, αλληλασφαλιστικές εταιρείες), καθώς και κοινωνικές επιχειρήσεις υπό μορφή ιδιωτικών εταιρειών που προσβλέπουν στην ανάπτυξη βιώσιμων θέσεων απασχόλησης και την ενίσχυση των τοπικών κοινωνικών υπηρεσιών. Οι κοινωνικές επιχειρήσεις συμμετέχουν, μέσω της κοινωνικής καινοτομίας, στην «έξυπνη» ανάπτυξη ανταποκρινόμενες σε ανάγκες που δεν έχουν ικανοποιηθεί ακόμη, λαμβάνοντας υπόψη τις περιβαλλοντικές και κοινωνικές επιπτώσεις των δραστηριοτήτων τους Το μεγαλύτερο μέρος του πλεονάσματος των κοινωνικών επιχειρήσεων προορίζεται για την επίτευξη στόχων βιώσιμης ανάπτυξης και σύμφωνα με τους όρους για τη διασφάλιση της κοινωνικής συνοχής συμβάλλοντας στην επίτευξη των στόχων της στρατηγικής «Ευρώπη 2020» και των κοινωνικών και οικονομικών αλλαγών. Οι αλλαγές αυτές προϋποθέτουν ευρύτερη εθελοντική και κοινωνική συμμετοχή, διαχειριστική αυτονομία και ανεξαρτησία καθώς και υπεράσπιση και εφαρμογή των αρχών της αλληλεγγύης και της ευθύνης στην ανάπτυξη επιχειρηματικής δραστηριότητας. Το εναλλακτικό αυτό επιχειρηματικό μοντέλο μπορεί να προσφέρει ένα αντίβαρο στο συμβατικό μοντέλο της αγοράς σε ό,τι αφορά την πραγματοποίηση κοινωνικών στόχων. Σήμερα ο όρος κοινωνική οικονομία χρησιμοποιείται με δύο τρόπους: (α) ως όρος αναφερόμενος σε επιχειρήσεις που λειτουργούν υπό συγκεκριμένες νομικές μορφές, ανεξαρτήτως αντικειμένου δράσης, των οποίων το κέρδος δεν προκύπτει από επενδυτικό κεφάλαιο (β) ως όρος αναφερόμενος μόνο σε επιχειρήσεις κοινωφελούς δράσης, ανεξαρτήτως νομικής μορφής, όπου το κέρδος (εφόσον υπάρχει) επανεπενδύεται στην επιχείρηση προκειμένου να συμβάλει στην καλύτερη επίτευξη των σκοπών της. Η ιδιαιτερότητα της κοινωνικής επιχείρησης είναι ότι συνδυάζει επιχειρηματικό πνεύμα και κοινωνικό σκοπό σε ένα μείγμα οικονομικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων που τη διαφοροποιεί τόσο από την κλασική επιχείρηση όσο και από τις παραδοσιακές μορφές μη κερδοσκοπικών ενώσεων. Οι επιχειρήσεις αυτές μπορούν να δημιουργήσουν πρόσθετη απασχόληση, επειδή καλύπτουν νέες ανάγκες οφειλόμενες σε κοινωνικές αλλαγές (δημογραφικές τάσεις, γήρανση πληθυσμού, μεγάλα ποσοστά γυναικείας απασχόλησης, μεγάλος αριθμός μονογονεϊκών οικογενειών). Έχοντας ως χαρακτηριστικό την καινοτομία, οι κοινωνικές επιχειρήσεις επεκτάθηκαν σε νέα πεδία όπως σε υπηρεσίες γειτνίασης, αναδόμησης προβληματικών συνοικιών, βοήθειας ηλικιωμένων ατόμων και των ατόμων με ειδικές ανάγκες, επαγγελματικής ενσωμάτωσης ατόμων χαμηλού μορφωτικού επιπέδου καθώς και στο εμπόριο, την ηθική και αλληλέγγυα χρηματοδότηση, κ.α. Με τον τρόπο αυτό η κοινωνική οικονομία αποβλέπει παράλληλα στην πραγματοποίηση των στόχων της κοινωνικής πολιτικής ή της πολιτικής της Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

102 απασχόλησης, ενώ η καινοτομία τους συνδέεται συχνά με την αξιοποίηση της ευρηματικότητας των κοινωνικών επιχειρηματιών για νέους τρόπους κάλυψης εκείνων των κοινωνικών αναγκών που δεν ικανοποιούνται από την αγορά ή από τον δημόσιο τομέα Υφιστάμενη κατάσταση του τομέα της Κοινωνικής Οικονομίας στην Ελλάδα. Προοπτικές σε Περιφερειακό επίπεδο Όσον αφορά στην Ελλάδα, κοινή είναι η διαπίστωση ότι ο τομέας της Κοινωνικής Οικονομίας δεν αποτελεί έναν «διακριτό τομέα», καθώς το έλλειμμα ή η απροσδιοριστία του πολιτικού σχεδιασμού για τη δημιουργία ενός λειτουργικού και ευέλικτου πλαισίου που να προβλέπει την πολιτική, θεσμική και διοικητική στήριξη των πρωτοβουλιών που αναλαμβάνονται και δυνητικά εντάσσονται στον τομέα αυτόν. είναι κάτι παραπάνω από εμφανές. Αυτό επιβεβαιώνεται επίσης από το γεγονός ότι ο τομέας αυτός δεν εμφανίζεται σε καμία από τις επίσημες στατιστικές ως διακριτή κατηγορία κάτι που επίσης επιβεβαιώνει ότι στερεοτυπικά ταυτίζεται συχνά με φιλανθρωπικούς σκοπούς. Και βέβαια τα στερεότυπα αυτά, αρνητικά ή λανθάνοντα, εμποδίζουν πολλές φορές την σωστή προβολή του τομέα αλλά και την ανάπτυξη συνεργασιών με οικονομικό αντικείμενο μεταξύ φορέων της κοινωνικής οικονομίας και φορέων του ιδιωτικού τομέα. Παραμένει λοιπόν ένας τομέας που σε μεγάλο βαθμό αυτοπροσδιορίζεται και αυτοεννοιολογείται σε ad hoc πρωτοβουλίες και τύπους παρεμβάσεων που ενσωματώνουν τα βασικά χαρακτηριστικά της κοινωνικής ανάπτυξης σε περιφερειακό και τοπικό κυρίως επίπεδο. Πρόκειται για δραστηριότητες που εντάσσουν το όλο πλέγμα των παρεμβάσεών τους κυρίως σε Κοινοτικές Οδηγίες που υλοποιούνται μέσω διακρατικών εταιρικών σχημάτων και συμπράξεων και διατηρούν την επιχειρησιακή και εν μέρει τη θεσμική νομιμοποίηση των Ευρωπαϊκών Πολιτικών, ή τουλάχιστον επιδιώκουν μέσω αυτών την αναγνώρισή των δραστηριοτήτων αυτών, ως ενταγμένων στο πεδίο της κοινωνικής οικονομίας Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι η γνώση και τα δεδομένα που υπάρχουν για τον τομέα αυτόν είναι ελλιπή, αλλά επίσης περιορισμένα και διάσπαρτα και δεν υπάγονται σε μια ενιαία λογική και πολιτική συγκρότηση, ώστε να κατηγοριοποιηθούν και να ερευνηθούν με την ίδια μεθοδολογία, ούτε διαπιστώνεται μια ουσιαστική θεσμική διαβούλευση με τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών. Εκπλήσσει πραγματικά το γεγονός ότι ενώ όπως αποδεικνύεται τέτοιες πρωτοβουλίες, πέρα από τα σημαντικά οφέλη που έχουν συζητηθεί προηγουμένως συμβάλλουν στην αντιμετώπιση των σοβαρών προβλημάτων της ανεργίας, της περιθωριοποίησης, του κοινωνικού αποκλεισμού και των διακρίσεων η εγχώρια πολιτική πραγματικότητα δεν έχει θέσει σοβαρά τις βάσεις για μια θεσμική αντιμετώπιση και ενός κανονιστικού πλαισίου για την οργάνωση και λειτουργία ενός τομέα, ο οποίος, λόγω της θεσμικής ασάφειας21 που τον περιβάλλει και την απουσία ευνοϊκού υποστηρικτικού πλαισίου δεν μπορεί να επιτύχει εκείνες τις αποδόσεις που θα μπορούσε να έχει προβλέψει. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι πολλές από τις πρωτοβουλίες αυτές είτε εξαντλούν τις δυνατότητές τους, ματαιώνονται, ή ακυρώνονται στην πορεία, είτε αντιμετωπίζουν Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

103 προβλήματα ανανέωσης, δημόσιας αναγνώρισης και διασύνδεσής τους με ευρύτερα παραγωγικά συστήματα και με οργανισμούς ή επιχειρήσεις του κράτους. Παρά ταύτα, στο πλαίσιο Κοινοτικών Πρωτοβουλιών συστάθηκαν Τοπικά Συμβούλια Κοινωνικής Επιχειρηματικότητας με την παγίωση συνεργασιών και δικτύων φορέων σε τοπικό επίπεδο, με σκοπό την ενίσχυση του κοινωνικού τομέα και την καταπολέμηση του αποκλεισμού από την αγορά εργασίας ευπαθών ομάδων. Τα Τοπικά Συμβούλια με τη διευρυμένη συμμετοχή φορέων της τοπικής κοινωνίας και αγοράς μπορούν να αναπτύσσουν θεματικό διάλογο, αξιοποιούν συγκεκριμένο ερευνητικό υλικό για την κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη των περιοχών και επεξεργάζονται τρόπους για την ενθάρρυνση της ζήτησης στην αγορά εργασίας, καθώς και για την ίδρυση κοινωνικών επιχειρήσεων σε τοπικό επίπεδο. Σημειώνεται ότι το Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς , στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού» επιχειρεί να ενισχύει τον περιφερειακό σχεδιασμό για την κοινωνική επιχειρηματικότητα και την υλοποίηση δράσεων στον τομέα της κοινωνικής οικονομίας με τη χρηματοδότηση ολοκληρωμένων πρωτοβουλιών στην κατεύθυνση αυτή. Μια πραγματικότητα που κατέστησε επιτακτική την ανάγκη για την εκπόνηση θεσμικού, κανονιστικού, διοικητικού και δημοσιονομικού πλαισίου στη χώρα μας με στόχο την προώθηση της κοινωνικής οικονομίας και τη διευκόλυνση της ίδρυσης και λειτουργίας κοινωνικών επιχειρήσεων (βλ. το νέο θεσμικό πλαίσιο παρακάτω). Μεταξύ άλλων, θα πρέπει να συγκεκριμενοποιηθεί ο προσδιορισμός κριτηρίων καθορισμού των κοινωνικών επιχειρήσεων και ο έλεγχος αυτών, η ανάπτυξη σύγχρονων μεθόδων και εργαλείων χρηματοδότησης και δικτύωσή τους με δημόσιο, ιδιωτικό τομέα και ΟΤΑ, καθώς και η διερεύνηση δυνατοτήτων ανάθεσης υπηρεσιών από φορείς δημόσιου και ιδιωτικού τομέα σε κοινωνικές επιχειρήσεις. Μεταξύ των άλλων, ιστορικοί, πολιτισμικοί και οικονομικοί όροι εξηγούν γιατί η κοινωνία των πολιτών δεν βρήκαν πρόσφορο έδαφος στην Eλλάδα. H ίδια η έννοια του συνεταιρισμού και η πρακτική του, που αποτελεί την καρδιά της κοινωνικής οικονομίας, δεν επεκτάθηκε ιδιαίτερα έξω από τον αγροτικό τομέα, ενώ ένα μικρό μερίδιο κατέχουν οι συνεταιριστικές τράπεζες που έχουν δημιουργήσει συγκεκριμένο χρηματοδοτικό προϊόν εναλλακτικής μικρο-πίστωσης, μέσω του οποίου παρέχονται μικρά δάνεια σε αδύναμους οικονομικά επιχειρηματίες και ακόμη μικρότερο τα ταμεία υγείας και οι συνεταιριστικές οργανώσεις παραγωγής, Μέσα από ευρήματα ερευνών προτείνεται μεταξύ άλλων προς την Πολιτεία (βλ. «Εθνικό Θεματικό Δίκτυο για την Κοινωνική Οικονομία») η δημιουργία νομοθετικού πλαισίου για τις εναλλακτικές πιστώσεις, τη σύσταση ειδικού ταμείου κοινωνικής οικονομίας για δάνεια και εγγυήσεις, ενθάρρυνση της δημιουργίας Κοινωνικού Επιχειρηματικού Κεφαλαίου (Social Venture Capital) για τη συμμετοχή σε επιλεγμένες επιχειρήσεις του κοινωνικού τομέα καθώς και την προσαρμογή του νομοθετικού πλαισίου που διέπει το Ταμείο Εγγυοδοσίας Μικρών και πολύ Μικρών Επιχειρήσεων, ώστε να είναι δυνατή η πλήρης κάλυψη της εγγύησης δανείων που συνάπτουν οι κοινωνικές επιχειρήσεις. Παρά τα προβλήματα αυτά στον Ελλαδικό χώρο και σε ορισμένες Περιφέρειες, όπως ιδιαίτερα και στην Περιφέρεια Β. Αιγαίου, χαρακτηριστικό παράδειγμα ανάπτυξης Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

104 επιχειρήσεων που ανήκουν στον τομέα της Κοινωνικής Οικονομίας αποτελούν οι συνεταιρισμοί (γυναικείοι ως επί το πλείστον) που δραστηριοποιούνται κυρίως στην ύπαιθρο και τα μέλη τους συμμετέχουν στην παραγωγική διαδικασία της επιχείρησης. Πρόκειται για ιδιότυπες συνεργατικές επιχειρήσεις τα μέλη των οποίων, χωρίς απαραίτητα να διαθέτουν ίδια επιχείρηση ή αγροτική εκμετάλλευση, συμμετέχουν στη συνεταιριστική επιχείρηση ως εργαζόμενοι/ες, αποκομίζοντας αμοιβή από την εργασία αυτή και μέρισμα επί των διανεμομένων κερδών. Το τελευταίο αυτό χαρακτηριστικό κάνει διακριτούς αυτούς τους συνεταιρισμούς από τους υπόλοιπους αγροτικούς και αστικούς, τα μέλη των οποίων διαθέτουν τα προϊόντα τους μέσω αυτών ή προμηθεύονται πρώτες ύλες. Συνεταιρισμοί αυτής της μορφής λειτουργούν παραπάνω από τρεις δεκαετίες περίπου παρέχοντας δυνατότητα απασχόλησης σε γυναίκες σε αγροτικές και πολλές φορές μειονεκτικές περιοχές. Ωστόσο αυτές οι επιχειρήσεις λειτουργούσαν κατ ανάγκη - ελλείψει έως πρόσφατα ιδιαίτερου θεσμικού πλαισίου - ως κλασικοί συνεταιρισμοί. Για τους λόγους αυτούς το συγκεκριμένο εγχείρημα θα πρέπει να διερευνηθεί εάν έχει φθάσει στα όριά του, ή εάν καθίσταται αναγκαία η θέσπιση ειδικών ρυθμίσεων που θα υποβοηθήσουν την ανάπτυξη αυτών των επιχειρήσεων. Σε κάθε περίπτωση οι επισημάνσεις αυτές οδηγούν στη διαπίστωση ότι, σύμφωνα και με την ευρωπαϊκή εμπειρία, είναι απαραίτητο να διαφοροποιηθούν θεσμικά οι κοινωνικές επιχειρήσεις από λοιπούς αστικούς και αγροτικούς συνεταιρισμούς. Αυτό άλλωστε διατυπώνεται από μέλη και εκπροσώπους των επιχειρήσεων αυτών (κάτι που μπορεί να διερευνηθεί περαιτέρω στο πλαίσιο της διαβούλευσης με συναφείς φορείς στην Περιφέρεια Β. Αιγαίου) Ο Νέος Νόμος για τις κοινωνικές επιχειρήσεις στην Ελλάδα και η αξιοποίησή του σε επίπεδο Περιφέρειας Σε προηγούμενη χρονική περίοδο η Ελλάδα έχει θεσπίσει έναν τύπο Κοινωνικής Επιχείρησης με τη νομική μορφή συνεταιρισμού διατηρώντας στοιχεία πολυεταιρικότητας και με ετερογενείς εταίρους τους Κοινωνικούς Συνεταιρισμούς Περιορισμένης Ευθύνης (Κοι.Σ.Π.Ε) σύμφωνα με το άρθρο 12 του ν. 2716/1999: Οι επιχειρήσεις αυτές εντάσσουν στην εργασία άτομα που πάσχουν από χρόνιες και σοβαρές ψυχικές διαταραχές. Επίσης, ιδρύθηκαν επιχειρήσεις με τη νομική μορφή των αγροτικών συνεταιρισμών για την ανάπτυξη δραστηριοτήτων αγροτουρισμού, κυρίως από γυναίκες. Με τον νέο Νόμο 4019/2011 θεσπίζεται η Κοινωνική Συνεταιριστική Επιχείρηση (Κοιν.Σ.Επ.), ως φορέας της Κοινωνικής Οικονομίας. Είναι αστικός συνεταιρισμός με κοινωνικό σκοπό και διαθέτει εκ του νόμου την εμπορική ιδιότητα. Τα μέλη της Κοιν.Σ.Επ. μπορούν να είναι είτε φυσικά πρόσωπα είτε φυσικά πρόσωπα και νομικά πρόσωπα και συμμετέχουν σε αυτήν με μια ψήφο, ανεξάρτητα από τον αριθμό των συνεταιριστικών μερίδων που κατέχουν. Ανάλογα με τον ειδικότερο σκοπό τους, οι Κοινωνικές Συνεταιριστικές Επιχειρήσεις διακρίνονται σε: α) Κοινωνικές Συνεταιριστικές Επιχειρήσεις Ένταξης, οι οποίες αφορούν στην ένταξη στην οικονομική και κοινωνική ζωή των ατόμων που ανήκουν στις Ευάλωτες Ομάδες Πληθυσμού. Οι Κοινωνικοί Συνεταιρισμοί Περιορισμένης Ευθύνης (Κοι.Σ.Π.Ε.) που Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

105 αναφέρθηκαν παραπάνω θεωρούνται αυτοδικαίως Κοινωνικές Συνεταιριστικές Επιχειρήσεις Ένταξης και υπάγονται στις διατάξεις του νέου νόμου. β) Κοινωνικές Συνεταιριστικές Επιχειρήσεις Κοινωνικής Φροντίδας, οι οποίες αφορούν στην παραγωγή και παροχή προϊόντων και υπηρεσιών κοινωνικού προνοιακού χαρακτήρα και υγείας σε συγκεκριμένες ομάδες πληθυσμού, όπως οι ηλικιωμένοι, τα βρέφη, τα παιδιά, τα άτομα με αναπηρία και τα άτομα με χρόνιες παθήσεις. γ) Κοινωνικές Συνεταιριστικές Επιχειρήσεις Συλλογικού και Παραγωγικού Σκοπού, οι οποίες αφορούν την παραγωγή προϊόντων και παροχή υπηρεσιών για την ικανοποίηση των αναγκών της συλλογικότητας (πολιτισμός, περιβάλλον, οικολογία, εκπαίδευση, παροχές κοινής ωφέλειας, αξιοποίηση τοπικών προϊόντων, διατήρηση παραδοσιακών δραστηριοτήτων και επαγγελμάτων κ.α.) που προάγουν το τοπικό και συλλογικό συμφέρον, την προώθηση της απασχόλησης και την ενδυνάμωση της κοινωνικής συνοχής μέσα από αναπτυξιακές οικονομικές και κοινωνικές πρωτοβουλίες. Οι Κοιν.Σ.Επ. δύνανται να συνεργάζονται μεταξύ τους με αντικείμενο, ενδεικτικά, την ανταλλαγή υπηρεσιών ή την υλοποίηση προγραμμάτων, χρηματοδοτούμενων από εθνικούς, ευρωπαϊκούς ή διεθνείς οργανισμούς, σύμφωνα με τους καταστατικούς τους σκοπούς. Οι Κοιν.Σ.Επ. μπορούν να συμπράττουν δημιουργώντας κοινοπραξίες και συνεταιρισμούς, ενώσεις, καθώς και ευρωπαϊκούς συνεταιρισμούς ή ευρωπαϊκούς ομίλους. Σημειώνεται ότι τα κέρδη της Κοινωνικής Συνεταιριστικής Επιχείρησης δεν διανέμονται στα μέλη της, εκτός αν τα μέλη αυτά είναι και εργαζόμενοι σε αυτή. Τα κέρδη διατίθενται ετησίως κατά ποσοστό 5% για το σχηματισμό αποθεματικού, κατά ποσοστό έως 35% διανέμονται στους εργαζομένους της επιχείρησης ως κίνητρο παραγωγικότητας σύμφωνα με τα οριζόμενα στο καταστατικό τους και το υπόλοιπο διατίθεται για τις δραστηριότητες της επιχείρησης και τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Οι πόροι της Κοιν.Σ.Επ. αποτελούνται από το κεφάλαιο της επιχείρησης, δωρεές τρίτων, έσοδα από την αξιοποίηση της περιουσίας της, έσοδα από την επιχειρηματική δραστηριότητα της, επιχορηγήσεις από το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων, την Ευρωπαϊκή Ένωση, διεθνείς ή εθνικούς οργανισμούς ή Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης Α και Β βαθμού, έσοδα από άλλα προγράμματα, κεφάλαια από κληροδοτήματα, δωρεές και παραχωρήσεις της χρήσης περιουσιακών στοιχείων, καθώς και κάθε άλλο έσοδο από την ανάπτυξη δραστηριοτήτων. Οι Κοιν.Σ.Επ. και οι Κοι.Σ.Π.Ε. α) έχουν πρόσβαση στη χρηματοδότηση από το Ταμείο Κοινωνικής Οικονομίας, το οποίο συστήνεται με κοινή απόφαση των Υπουργών Οικονομικών, Ανάπτυξης, Ανταγωνιστικότητας και Ναυτιλίας και Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλισης, καθώς επίσης και από το Εθνικό Ταμείο Επιχειρηματικότητας και Ανάπτυξης. Επίσης, μπορούν να εντάσσονται σε προγράμματα στήριξης της επιχειρηματικότητας, σε προγράμματα του Οργανισμού Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού (Ο.Α.Ε.Δ.) για τη στήριξη της εργασίας και στις κάθε είδους ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης Προτάσεις για την περαιτέρω ανάπτυξη της κοινωνικής οικονομίας στην Περιφέρεια Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

106 Στο πλαίσιο της αποτίμησης των συμπερασμάτων και της ανάδειξης των καλών πρακτικών από την κοινοτική πρωτοβουλία Equal και τη δημιουργία «Εθνικού Θεματικού Δικτύου για την Κοινωνική Οικονομία» με στόχο την επιρροή στα κέντρα λήψης αποφάσεων προέκυψαν, μεταξύ των άλλων τα παρακάτω. Σημειώνεται ότι σε όλες τις προτάσεις πολιτικής η έμφαση στην Περιφερειακότητα ως προνομιακού και ζωτικού χώρου δημιουργίας και λειτουργίας κοινωνικών επιχειρήσεων είναι έκδηλη : Οι προσπάθειες ανάπτυξης πρωτοβουλιών από φορείς της Κοινωνικής Οικονομίας στην Ελλάδα είναι διαπιστωμένο ότι προσκρούουν σε σημαντικά θεσμικά προβλήματα, μεταξύ των οποίων και η αδυναμία πρόσβασής τους σε παραδοσιακά και σύγχρονα μέσα και μηχανισμούς χρηματοδότησης. Συνεταιρισμοί γυναικών, αστικές μη κερδοσκοπικές εταιρίες κοινωνικού (ή οιονεί κοινωνικού) σκοπού, αστικοί συνεταιρισμοί, συνεταιρισμοί του Ν.2716/99, ΜΚΟ με επιχειρηματικές δραστηριότητες, ανοίγουν και κλείνουν τον κύκλο ζωής τους χωρίς να έχουν γνωρίσει ούτε καν τα συνήθη και συμβατικά εργαλεία χρηματοδότησης μιας μικρής επιχείρησης, εξαντλώντας τα περιθώρια των δωρεάν επιχορηγήσεων από τα ευρωπαϊκά συγχρηματοδοτούμενα προγράμματα. Η σύγχρονη οικονομική συγκυρία απαιτεί, για την ανάληψη της οποιασδήποτε επιχειρηματικής δράσης, κάποιο είδος ενίσχυσης είτε μέσω κρατικών, είτε μέσω χρηματοπιστωτικών φορέων. Έτσι, σήμερα, ενώ σχεδόν για όλες τις μορφές τυπικής επιχειρηματικής δράσης η πολιτεία έχει αναπτύξει τα αντίστοιχα εργαλεία χρηματοδοτικής υποστήριξης (Αναπτυξιακοί νόμοι για τις μεγάλες επιχειρήσεις, Ταμείο Εγγυοδοσίας Μικρών και Πολύ Μικρών Επιχειρήσεων, προγράμματα ενίσχυσης της επιχειρηματικότητας των ΜΜΕ κ.α.), ωστόσο, στη περίπτωση της Κοινωνικής Οικονομίας, λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της, δεν προβλέπεται η οποιαδήποτε ενίσχυση. Επιπροσθέτως, οι επιχειρήσεις της Κοινωνικής Οικονομίας αντιμετωπίζουν αποκλεισμό και από το κλασικό τραπεζικό σύστημα, λόγω της αδυναμίας εξασφάλισης εγγυήσεων, των συνήθως χαμηλών αποδόσεων κεφαλαίων τους αλλά και της επισφαλούς βιωσιμότητάς τους. Σε κάθε περίπτωση υπάρχει ανάγκη ανάπτυξης νέων δραστηριοτήτων, τέτοιων που σε μεγάλο βαθμό θα συνεισφέρουν στην ικανοποίηση βασικών και κρίσιμων τοπικών αναγκών, αξιοποιώντας της τοπικές δυνατότητες και ταυτόχρονα θα δίνουν χώρο για την ανάπτυξή τους στην πρωτοβουλία και την συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας. Εμπόδια για την προώθηση της Κοινωνικής Οικονομίας που πρέπει να αρθούν : Με βάση τα παραπάνω, τα εμπόδια χρηματοδότησης των επιχειρήσεων της Κοινωνικής Οικονομίας, συνοπτικά είναι τα ακόλουθα: Αποκλεισμός από το κλασικό τραπεζικό σύστημα εξαιτίας: του κοινωφελούς και μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα των επιχειρήσεων της Κοινωνικής Οικονομίας που οδηγεί εν μέρει σε επισφαλή βιωσιμότητά τους, των χαμηλών αποδόσεων κεφαλαίων και της αδυναμίας εξασφάλισης εγγυήσεων. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

107 Αποκλεισμός από συγχρηματοδοτούμενα προγράμματα εξαιτίας : της ελλιπούς ενημέρωσης για την ύπαρξη σχετικών προγραμμάτων, της ελλιπούς τεχνογνωσίας για τις διαδικασίες σύνταξης συναφών προτάσεων και της αδυναμίας κάλυψης της ιδίας συμμετοχής. Έλλειψη διοίκησης με υψηλή εμπειρία και τεχνογνωσία για την διεκδίκηση και αξιοποίηση σύγχρονων μεθόδων και εργαλείων χρηματοδότησης. Επιφύλαξη ως προς την ανάληψη υψηλού επιχειρηματικού κινδύνου (ως προς τον δανεισμό). Έλλειψη επιχειρησιακού σχεδίου ανάπτυξης για τον σαφή καθορισμό και προγραμματισμό των αναγκών χρηματοδότησης. Ωστόσο, η ανάγκη δημιουργίας χρηματοδοτικών μέσων κατάλληλων για τις ιδιαίτερες ανάγκες των φορέων που δραστηριοποιούνται στον τομέα της Κοινωνικής Οικονομίας στην Ελλάδα έχει διατυπωθεί ρητά από τους φορείς υλοποίησης του Προγράμματος της Κοινοτικής Πρωτοβουλίας Equal (Αναπτυξιακές Συμπράξεις και Εθνικό Θεματικό Δίκτυο) τόσο στο πλαίσιο του α όσο και του β κύκλου υλοποίησης. Η Κ.Π. EQUAL μέσω των Αναπτυξιακών Συμπράξεων και του Εθνικού Θεματικού Δικτύου (ΕΘΔ) για την Κοινωνική Οικονομία, έχει συμβάλλει αποφασιστικά στον εντοπισμό των προβλημάτων χρηματοδότησης που αντιμετωπίζουν οι Κοινωνικές Επιχειρήσεις και μέσω των δράσεών της προωθεί εναλλακτικούς μηχανισμούς και μεθόδους χρηματοδότησης. Κατόπιν εξέτασης αυτών των μηχανισμών και μεθόδων, λαμβάνοντας υπόψη την εμπειρία της Equal, αλλά και άλλων στοιχείων και δεδομένων προτείνονται τα ακόλουθα χρηματοδοτικά εργαλεία και οι ακόλουθες πρωτοβουλίες : Προτάσεις για την προώθηση και ενίσχυση της κοινωνικής οικονομίας και των κοινωνικών επιχειρήσεων : Ευρύτερη νομική κάλυψη και ενιαία καταστατική λειτουργία σε επίπεδο αρχών σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο για τις κοινωνικές επιχειρήσεις, ιδρύματα, αλληλασφαλιστικά ταμεία και τις ενώσεις, Στη βάση του νομικού καθεστώτος σαφής κανονιστικός προσδιορισμός των εταιρικών σχημάτων που επιτρέπεται να δραστηριοποιούνται νόμιμα ως επιχειρήσεις κοινωνικής οικονομίας. Πλήρης χαρτογράφηση των φορέων και κοινωνικών εταίρων που δραστηριοποιούνται στον τομέα της κοινωνικής οικονομίας σε επίπεδο Περιφέρειας Ταξινόμηση και τεκμηρίωση των επιμέρους οικονομικών δραστηριοτήτων και Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

108 προώθηση αντιπροσωπευτικών φορέων στη δημόσια διαβούλευση Διακριτή παρουσία της κοινωνικής οικονομίας στις επίσημες στατιστικές Κριτήρια προσδιορισμού του κοινωνικού επιχειρείν και προώθηση επενδύσεων στην κοινωνική επιχειρηματικότητα1 Στο πλαίσιο της προσπάθειας για την καταπολέμηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού, υποστήριξη της κοινωνικής οικονομίας ως μέσου ενεργού ένταξης διευκολύνοντας την πρόσβαση σε χρηματοδοτικά προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον τομέα αυτό. Αναζήτηση πλαισίου διευκόλυνσης για την ανάπτυξη επενδυτικών κεφαλαίων αλληλεγγύης Στήριξη της ανάπτυξης των μικρών επιχειρήσεων της κοινωνικής οικονομίας με βάση τον ευρωπαϊκό μηχανισμό μικροχρηματοδοτήσεων Progress Επέκταση της μικροπίστωσης στις ευάλωτες ομάδες και διευκόλυνση της δημιουργίας καινοτόμων Κοινωνικών επιχειρήσεων. Διευκόλυνση στις πρακτικές σύναψης εμπορικών συμφωνιών σε φορείς όπως οι μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις κοινωνικής οικονομίας και εθελοντικές κοινοτικές οργανώσεις, ανεξαρτήτως της νομικής μορφής που προσλαμβάνουν. Διαμόρφωση ενός ειδικού δανείου περιορισμένου ύψους, με πλήρη κάλυψη της απαίτησης για εγγυήσεις από το μηχανισμό εγγυοδοσίας (ΤΕΜΠΕ) και αντίστοιχη πλήρη κάλυψη του κόστους του (άτοκο δάνειο). Εφαρμογή μηχανισμού συναλλακτικής διευκόλυνσης της κατανάλωσης υπηρεσιών της Κοινωνικής Οικονομίας μέσω διατακτικών πληρωμής με στόχο αφενός, την εξάπλωση της χρήσης αυτών των υπηρεσιών και αφετέρου την αντιμετώπιση του προβλήματος της χρηματοδότησης των φορέων της Κοινωνικής Οικονομίας. Εφαρμογή της «κοινωνικής ρήτρας εκτέλεσης» στις δημόσιες συμβάσεις μέσω της εκπόνησης Τοπικών Συμφώνων Συνεργασίας. Ειδικότερα, προτείνεται η συμμετοχή των Κοινωνικών Επιχειρήσεων στις δημόσιες συμβάσεις προμηθειών και υπηρεσιών μέσω της λειτουργίας τοπικών εταιρικών σχέσεων εκπεφρασμένων μέσω τριμερών Τοπικών Συμφώνων για την Απασχόληση και την Κοινωνική Οικονομία (Διοίκηση Ανάδοχοι Κοινωνικές Επιχειρήσεις). Παρεμβάσεις για την ενίσχυση της αναγνώρισης της συμβολής μορφών κοινωνικής οικονομίας και του «επιχειρώ έξυπνα και διαφορετικά» στην περιφερειακή ανάπτυξη Στη βάση αυτή προτείνεται η ενίσχυση νεοσύστατων φορέων που δραστηριοποιούνται σε επίπεδο μικροπεριφερειών και συγκροτούν ευρύτερες συμπράξεις με στόχο την τοπική κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη. Επιπλέον, και όπως θα δούμε παρακάτω στο ειδικό παράρτημα δημιουργούνται στο Β, Αιγαίο προϋποθέσεις ενδογενούς ανάπτυξης σε τοπικό επίπεδο σύμφωνα με τις αρχές της κοινωνικής οικονομίας λαμβάνοντας υπόψη : Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

109 Τη δημιουργία μακροχρόνιων και αλληλέγγυων σχέσεων με συλλογικά οργανωμένους παραγωγούς, με εξασφάλιση μιας αξιοπρεπούς αμοιβής για την εργασία τους, αλλά και σεβασμό και ενίσχυση της αυτονομίας τους. Τη διακίνηση προϊόντων που παράγονται με σεβασμό στο φυσικό περιβάλλον, με χρήση κυρίως αγροοικολογικών μεθόδων. Την όσο το δυνατό μικρότερη διαδρομή των προϊόντων μεταξύ παραγωγού και καταναλωτή, περιορίζοντας έμμεσες διαδικασίες που αυξάνουν το κόστος. Την παροχή υψηλής ποιότητας προϊόντων σε προσιτή τιμή στους καταναλωτές. Την καλύτερη μεταφορά πληροφορίας στους καταναλωτές σχετικά με τους παραγωγούς και τα προϊόντα τους. Την ευαισθητοποίηση και τη συμμετοχή των πολιτών στα κοινωνικά και περιβαλλοντικά ζητήματα που εγείρει η επιτυχής έκβαση πρωτοβουλιών τοπικής κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης και συγκεκριμένα : Την ταχεία επέκταση των δικτύων συνεργασίας παραγωγών και καταναλωτών στον αγροδιατροφικό τομέα Την ενίσχυση των αλληλέγγυων δομών στο χώρο της υγείας (κοινωνικά ιατρεία και φαρμακεία) Τον σχηματισμό αρκετών εγχειρημάτων αλληλέγγυου εμπορίου, αλλά και την επανεμφάνιση των καταναλωτικών συνεταιρισμών, Τη δημιουργία άτυπων δικτύων τοπικής κοινωνικής αλληλεγγύης. Εν κατακλείδι, ειδική μέριμνα θα πρέπει να υπάρχει στην στήριξη και παραπέρα δημοσιοποίηση τοπικών παραδειγμάτων που συνδυάζουν τουριστικές δραστηριότητες με τον πρωτόγεννη τομέα, η ενίσχυση της διαπλοκής τοπικών κλάδων με στόχο την μεγιστοποίηση της τοπικής κατανάλωσης Στην κατεύθυνση αυτή διανοίγεται σημαντικός χώρος παρέμβασης, στον κόσμο της εργασίας, ειδικότερα σε πολίτες που βρίσκονται εκτός αγοράς εργασίας. αξιοποιώντας την τοπική εμπειρία που υπάρχει (κυρίως από τους γυναικείους συνεταιρισμούς αλλά και άλλες πρωτοβουλίες θα μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο ανάπτυξης συλλογικών δραστηριοτήτων, που θα στηρίζονται στο ευρωπαϊκό κοινωνικό κεκτημένο (αλληλεγγύη, ισότητα κλπ) και όχι αποκλειστικά στο ιδιωτικό κέρδος. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

110 Ενδεικτικά, στο Παράρτημα που ακολουθεί αναφέρονται στοιχεία από τα παρακάτω επιλεγμένα σχήματα και συμπράξεις στα οποία ολοκληρώθηκε πρόσφατη έρευνα του Πανεπιστημίου Αιγαίου (ΜΠΣ, Έρευνα για την τοπική κοινωνική ανάπτυξη και συνοχή, Τμήμα Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου, 2013) με ποσοτικά δεδομένα και συνεντεύξεις με κρίσιμους συντελεστές νέων σχημάτων προώθησης της τοπικής κοινωνικής ανάπτυξης, συνοχής και της κοινωνικής οικονομίας στην Περιφέρεια Β. Αιγαίου. Περιλήψεις των αποτελεσμάτων περιλαμβάνονται στο παρακάτω ειδικό παράρτημα Ειδικό Παράρτημα Νέα σχήματα και συμπράξεις φορέων σε περιβάλλον μικροπεριφερειών που προωθούν την τοπική κοινωνική ανάπτυξη και την κοινωνική οικονομία. Ενδεικτική παρουσίαση για τη δυνατότητα συνεργασιών ανάμεσα σε φορείς που δραστηριοποιούνται στον πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή τομέα Αγροδιατροφική Σύμπραξη Περιφέρειας Β. Αιγαίου Η αγροτική οικονομία διαδραματίζει βασικό ρόλο στην οικονομική ζωή του Β. Αιγαίου. Την προηγούμενη δεκαετία το ποσοστό του αγροτικού τομέα στο περιφερειακό ΑΕΠ ξεπερνούσε το 21%, ενώ η απασχόληση στον αγροτικό τομέα ανερχόταν στο 25% του ενεργού εργατικού δυναμικού της Περιφέρειας. Η Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία του Αγροτικού Τομέα ήταν παρόλα αυτά χαμηλή 2,5%. Σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ ο δείκτης αυτός ήταν το ,9%. Αυτή η εξέλιξη συνδυάζεται σαφώς και με την μείωση και γήρανση του πραγματικού πληθυσμού. Όμως παρά τα αρνητικά αυτά στοιχεία ο Αγροτικός Τομέας της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου παράγει μερικά μοναδικά προϊόντα τα οποία μπορούν να αποτελέσουν τον πυρήνα μιας επωφελούς αναπτυξιακής προσπάθειάς Άλλωστε τις παλαιότερες εποχές η παραγωγική δυνατότητα των νησιών είχε ως αποτέλεσμα τη σχετική τους επάρκεια σε βασικά διατροφικά είδη. Στο πλαίσιο αυτό, η στήριξη του αγροτοδιατροφικού τομέα, ο οποίος είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τη βιωσιμότητα του πρωτογενή τομέα, αποτελεί στρατηγική επιλογή για ένα ισχυρό αναπτυξιακό και παραγωγικό μοντέλο ανάπτυξης και ταυτόχρονα ενσαρκώνει την προοπτική για βιώσιμα και πράσινα νησιά, που θα παρέχουν θέσεις εργασίας, ασφάλεια και ευημερία στους πολίτες τους. Τα νησιά της περιφέρειας μπορούν να αποτελέσουν υπόδειγμα βιώσιμης περιφερειακής ανάπτυξης με την μετατροπή τους σε τόπους πράσινων προϊόντων και υπηρεσιών, τα οποία θα ικανοποιούν τις ανάγκες και τις απαιτήσεις της αγοράς και των καταναλωτών και θα διασφαλίζουν την αξιοπρεπή και ποιοτική διαβίωση των κατοίκων τους με σεβασμό στην παράδοση και τον πολιτισμό, με την προώθηση της πιστοποιημένης ποιότητας και αειφόρου διαχείρισης της παραγωγής και των υπηρεσιών και την ενίσχυση του brand name Βόρειο Αιγαίο ως γαστρονομικό, πολιτιστικό και τουριστικό προορισμό «πράσινων» και ποιοτικών προϊόντων και υπηρεσιών. Το προϊόν δεν αντιπροσωπεύει απλά και μόνο την κληρονομιά του τόπου από τον οποίο προέρχεται, αλλά αποτελεί μια σημαντική αυτοτελή οικονομική αξία, καθώς οι καταναλωτές ενδιαφέρονται όλο και πιο πολύ για την ποιότητα που συνδέεται με την γεωγραφική προέλευση και την τοπική παράδοση και τα τοπικά έθιμα. Η Αγροδιατροφική Σύμπραξη της Περιφέρειας Β. Αιγαίου, αποτελεί εργαλείο ανάπτυξης και υποστήριξης του σημαντικού, για τα νησιά, αγροδιατροφικού τους τομέα. Η εταιρεία αυτή φιλοδοξεί να αποτελέσει πρότυπο υπηρεσιών υψηλής προστιθέμενης αξίας προκειμένου να υποστηριχθούν οι αξίες του λογοτύπου - brand, Βόρειο Αιγαίο και με τον τρόπο αυτό να ισχυροποιήσει και να προωθήσει τα αγροδιατροφικά νησιωτικά προϊόντα αναπτύσσοντας συνέργειες με την εστίαση και τον τουρισμό. Το πεδίο δραστηριοποίησης της είναι ο πρωτογενής, ο δευτερογενής τομέας (παραγωγή και πρώτη μεταποίηση), η εστίαση και η συνέργεια με τον τουρισμό. Οι επιχειρήσεις που επιθυμούν να είναι μέλη της εταιρείας φτάνουν τις 61 από όλα τα νησιά22 και από όλους τους παραγωγικούς τομείς (ελαιοκομία, ποτοποιία, τουριστικές επιχειρήσεις, τυροκομικά προϊόντα, συνεταιρισμοί και ενώσεις κ.ά.) Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

111 Η νέα αυτή εταιρεία- εργαλείο ανάπτυξης και υποστήριξης του πρωτογενούς τομέα του νησιού αναπτύσσει συνεργασία με φορείς (Πανεπιστήμια, επιμελητήρια, οργανισμούς κλπ) για την από κοινού προώθηση των στόχων και προγραμμάτων, τη δημιουργία σύγχρονων και κατάλληλων προδιαγραφών προϊόντων, ώστε μέσω των νησιωτικών συνταγών και της τοπικής κουζίνας να αναδειχθούν τα τοπικά προϊόντα στην εστίαση και τον τουρισμό, θέλοντας να διαφυλάξει τα παραδοσιακά καταναλωτικά πρότυπα διατροφής και να μειώσει την απόσταση μεταξύ παραγωγών και καταναλωτών. Εμπόδια στην περαιτέρω ανάπτυξη της Σύμπραξης που πρέπει να αρθούν: α) η έλλειψη αποτελεσματικής συνεργασίας και κατανόησης ανάμεσα στους κρίκους της αγροδιατροφικής αλυσίδας, β) η μειωμένη διαπραγματευτική δύναμη των αγροτών- παραγωγών αγροτικών προϊόντων, γ) οι μεταφορές, και δ) ο αυξημένος βαθμός μονοπωλιακής δύναμης της βιομηχανίας τροφίμων και ποτών. Δυνατά σημεία και προτάσεις ενίσχυσης : Η επιτυχία των προϊόντων βασίζεται κυρίως στη στροφή των προτιμήσεων των καταναλωτών προς τα ποιοτικά, παραδοσιακά τρόφιμα γεγονός που στην περίοδο της οικονομικής κρίσης και της δραματικής μείωσης του εισοδήματος που αντιμετωπίζουν τα ελληνικά νοικοκυριά αποτελεί δευτερεύων παράγοντα ως προς την παράμετρο της τιμής. Είναι γεγονός, πως τα οφέλη που προκύπτουν, δεν περιορίζονται μόνο στην οικονομική ανάπτυξη του εργατικού δυναμικού των απομακρυσμένων περιοχών της απομακρυσμένης νησιωτικής υπαίθρου, αλλά δίνει ώθηση στην ανάπτυξη κοινωνικής συνοχής τόσο ενδοκοινοτικά και διακοινοτικά, όσο και περιφερειακά. Η εξειδικευμένη στελέχωση με επιστημονικούς συνεργάτες που θα αναλάβουν διοικητικά καθήκοντα στην κατεύθυνση του εκσυγχρονισμού και της περαιτέρω ανάπτυξης θα πρέπει να αποτελέσει των πρωταρχικό στόχο του εγχειρήματος. Επιπλέον η ποιότητα των παραγόμενων προϊόντων, μπορεί να διασφαλιστεί μέσα από την εξασφάλιση πιστοποιήσεων ποιότητας κάτι που αποτελεί προϋπόθεση για την εξασφάλιση της ανταγωνιστικότητας των προϊόντων στην αγορά και ουσιαστικά αποτελεί ένα ακόμη πλεονέκτημα για την κατάκτηση μιας θέσης στα ράφια των επιχειρήσεων λιανικής πώλησης. Η διασφάλιση πιστοποιήσεων ποιότητας, όμως απαιτεί επενδύσεις μεγαλύτερης κλίμακας προκειμένου να εξασφαλιστούν οι απαραίτητες προδιαγραφές για να εξασφαλιστούν οι σχετικές άδειες λειτουργίας, που θα επιτρέψει την εξαγωγή των προϊόντων τους και ευχερέστερη διάθεση των προϊόντων τους. Έτσι, οι εμπλεκόμενες επιχειρήσεις καλούνται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης αγοράς, μέσα από έναν άνισο και ανελέητο αγώνα επιβίωσης όπου οι αδύναμες παραγωγικές μονάδες κινδυνεύουν να τεθούν εύκολα εκτός ανταγωνισμού. Είναι γνωστό για παράδειγμα ότι ελάχιστο μέρος απ το παραγόμενο λάδι τυποποιείται και το περισσότερο πουλιέται χύμα στους Ιταλούς και τους Ισπανούς, ενώ το ίδιο συμβαίνει και με το γάλα. Παρά τις αιγοπρόβατα δεν υπάρχει στο νησί εργοστάσιο γάλακτος με αποτέλεσμα να εκλιπαρούν οι κτηνοτρόφοι τις τυροκομικές επιχειρήσεις να αγοράσουν το προϊόν τους. Η ίδια κατάσταση ισχύει με το νερό, που θα μπορούσε να καλύψει - εμφιαλωμένο -τις ανάγκες της εγχώριας κατανάλωσης. Η ανάπτυξη της Αγροδιατροφικής Σύμπραξης Βορείου Αιγαίου, μπορεί να αποτελέσει κοινό στόχο όλων των εμπλεκόμενων παραγόντων κάθε πολιτειακού επιπέδου, αφού με αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται σημαντική αύξηση της τοπικής απασχόλησης με ευρύτερη συνέπεια την τοπική ανάπτυξη, που αναδεικνύει την τοπική παραγωγική δυνατότητα και την ταυτότητα του εκάστοτε προϊόντος. Η επιτυχία τέτοιων πρωτοβουλιών προϋποθέτει τη συνεργασία των τοπικών φορέων με την επιχειρηματική κοινότητα για την ανάδειξη της συνολικής τοπικής κουλτούρας και την αποτελεσματική προβολή των νησιών της Περιφέρειας Βορείου Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

112 Αιγαίου. Γυναικείοι Συνεταιρισμοί Στην παραπάνω Αγροδιατροφική Σύμπραξη μπορούν να ενταχθούν και πολλοί από τους γυναικείους συνεταιρισμούς. Η ανάπτυξη των γυναικείων συνεταιρισμών ανέδειξε τις δυνατότητες τόσο της ενδογενούς ανάπτυξης όσο και την δυναμική του κοινωνικού κεφαλαίου που στα διάφορα χωριά των νησιών έμενε αδρανές λόγω του αδιεξόδου προς την κατεύθυνση της απασχόλησης. Ένα σημαντικό εργατικό δυναμικό, με γνώση στην παραγωγή παραδοσιακών προϊόντων, αναδύθηκε δίνοντας την ευκαιρία στις γυναίκες που παρέμεναν παγιδευμένες στην οικιακή απασχόληση να παράξουν υπεραξία με την δημιουργία μεταποιητικών μονάδων που αναδείκνυαν την οικονομική αξία των παραδοσιακών συνταγών. Η όλη προσπάθεια μπορεί να αξιολογηθεί ως εξαιρετικά αποδοτική αφού εμφάνισαν έντονη ανοδική πορεία με τον ετήσιο τζίρο να κυμαίνεται αναλόγως της συνεταιριστικής μονάδας σε αρκετά υψηλά επίπεδα. Με την έλευση της οικονομικής κρίσης εμφανίστηκαν σημαντικά εμπόδια στην περαιτέρω ανάπτυξη τους και μπορούμε με ασφάλεια να ισχυριστούμε ότι η ίδια η κρίση ανέδειξε τις δομικές αδυναμίες που αντιμετωπίζουν οι συνεταιρισμοί αφού η έλλειψη τεχνογνωσίας και υποδομών οδήγησαν σε συνδυασμό με το υψηλό κόστος παραγωγής στη μείωση της ζήτησης και κατ επέκταση στην συρρίκνωση της παραγωγής. Στα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι γυναικείες συνεταιριστικές οργανώσεις, προτεραιότητα έχει η έλλειψη τεχνογνωσίας τόσο στο επίπεδο του εκσυγχρονισμού της παραγωγικής διαδικασίας, όσο και στο επίπεδο της εμπορίας με σημαντική αδυναμία στην προβολή και προώθηση των προϊόντων, την εξεύρεση δικτύων διανομής, αλλά το κυριότερο πρόβλημα εντοπίζεται στην αδυναμία ανασχεδιασμού και καθετοποίησης της παραγωγής με στόχο την μείωση του κόστους και την αύξηση της ανταγωνιστικότητας. Η αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων, γίνεται ως επί το πλείστον με πείσμα, υπομονή, επιμονή και εθελοντική δουλειά και κατά δεύτερο λόγο με έμφαση στην ποιότητα των προϊόντων τους. Οι αρμοδιότητες κατανέμονται ανάλογα με τις ικανότητες των μελών και η εικόνα που βγαίνει από τις δηλώσεις των μελών είναι ότι οι αρμοδιότητες που έχουν στο Συνεταιρισμό είναι ένας συνδυασμός από επί μέρους ενασχολήσεις, που δεν περιορίζονται μόνο στην παραγωγή αλλά εμπλέκονται ενεργά και στην οργάνωση και λειτουργία της επιχείρησης με ενεργή συμμετοχή σε σημαντικές αποφάσεις. Όσον αφορά στη συνεργασία με εξειδικευμένους συνεργάτες, όλοι συνεργάζονται με κάποιο λογιστικό γραφείο αλλά απουσιάζει η συνεργασία με διαφημιστικά γραφεία, με συμβούλους επιχειρήσεων και με συμβούλους ευρωπαϊκών προγραμμάτων αλλά κυρίως με εξειδικευμένους εμπορικούς αντιπροσώπους προκειμένου να μπορέσουν να διευρύνουν το εμπορικό τους δίκτυο. Όλοι οι συνεταιρισμοί, πωλούν τα προϊόντα τους μόνο στην τοπική αγορά, και λιγότερο σε άλλες αγορές του εσωτερικού. Τις αγορές αυτές τις εξασφαλίζουν κατά πλειοψηφία με προσωπικές διασυνδέσεις και κατά δεύτερο λόγο με συμμετοχή σε εκθέσεις και ακόμη λιγότερο με συμμετοχή σε επιχειρηματικές αποστολές. Κατ αυτό τον τρόπο είναι εμφανής η έλλειψη κατάρτισης των μελών τους ως προς εξελιγμένες μορφές τυποποίησης προϊόντων, διοίκησης επιχειρήσεων, μάρκετιγκ και διαχείρισης ποιότητας. Στην κατεύθυνση της εξασφάλισης της ανταγωνιστικότητας, οι καινοτομίες που εισάγουν, περιορίζονται συνήθως στην αξιοποίηση κάποιων ξεχωριστών και μοναδικών συνταγών που χρησιμοποιούνται στην περιοχή τους. Γίνεται εμφανές ότι η έννοια της καθετοποίησης της παραγωγής με στόχο την μείωση του κόστους τόσο της προμήθειας πρώτων υλών αλλά και του κόστους διάθεσης δεν αποτελεί προτεραιότητα δείχνοντας ότι αδυνατούν να αντιληφθούν την αναγκαιότητα του εκσυγχρονισμού που θα εξασφαλίσει την βιωσιμότητα τους. Όλες οι απαντήσεις που λάβαμε στο ερώτημα της δημιουργίας μιας Ένωσης Γυναικείων Συνεταιρισμών στη Λέσβο, οι περισσότεροι συνεταιρισμοί τη θεωρούν ιδιαίτερα δύσκολη αποκλείοντας τη δυνατότητα δικτύωσης μεταξύ τους. Τα σημαντικότερα τοπικά προβλήματα, που εμποδίζουν την ανάπτυξη των συνεταιρισμών, θεωρούν πως είναι η έλλειψη υποδομών και το υψηλό κόστος μεταφοράς, ενώ ακολουθούν η απομακρυσμένη και Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

113 νησιωτική φύση της Λέσβου, η έλλειψη στήριξης από τους τοπικούς φορείς και τέλος η απουσία τοπικού σχεδιασμού ανάπτυξης. Σχετικά με την ύπαρξη του LESVOS SHOP, οι περισσότεροι συνεταιρισμοί θεωρούν πως αποτέλεσε σημαντικό στήριγμα στην κατεύθυνση της απορρόφησης της παραγωγή τους ενώ τους έδινε την απαραίτητη υποστήριξη για περεταίρω αύξηση του κύκλου εργασιών χωρίς να τους απασχολεί ο τρόπος διάθεσης αφού τόσο τα υφιστάμενα καταστήματα αλλά και η προοπτική ίδρυσης νέων θα αποτελούσαν διέξοδο για την διάθεση και την αύξηση της παραγωγής τους. Με την κατάρρευση του στην ουσία αναδείχτηκαν οι δομικές αδυναμίες στην κατεύθυνση της εμπορικής αντιπροσώπευσης και την ανυπαρξία δικτύου διανομής. Επιπλέον με το κλείσιμο του LESVOS SHOP έμειναν έναντι των συνεταιρισμών ανεκπλήρωτες σημαντικές οφειλές ύψους έως και ποσά που για το μέγεθος τέτοιου είδους επιχειρήσεων είναι εξαιρετικά σημαντικά και καταλαμβάνουν σχεδόν το ύψος των κερδών ενός ή ακόμα και δυο ετών. Το πλήγμα που επέφερε η κατάρρευση του δεν περιορίζεται μόνο στο επίπεδο της απώλειας εμπορικής αντιπροσώπευσης και εσόδων αλλά αποτέλεσε πλήγμα στην εμπιστοσύνη των γυναικών προς κάθε πολιτειακό και αυτοδιοικητικό θεσμό. Η ενασχόληση με το συνεταιρισμό δίνει την ευκαιρία στις γυναίκες της απομακρυσμένης υπαίθρου να αναδείξουν τις μέχρι τώρα αθέατες πλευρές και ικανότητες ενός ανενεργού ουσιαστικά πληθυσμού που προσφέροντας υπηρεσίες στα πλαίσια της οικιακής απασχόλησης δεν αμείβονται και με τη συμμετοχή τους σε ένα τοπικό παραγωγικό σχήμα απέκτησαν την δυνατότητα να συνεισφέρουν οικονομικά στον οικογενειακό προϋπολογισμό. Παρόλα αυτά η προσπάθεια των γυναικών θα πρέπει προκειμένου να συνεχίσει να είναι αποτελεσματική να συμπλεύσει με τους νόμους της αγοράς και του ανταγωνισμού ως προς τα προϊόντα τόσο των άλλων συνεταιρισμών, όσο και των αντίστοιχων ιδιωτικών επιχειρήσεων. Οι Συνεταιρισμοί Γυναικών της Λέσβου, για να μπορέσουν να προσαρμοστούν στις δυσμενείς οικονομικές συγκυρίες της σημερινής οικονομικής κρίσης, πρέπει να εξασφαλίσουν την ανάλογη επιχειρηματική παιδεία και την υποστήριξη από εξειδικευμένους συμβούλους, προκειμένου να είναι εφικτός ο σωστός σχεδιασμός, και ο ανασχεδιασμός τόσο της παραγωγικής διαδικασίας όσο και της εμπορικής πολιτικής τους. Η συντριπτική πλειοψηφία των γυναικείων συνεταιρισμών παράγει προϊόντα που δεν διαφοροποιούνται ουσιαστικά μεταξύ τους χάνοντας το συγκριτικό πλεονέκτημα της ανταγωνιστικότητας και της καινοτομίας. Για να είναι ανταγωνιστικό ένα προϊόν πρέπει να έχει αφενός μεν υψηλή ποιότητα και πρωτίστως ανταγωνιστική τιμή. Η εξασφάλιση αυτών των χαρακτηριστικών, απαιτεί επαγγελματικό χαρακτήρα αντιμετώπισης τόσο στο επίπεδο της παραγωγής όσο και της εμπορίας. Η προσπάθεια διαφοροποίησης κάποιων προϊόντων και εισαγωγής καινοτομίας στην παραγωγή, απαιτεί υψηλό κόστος που είναι δύσκολο να αναληφθεί από μεμονωμένες μικρές συνεταιριστικές επιχειρήσεις. Έτσι οι γυναικείοι συνεταιρισμοί, τελικά είναι ανταγωνιστικοί μεταξύ τους χωρίς να μπορούν να αναδείξουν ο καθένας τη δική του ταυτότητα, που θα τους επιτρέψει να ξεχωρίσουν. Απαιτούνται στοχευμένες πολιτικές εκ μέρους της πολιτείας, της τοπικής αυτοδιοίκησης και όλων των τοπικών φορέων, για τη στήριξη των γυναικείων συνεταιρισμών και των τοπικών επιχειρήσεων, αλλά πρωτίστως απαιτείται η αποκατάσταση της εμπιστοσύνης, που με την κατάρρευση του LESVOS SHOP και της Συνεταιριστικής Τράπεζας, αυτή η εμπιστοσύνη αντικαταστάθηκε από επιφυλακτικότητα και προβληματισμό. Φορέας Τουριστικής ανάπτυξης Μολύβου Οι νησιωτικές περιοχές αποτελούν ένα σημαντικό κομμάτι του γεωγραφικού χώρου ιδιαίτερα στην Ελλάδα. Στα νησιά παρουσιάζονται ορισμένες ιδιαιτερότητες σε διαφόρους τομείς και λόγω της ιδιαίτερης γεωγραφικής τους θέσης οι νησιωτικές Περιφέρειες διαφοροποιούνται κοινωνικό-οικονομικά από τις υπόλοιπες ηπειρωτικές Περιφέρειες. Τα προβλήματα ανάπτυξης που τις χαρακτηρίζουν αναφέρονται κυρίως στη δυσχέρεια πρόσβασης, στη μεγάλη απόσταση που χωρίζει τα νησιά και στο μικρό τους μέγεθος (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2001). Η νησιωτικότητα είναι επιβαρυντικός παράγοντας, που προκαλεί άνιση ανάπτυξη του παραγωγικού δυναμικού και χωρική διαφοροποίηση των εισοδημάτων και των συνθηκών ζωής. Η νησιωτικότητα είναι ένα διαρκές φαινόμενο της γεωγραφικής ασυνέχειας και εντείνεται αντιστρόφως ανάλογα με το μέγεθος του νησιού και ανάλογα με την απόστασή του από τις ακτές. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

114 Ο μικρός πληθυσμός συνεπάγεται μικρή αγορά και επομένως μικρή τοπική ζήτηση για αγαθά και υπηρεσίες, ενώ παράλληλα καθιστά αδύνατη τη δημιουργία οικονομιών κλίμακας και συγκέντρωσης απαραίτητα στοιχεία για τη μείωση του κόστους για επιχειρήσεις και νοικοκυριά. Παράλληλα, η μικρή έκταση συνεπάγεται περιορισμό στους φυσικούς πόρους και έλλειψη ενδοχώρας, γεγονός που καθιστά εύθραυστη την περιβαλλοντική ισορροπία και αναγκαία την περιβαλλοντική διαχείριση. Επίσης η διαβίωση στα νησιά συνεπάγεται υψηλά κόστη λειτουργίας τόσο για τις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά όσο και για το κράτος εξαιτίας των μεταφορικών, των υποδομών και υπηρεσιών,που συνεπάγεται ο μικρός αριθμός κατοίκων, ανά νησί. Απ την άλλη υπάρχει το ιδιαίτερο, αλλά εύθραυστο, φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον, αποτέλεσμα της επίδρασης των ανθρώπων και της φύσης, διαμέσου των αιώνων Τα δύο πρώτα στοιχεία οδηγούν σε χαμηλή ελκυστικότητα των νησιών,, ενώ το τρίτο αναφέρεται ως αν όχι το μοναδικό- σίγουρα το πλέον σημαντικό συγκριτικό πλεονέκτημα των νησιών. Παρά τις δυσκολίες αυτές η σύσταση ενός νέου φορέα στην περιοχή του Μολύβου κατάφερε να κερδίσει την εμπιστοσύνη του 90% των κατοίκων, οι οποίοι συμμετέχουν παρά το υψηλό τίμημα που πρέπει να καταβάλουν κάθε χρόνο, συμμετέχουν. Η παρουσία του φορέα είναι ηχηρή συμμετέχοντας σε τουριστικές εκθέσεις προωθώντας πρωτοβουλίες ανάδειξης του τουριστικού προϊόντος, αξιοποιώντας παράλληλα πόρους από ευρωπαϊκά προγράμματα για την υλοποίηση επιλεγμένων δράσεων, ενώ οι αποφάσεις του νομιμοποιούνται καθημερινά μέσα από διάλογο. Σε μικρό χρονικό διάστημα έχει κατορθώσει να ελαχιστοποιήσει τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στο Μόλυβο, προωθώντας ενέργειες και πρωτοβουλίες, οι οποίες υπερβαίνουν την τοπική εμβέλεια και διακρίνονται για το εύρος και την προοπτική τους. Με την πρωτοβουλία αυτή η περιοχή επιδιώκει να επανατοποθετηθεί στη ρευστή και διαρκώς μεταβαλλόμενη παγκόσμια τουριστική αγορά και στον διεθνή τουριστικό χάρτη α) λόγω της οικονομικής κρίσης β) λόγω του γεγονότος ότι ζει αποκλειστικά από τον τουρισμό, άρα πρέπει να κινητοποιηθεί αν θέλει να επιβιώσει στο νέο σκηνικό που διαμορφώνεται. Επιπλέον στόχοι είναι η διάνοιξη νέων οδικών αξόνων, οι οποίοι θα συντομεύσουν την απόσταση από την Μυτιλήνη καθώς και η δημιουργία Πύλης Σέγκεν στην Πέτρα, η οποία θα του επιτρέψει να εκμεταλλευτεί το τουριστικό ρεύμα από την Τουρκία. Σύνδεσμος Τουρισμού Γέρας, Ο Σύνδεσμος Τουρισμού Γέρας, δημιουργήθηκε κατ αναλογία του Φορέα Τουρισμού Μολύβου. Η περιοχή της Γέρας επιλέχθηκε γιατί είναι ένα μέρος το οποίο ενώ ακολούθησε το Μόλυβο, στηρίχθηκε και στηρίζεται και στην ελαιοκαλλιέργεια. Αυτό που κρίνεται είναι κατά πόσον οι προοπτικές τουριστικής ανάπτυξης στη Γέρα μπορεί να είναι το ίδιο δυναμικές όπως στο Μόλυβο ή οι πρόσοδοι από την ελαιοκαλλιέργεια τις μετριάζουν. Μαζί με τις δικαιολογημένες ανησυχίες για φθηνότερα μεταφορικά, για καλύτερες υπηρεσίες και περισσότερες υποδομές υπάρχει μέριμνα και για το πώς μπορεί να μεταβληθεί το πολιτιστικό απόθεμα σε τουριστικό προϊόν και πώς να προωθηθεί στις διεθνείς τουριστικές αγορές 5.«Φορέας Ανάπτυξης Πλωμαρίου» Ο «Φορέας Ανάπτυξης Πλωμαρίου» αποτελεί μια αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία, η οποία λειτουργεί με βάση τις αρχές του εθελοντισμού και της ανιδιοτελούς προσφοράς και φέρει την επωνυμία «ΦΟΡΕΑΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΛΩΜΑΡΙΟΥ» και το διακριτικό τίτλο «PLOMARI FORUM». Η δράση του όμως, ουσιαστικά είχε ξεκινήσει πολύ νωρίτερα. Τα βασικά του μέλη, οι εμπνευστές του ουσιαστικά, αποτελούσαν μια ομάδα Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

115 εθελοντών, που δραστηριοποιούνταν, κυρίως στον τομέα της καθαριότητας και του εξωραϊσμού της περιοχής. Αντιλαμβανόμενοι ότι δεν επαρκεί ο εθελοντισμός, καθώς χρειάζονται πόροι για να πραγματοποιηθούν κάποιες ενέργειες, προχώρησαν στη σύσταση της εταιρείας. Σήμερα αριθμεί 107 μέλη, ανάμεσά τους ιδιοκτήτες εστιατορίων, ο εμπορικός σύλλογος Πλωμαρίου, άλλοι ιδιώτες, συνταξιούχοι, ακόμη και αλλοδαποί που έχουν ως μόνιμο τόπο κατοικίας το Πλωμάρι. Βασική προϋπόθεση για να γίνει κάποιος μέλος είναι να καταβάλλει το πόσο των 180 ευρώ. Απευθύνεται όχι μόνο στο Πλωμάρι, αλλά και στην ευρύτερη περιοχή, καθώς επιθυμεί και τη συμμετοχή των κατοίκων των χωριών, έτσι ώστε να γίνουν πιο συντονισμένες δράσεις. Η περιοχή Πλωμαρίου παρουσιάζει κάποια πλεονεκτήματα σε σχέση με άλλες περιοχές του νησιού, τα οποία ο «Φορέας ανάπτυξης Πλωμαρίου» προσπαθεί να τα αξιοποιήσει και ταυτόχρονα να τα αναδείξει. Αυτά συνοψίζονται στα εξής: Το νότιο μέρος του νησιού έχει τις καλύτερες παραλίες, καθώς λόγω της γεωγραφικής τους θέσης, προστατεύονται από τα μελτέμια. Η πόλη είναι ζωντανή, έχει κόσμο κατά τη διάρκεια όλου του χρόνου. Δεν είναι απλώς ένα τουριστικό χωριό. Έχει βιομηχανική παράδοση, που σχετίζεται με το ούζο. Υπάρχουν επίσης, εταιρείες λαδιού που έχουν πάρει διεθνή βραβεία Επιπλέον, στην περιοχή υπάρχουν πολλοί ενδιαφέροντες μουσειακοί χώροι, όπως το μουσείο Ούζου, το μουσείο Σαπουνιού, αλλά και εκθέματα στα ελαιουργία, που αφορούν την παραγωγή ελαιόλαδου. Τέλος, παρουσιάζει ενδιαφέρον, λόγω της ιδιότυπης φυσικής ομορφιάς. Συνδυάζει το πράσινο της ελιάς, με την υπέροχη παραλία στην τοποθεσία Άγιος Ισίδωρος. Η διασφάλιση της ποιότητας στις παρεχόμενες υπηρεσίες και στα προϊόντα αποτελεί ύψιστη προτεραιότητα. Οι επαγγελματίες του ίδιου είδους, μέλη του Φορέα κάνουν συζητήσεις και ανταλλάσσουν απόψεις για το τι μπορούν να κάνουν για να βελτιώσουν την εικόνα αυτού που προσφέρουν, είτε είναι προϊόν, είτε είναι υπηρεσία. Αυτό στη συνέχεια προσπαθούν να το διαφημίσουν και να το προβάλλουν. Ένα πολύ σημαντικό βήμα που έγινε για την παραγωγή και προώθηση ποιοτικών προϊόντων είναι η ίδρυση του Γυναικείου Συνεταιρισμού Πλωμαρίου που ολοκληρώθηκε φέτος με τη βοήθεια του Φορέα. Σκοπός του Γυναικείου Συνεταιρισμού είναι «η προβολή του τόπου και των τοπικών προϊόντων», αλλά και «η ενίσχυση του οικογενειακού εισοδήματος», γλυκά κουταλιού, εδέσματα catering, βότανα και αιθέρια έλαια, σαπούνια, ελαιόλαδο, τυριά, αλοιφές που έφτιαχναν οι γιαγιάδες τους, αλλά και χειροποίητα κοσμήματα και άλλα είδη χειροτεχνίας είναι κάποια από τα προϊόντα που παράγουν. Για την ανάπτυξη του τουρισμού δόθηκε μεγάλη έμφαση στη βελτίωση της εικόνας του Πλωμαρίου. Εθελοντικά, μέλη του φορέα καθάρισαν πάρκα, δρόμους και παραλίες. Τοποθετήθηκαν κάδοι απορριμμάτων σε όλες τις γωνιές του χωριού. Επίσης, τοποθετήθηκαν κάδοι ανακύκλωσης και σε συνεργασία με το τμήμα περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αιγαίου, έγιναν προσπάθειες ενημέρωσης των κατοίκων για θέματα ανακύκλωσης, έτσι ώστε να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι κάτοικοι σε αυτήν. Για τα μέλη του Φορέα η οικολογία αποτελεί στάση ζωής. Η εικόνα του Πλωμαρίου και η ύπαρξη υποδομών αποτελεί βασική προϋπόθεση για την ανάπτυξη του τουρισμού. Το πιο σημαντικό όμως, βήμα προς αυτήν την κατεύθυνση, αποτελεί η προσπάθεια του Φορέα να δημιουργηθεί Πύλη Σένγκεν στο Πλωμάρι. Μια πιθανή Πύλη Σένγκεν θα ενισχύσει τον τουρισμό, κυρίως από Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

116 Τουρκία, καθώς το Πλωμάρι είναι το πιο κοντινό μέρος του νησιού στην πολυπληθέστατη Σμύρνη. Ο Φορέας συμμετείχε σε συσκέψεις και συζητήσεις με τις δημοτικές αρχές και έχει χρηματοδοτήσει τη μελέτη «περιβαλλοντικών επιπτώσεων», η οποία αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση. Τέλος, για την ανάπτυξη του τουρισμού σκοπεύουν να δημιουργήσουν ένα κιόσκι για να δίνουν τουριστικές πληροφορίες στους επισκέπτες του Πλωμαρίου. Αν και αποτελεί τουριστικό προορισμό, μέχρι τώρα δεν υπάρχει σωστή ενημέρωση. Καταφθάνουν οι τουρίστες και δεν ξέρουν τι μπορούν να δουν και τι μπορούν να κάνουν στην περιοχή. Όλες οι δράσεις του φορέα έχουν σαν απώτερο σκοπό τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Οι δράσεις του όμως, σε αυτόν τον τομέα θα έχουν αποτελέσματα μακροπρόθεσμα, καθώς για οποιαδήποτε προσπάθεια χρειάζεται αρκετός χρόνος και ενίσχυση. Αυτήν τη στιγμή προσπαθούν να δημιουργήσουν νέους τομείς δραστηριότητας, όπως τα θαλάσσια σπορ και τις καταδύσεις. Σε κάθε περίπτωση ενισχύουν και υποστηρίζουν οποιαδήποτε επιχειρηματική προσπάθεια γίνεται στην περιοχή. Ο Φορέας επιδιώκει τη συνεργασία με οποιαδήποτε αρχή είναι δημοκρατικά εκλεγμένη και ξεκαθαρίζει ότι σε καμία περίπτωση δεν έχει πολιτικές βλέψεις. Προσπαθεί να δημιουργήσει δίκτυα επαγγελματιών, έτσι ώστε επαγγελματίες του ίδιου κλάδου να συνεργάζονται, να ανταλλάσσουν ιδέες και τεχνογνωσία για τη βελτίωση των παρεχόμενων προϊόντων και υπηρεσιών. Υπάρχει πρόθεση συνεργασίας και με τους άλλους φορείς του νησιού. Ήδη, συμμετείχαν σε μια επιτροπή του Δήμου Μυτιλήνης, για την τουριστική προβολή και ανάπτυξη ολόκληρου του Δήμου. Συνεργάζονται επίσης με τον Φορέα Τουρισμού Μολύβου, οποίος έχει προχωρήσει σε μελέτη «branding» που αφορά όλο το νησί με την επωνυμία «the other Aegean», το «άλλο Αιγαίο». Τέλος, υπάρχει δικτύωση και συνεργασία με τους ομογενείς της Αυστραλίας, οι οποίοι προωθούν τα τοπικά προϊόντα και ενισχύουν οικονομικά το Φορέα. Συμπερασματικά και κατά την επόμενη προγραμματική περίοδο , για τον θεματικό στόχο προώθησης της κοινωνικής ένταξης και καταπολέμηση της φτώχειας στη Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου προτείνονται, σύμφωνα και με την ανάλυση των παραπάνω στοχευμένων παρεμβάσεων, που μπορούν να συγχρηματοδοτηθούν από το ΕΤΠΑ, το ΕΚΤ και το ΕΓΤΑΑ, σε -δράσεις οι οποίες στοχεύουν στην ενσωμάτωση και την επανένταξη μειονεκτούντων ατόμων στο πλαίσιο της καταπολέμησης των διακρίσεων κατά τη πρόσβαση στην αγορά εργασίας και στην απασχόληση (υποστήριξης των ευπαθών ομάδων που αναφέρθηκαν αναλυτικά παραπάνω), (ΕΤΠΑ-ΕΚΤ), - έργα εξοπλισμού και υποδομών σε τομείς υγείας και κοινωνικής προστασίας - πρόνοιας και αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των κατοίκων των νησιών (ΕΤΠΑ), - δράσεις ενίσχυσης της κοινωνικής οικονομίας και κοινωνικής επιχειρηματικότητας κυρίως σε επίπεδο υφιστάμενων, αλλά και νέων συμπράξεων σε χωρικά προσδιορισμένων μικροπεριφερειών αναπτυξιακού σχεδιασμού που αξιοποιούν την «έξυπνη ανάπτυξη». (ΕΤΠΑ), Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

117 -χρηματοδότηση από το ΕΠΑΝΑΔ και διαχείριση από την ΕΔΑ Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου νέων Τοπικών Προγραμμάτων Στήριξης της Απασχόλησης σε επιλεγμένες περιοχές των νησιών της Περιφέρειας, οι οποίες αντιμετωπίζουν ιδιαίτερα προβλήματα ανάπτυξης και κοινωνικής συνοχής -ενεργοποίηση των ανέργων για την αξιοποίηση ευκαιριών μέσα από τις ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης, όπως ορθολογική σύζευξη προσφοράς και ζήτησης εργασίας (ΕΚΤ), -ισχυροποίηση και επέκταση των επιστημονικών και ερευνητικών δυνατοτήτων των τοπικών Κέντρων Προώθησης της Απασχόλησης στα νησιά και αναβάθμιση της διασύνδεσης των δομών προώθησης της απασχόλησης με τις επιχειρήσεις και τις προσφερόμενες θέσεις εργασίας (ΕΚΤ), -πρωτοβουλίες άρσης του κοινωνικού αποκλεισμού και των πολλαπλών διακρίσεων από την αγορά εργασίας, προώθηση της ισότητας και αναγνώρισης της διαφορετικότητας στον κοινωνικό και εργασιακό χώρο (ΕΚΤ), -αναβάθμιση της ποιότητας και αναγνωρισιμότητας των κοινωνικών υπηρεσιών και των υπηρεσιών υγείας και περίθαλψης και υιοθέτηση συστημάτων ποιότητας για την αύξηση του αριθμού των κατοίκων που μπορούν να έχουν πρόσβαση στις υπηρεσίες αυτές καθώς και στις υπηρεσίες κοινής ωφελείας (ΕΚΤ), -προώθηση μέτρων και υποστήριξη συμπράξεων στον τομέα της κοινωνικής οικονομίας και κοινωνικής επιχειρηματικότητας με την ταυτόχρονη υποστήριξη τοπικών αναπτυξιακών προγραμμάτων και ατόμων από ευπαθείς ομάδες που συμμετέχουν και απασχολούνται σε αυτές (ΕΚΤ), -διευκόλυνση της διαφοροποίησης, της δημιουργίας νέων μικρών επιχειρήσεων και της δημιουργίας θέσεων εργασίας. (ΕΓΤΑΑ), -προώθηση της τοπικής ανάπτυξης στις αγροτικές περιοχές.( ΕΓΤΑΑ), -ενίσχυση της προσβασιμότητας, της χρήσης και της ποιότητας των ΤΠΕ στις αγροτικές περιοχές. (ΕΓΤΑΑ). 3. ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΚΑΙ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

118 3.1 Οι τοπικές αγορές εργασίας ως προσδιοριστικοί συντελεστές του περιφερειακού πολιτικού σχεδιασμού Σημειώνεται αρχικά η σημαντικότητα των τοπικών αγορών εργασίας ως προσδιοριστικών συντελεστών του περιφερειακού πολιτικού σχεδιασμού. Οι τοπικές αγορές εργασίας σχετίζονται με τη χωρική κατανομή, τη διάρθρωση και την ανάπτυξη μεθόδων προσδιορισμού των ορίων της οικονομικής δραστηριότητας. Η έμφαση στις γεωγραφικές πτυχές των αγορών διευκολύνουν στην εξαγωγή αξιόπιστων αποτελεσμάτων επιστημονικής έρευνας, τεκμηρίωσης και εμπειρικών εφαρμογών καθώς και στην άσκηση ουσιαστικής και εύστοχης πολιτικής. Επιπλέον οι μικρο-οικονομικές προσεγγίσεις στο πλαίσιο της χωρικής διάστασης στην εκδήλωση κοινωνικών συμβάντων και συμπεριφορών παρουσιάζουν ιδιαίτερη συμβατότητα προς τις ανάγκες της περιφερειακής και της τοπικής ανάπτυξης. 23 Η χρησιμότητα της τοπικότητας των αγορών εργασίας στη μελέτη και την εφαρμογή πολιτικών είναι έκδηλη, ανεξάρτητα από την πιθανή μη ταύτιση των διοικητικών ορίων των περιοχών και του λειτουργικού χωρικού πεδίου των αγορών εργασίας, οι οποίες στην περίπτωση αυτή προσδιορίζονται από μεταβολές των προτύπων μετακίνησης των εργαζομένων. Σε κάθε περίπτωση η μέτρηση, η αποτίμηση αλλά και η διερεύνηση του μεγέθους των τοπικών αγορών εργασίας και των ευρύτερων δημογραφικών εξελίξεων συμβάλλουν στην προσπάθεια ερμηνείας του βαθμού επέκτασής τους καθώς τα παραπάνω καταδεικνύουν ένα διαφοροποιημένο καταμερισμό εργασίας. Η κατάτμηση αυτή στο χώρο της εργασίας συνδέεται άμεσα με τις οικονομικές και επαγγελματικές κατηγοριοποιήσεις και την ταχύτατη κοινωνική και επαγγελματική κινητικότητα. Συχνά, η επαγγελματική διάρθρωση της απασχόλησης είναι ερευνητικά προσφορότερη καθότι αποκαλύπτει με πιο αποτελεσματικό τρόπο τα κοινωνικά και τεχνικά χαρακτηριστικά των κατανομών της εργασίας.. Το προνομιακό αυτό πεδίο έρευνας ενισχύεται με τον διοικητικό και λειτουργικό προσδιορισμό της χωρικής διάστασης των αγορών εργασίας και διανοίγει ένα πλαίσιο ολοκληρωμένου πολιτικού σχεδιασμού με την υλοποίηση επιχειρησιακών σχεδίων δράσης στη βάση αναβαθμισμένων εταιρικών σχημάτων και δικτυώσεων σε τοπικό επίπεδο. Η χωρική λοιπόν διάσταση των αγορών από μόνη της και πέρα από τα παγκοσμιοποιημένα πρότυπα που εμφανίζεται να κυριαρχούν, απαιτεί ένα διακυβερνητικό πλαίσιο στο οποίο τόσο οι τοπικές αγορές, αλλά κατά ισότιμο τρόπο και οι πολίτες που δραστηριοποιούνται ποικιλοτρόπως στις τοπικές κοινωνίες συμμετέχουν και συν αποφασίζουν για τους κρίσιμους στόχους και τις προοπτικές της τοπικής ανάπτυξης. Να σημειωθεί επίσης ότι οι τοπικές αγορές εργασίας σε συνδυασμό με την ποιότητα των δικτύων και των προσφερομένων υπηρεσιών απασχόλησης αποτελεί όλο και περισσότερο βασικό πυλώνα της αναπτυξιακής διαδικασίας, σε εθνικό αλλά κυρίως σε περιφερειακό επίπεδο.24 Παράλληλα, αναγνωρίζεται η ίδια η σημασία της περιφερειακής και της τοπικής διάστασης με έμφαση στο διαφορετικό επιμερισμό των συνεργασιών και αρμοδιοτήτων κατά περίπτωση. Κατά αυτόν τον τρόπο, καθίσταται αναγκαίο το πλαίσιο μεταρρυθμίσεων κοινωνικού και διοικητικού χαρακτήρα, ώστε να εφαρμοσθούν νέες πολιτικές με προσαρμοσμένα στην τοπική πραγματικότητα εργαλεία διαχείρισης, αντιμετώπισης και επίλυσης προβλημάτων. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

119 3. 2 Απασχόληση και ανεργία Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, η ανεργία στο Βόρειο Αιγαίο έφτασε το τρίτο τρίμηνο του 2012 το 21,9% του συνόλου των εργαζομένων. Τα αναλυτικότερα στοιχεία της Συνοπτικής Έκθεσης Στοιχείων Ανέργων & Επιδοτούμενων του ΟΑΕΔ25 δείχνουν αύξηση της ανεργίας της τάξης του 40% μέσα στα τρία τελευταία χρόνια (Ιανουάριος Ιανουάριος 2013). Παράλληλα, από τους συνολικά ανέργους της Περιφέρειας, οι είναι μακροχρόνια άνεργοι, ενώ μόλις οι λαμβάνουν επίδομα ανεργίας. Το εισοδηματικό έλλειμμα των ανέργων στο Βόρειο Αιγαίο, με άλλα λόγια, είναι ιδιαίτερα έντονο Πλαίσιο στόχων και προτάσεις Οι αναλύσεις για το σημερινό χαρακτήρα της ανεργίας στη χώρα και ειδικότερα στην Περιφέρεια Β. Αιγαίου δείχνουν ότι οι ονομαζόμενοι διαρθρωτικοί παράγοντες, δηλαδή η αναντιστοιχία προσφοράς και ζήτησης εργασίας, η διάβρωση των δεξιοτήτων, και το κοινωνικό στίγμα από τη μακροχρόνια ανεργία, θα συνεχίσουν να κρατούν την ανεργία σε υψηλά επίπεδα ακόμα και όταν η συνολική ζήτηση αυξηθεί. Σε συνδυασμό με την δραματική μείωση των ποσοστών απασχόλησης που αγγίζει το 10% την τελευταία οκταετία, την αύξηση της μελικής και επισφαλούς απασχόλησης καθώς και την ταυτόχρονη μείωση του ποσοστού των αυτοαπασχολούμενων και των συμβοηθούντων μελών εμφανίζεται λοιπόν η αναγκαιότητα της συγκρότησης πολιτικών ικανών να αντιμετωπίσουν τα διαρθρωτικά προβλήματα της αγοράς εργασίας, προκειμένου να βελτιωθεί η σύζευξη των αναζητούντων εργασία με τις νέες κενές θέσεις εργασίας. Οι αρνητικές αυτές επιπτώσεις δημιουργούν στο μέλλον κίνδυνο αποδιάρθρωσης του παραγωγικού και κοινωνικού ιστού της Περιφέρειας, λαμβάνοντας υπόψη το νησιωτικό της χαρακτήρα και τη διπλή περιφερειακότητά της, παράμετροι οι οποίες εμποδίζουν παραγωγικές και λειτουργικές διασυνδέσεις τόσο μεταξύ των νησιών της Περιφέρειας, όσο και της Περιφέρειας με την ηπειρωτική Χώρα. Κατ ακολουθία, αυτές οι δύο σημαντικές ειδοποιές παράμετροι, δηλαδή η νησιωτικότητα και η διπλή περιφερειακότητα, εμποδίζουν την κινητικότητα του εργατικού δυναμικού μεταξύ των νησιών της Περιφέρειας και ως εκ τούτου υστερούν από κάθε νησί τις ευκαιρίες αξιοποίησης της παραγωγικής δραστηριότητας ή/και την ύπαρξη κατάλληλου εργατικού δυναμικού σε άλλα νησιά ή/και στην ηπειρωτική Χώρα. Αντλώντας από τις κατευθυντήριες γραμμές της λεγόμενης "δέσμης μέτρων για την απασχόληση"26 που υιοθέτησε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, αλλά και από τις προτάσεις της 2 ης Εγκυκλίου Σχεδιασμού (ΓΓΔΕ-ΕΣΠΑ, 2013), έμφαση θα πρέπει δοθεί καταρχήν στα παρακάτω. Ευρύτερο πλαίσιο προτάσεων-στόχων: Δημιουργία ενός συστήματος διάγνωσης και ανάλυσης των δεδομένων της αγοράς εργασίας που θα εστιάζει στην καταγραφή των επαγγελμάτων σε κορεσμό, στην καταγραφή των επαγγελμάτων με υψηλή ζήτηση, καθώς και στην παροχή πληροφοριών για τις βραχυπρόθεσμες τάσεις της αγοράς Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

120 εργασίας θα συνέδραμε ουσιαστικά τις παραπάνω προσπάθειες Υιοθέτηση αυξημένων ελέγχων για την καταπολέμηση της αδήλωτης εργασίας. Ανάπτυξη των ατομικών σχεδίων δράσης στη βάση των αμοιβαίων υποχρεώσεων μεταξύ των αναζητούντων εργασία και των υπηρεσιών απασχόλησης. Βελτίωση των δράσεων επιχειρηματικής συμβουλευτικής (με ανάπτυξη ηλεκτρονικών υπηρεσιών προσαρμοσμένων στις ανάγκες των ομάδωνστόχων). Ενίσχυση της εκπαίδευσης σε θέματα επιχειρηματικότητας Βελτίωση της επαγγελματικής κατάρτισης: Ανάπτυξη τομεακών προγραμμάτων κατάρτισης, βάσει πρόσφατων αναλύσεων των τοπικών αναγκών κατάρτισης. Έμφαση στις διάφορες μορφές μη τυπικής και άτυπης μάθησης (π.χ. μάθηση στο χώρο εργασίας), αντί της κυριαρχίας των σεμιναρίων συνεχιζόμενης κατάρτισης. Για τη μεγαλύτερη πλειοψηφία των ανέργων η κατάρτιση θα πρέπει να περιέχει ένα μίγμα από βασικές δεξιότητες (generic skills), επιχειρηματικότητα και μεθόδους αναζήτησης εργασίας. Υιοθέτηση προγραμμάτων ενδοεπιχειρησιακής κατάρτισης (on the job training) για τουλάχιστον δύο κατηγορίες του εργατικού δυναμικού: α) τους εργαζομένους χαμηλών δεξιοτήτων και β) τους νεοπροσληφθέντες. Στόχος, η «ανακάλυψη της επιχειρηματικότητας» στηριζόμενη σε διαδικασίες έξυπνης εξειδίκευσης, μια ποιοτικά διαφορετική μέθοδο προσέγγισης του ζητούμενου από τις μέχρι τώρα δοκιμασθείσες. Η έξυπνη εξειδίκευση εμπλέκει, ενθαρρύνει με κίνητρα και φέρνει σε συνεργασία επιχειρήσεις, ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήμια για να εντοπιστούν οι αδυναμίες που παρεμποδίζουν τη δημιουργία θέσεων εργασίας αλλά και για να καθοριστούν οι πιο πολλά υποσχόμενες περιοχές καινοτομίας της Περιφέρειας,. 3.4 Προτεραιότητες παρέμβασης στην Περιφέρεια Β. Αιγαίου Η υστέρηση σε εισοδηματικούς πόρους, αλλά και τα προβλήματα πρόσβασης στην αγορά εργασίας εμφανίζονται με δυσανάλογη ένταση σε συγκεκριμένες πληθυσμιακές ομάδες. Στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου, τα ποσοστά απασχόλησης των γυναικών, για παράδειγμα, είναι ιδιαίτερα χαμηλά (44,6% του συνόλου), ενώ η διαφορά των ποσοστών απασχόλησης ανάμεσα στα δύο φύλα είναι η μεγαλύτερη που συναντάται Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

121 ανάμεσα σε όλες τις περιφέρειες της ΕΕ (CEC, 2012: 74). Ταυτόχρονα, το τελευταίο διάστημα η ανεργία των γυναικών σημείωσε ιδιαίτερη αύξηση, αναδεικνύοντας την αναγκαιότητα υιοθέτησης ενός πλέγματος άμεσων σχετικών μέτρων και ενεργειών. Επίσης, η ανεργία στους νέους κάτω των 24 ετών αυξήθηκε το πρώτο τρίμηνο του 2012 στο 52,7% του συνόλου, ενώ η ανεργία στους νέους κάτω των 29 ετών έφθασε στο 35,7%. Η εξειδίκευση του παραπάνω πλαισίου στη Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου φέρνει στο προσκήνιο τις εξής απτές προτεραιότητες παρέμβασης που εστιάζουν στις ομάδες πληθυσμού που είναι ευπαθείς στην ανεργία. Υποστήριξη της μετάβασης των νέων από το σχολείο στην εργασία Προτάσεις: Ενίσχυση του σχολικού επαγγελματικού προσανατολισμού. Εξατομικευμένη υποστήριξη νέων ανέργων από ένα διευρυμένο δίκτυο φορέων, οργανισμών, επιχειρήσεων, ΜΚΟ κ.λπ. στην αναζήτηση εργασίας. Ανάπτυξη ενός εύκολα προσβάσιμου και αξιόπιστου συστήματος πληροφόρησης των νέων σχετικά με τις ευκαιρίες απασχόλησης και τις προβλέψεις επαγγελμάτων και δεξιοτήτων. Προσφορά μιας αμειβόμενης θέσης εργασίας, πρακτικής άσκησης ή κατάρτισης σε κάθε απόφοιτο/η 2βάθμιας και 3βάθμιας εκπαίδευσης εντός λίγων μηνών από την ολοκλήρωση των σπουδών τους. Μακροχρόνια άνεργοι (ΜΑ) και άνεργοι με χαμηλά προσόντα (ΑΧΠ): Προτάσεις: Επικέντρωση των δράσεων στους μακροχρόνια άνεργους (ΜΑ) και τους άνεργους με χαμηλά προσόντα (ΑΧΠ). Αναβάθμιση των δεξιοτήτων των ΜΑ και των ΑΧΠ με στοχευμένη κατάρτιση / επανακατάρτιση. Προώθηση της απασχόλησης των ΜΑ και των ΑΧΠ στον κοινωφελή τομέα. Δράσεις υπέρ των γυναικών: Προτάσεις: Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

122 Οριζόντιες ενισχύσεις με την παροχή κινήτρων σε επιχειρήσεις για την πρόσληψη γυναικών. Ολοκληρωμένες παρεμβάσεις ενίσχυσης της γυναικείας επιχειρηματικότητας, με παροχή κινήτρων στις γυναίκες για την ανάληψη επιχειρηματικής δράσης. Παροχή ευέλικτων υπηρεσιών φύλαξης παιδιών ως υποστηρικτικό πλαίσιο των ολοκληρωμένων παρεμβάσεων. Οι ευέλικτες υπηρεσίες προσαρμόζονται στις ιδιαίτερες ανάγκες της ομάδας στόχου (απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές, ευπροσάρμοστο ωράριο, παιδιά με αναπηρία, κλπ.), επιτρέποντας τόσο την άσκηση της εργασίας, όσο και την παρακολούθηση μαθημάτων εκπαίδευσης ή επαγγελματικής κατάρτισης για την εύρεση εργασίας. Οργάνωση εκπαιδευτικών προγραμμάτων από φορείς που ήδη λειτουργούν για την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας (π.χ. ΚΕΤΑ). Η στελέχωση των δομών στήριξης της επιχειρηματικότητας με προσωπικό ικανό να κατανοεί και να είναι σε θέση να αντιμετωπίζει τα ιδιαίτερα προβλήματα των Ελληνίδων επιχειρηματιών. Το προσωπικό αυτό καλείται να παίξει τον ρόλο του «μέντορα» για την εξέλιξη των επιχειρηματικών εγχειρημάτων των γυναικών της Περιφέρειας (ΙΟΒΕ, 2007). Συμμετοχή του Πανεπιστημίου Αιγαίου μέσω της ενημέρωσης και της ενθάρρυνσης των φοιτητριών του να εξετάσουν την επιχειρηματικότητα ως εφικτή και βιώσιμη επαγγελματική προοπτική Ευέλικτες μορφές απασχόλησης Ως ευελιξία στις εργασιακές σχέσεις ορίζεται η ικανότητα ανταπόκρισης και προσαρμογής του εργατικού δυναμικού στις ρυθμίσεις της αγοράς που διαμορφώνεται ανάλογα με τις συνθήκες του ανταγωνισμού στην ελεύθερη αγορά. Για την αποτροπή της απορύθμισης των εργασιακών σχέσεων μέσω της ευελιξίας υιοθετήθηκε σε αρκετά κράτη μέλη η ποιοτική ή λειτουργική ευελιξία της εργασίας. Στόχος της ποιοτικής ευελιξίας είναι η ουσιαστικότερη και αποτελεσματικότερη αξιοποίηση του ανθρωπίνου δυναμικού μέσω της αναβάθμισης της κατάρτισης και των ειδικοτήτων, την ποιοτική βελτίωση των εργασιακών σχέσεων, τον αναπροσδιορισμό των καθηκόντων, την αύξηση της συμμετοχής των εργαζομένων στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και την ύπαρξη περισσότερων επιπέδων ιεραρχικών δομών. Στην έρευνα του Ευρωπαϊκού Ιδρύματος για τη Βελτίωση των Συνθηκών Διαβίωσης και Εργασίας για την Ασφάλεια και την Απασχόληση στην Ε.Ε. (2008)37, αναφέρεται ότι το σύννομο των κρατών-μελών έχει συμφωνήσει στην προώθηση της ευρωπαϊκής στρατηγικής για την «ευέλικτη ασφάλεια», η οποία και στηρίζεται σε τέσσερις βασικούς άξονες: Σύναψη ευέλικτων εργασιακών συμβάσεων με γνώμονα τόσο τα συμφέροντα των εργαζομένων όσο και αυτά των εργοδοτών, μέσα από τον εκσυγχρονισμό της εργατικής Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

123 νομοθεσίας, τη σύναψη συλλογικών συμβάσεων και την καλύτερη οργάνωση του χρόνου εργασίας. Χρήση αξιόπιστων και ευέλικτων στρατηγικών δια βίου μάθησης με στόχο την αναβάθμιση των δεξιοτήτων των εργαζομένων, ιδιαίτερα αυτών που ανήκουν σε ευάλωτες κοινωνικές ομάδες. Εφαρμογή αποτελεσματικών πολιτικών στην αγορά εργασίας με στόχο είτε την επανένταξη σε αυτήν, είτε την υποστήριξη της μετάβασης σε νέες θέσεις εργασίας. Θέσπιση σύγχρονων συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης με στόχο την ενίσχυση του κοινωνικού κράτους πρόνοιας. Στην Ελλάδα οι νομοθετικές παρεμβάσεις έχουν ενταθεί κατά τα τελευταία χρόνια με στόχο την ενθάρρυνση της ευελιξίας της εργασίας. Άλλωστε η πρόθεση αυτή δηλώνεται ρητά σε όλες τις εισηγητικές εκθέσεις των σχεδίων νόμου. Ειδικότερα, στο σχέδιο νόμου «για τον εκσυγχρονισμό, την ανάπτυξη και άλλες διατάξεις», που ήταν και ο πρώτος νόμος που εισήγαγε μορφές ευελιξίας στην ελληνική αγορά εργασίας φαίνεται να έχει επιτευχθεί σε σημαντικό βαθμό η διαμόρφωση του ανάλογου θεσμικού πλαισίου για την περαιτέρω ανάπτυξή της ευελιξίας, σύμφωνα και με τις κοινοτικές προτροπές. Ωστόσο η πρακτική εφαρμογή και ανάπτυξη των επιμέρους μορφών ευελιξίας δεν είναι ομοιόμορφη, παρουσιάζοντας σημαντικές διαφοροποιήσεις ανάμεσα στις ειδικότερες εκφράσεις της. Στη χώρα μας η προώθηση ενός συστήματος κανόνων όπου κυριαρχούν οι αυτόνομες διαφοροποιημένες και εξατομικευμένες ρυθμίσεις με βάση τις ανάγκες της παραγωγής εξακολουθούν να οδηγούν στην απορύθμιση των εργασιακών σχέσεων. Στη βάση αυτή θα πρέπει να διερευνηθεί η αδυναμία εφαρμογής επιτακτικών προσαρμογών και επιβεβλημένων αναμορφώσεεων των πολιτικών ευέλικτης απασχόληση καθώς και η ταύτιση των ευέλικτων μορφών απασχόλησης με τάσεις απορύθμισης στην αγορά εργασίας. Συμπερασματικάι στη βάση των παραπάνω προτάσεων και με την αναγκαιότητα μιας διαφοροποίησης στην εκτίμηση της αποτελεσματικότητας στο επίπεδο της παρεχόμενης κατάρτισης προτείνεται η χρηματοδοτική ένταση των παρεμβάσεων για την υποστήριξη της κινητικότητας του εργατικού δυναμικού, την άμεση προώθηση της απασχόλησης και τη δημιουργία δεξιοτήτων σε ανέργους της Περιφέρειας. Σε προγραμματικό επίπεδο προτείνεται να δοθεί έμφαση : - στην αναβάθμιση των δεξιοτήτων των νέων ανέργων σε πραγματικό περιβάλλον εργασίας για βελτίωση των ευκαιριών ένταξης απασχόλησης (ΕΚΤ), -. στην απόκτηση εργασιακής εμπειρίας για νέους ανέργους με έμφαση στις διάφορες μορφές μη τυπικής και άτυπης μάθησης (π.χ. μάθηση στο χώρο εργασίας), αντί της κυριαρχίας των σεμιναρίων συνεχιζόμενης κατάρτισης (ΕΚΤ), - στην παρεχόμενη γνώση σε ζητήματα κατάρτισης επιχειρηματικού σχεδίου, αυτοαπασχόλησης και απόκτησης επιχειρηματικής εμπειρίας (ΕΚΤ), -. στην κατάρτιση σε τομείς γυναικείας και κοινωνικής επιχειρηματικότητας (ΕΤΠΑ- Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

124 ΕΚΤ), -. στην προσαρμοστικότητα των εργαζομένων σε νέες μορφές οργάνωσης εργασίας, γεγονός που ευνοεί την κινητικότητά τους σε ανερχόμενους εργασιακούς και επαγγελματικούς τομείς (ΕΚΤ), -στην προσαρμογή των επιχειρήσεων και των επιχειρηματιών σε μεταβαλλόμενες συνθήκες εργασίας (ΕΤΠΑ-ΕΚΤ), -στην ενίσχυση μικρομεσαίων επιχειρήσεων, δυνατοτήτων αυτοαπασχόλησης και δημιουργία επιχειρήσεων προσαρμοσμένων στα τοπικά χαρακτηριστικά επιχειρηματικότητας και την ανάπτυξη φυσικών πόρων και στοιχείων της πολιτισμικής κληρονομιάς. (ΕΤΠΑ-ΕΚΤ), -στην υποστήριξη της ολοκλήρωσης των διασυνοριακών αγορών εργασίας, συμπεριλαμβανομένων της διασυνοριακής κινητικότητας, των κοινών πρωτοβουλιών τοπικής απασχόλησης και της κοινής κατάρτισης, στο πλαίσιο διασυνοριακής συνεργασίας. (ΕΤΠΑ) 4. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ, ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΔΕΞΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗ 4.1 Εκπαίδευση Σύμφωνα με μία πρόσφατη έρευνα της Ε.Ε.27, το ποσοστό των κατοίκων της Περιφέρειας ηλικίας που είναι απόφοιτοι μέσης εκπαίδευσης είναι το υψηλότερο σε όλες τις Περιφέρειες της χώρας, ενώ το ποσοστό των κατοίκων που κατέχει πανεπιστημιακό δίπλωμα είναι το πέμπτο καλύτερο ανάμεσα σε όλες τις Περιφέρειες της χώρας. Η δευτεροβάθμια εκπαίδευση αντανακλά τις ικανότητες του πληθυσμού για δραστηριότητες μεσαίας εξειδίκευσης, ενώ η τριτοβάθμια εκπαίδευση καταγράφει υψηλές δεξιότητες και προοπτικές έξυπνης εξειδίκευσης. Οι δείκτες αυτοί εμφανίζουν ουσιαστική βελτίωση σε σχέση με τα αντίστοιχα στοιχεία της προηγούμενης προγραμματικής περιόδου ( ). Η θετική αυτή δυναμική αυτή, όμως, παρότι αποτελεί προϋπόθεση αντιστροφής του αντιαναπτυξιακού κλίματος, κινδυνεύει να αναστραφεί. Οι περιορισμοί στις δαπάνες για την εκπαίδευση λόγω της οικονομικής κρίσης πλήττουν δυσανάλογα την εκπαιδευτική λειτουργία των αραιοκατοικημένων νησιωτικών περιοχών. Παράλληλα, αναγνωρίζεται η σημασία της αξιοποίησης του χώρου της εκπαίδευσης και των συναφών με αυτή δραστηριοτήτων για τη στήριξη της κοινωνικής συνοχής. Οι προτάσεις που αφορούν την ενότητα της εκπαίδευσης δομούνται στη βάση αυτών των δύο προτεραιοτήτων. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

125 Το πρώτο θεματικό πεδίο (ενότητα 4.2) καταγράφει τις άμεσες ανάγκες συντήρησης και αναβάθμισης των σχολικών (κτιριακών και τεχνολογικών) υποδομών του Βορείου Αιγαίου, ενώ προτείνει συγκεκριμένες δράσεις στήριξης και εμπλουτισμού της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Το δεύτερο θεματικό πεδίο (ενότητα 4.3) προτείνει συγκεκριμένες και σχετικές με την εκπαίδευση δράσεις που στοχεύουν στην προώθηση της κοινωνικής ένταξης και στην αντιμετώπιση του κοινωνικού αποκλεισμού. 4.2 Αναβάθμιση εκπαιδευτικών υποδομών και λειτουργιών Σχολική στέγη α) «Επισκευή και αναβάθμιση κτιριακών υποδομών στην Προσχολική, Α/θμια και Β/θμια Εκπ/ση Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου» Ενδεικτικά παραθέτουμε τις καταγεγραμμένες από την Περιφερειακή Διεύθυνση Εκπαίδευσης Βορείου Αιγαίου αναγκαίες επισκευές/αναβαθμίσεις. Προτάσεις: Θερμομόνωση (αλλαγή παλαιών κουφωμάτων με διπλούς υαλοπίνακες κ.τ.λ.). Εξωτερικός και εσωτερικός ελαιοχρωματισμός (π.χ. με ανοιχτά χρώματα που αποτρέπουν την υπερθέρμανση των επιφανειών). Μόνωση οροφής (όπου απαιτείται). Αντικατάσταση αγωγών αποχέτευσης (όπου απαιτείται). Επισκευή ή αντικατάσταση κρουνών. Επισκευή ή αντικατάσταση υδραυλικών σωληνώσεων και θέρμανσης. Διαχείριση ομβρίων υδάτων. Συντηρήσεις W.C. Βαλβίδες ελέγχου της κατανάλωσης ύδατος (για εξοικονόμηση). Πυρανίχνευση. Εγκαταστάσεις αυστημάτων αντιστάθμισης θέρμανσης. Αντικατάσταση λεβήτων (όπου απαιτείται). Αντικατάσταση φωτιστικών σωμάτων (για εξοικονόμηση ενέργειας). Εγκατάσταση αισθητήρων φωτισμού και κίνησης (για εξοικονόμηση ενέργειας). Εγκαταστάσεις φωτοβολταϊκών συστημάτων. Συντηρήσεις εσωτερικών ή εξωτερικών σκαλών. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

126 Αντικατάσταση φθαρμένης περίφραξης αύλειου χώρου (κιγκλιδώματα). β) «Αναπαλαιώσεις - εργασίες συντήρησης παραδοσιακών και παλαιών διδακτηρίων Βορείου Αιγαίου» Η δράση ενδεχομένως να προϋποθέτει τη συμμετοχή ειδικών συντηρητών κτηρίων ή/και τέχνης, καθώς πρόκειται για κτήρια διατηρητέα με αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά μοναδικού αισθητικού κάλλους και τεχνικής. Ενδεικτικά, για τη Λέσβο αναφέρουμε τα συστεγαζόμενα Κεντρικά Λύκεια (Πρότυπο Πειραματικό ΓΕ.Λ. Μυτιλήνης του Πανεπιστημίου Αιγαίου και 2ο ΓΕ.Λ. Μυτιλήνης), καθώς και το Γυμνάσιο Αγίας Παρασκευής. Ωστόσο, και σε άλλα νησιά του Βορείου Αιγαίου υπάρχουν, αντίστοιχα, και άλλα παραδοσιακά ή παλαιά διδακτήρια. γ) «Εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης αίθουσας και υλικού της ιστορικής Βιβλιοθήκης του Πρότυπου Πειραματικού ΓΕ.Λ. Μυτιλήνης του Πανεπιστημίου Αιγαίου» Η Βιβλιοθήκη δημιουργήθηκε με τη σύσταση του σχολείου («Γυμνάσιο» Μυτιλήνης) το 1840 και αργότερα εμπλουτίσθηκε από μεγάλες δωρεές. Σύμφωνα με καταγραφή που ολοκληρώθηκε το 1963, η Βιβλιοθήκη αριθμούσε περίπου σπάνια έντυπα βιβλία, μερικά από τα οποία χρονολογούνται από τους πρώτους χρόνους της εφεύρεσης της τυπογραφίας, αλλά και νεότερα. δ) «Διαμόρφωση αύλειου χώρου σχολικών μονάδων και δημιουργία - διαμόρφωση ανοιχτών ή κλειστών χώρων άθλησης σε σχολικές μονάδες της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου» Προτάσεις: Αξιοποίηση-διαμόρφωση υπάρχοντος εσωτερικού και εξωτερικού χώρου με στόχο τη δημιουργία πολυχώρων άθλησης, δράσεων και εκδηλώσεων. Τοποθέτηση χλοοτάπητα. Φύτευση αύλειου χώρου (καλλωπισμός, παρτέρια, κ.λ.π.). Πλακόστρωση αύλειου χώρου (μερική ή ολική). Τοποθέτηση υποστέγων (όπου και εφόσον απαιτείται). Τοποθέτηση ή αντικατάσταση αθλητικού υλικού (π.χ. μπασκέτα, φιλές, ταρτάν κ.λ.π.). Δημιουργία αθλητικών εγκαταστάσεων. Διαμόρφωση γωνιάς παιχνιδιού (π.χ. με διαγραμμίσεις εδάφους). Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

127 ε) «Ανοικοδόμηση βιοκλιματικής σχολικής στέγης» Συγκεκριμένα προτείνουμε ανοικοδόμηση διδακτηρίων με κατάλληλα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά, έτσι ώστε να εξασφαλίζονται βέλτιστες συνθήκες εσωτερικής θερμοκρασίας με τη μικρότερη δυνατή κατανάλωση ενέργειας. Προτάσεις: Υλοποίηση ενός σύγχρονου, μη ενεργοβόρου, φιλικού προς το περιβάλλον κτηρίου, το οποίο θα καλύπτει όλες τις απαιτούμενες προδιαγραφές ασφάλειας και θα εξασφαλίζει τελικά καλύτερες συνθήκες λειτουργίας των χώρων. Στέγαση σχολικών μονάδων σε ιδιόκτητα κτήρια. Ενεργειακή αυτονομία. Οφέλη από την αξιοποίηση της πώλησης ρεύματος (π.χ. με την τοποθέτηση φωτοβολταϊκών): (α) Πράσινες επενδύσεις που επιστρέφουν πάλι στο σχολείο, (β) Δυνατότητα εξεύρεσης ίδιων πόρων. Βασική προϋπόθεση του όλου εγχειρήματος είναι η εξεύρεση κατάλληλων, οικοδομήσιμων οικοπέδων στην περιοχή ευθύνης της Περιφερειακής Διεύθυνσης Α/θμιας και Β/θμιας Εκπ/σης Βορείου Αιγαίου Ενίσχυση της πρόσβασης και χρήσης Οι συνθήκες μάθησης στο σύγχρονο «Νέο Σχολείο», οι γνώσεις, δεξιότητες και στάσεις που αναμένεται να αποκτήσουν οι μαθητές πρέπει να ανταποκρίνονται στις ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις στον τομέα των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας (ΤΠΕ). Όμως, παρ ότι εργαστήρια Πληροφορικής υπάρχουν σε όλα τα σχολεία της Περιφέρειας, η παλαιότητα τους (> 10 χρόνια) δημιουργεί αδυναμίες συντήρησης από τα ΚΕΠΛΗΝΕΤ της Περιφέρειας28. Επίσης, η υπάρχουσα δυσμενή οικονομική συγκυρία και οι γεωγραφικές ιδιαιτερότητες της νησιωτικής περιοχής εμποδίζουν τη στενή συνεργασία και την αμφίδρομη επικοινωνία (σε πραγματικό χρόνο) μεταξύ των στελεχών της εκπαίδευσης της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου. Η αγορά και η εγκατάσταση στα σχολεία της περιφέρειας του κατάλληλου εξοπλισμού τεχνικής υποστήριξης για την πραγματοποίηση τηλεδιασκέψεων θα άμβλυνε αυτά τα προβλήματα. Στόχος η υιοθέτηση της τηλεδιάσκεψης ως μέσο άμεσης επικοινωνίας της Περιφερειακής Διεύθυνσης Εκπαίδευσης Β. Αιγαίου με τις Νομαρχιακές Διευθύνσεις, τους Σχολικούς Συμβούλους και τους Διευθυντές των σχολείων του Β. Αιγαίου, προς την κατεύθυνση της ανταλλαγής απόψεων και της επίλυσης τρεχόντων προβλημάτων της εκπαίδευσης. Προτάσεις: Ανανέωση, αναβάθμιση και συντήρηση εξοπλισμού εργαστηρίων Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

128 Πληροφορικής σε όλες τις σχολικές μονάδες Α/θμιας και Β/θμιας Εκπ/σης Β. Αιγαίου» Αγορά και εγκατάσταση του κατάλληλου εξοπλισμού τεχνικής υποστήριξης σε όλα τα σχολεία Α/θμιας και Β/θμιας Εκπ/σης Β. Αιγαίου για τη δυνατότητα πραγματοποίησης τηλεδιασκέψεων Δημιουργία εποπτικού υλικού Οι νέοι χάρτες που παρήχθησαν για λογαριασμό του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου του ΥΠΔΒΜΘ (2006) από το Εργαστήριο Χαρτογραφίας και Γεωπληροφορικής του Τμήματος Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου προορίζονταν για τους μαθητές της πρώτης και δεύτερης τάξης Γυμνασίου και αναγνωρίστηκαν διεθνώς για την Παιδαγωγική τους επάρκεια και καταλληλότητα αλλά και για την εντυπωσιακή τους σύνθεση και τη διαισθητική απόδοση των χρωμάτων. Προτείνουμε οι χάρτες αυτοί να διανεμηθούν σε όλες τις σχολικές μονάδες της Περιφέρειας Β. Αιγαίου. Πρόταση: Εκτύπωση και διανομή βραβευθέντων29 σχολικών χαρτών Τμήματος Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου στις σχολικές μονάδες Α/θμιας Εκπ/σης και Β/θμιας Εκπ/σης Β. Αιγαίου Ενδυνάμωση της κοινωνίας της γνώσης: αναβάθμιση του εκπαιδευτικού συστήματος με έμφαση στην τεχνολογική ανάπτυξη, στις δεξιότητες και στη δια βίου μάθηση Το έργο «Επιμόρφωση των εκπαιδευτικών για την αξιοποίηση και εφαρμογή των ΤΠΕ στη διδακτική πράξη» του ΕΠ «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση», ΕΣΠΑ ( ), το οποίο υλοποιείται με τη συγχρηματοδότηση της ΕΕ και του ΕΚΤ έχει ως αντικείμενο την επιμόρφωση μεγάλου αριθμού εκπαιδευτικών των ελληνικών σχολείων της Α/θμιας και της Β/θμιας Εκπ/σης στη διδακτική αξιοποίηση των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και των Επικοινωνιών στην τάξη. Το πρόγραμμα επιμόρφωσης διεξάγεται εκτός σχολικού ωραρίου σε ειδικά εξοπλισμένα κέντρα, Κέντρα Στήριξης Επιμόρφωσης (ΚΣΕ), τα οποία συνήθως είναι σχολεία, σε όλη τη χώρα, από εξειδικευμένους επιμορφωτές, τους επιμορφωτές «β επιπέδου», οι οποίοι έχουν εκπαιδευτεί κατάλληλα για το σκοπό αυτό σε Πανεπιστήμια, τα Πανεπιστημιακά Κέντρα Εκπαίδευσης (ΠΑΚΕ). Σήμερα υπάρχει ένα ΠΑΚΕ για το Β. και Ν. Αιγαίο, με έδρα τη Ρόδο, γεγονός που κάνει απαγορευτική την επιμόρφωση σ αυτό όσων στελεχών εκπαίδευσης ή εκπαιδευτικών ενδιαφέρονται από το Β. Αιγαίο, αφού αυτοί είναι υποχρεωμένοι να ασκούν τα καθήκοντά τους παράλληλα με την επιμόρφωση, η οποία σημειωτέον έχει διάρκεια 96 ώρες και διεξάγεται εκτός σχολικού ωραρίου. Λόγοι, επομένως, ισότιμης πρόσβασης στη Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

129 γνώση αλλά και παροχής ίσων ευκαιριών εξέλιξης προκρίνουν τη δημιουργία ξεχωριστού ΠΑΚΕ στο Β. Αιγαίο, με έδρα τη Μυτιλήνη, στο πλαίσιο συνέχισης του έργου «Επιμόρφωση των εκπαιδευτικών για την αξιοποίηση και εφαρμογή των ΤΠΕ στη διδακτική πράξη» του ΕΠ «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση», ΕΣΠΑ ( ). Στο πλαίσιο της πράξης «Επιμόρφωση των εκπαιδευτικών για την αξιοποίηση και εφαρμογή των ΤΠΕ στη διδακτική πράξη» (επιμόρφωση β επιπέδου) του ΕΠ «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση», ΕΣΠΑ ( ), πρόκειται να υλοποιηθεί ένας αριθμός προγραμμάτων επιμόρφωσης β επιπέδου με βάση το μοντέλο μικτής μάθησης (blended learning), κάτι που ακόμα δεν έχει γίνει. Τα προγράμματα αυτά έχουν στόχο την κάλυψη των αναγκών επιμόρφωσης σε περιοχές όπου δεν είναι δυνατή η υλοποίηση επιμορφωτικών προγραμμάτων με το παραδοσιακό μοντέλο (απομακρυσμένα νησιά, δυσπρόσιτες ορεινές περιοχές, μικρός αριθμός εκπαιδευτικών, έλλειψη επιμορφωτών β επιπέδου κ.λ.π.). Συνδυάζει συνεδρίες σύγχρονης εξ αποστάσεως διδασκαλίας με ασύγχρονες δραστηριότητες (ανάθεση εργασιών) και μικρό αριθμό διά ζώσης συναντήσεων. Προκειμένου να δοθεί η δυνατότητα σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερο αριθμό εκπαιδευτικών να επιμορφωθούν στην αξιοποίηση και εφαρμογή των ΤΠΕ στη διδακτική πράξη (επιμόρφωση β επιπέδου), προτείνουμε την υλοποίηση/συνέχιση της σχετικής πράξης και την επόμενη προγραμματική περίοδο ( ). Προτάσεις: Δημιουργία Πανεπιστημιακού Κέντρου Επιμόρφωσης (ΠΑΚΕ) στο Β. Αιγαίο, με έδρα τη Μυτιλήνη. «Υλοποίηση του μοντέλου μικτής μάθησης (blended learning) για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών για την αξιοποίηση και εφαρμογή των ΤΠΕ στη διδακτική πράξη (επιμόρφωση β επιπέδου). Υιοθέτηση του μοντέλου μικτής μάθησης (blended learning) για την επιμόρφωση των στελεχών της διοίκησης και των εκπαιδευτικών όλων των σχολικών μονάδων Α/θμιας και Β/θμιας Εκπ/σης Β. Αιγαίου σε ποικίλα θέματα. 4.3 Εκπαίδευση και Προώθηση της Κοινωνικής Συνοχής Σχολική διαρροή και μαθησιακές δυσκολίες Επισημαίνεται η χωρική διάσταση του φαινομένου της σχολικής διαρροής σε επίπεδο Περιφέρειας με έμφαση στα οικονομικά, δημογραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά των περιοχών που εμφανίζουν αυξημένο ποσοστό σχολικής εγκατάλειψης. Το πρόβλημα της σχολικής διαρροής, ως κοινωνικό φαινόμενο είτε ως έκφανση προβλημάτων του εκπαιδευτικού συστήματος, χαρακτηρίζεται από πολυπλοκότητα και συνθετότητα. Επηρεάζεται από μία σωρεία κοινωνικών και εκπαιδευτικών παραγόντων που επιβεβαιώνουν τη στενή σχέση αλληλεπίδρασης μεταξύ της επίδοσης των μαθητών και του κοινωνικο-οικονομικού και μορφωτικού επιπέδου της οικογένειας. Τις περισσότερες φορές η στάση της οικογένειας απέναντι στην πρόωρη ένταξη στην αγορά εργασίας και τη συνεπαγόμενη εγκατάλειψη του σχολείου είναι θετική ενώ δεν λείπουν και οι Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

130 περιπτώσεις στις οποίες οι γονείς παροτρύνουν και στηρίζουν τα παιδιά στην επιλογή τους για πρόωρη αποχώρηση ώστε να συνδράμουν στην οικονομική επιβίωση της οικογένειας. Μεγάλο μέρος των παιδιών Ρομά εγκαταλείπουν το σχολείο για να ακολουθήσουν τις οικογένειες τους και να συμμετάσχουν σε οικονομικές δραστηριότητες που στην πλειοψηφία τους εντάσσονται στον τομέα του εμπορίου, ή για ανάληψη ευθυνών του νοικοκυριού. Το ίδιο και τα «παιδιά του δρόμου», ή παιδιά μεταναστών και προσφύγων στερούνται το βασικό κοινωνικό τους δικαίωμα που αφορά την ελεύθερη πρόσβαση στην εκπαίδευση. Επιπλέον οι δίγλωσσοι μαθητές αντιμετωπίζουν περισσότερες δυσκολίες και προβλήματα στο σχολείο, όχι μόνο σε σχέση με την σχολική τους επίδοση, αλλά και στο επίπεδο της ομαλής κοινωνικοποίησής τους, της ανάπτυξης κοινωνικών δεξιοτήτων και της δημιουργίας σχέσεων συνεργασίας και κατανόησης στο εσωτερικό του σχολείου. Η εμφάνιση αντικοινωνικών και παραβατικών συμπεριφορών ή συμπεριφορών δυσανάλογων της ηλικίας τους, συνδέθηκαν με προβληματική σχολική ένταξη του μαθητή και αύξηση των πιθανοτήτων εγκατάλειψης του σχολείου. Διαπιστώνεται επίσης ότι ή διαρροή αυξάνεται γραμμικά από τις αστικές στις ημιαστικές και με ιδιαίτερη έμφαση σε τουριστικές και αγροτικές περιοχές. Συγκεκριμένα στην Περιφέρεια Β. Αιγαίου η σχολική διαρροή στην Πρωτοβάθμια εκπαίδευση αγγίζει το 7 %. Σε έρευνα του Πανεπιστημίου Αιγαίου διερευνήθηκαν τα αίτια που ώθησαν αριθμό εκπαιδευόμενων στην Περιφέρεια Β. Αιγαίου να εγκαταλείψουν το σχολείο. Ορισμένοι επικαλέστηκαν οικογενειακούς και οικονομικούς λόγους, όπως η συμμετοχή τους, μέσω της εργασίας, στις υποχρεώσεις της οικογένειας και τη μακρινή απόσταση της κατοικίας τους από το σχολείο. Μεγάλος αριθμός νέων εργάστηκε μετά τηv εγκατάλειψη του Γυμvασίου κυρίως σε βοηθητικές εργασίες. Η παροχή συμβουλευτικών και υποστηρικτικών υπηρεσιών σε μαθητές αλλά και γονείς, σύμφωνα με τις απόψεις των εκπροσώπων των φορέων, περιλαμβάνουν δράσεις υποστήριξης, ενδυνάμωσης και προσανατολισμού του μαθητή καθώς και εκμάθηση βασικών κοινωνικών αλλά και επαγγελματικών δεξιοτήτων, ενώ παράλληλα υλοποιούνται και δράσεις ενισχυτικής διδασκαλίας και ενδυνάμωσης. Η Περιφέρεια Β. Αιγαίου ανήκει στις Περιφέρειες με μέσο έως υψηλό δείκτη σχολικής διαρροής λαμβάνοντας υπόψη όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, ενώ υψηλότερα είναι τα ποσοστά σχολικής διαρροής στα ΤΕΕ. Το γεγονός αυτό αποξενώνει τους μαθητές από τη σχολική κοινότητα αλλά και απαξιώνει στη συνείδησή τους αλλά και των οικογενειών τους, τη δυνατότητα που προσφέρει η εκπαίδευση για εξασφάλιση καλύτερων επαγγελματικών προοπτικών. Σημειώνουμε ότι όλα τα παραπάνω αρνητικά αποτελέσματα οξύνονται στην περίπτωση παιδιών που προέρχονται από πιο φτωχά οικονομικά περιβάλλοντα, όπου συνήθως παρατηρείται και μια πολιτισμική ασυνέχεια ανάμεσα στο σχολείο και στην οικογένεια (δηλαδή το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνει το παιδί παρέχει διαφορετικά ερεθίσματα και πρότυπα από εκείνα που ζητάει το σχολείο). Γι αυτό και οι έρευνες δείχνουν (Planet 2007) ότι κάτω από τέτοιες συνθήκες παρεμποδίζεται η τακτική φοίτηση, δημιουργούνται κενά στη μόρφωση και τελικά ενισχύονται φαινόμενα όπως ο Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

131 λειτουργικός αναλφαβητισμός, η σχολική αποτυχία και η εγκατάλειψη του σχολείου (μαθητική διαρροή). Τα προβλήματα αυξάνονται στην περίπτωση παιδιών με αναπηρίες, ειδικές ανάγκες κ.τ.ό. σε σημείο που συχνά λειτουργούν απαγορευτικά στη δυνατότητα μετακίνησης. Προτάσεις: Για την αντιμετώπιση των προβλημάτων αυτών προτείνεται αντισταθμιστικό μοντέλο εκπαίδευσης. Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο εκτιμάται ότι το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον των νέων με πολιτιστικές ιδιαιτερότητες δεν διευκολύνει την απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων που θεωρούνται απαραίτητες για τη σχολική επιτυχία. Ως εκ τούτου, προτείνονται αντισταθμιστικά εκπαιδευτικά προγράμματα (Planet 2007) που στόχο έχουν να αποκαταστήσουν το κοινωνικό, μορφωτικό και πολιτιστικό έλλειμμα που διακρίνει τις συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες. Προτείνεται επίσης: Στήριξη σχολείων για ενήλικες και εργαζόμενους, με προγράμματα προσαρμοσμένα στις αντικειμενικές βιοτικές τους συνθήκες (απογευματινά, νυχτερινά, κυριακάτικα, με επέκταση του συνολικού χρόνου σπουδών), Ισότιμη ένταξη στα συνήθη (κοινά) σχολεία των ατόμων με ειδικές ανάγκες ή αναπηρίες με βάση το «όλοι διαφορετικοί, όλοι ίσοι!», και εξασφάλιση όλων των προϋποθέσεων γι αυτό. Ενίσχυση των εκπαιδευτικών λειτουργιών για τους μαθητές/τριες διαφορετικών πολιτισμικών, γλωσσικών καταγωγών, με σεβασμό στις προσωπικές και συλλογικές τους ιδιαιτερότητες, καθώς και τη δημιουργία των αναγκαίων προϋποθέσεων για την εκμάθηση και της δικής τους πολιτισμικής, εθνικής και γλωσσικής κληρονομιάς. Για την επίλυση του προβλήματος, έχουν ιδρυθεί, όπως σχολιάζεται στη συνέχεια, στο πλαίσιο των πολιτικών της Δια βίου μάθησης, Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας (Σ.Δ.Ε.) για την επανένταξη στην εκπαίδευση των νέων, κυρίως ανέργων, που δεν ολοκλήρωσαν την υποχρεωτική εκπαίδευση και αντιμετωπίζουν συνεπώς, τον κίνδυνο του κοινωνικού αποκλεισμού. Παράλληλα και για την αντιμετώπιση συγκεκριμένων προβλημάτων μαθησιακής δυσκολίας προτείνεται η ενίσχυση των Κέντρων Διάγνωσης, Διαφοροδιάγνωσης και Υποστήριξης. (ΚΕΔΔΥ) της Περιφέρειας Β. Αιγαίου, τα οποία μαζί με τα Κέντρα Ψυχικής Υγείας και τα ιατροπαιδαγωγικά Κέντρα πραγματοποιούν διάγνωση και υποστήριξη σε θέματα μαθησιακών δυσκολιών, αλλά και κατά περίπτωση συμβουλευτική βραχείας μορφής, με τη συμβολή κοινωνικών λειτουργών, επιστημόνων ειδικής αγωγής, λογοθεραπευτών και παιδοψυχιάτρων. Συμπερασματικά και αξιολογώντας ευρήματα πρόσφατης έρευνας (ΚΕΘΕΑ 2013), ειδικοί συμβουλευτικής και ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε δομές του Β. Αιγαίου ανέφεραν ότι αντιμετωπίζουν κυρίως περιπτώσεις, όπου ανήλικοι (παιδιά και έφηβοι), αλλά και οι οικογένειές τους, διαβιούν καθημερινά- υπό αντίξοες συνθήκες. Ειδικότερα, πρόκειται για οικογένειες που ζουν κάτω από το όριο της φτώχιας, μονογονεϊκές, οικογένειες μεταναστών, αλλά και οικογένειες επιρρεπείς σε φαινόμενα ήπιας μορφήςπαραμέλησης και κακοποίησης. Τα οικογενειακά προβλήματα, o ανεπαρκής Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

132 οικογενειακός έλεγχος, το χρόνιο και άμεσο στρες και η χαμηλή κοινωνική τάξη έχουν συνδεθεί τόσο με τη χρήση ουσιών και την κατάθλιψη, όσο και με μαθησιακά προβλήματα και με φαινόμενα αύξησης της σχολικής διαρροής. Έγινε επίσης αναφορά στη μειωμένη γνωστική λειτουργία, η οποία φαίνεται να συμβάλλει τόσο στην ανάπτυξη της διαταραχής μέσα από τη χρήση ναρκωτικών ουσιών, όσο και σε κάποια ψυχική ασθένεια. Τα ποσοστά μειωμένης γνωστικής λειτουργίας επίσης εμφανίζονται υψηλότερα σε δείγμα ατόμων με διπλή διάγνωση, σε σύγκριση με άτομα που εμφανίζουν ένα είδος διαταραχής Δια βίου Μάθηση Σύμφωνα με την Απόφαση αριθ. 1720/2006/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 15ης Νοεμβρίου 2006, τέθηκε σε ισχύ από την 1η Ιανουαρίου 2007 και για μια επταετία (1/1/2007 έως 31/12/2013) το νέο ευρωπαϊκό πρόγραμμα δράσης στον τομέα της «Δια Βίου Μάθησης». Ως δια βίου μάθηση νοείται κάθε δραστηριότητα μάθησης που αναλαμβάνεται καθ όλη τη διάρκεια της ζωής, με στόχο τη βελτίωση των γνώσεων, των δεξιοτήτων και των ικανοτήτων σε μια προοπτική ανάπτυξης του ατόμου, του πολίτη, καθώς και σε κοινωνική ή/ και συνδεόμενη με την απασχόληση προοπτική. Το πρόγραμμα «Δια Βίου Μάθησης» ) ενσωματώνει τα προηγούμενα ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΙΙ και LEONARDOII, (ανάπτυξη καινοτόμου περιεχομένου, υπηρεσιών, παιδαγωγικών μεθόδων και πρακτικών για τη δια βίου μάθηση με βάση τις ΤΠΕ) καθώς και το πρόγραμμα Jean Monnet (θέματα ευρωπαϊκής ενοποίησης σε Πανεπιστημιακό επίπεδο), ενώ από το 2014 έως το 2020 τίθεται σε ισχύ η νέα γενιά προγραμμάτων η οποία έχει προταθεί από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να ονομαστεί Erasmus for All. Επίσης, στο πλαίσιο βελτίωση της ποιότητας της σχολικής εκπαίδευσης και ενίσχυσης της ευρωπαϊκής διάστασής των ευρωπαϊκών εκπαιδευτικών θεσμών το τομεακό πρόγραμμα Comenius ενθαρρύνει τη διακρατική συνεργασία μεταξύ εκπαιδευτικών ιδρυμάτων σχολικής και προσχολικής εκπαίδευσης. Υποστηρίζει τους νέους, ώστε να αποκτήσουν συνείδηση της πολυμορφίας, των ευρωπαϊκών πολιτισμών καθώς και γνώσεις και δεξιότητες απαραίτητες για την προσωπική τους ανάπτυξη, τη μελλοντική εργασιακή τους απασχόληση και τη δραστηριοποίησή τους ως ενεργών πολιτών. Στο πλαίσιο αυτό, επιχορηγεί σχολικές συμπράξεις, συμπράξεις τοπικών ή περιφερειακών αρχών με ρόλο στην σχολική εκπαίδευση, πολυμερή σχέδια, δίκτυα και δράσεις διακρατικής κινητικότητας μαθητών και εκπαιδευτικού προσωπικού, καθώς και δραστηριότητες ενδοϋπηρεσιακής κατάρτισης εκπαιδευτικών Σχολείο δεύτερης ευκαιρίας Το Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας, ως θεσμός, έρχεται να υλοποιήσει διακηρυγμένους στόχους της Δια βίου μάθησης που αποτελούν βασικό πλαίσιο αρχών εκπαιδευτικής πολιτικής για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Τα ΣΔΕ απευθύνονται σε ανειδίκευτους νέους, οι οποίοι επιθυμούν την κοινωνική και επαγγελματική τους ένταξη. Αυτοί είναι κυρίως νέοι που δεν υποχρεούνται πλέον να ακολουθούν σχολική φοίτηση, ενώ δεν διαθέτουν τις Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

133 απαραίτητες δεξιότητες με τις οποίες θα μπορούσαν να επωφεληθούν από τα τυπικά εκπαιδευτικά προγράμματα ή να παραμείνουν μόνιμα σε μια θέση εργασίας. Οι νέοι αυτοί διαθέτουν λίγες μόνο βασικές γνώσεις και έχουν συχνά βιώσει αρνητικές εμπειρίες από το σχολείο. Δίχως να έχουν προοπτική βελτίωσης της κοινωνικής τους κατάστασης, κινδυνεύουν να γίνουν μόνιμα περιθωριοποιημένοι και αποκλεισμένοι από την κοινωνία. Κεντρικοί στόχοι των ΣΔΕ είναι η επανασύνδεση με την εκπαιδευτική διαδικασία ατόμων που έχουν απομακρυνθεί από τη βασική εκπαίδευση και η δημιουργία δικτύων συνεργασίας ανάμεσα στο σχολείο, την τοπική κοινωνία, τον επιχειρηματικό κόσμο και την εκπαίδευση. Το περιεχόμενο προγράμματος των ΣΔΕ στοχεύει κυρίως στην απόκτηση βασικών δεξιοτήτων (μητρική γλώσσα, αρίθμηση, αγγλικά, (50%) κοινωνικών δεξιοτήτων (25%) στη χρήση Η/Υ και Διαδικτύου (25%). Περιλαμβάνει δε θεματικές περιοχές οι οποίες ονομάζονται γραμματισμοί: Η ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού και κυρίως ο εκσυγχρονισμός των δεξιοτήτων και η επέκταση της δια βίου μάθησης είναι αποφασιστικής σημασίας στην οικονομία που βασίζεται στη γνώση. Στο πεδίο αυτό η αρχική επαγγελματική κατάρτιση και η συνεχιζόμενη επαγγελματική κατάρτιση διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην προσαρμογή του ανθρώπινου δυναμικού στις νέες συνθήκες οργάνωσης της εργασίας και στις νέες τεχνολογίες. Κεντρικός στόχος είναι η ανάπτυξη και βελτίωση των προσόντων και των ικανοτήτων των ανέργων και των εργαζομένων και η δημιουργία νέων θέσεων απασχόλησης Η λειτουργία συμβουλευτικής υπηρεσίας στα πλαίσια των σχολείων δεύτερης ευκαιρίας (ΣΔΕ) Το γραφείο συμβουλευτικής, στο σχολικό χώρο του κάθε Σ.Δ.Ε., έχει ως στόχο να καλύψει τις ανάγκες των εκπαιδευομένων, που αφορούν την ανάπτυξη προσωπικών δεξιοτήτων και ικανοτήτων και επηρεάζουν την ατομική, επαγγελματική και κοινωνική τους εξέλιξη. Πλαισιώνεται από το σύμβουλο σταδιοδρομίας και το σύμβουλο ψυχολόγο. Η συμβουλευτική σταδιοδρομίας στο Σ.Δ.Ε. αποτελεί οργανικό κομμάτι του ίδιου του θεσμού. Υπηρετεί το γενικότερο στόχο, που είναι η επανένταξη των εκπαιδευομένων στην κοινωνική και οικονομική ζωή. Οι υπηρεσίες της συμβουλευτικής παρέχονται σε ομαδικό και ατομικό επίπεδο και αποσκοπούν: Να συνδέσουν την εκπαίδευση με την αγορά εργασίας. Να ενισχύσουν τις ικανότητες αυτογνωσίας και αυτοεκτίμησης των εκπαιδευομένων. Να παρέχουν πληροφόρηση σχετικά με την αγορά εργασίας και τις δυνατότητες επαγγελματικής κατάρτισης. Να αναπτύξουν συνεργασία με φορείς υποστηρικτικούς ως προς την απασχόληση. Σε έρευνα του Πανεπιστημίου Αιγαίου σχετικά με τη γνώμη των συμβούλων σταδιοδρομίας και των διευθυντών των ΣΔΕ (σύμβουλοι σταδιοδρομίας Μυτιλήνης Καλλονής και Αγίας Παρασκευής) για την προώθηση των εκπαιδευομένων στην αγορά εργασίας επισημάνθηκε η σπουδαιότητα της ύπαρξης παροχής συμβουλευτικών υπηρεσιών στους ενήλικες συμμετέχοντες. Οι σύμβουλοι υπογραμμίζουν ότι η δημιουργία δικτύων συνεργασίας μεταξύ Τοπικής Αυτοδιοίκησης, κοινωνικών φορέων Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

134 και επιχειρηματικού κόσμου για τη στήριξη του σκοπού και της λειτουργίας των σχολείων, είναι απαραίτητη για να επιτευχθεί ο στόχος των ΣΔΕ που είναι η κοινωνική ένταξη και ανέλιξη των εκπαιδευομένων Σχολές Γονέων Από τον Ιανουάριο του 2012 έως τον Απρίλη του 2013 έχουν λειτουργήσει 90 τμήματα στο νομό Λέσβου (στο πλαίσιο των οποίων πραγματοποιούνται κάποιο από τα 7 προγράμματα των σχολών γονέων βλέπε παρακάτω). Από τα 90 τμήματα τα 30 οργανώθηκαν στη Μυτιλήνη, τα 58 σε κωμοπόλεις και χωριά του υπόλοιπου νομού Λέσβου και 2 τμήματα λειτούργησαν στην Λήμνο. Κάθε εξάμηνο η Γενική Γραμματεία Δια Βίου Μάθησης μέσω του Ιδρύματος Νεολαίας και Δια βίου Μάθησης του υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων, Πολιτισμού και Αθλητισμού θέτει σε λειτουργία σε όλους τους νομούς της χώρας Σχολές Γονέων. Στο πλαίσιο των Σχολών Γονέων αναπτύσσονται 7 εκπαιδευτικά προγράμματα. Σκοπός του έργου των Σχολών Γονέων είναι η στήριξη των γονέων, ώστε να μπορούν να ανταποκριθούν με επιτυχία στο σύνθετο ρόλο τους όπως διαμορφώνεται στις σύγχρονες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες. Τα προγράμματα που παρέχονται στις Σχολές Γονέων είναι τα εξής: Α) Η οικογένεια στη σύγχρονη εποχή. Β) Διαφυλικές σχέσεις, διάρκειας. Γ) Ανάπτυξη στην Τρίτη Ηλικία. Δ) Συνεργασία εκπαιδευτικών-οικογένειας. Ε) Ψυχολογική υποστήριξη και αγωγή υγείας ευάλωτων κοινωνικών ομάδων, διάρκειας 25 ωρών. Ζ) Συμβουλευτική γονέων Παιδιών με Ειδικές Ανάγκες. Η) Στερεότυπα και διακρίσεις στη οικογένεια. Ο ρόλος των σχολών γονέων είναι κρίσιμος και ιδιαίτερα στην Περιφέρεια Β. Αιγαίου. Άτομα ιδίως στην νησιωτική Ελλάδα αισθάνονται συχνά αφημένα στη τύχη τους και το γεγονός ότι το κράτος μέσα από το φορέα του Ινστιτούτου Διαρκούς Εκπαίδευσης Ενηλίκων τους προσφέρει τη δυνατότητα επιμόρφωσης είναι για αυτά μια ανακούφιση. Πέρα από το μορφωτικό, είναι μια ευκαιρία ανασύστασης του κοινωνικού ιστού και της κοινωνικής συνοχής των τοπικών κοινωνιών. Να σημειωθεί ότι η πλειοψηφία των συμμετεχόντων στα σεμινάρια ήταν γυναίκες και διαπιστώνεται ότι ο γονεϊκός ρόλος, έχει ανατεθεί στις γυναίκες, τουλάχιστον σε ότι αφορά την λήψη αποφάσεων σχετικά με την σχολική καθημερινότητα των παιδιών. Σε προγραμματικό επίπεδο ο σχεδιασμός των δράσεων εκπαίδευσης, ανάπτυξης δεξιοτήτων και δια βίου μάθησης μπορούν να λάβουν υπόψη τους την υποστήριξη και την κάλυψη σε μεγάλο βαθμό των αναγκών σε υποδομές εκπαίδευσης από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου καθώς και τη συνέργεια στην ανάπτυξη εκπαιδευτικών προγραμμάτων με τη χρήση νέων τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνίας, οι οποίες χρησιμοποιούνται ευρέως και σε υψηλό επίπεδο από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

135 Στο πλαίσιο των παρεμβάσεων εκπαιδευτικού χαρακτήρα και ανάπτυξης δεξιοτήτων για τη βελτίωση της πρόσβασης στη δια βίου μάθηση, έτσι όπως αναλύθηκαν παραπάνω, προτείνονται δράσεις χρηματοδότησης από ΕΤΠΑ, ΕΚΤ και που -αναβαθμίζουν τις υποδομές της παρεχόμενης εκπαίδευσης και κατάρτισης κυρίως αυτές που αφορούν τη βελτίωση των δεξιοτήτων και των εκπαιδευτικών δυνατοτήτων της δια βίου μάθησης (ΕΤΠΑ) -ενισχύουν τις ικανότητες του εργατικού δυναμικού με την απόκτηση νέων και αναβάθμιση υφιστάμενων δεξιοτήτων ατόμων που μπορούν να αξιοποιήσουν ευκαιρίες και που προκύπτουν από την αξιοποίηση προγραμμάτων της δια βίου μάθησης, όπως π.χ τα σχολεία δεύτερης ευκαιρίας (ΕΚΤ) -ισχυροποιούν τους εκπαιδευτικούς μηχανισμούς για τους μαθητευόμενους σε χώρους πρακτικής άσκησης και σε πραγματικό εργασιακό περιβάλλον επιχειρήσεων, (ΕΚΤ) -επιχειρούν να αυξήσουν τη σύνδεση των συστημάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης με την αγορά εργασίας για εργαζόμενους και μαθητευόμενους σε συγκεκριμένες θέσεις εργασίας.(εκτ) -αξιοποιούν τις δομές σταδιοδρομίας και επιχειρηματικότητας που αναπτύσσουν εξωστρεφείς δράσεις διασύνδεσης του Πανεπιστημίου Αιγαίου με τις τοπικές κοινωνίες των νησιών (ΕΤΠΑ) -αναβαθμίζουν την ποιότητα, την αποτελεσματικότητα και του ανοικτού χαρακτήρα της τριτοβάθμιας και της ισοδύναμης με αυτήν εκπαίδευσης, με σκοπό τη βελτίωση των επιπέδων συμμετοχής και ολοκλήρωσης. βελτίωσης των δεξιοτήτων και ικανοτήτων (ΕΚΤ) - υποστηρίζουν την πρόληψη και μείωση της σχολικής διαρροής και προώθηση της ισότιμης πρόσβασης σε καλής ποιότητας προσχολική, πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση.(εκτ) Βιβλιογραφία AGE (2012) Older people also suffer because of the crisis. Brussels, AGE. Ageing Better in Europe (2012) The challenge of Ageing: Cooperation in action ΓΓΔΕ-ΕΣΠΑ (2013) 2η Εγκύκλιος Σχεδιασμού και Κατάρτισης Αναπτυξιακού Προγραμματισμού Περιόδου Αθήνα, Γενική Γραμματεία Δημοσίων Επενδύσεων ΕΣΠΑ EC (2004) Joint Report on social exclusion. Luxembourg, Office for Official Publications of the European Communities. EC (2007) Cohesion policy : Commentaries and official texts. Luxembourg, Office for Official Publications of the European Communities. EC (2012) Eurostat regional yearbook Luxembourg, Office for Official Publications of the European Communities. ΕΔΚΑ (2007) Δημογραφική γήρανση στη μεταπολεμική Ελλάδα. Εργαστήριο Δημογραφίας και Κοινωνικών Αναλύσεων. Βόλος, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας ΕΕ (2008) Εκσυγχρονισμός της κοινωνικής προστασίας για μεγαλύτερη κοινωνική δικαιοσύνη και οικονομική συνοχή: προώθηση της ενεργητικής ένταξης των πλέον απομακρυσμένων από την αγορά εργασίας ανθρώπων. Ευρωπαϊκή Επιτροπή, COM(2007) Τελικό. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

136 ΕΚΚΕ (2012) Νέα φτώχια και κοινωνικός αποκλεισμός: πολιτικές καταπολέμησης και καθιέρωση ενός ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος. Αθήνα, Βουλή των Ελλήνων. ΕΛΣΤΑΤ (2012) Δελτίο τύπου: Έρευνα εισοδήματος και συνθηκών διαβίωσης των νοικοκυριών, 2011: Κίνδυνος φτώχειας. Ελληνική Στατιστική Αρχή. Ευστράτογλου Α. : Τοπικές αγορές εργασίας και υπηρεσίες απασχόλησης, Εκδόσεις ΙΝΕ ΓΣΕΕ, 2005 Ευστράτογλου Α. : Τοπικές αγορές εργασίες στην Ελλάδα, ΙΝΕ/ΓΣΕΕ Fresno José Manuel : Multi-regional operational programme to combat Discrimination: Description and Results, European Comission, 2007 FSG (2009) Health and the Roma Community: Analysis of the Situation in Europe. Madrid: Fundación Secretariado Gitano. Giddens Α. «Κράτος και κοινωνία των πολιτών», Κέντρο Γυναικείων Μελετών και Ερευνών (ΚΓΜΕ) : Θεσμικοί σχηματισμοί και κοινωνικό πεδίο : Ο ρόλος των ΜΚΟ και της κοινωνίας των πολιτών στη διαμόρφωση των πολιτικών σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, εκδ. ΚΓΜΕ, Αθήνα, 2005 ΕΠΙΨΙ (2012) Πανελλήνια έρευνα για τη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών στους μαθητές Έρευνα ESPAD Αθήνα, Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής. ΚΕΘΕΑ Πανεπιστήμιο Αιγαίου (2013) : Έρευνα για την Ίδρυση Ψυχοδιαγνωστικού Κέντρου στο Β. Αιγαίο (υπεύθυνος επιστημονικής έρευνας Ν. Ναγόπουλος) Κουζής Ι, Μουρίκη Α., Ο Κοινωνικός Διάλογος στο πλαίσιο των Εθνικών και των Ευρωπαϊκών θεσμών, οργάνων και διαδικασιών, ΚΕΔΚΕ, 2008 Κουζής Ι., Ρομπόλης Σ. (επιμ.) : Ζητήματα κοινωνικού διαλόγου, Gutenberg, Αθήνα, ΜΠΣ, Έρευνα για την τοπική κοινωνική ανάπτυξη και συνοχή (2013), Τμήμα Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου. Ν..2716/99, για την Κοινωνική Οικονομία και τις Κοινωνικές Επιχειρήσεις Ν. 4019/2011 για την Κοινωνική Οικονομία και τις Κοινωνικές Επιχειρήσεις Ναγόπουλος Ν. : «Τα κοινωνικά δικαιώματα και η αξιοποίηση του κοινωνικού κεφαλαίου Οι αναπτυξιακοί στόχοι της κοινωνικής πολιτικής» στο Π. Γρηγορίου Α. Μεταξάς (επιμ.): Ευρωπαϊκή Διακυβέρνηση και Ευρωπαϊκή Περιφέρεια, 2006, Σάκκουλα Ναγόπουλος Ν. : Συντονισμένες και συμπληρωματικές ενέργειες ολοκληρωμένης παρέμβασης για την ενίσχυση της απασχόλησης, 2004, Αθήνα, Ε.Ε Παπαδασκαλόπουλος Δ.Α., (2008), Πρότυπα και Πολιτικές Περιφερειακής Ανάπτυξης, εκδ. Διόνικος, Αθήνα. Παπαδασκαλόπουλος Δ.Α, Χριστοφάκης Σ.Μ., «Μικροπεριφερειακός Αναπτυξιακός σχεδιασμός και Τοπική Ενδογενής Ανάπτυξη», στο Ρόντος Κ. (2011), Θέματα περιφερειακού σχεδιασμού και χωρικής ανάλυσης, Μπένος Πετράκος Γ. και Ψυχάρης Γ. : Περιφερειακή Ανάπτυξη στην Ελλάδα, Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική, 2004 Planet, (2007), Έρευνα για τη σχολική διαρροή Ρομπόλης Σ. : (Εισήγηση) Περιφερειακή Τοπική Ανάπτυξη και Απασχόληση, Κοζάνη, 2004 Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλισης (2011) Πλαίσιο Εθνικής στρατηγικής για τους Ρομά. Αθήνα, Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλισης. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

137 Χριστοφάκης Σ.Μ., (2001), Τοπική Ανάπτυξη και Περιφερειακή Πολιτική, εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα Χριστοφάκης Σ.Μ., (2005), Τοπική Ανάπτυξη και Αναπτυξιακή Στρατηγική για τα Τοπικά Κέντρα Ανάπτυξης, Τόπος, Επιθεώρηση Χωρικής Ανάπτυξης, Σχεδιασμού και περιβάλλοντος, τεύχος Υποσημειώσεις 1Για ένα παρόμοιο ολοκληρωμένο μοντέλο περιφερειακού και δια-περιφερειακού σχεδιασμού βλ. José Manuel Fresno : Multi-regional operational programme to combat Discrimination: Description and Results, European Comission, Ναγόπουλος Ν. : «Τα κοινωνικά δικαιώματα και η αξιοποίηση του κοινωνικού κεφαλαίου Οι αναπτυξιακοί στόχοι της κοινωνικής πολιτικής» στο Π. Γρηγορίου Α. Μεταξάς (επιμ.): Ευρωπαϊκή Διακυβέρνηση και Ευρωπαϊκή Περιφέρεια, 2006, Σάκκουλα 3 Για τις αδυναμίες ως προς την αξιοποίηση των εργαλείων κοινωνικού διαλόγου για το σχεδιασμό και την υλοποίηση πολιτικής σε περιφερειακό επίπεδο βλ. Κουζής Ι, Μουρίκη Α., Ο Κοινωνικός Διάλογος στο πλαίσιο των Εθνικών και των Ευρωπαϊκών θεσμών, οργάνων και διαδικασιών, ΚΕΔΚΕ, 2008, σελ. 108, επ 4 Για μια εννοιολογική προσέγγιση που να περικλείει τις δυνητικές παραμέτρους στη διαμόρφωση περιφερειακών πολιτικών βλ. Πετράκος Γ. και Ψυχάρης Γ. : Περιφερειακή Ανάπτυξη στην Ελλάδα, Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική, Ναγόπουλος Ν. : Συντονισμένες και συμπληρωματικές ενέργειες ολοκληρωμένης παρέμβασης για την ενίσχυση της απασχόλησης, 2004, Αθήνα, Ε.Ε 6 Για τις προϋποθέσεις, τις δυνατότητες και τα αποτελέσματα του κοινωνικού διαλόγου σε περιφερειακό επίπεδο βλ. Κουζής Ι., Ρομπόλης Σ. (επιμ.) : Ζητήματα κοινωνικού διαλόγου, Gutenberg, Αθήνα, Για επιτυχημένα παραδείγματα στοχευμένων παρεμβάσεων μέσω κοινωνικού διαλόγου σε επιλεγμένες ευρωπαϊκές Περιφέρειες Κουζής Ι., Μουρίκη Α. : ό.π 7http:// position=42:42 8 Η εξασφάλιση της προσβασιμότητας των ατόμων με αναπηρία, εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο η πράξη ικανοποιεί τις απαιτήσεις προσβασιμότητας και τους κανόνες ασφαλείας για όλες τις κατηγορίες ΑμεΑ, ανάλογα με το είδος και τη φύση της πράξης, συνδυαστικά ή εναλλακτικά: δηλαδή (α) πρόσβαση στο φυσικό ή/και στο δομημένο περιβάλλον ή/και (β) πρόσβαση στις υπηρεσίες ή/και (γ) πρόσβαση στην πληροφόρηση με τη χρήση τεχνολογίας πληροφοριών και επικοινωνιών Ενδεικτικά αναφέρονται οι σημαντικότερες συνεργασίες: Ύπατη Αρμοστεία για τους Πρόσφυγες, Συνήγορος του Παιδιού, Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες, Οικουμενικό Πρόγραμμα Προσφύγων, Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός, Γιατροί χωρίς σύνορα, MKO (PRAKSIS, ΑΡΣΙΣ, ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ, Συνύπαρξη και Επικοινωνία στο Αιγαίο, ΑΓΚΑΛΙΑ, ΑΚΜΑ, ΚΕΘΕΑ-ΣΤΡΟΦΗ Συμβουλευτικός Σταθμός Λέσβου, ΗΛΙΑΚΤΙΔΑ, Εθελοντική Ομάδα Μολύβου για τους Πρόσφυγες Φάσεις δράσης: 1 η ) Ενημέρωση σχετικά με τη διαδικασία της θεραπείας. 2 η ) Θεραπευτική διαδικασία και απεξάρτηση χωρίς υποκατάστατες ουσίες. 3 η ) Κοινωνική επανένταξη A. Giddens «Κράτος και κοινωνία των πολιτών», Κέντρο Γυναικείων Μελετών και Ερευνών (ΚΓΜΕ) : Θεσμικοί σχηματισμοί και κοινωνικό πεδίο : Ο ρόλος των ΜΚΟ και της κοινωνίας των πολιτών στη διαμόρφωση των πολιτικών σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, εκδ. ΚΓΜΕ, Αθήνα, Η «κοινωνική οικονομία» ως συγκροτημένη και αναγκαία στρατηγική κατεύθυνση, διαμορφώθηκε στη Διάσκεψη υπουργών Κοινωνικής Πολιτικής των κρατών μελών του ΟΟΣΑ τον Ιούνιο του Πυρήνας της κατεύθυνσης που έδωσε η Διάσκεψη είναι η ρύθμιση του οικονομικού περιβάλλοντος των κοινωνικών συστημάτων. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

138 19 Small Business Act for Europe Οι δράσεις που προβλέπονται στο πλαίσιο της Small Business Act για την Ευρώπη, που εγκρίθηκε τον Ιούνιο του 2008 από την Επιτροπή, με σκοπό τη στήριξη όλων των ΜΜΕ, επωφελούνται επίσης οι επιχειρήσεις κοινωνικής οικονομίας να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις που απορρέουν από την παγκοσμιοποίηση, οι ραγδαίες τεχνολογικές αλλαγές και την παγκόσμια οικονομική ύφεση. 20 Να σημειωθεί ότι οι επιχειρήσεις της κοινωνικής οικονομίας αντιπροσωπεύουν 2 εκατομμύρια επιχειρήσεις (δηλαδή 10% του συνόλου των ευρωπαϊκών επιχειρήσεων) και απασχολούν πάνω από 11 εκατομμύρια μισθωτούς (το ισοδύναμο του 6% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της ΕΕ): από αυτές, το 70% απασχολούνται σε μη κερδοσκοπικές ενώσεις, 26% στους συνεταιρισμούς και 3% στις υπηρεσίες αλληλασφάλισης. Επιχειρήσεις της κοινωνικής οικονομίας είναι παρούσες σχεδόν σε κάθε τομέα της οικονομίας, όπως στον τραπεζικό, ασφαλιστικό, της γεωργίας, της βιοτεχνίας, των διαφόρων εμπορικών υπηρεσιών, της υγείας και των κοινωνικών υπηρεσιών, κλπ. 21Σημειώνεται ότι ο ν.2716/99 που περιορίζεται στους Κοινωνικούς Συνεταιρισμούς Περιορισμένης Ευθύνης προβλέπει μια σειρά υποστηρικτικών ρυθμίσεων όπως: αφορολόγητο, δυνατότητα παραχώρησης προς χρήση κινητής και ακίνητης περιουσίας από Ν.Π.Δ.Δ., προνομιακό καθεστώς συμβάσεων, προνομιακό καθεστώς απασχόλησης των ευπαθών ομάδων. Από εκεί και πέρα οι γυναικείοι συνεταιρισμοί και οι κοινωνικές επιχειρήσεις διάφορων νομικών τύπων που αναπτύχθηκαν στη χώρα μας την τελευταία 15ετία, είτε οδηγούνται σε αδράνεια ή και σε κλείσιμο, είτε απλώς λειτουργούν ως μη κερδοσκοπικές εταιρείες ή φιλανθρωπικές ενώσεις 22 Λέσβος- 23, Χίος- 10, Σάμος- 16, Λήμνος- 9, Ικαρία Ευστράτογλου Α. : Τοπικές αγορές εργασίας και υπηρεσίες απασχόλησης, Εκδόσεις ΙΝΕ ΓΣΕΕ, 2005 και του ιδίου : Τοπικές αγορές εργασίες στην Ελλάδα, 2006, Αθήνα, ΙΝΕ/ΓΣΕΕ. 24 Ρομπόλης Σ. : (Εισήγηση) Περιφερειακή Τοπική Ανάπτυξη και Απασχόληση, Κοζάνη, CEC (2012) Mind the Gap: Education Inequality Across the EU Regions. NESSE: 28 Ετήσια Έκθεση του Σχολικού Συμβούλου Πληροφορικής της Περιφέρειας Β. Αιγαίου, κ. Τιμολέοντα Θεοφανέλλη 29 24ο Διεθνές Συνέδριο Χαρτογραφίας της International Cartographic Association στο Σαντιάγο της Χιλής (15-21 Νοεμβρίου 2009). Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

139 Παράρτημα ΙΙI: Τεκμηρίωση Περιφερειακής Στρατηγικής ανά Θεματικό Άξονα Π3.1 Ανταγωνιστικότητα, Εξωστρέφεια, Καινοτομία, Έρευνα Για τη συγκεκριμένη θεματική ομάδα, η ανάλυση των παραγωγικών κλάδων και της προστιθέμενης αξίας που έχει προηγηθεί (ενότητα 2) οδηγεί την ανάλυση στις επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται σε αυτές τις δραστηριότητες που χαρακτηρίστηκαν ως δυναμικές παραγωγικές δραστηριότητες και επομένως η ανάλυση αφορά επιχειρήσεις που ασχολούνται με μεταποίηση (κυρίως αγροδιατροφικών προϊόντων), τουρισμό πολιτισμό αλλά και επιχειρήσεις της λεγόμενης «ψηφιακής οικονομίας». Π Μεταποίηση αγροδιατροφικός τομέας Όσον αφορά στην αγροτική παραγωγή και στη μεταποίηση αγροδιατροφικών προϊόντων, ο πρωτογενής τομέας (γεωργία, κτηνοτροφία και αλιεία), είναι σημαντικός για την Περιφέρεια, τόσο όσον αφορά στην κάλυψη γης, όσο και στην απασχόληση και στην παροχή εισοδημάτων. Ταυτόχρονα, πολλά από τα προϊόντα αυτά είναι αναπόσπαστο μέρος του τοπικού πολιτισμού και της τοπικής ταυτότητας των κατοίκων της Περιφέρειας. Τα σημαντικότερα προϊόντα είναι: Ελαιόλαδο (σε Λέσβο, Σάμο, Χίο, Ικαρία και λιγότερο σε Λήμνο), Κτηνοτροφικά προϊόντα, κυρίως τυροκομικά (σε όλα τα νησιά), Οίνος (σε Σάμο και Λήμνο κυρίως, αλλά και στα υπόλοιπα νησιά), Μαστίχα και προϊόντα μαστίχας (στη Χίο), Ούζο (στη Λέσβο κυρίως, αλλά και στα υπόλοιπα νησιά), Εσπεριδοειδή και χυμοί (στη Χίο), Αλιεύματα και προϊόντα ιχθυοκαλλιεργειών (σε όλα τα νησιά), Λοιπά, κυρίως νωπά προϊόντα. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η ΠΒΑ είναι νησιωτική Περιφέρεια, απομονωμένη στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Όσον αφορά στο ανάγλυφο, αν και τα περισσότερα νησιά δεν χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερα υψηλά υψόμετρα (μόνο σε 2 από τα 5 μεγαλύτερα τα υψόμετρα ξεπερνούν τα μέτρα), παρόλα αυτά είναι από λοφώδη ως πολύ λοφώδη με υψηλές ως και πολύ υψηλές κλίσεις. Το αποτέλεσμα είναι ότι οι επίπεδες και πεδινές εκτάσεις να είναι πολύ περιορισμένες. Μεγάλο μέρος της συνολικής έκτασης της καλύπτεται από φρύγανα και μακία βλάστηση εξαιτίας των αβαθών εδαφών ή/και της περιορισμένης βροχόπτωσης ή/και της περιορισμένης γονιμότητας των εδαφών. Παρά το έντονο ανάγλυφο, το επιφανειακό νερό είναι πολύ λίγο και η διαθεσιμότητα αρδευτικού νερού εξαρτάται σχεδόν αποκλειστικά από υπόγεια ύδατα, η χρήση των οποίων γίνεται πολλές φορές ανεξέλεγκτα με αποτέλεσμα τη μείωση της διαθέσιμης ποσότητας και της ποιότητας τους. Οι αγροτικές εκμεταλλεύσεις είναι πολλές, μικρού μεγέθους, ιδιαίτερα όσες έχουν δενδρώνες και γενικά μόνιμες φυτείες. Ο αγροτικός πληθυσμός είναι γενικά ιδιαίτερα γηρασμένος, ενώ ο αριθμός των εκμεταλλεύσεων μειώνεται συνεχώς από το 1951, ιδιαίτερα των κτηνοτροφικών. Σύμφωνα με τα αρχεία της Ενιαίας Ενίσχυσης που διατηρεί ο ΟΠΕΚΕΠΕ, οι δικαιούχοι που έλαβαν ενιαία ενίσχυση το 2010 είναι άνδρες σε ποσοστό 48,8% (ο αντίστοιχος εθνικός μέσος όρος είναι 56,2%), με μέσο όρο ηλικίας Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

140 τα 61 έτη. Μόνο το 10% περίπου των δικαιούχων είναι κάτω των 40 ετών (12,2% ο εθνικός μέσος όρος) και περίπου 40% πάνω από 65 ετών (36,5% ο εθνικός μέσος όρος). Ο μέσος όρος των δικαιωμάτων ανά δικαιούχο ανέρχεται σε περίπου (ο εθνικός μέσος όρος είναι ), αλλά με τεράστιες εσωτερικές διαφορές, καθώς η διάμεσος είναι μόλις 340 (η αντίστοιχη τιμή για τη χώρα είναι ). Υπάρχουν πολλές συνεταιριστικές οργανώσεις και δευτεροβάθμιες ενώσεις, αλλά πολλές από αυτές δυσλειτουργούν. Παρόλα αυτά, ή ίσως εξαιτίας των μεταβολών και των φυσικών χαρακτηριστικών των νησιών όπως περιγράφηκαν παραπάνω, έχουν διατηρηθεί μια σειρά από ιδιότυπα προϊόντα, πολλά από τα οποία έχουν χαρακτηριστεί ως προϊόντα Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (ΠΟΠ) ή Προστατευόμενης Γεωγραφικής Ένδειξης (ΠΓΕ). Στην Ελλάδα είναι σήμερα καταγεγραμμένα 69 ΠΟΠ και 25 ΠΓΕ προϊόντα (χωρίς τους οίνους, που περιλαμβάνουν 20 πρώην ΟΠΑΠ και νυν ΠΟΠ και 8 πρώην ΟΠΕ και νυν ΠΓΕ οίνους). Από αυτά, 11 ΠΟΠ και ΠΓΕ παράγονται σε νησιά της ΠΒΑ. Ο πλούτος αυτός είναι ιδιαίτερα σημαντικός για τα νησιά, αν και για πολλά από αυτά τα προϊόντα η παραγωγή και η διάθεση δεν είναι πάντα δεδομένη και οι τιμές που απολαμβάνουν οι παραγωγοί πολύ χαμηλότερες από αυτές που θα μπορούσαν. Πίνακας 2. ΠΟΠ και ΠΓΕ προϊόντα στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου Ονομασία Κατηγορία Α/Α Πιστοποίηση Περιοχή παραγωγής Προϊόντος Τυριά 1 Καλαθάκι Λήμνου ΠΟΠ Νήσος Λήμνος (Ν. Λέσβου) 2 Κασέρι ΠΟΠ Μακεδονία, Θεσσαλία, Ν. Λέσβου, Ξάνθης 3 Λαδοτύρι Μυτιλήνης ΠΟΠ Νήσος Λέσβος (Ν. Λέσβου) 4 Φέτα ΠΟΠ Ηπειρωτική Ελλάδα και Ν. Λέσβου Ελαιόλαδα 1 Λέσβος ΠΓΕ Ν. Λέσβου 2 Σάμος ΠΓΕ Νήσοι Σάμος, Ικαρία (Ν. Σάμου) Επιτραπέζιες ελιές 1 Θρούμπα Χίου ΠΟΠ Νήσος Χίος (Ν. Χίου) Φρούτα, λαχανικά 1 Μανταρίνι Χίου ΠΟΠ Νήσος Χίος (Ν. Χίου) 1 Μαστίχα Χίου ΠΟΠ Τμήμα της Χίου (Ν. Χίου) Μη βρώσιμα 2 Τσίκλα Χίου ΠΟΠ Τμήμα της Χίου (Ν. Χίου) προϊόντα και άλλα 3 Μαστιχέλαιο Χίου ΠΟΠ Τμήμα της Χίου (Ν. Χίου) 1 Σάμος ΟΠΕ Τμήμα της Σάμου (Ν. Σάμου) 2 Μοσχάτος Λήμνου ΟΠΕ Νήσος Λήμνος (Ν. Λέσβου) Οίνοι 3 Μοσχάτος Ρόδου ΟΠΕ Τμήμα της Ρόδου (Ν. Δωδεκανήσου) 4 Λήμνος ΟΠΑΠ Νήσος Λήμνος (Ν. Λέσβου) Όσον αφορά στη μεταποίηση, πρόκειται για ιδιαίτερα σημαντικό κλάδο, καθώς πολλά από τα προϊόντα που παράγονται στην Περιφέρεια απαιτούν μεταποίηση ή και τυποποίηση. Μια χωρική ανάλυση αφορά στο επίπεδο ΝΕ από τους Σκούρα και Ψαλτόπουλο (2011) επιχειρεί να κατηγοριοποιήσει τους Νομούς με βάση τέσσερις ομάδες μεταβλητών: αυτές που αφορούν στην αγροτική παραγωγή (5 μεταβλητές), αυτές που αφορούν στο ανθρώπινο δυναμικό στη γεωργία (5 μεταβλητές), αυτές που αφορούν άλλες δραστηριότητες (4 μεταβλητές) και τέλος αυτές που αναφέρονται σε ευημερία προσβασιμότητα και «μειονεκτήματα» των περιοχών (4 μεταβλητές). Από την ανάλυση προκύπτουν έξι συστάδες ΝΕ (5 συστάδες και η Αττική). Όλοι οι Νομοί της ΠΒΑ κατατάσσονται στη συστάδα 4 (Νομοί χαμηλής αγροτικής παραγωγής και παραγωγικότητας εργασίας και εξαιρετικά αρνητική σύνθεση ανθρώπινου δυναμικού τόσο σε όρους ηλικιακής δομής όσο και σε όρους κατάρτισης/ εκπαίδευσης, συνολικά 18 ΝΕ σε όλη τη χώρα). Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

141 Τα χαρακτηριστικά αυτά της αγροτικής παραγωγής και τα δεδομένα χαρακτηριστικά της νησιωτικότητας (μικρό μέγεθος και απομόνωση), δημιουργούν ένα ιδιαίτερο επιχειρηματικό περιβάλλον για τις επιχειρήσεις (ιδιωτικές και συνεταιριστικές) μεταποίησης και γενικότερα του αγρο-διατροφικού τομέα στα νησιά. Από τη μια, η παραγωγή σε μεγάλη κλίμακα δεν είναι εφικτή, τα μεταφορικά κόστη είναι σημαντικά και η μεταφορά γνώσης και τεχνολογίας δυσχερής, ενώ από την άλλη υπάρχει πλούσιο υλικό προϊόντων (πολλά μικρής κλίμακας παραγωγής) που θα μπορούσαν να βρουν μικρές, εξειδικευμένες αγορές, αλλά και πολλά έντονα συμβολικά χαρακτηριστικά εξαιτίας της απομόνωσης της περιοχής και των υψηλής συμβολικής αξίας που έχουν τα νησιά του Αιγαίου γενικά στην Ελλάδα και στον κόσμο, στην που προσδίδουν σε πολλά από τα προϊόντα αυξημένη ιδιοτυπία. Έτσι, υπάρχουν ορισμένες επιχειρήσεις (ιδιωτικές και συνεταιριστικές) του αγροδιατροφικού τομέα που έχουν επιτύχει σημαντικό βαθμό εξωστρέφειας, βασιζόμενες κυρίως στην ιδιοτυπία ποιότητα των προϊόντων τους και στα έντονα συμβολικά χαρακτηριστικά που έχουν γενικά τα «τοπικά» προϊόντα και κυρίως τα προϊόντα από νησιά του Αιγαίου. Τα προηγούμενα Ε.Π. που αφορούσαν Αγροτική Ανάπτυξη και Ανάπτυξη της Υπαίθρου ( με ΕΠΑΑΑΥ, ΕΠΑΑ και ΟΠΑΑΧ σε ΠΕΠ και με ΕΠΑΑ), αλλά και η πρωτοβουλία Leader, γενικά δεν διαφοροποιήθηκαν χωρικά, με αποτέλεσμα η εκτίμηση των χωρικών επιπτώσεων τους να μην είναι εύκολη. Πάντως, το πρώτο και πιο σημαντικό συμπέρασμα από αυτή τη μη χωρική διαφοροποίηση είναι ότι με αυτή ευνοήθηκαν συστηματικά περιοχές και αγροτικές εκμεταλλεύσεις από λεγόμενες «ευνοημένες» περιοχές, κυρίως πεδινές, αρδευόμενες και κοντά σε τοπικά ή υπερτοπικά κέντρα, με αποτέλεσμα να αυξηθούν τελικά οι διαφορές των υπόλοιπων περιοχών και εκμεταλλεύσεων με αυτές, παρά την παρουσία του μέτρου των Λιγότερο Ευνοημένων Περιοχών. Ιδιαίτερα για τα μεσαίου μεγέθους και μικρότερα νησιά, η αύξηση της απόστασης από τις λεγόμενες ευνοημένες περιοχές ήταν πολύ μεγάλη, καθώς πέρα από τη δεδομένη μειονεκτικότητα των περιορισμένων πόρων και της απομόνωσης, προστέθηκε η μειονεξία της αδυναμίας παρακολούθησης και εφαρμογής των πολιτικών που σε πολλές περιπτώσεις ήταν εμφανώς σχεδιασμένες για τις ευνοημένες περιοχές. Αυτό ισχύει τόσο για τις διαρθρωτικές πολιτικές για τις εκμεταλλεύσεις, όσο και για τη μεταποίηση, όπου η μικρή κλίμακα παραγωγής και λειτουργίας των εκμεταλλεύσεων και μονάδων μεταποίησης στα νησιά δεν λήφθηκαν υπόψη. Το δεδομένο πολύπλοκο πλαίσιο και η έντονη γραφειοκρατία επίσης προξενούν επιπλέον εμπόδια. Α. Ελιά και ελαιόλαδο Τα ελαιόδεντρα αποτελούν μια σημαντική κατηγορία χρήσης γης για την Περιφέρεια συνολικά, με κυριαρχία σε βαθμό μονοκαλλιέργειας στο Ανατολικό μέρος της Λέσβου. Οι ελαιοπαραγωγοί είναι περίπου συνολικά στην Περιφέρεια, ο ακριβής τους όμως αριθμός δεν είναι γνωστός. Οι εκτάσεις που καλύπτονται από ελιές ανέρχονται σε στρέμματα περίπου. Ο μέσος όρος των παραγόμενων ποσοτήτων ανέρχεται σε τόνους /έτος, από το οποίο περισσότερο από 80% προέρχεται από τη Λέσβο, 5% από τη Χίο και 14% από Σάμο και Ικαρία, οι ποσότητες όμως και τα ποσοστά μπορεί να διαφέρουν σημαντικά από έτος σε έτος εξαιτίας του είδους της καλλιέργειας (εκτατική χωρίς άρδευση και λίπανση σε μεγάλο βαθμό). Ανάλογα με τη χρονιά και την αναμενόμενη παραγωγή, λειτουργούν περίπου 80 ελαιοτριβεία στα νησιά της Περιφέρειας, τα περισσότερα (πάνω από 50) στη Λέσβο, εκ των οποίων πολλά Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

142 συνεταιριστικά, σχεδόν όλα στη Λέσβο. Ο αριθμός των τυποποιητών επίσης αλλάζει σημαντικά και λειτουργούν περισσότερες από 15 μονάδες, οι περισσότερες όμως μικρές ή πολύ μικρές και κυρίως στη Λέσβο. Στα υπόλοιπα νησιά, με εξαίρεση τη Σάμο όπου λειτουργεί τυποποιητήριο της Ένωσης Οινοποιητικών Συνεταιρισμών, το ελαιόλαδο πουλιέται «χύμα». Ειδικά στη Λέσβο, σύμφωνα με τα αρχεία της Ενιαίας Ενίσχυσης, υπάρχουν δικαιούχοι ελαιοπαραγωγοί, με μέση έκταση 24 στρέμματα, αλλά 31% των οποίων έχει εκμεταλλεύσεις μικρότερες από 10 στρ. Ο μέσος όρος ηλικίας των παραγωγών είναι πολύ υψηλός (59 ετών) με μόνο 10% νεότερων από 40, 37% γηραιότερων από 65 και 19% γηραιότερων από 75. Οι βιολογικοί παραγωγοί αυξάνονται σταθερά και στη Λέσβο αποτελούν περίπου το 20% του συνόλου των παραγωγών. Ο αριθμός των πρωτοβάθμιων συνεταιρισμών είναι σημαντικός (62 στη Λέσβο, 17 στη Χίο, 7 στη Σάμο και 7 στην Ικαρία). Στη Λέσβο, η Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών διαχειρίζεται σημαντικό μέρος του συνόλου της παραγόμενης ποσότητας, αλλά το μεγαλύτερο μέρος από αυτό δεν τυποποιείται και από όσο τυποποιείται, μικρό μέρος μπορεί να αγοραστεί ως ΠΓΕ ελαιόλαδο. Η πώληση της μεγαλύτερης ποσότητας ελαιολάδου «χύμα» και όχι τυποποιημένου αποτελεί τη σημαντικότερη αδυναμία, ιδιαίτερα καθώς το σημαντικότερο θετικό σημείο του ελαιολάδου είναι η ισχυρή συμβολική του αξία, ιδιαίτερα για το ελαιόλαδο της Λέσβου, που αποτελεί μέρος της διατροφικής ταυτότητας του νησιού. Αυτή τη συμβολική αξία και την ποιότητα του προϊόντος έχουν εκμεταλλευτεί μια σειρά από μικρές επιχειρήσεις τυποποίησης εμπορίας του ελαιολάδου στη Λέσβο και καταφέρνουν να είναι ανταγωνιστικοί και να κερδίζουν διακρίσεις ποιότητας. Το αποτέλεσμα είναι ότι σήμερα, οι παραγωγοί στην Περιφέρεια πληρώνονται με βάση τις πολύ χαμηλές διεθνείς τιμές, καθώς ανταγωνίζονται με άλλα «χύμα» ελαιόλαδα από χώρες με πολύ χαμηλότερο κόστος παραγωγής. Β. Μαστίχα Η μαστίχα είναι ρητίνη του φυτού σχίνου (Pistacia lentiscus var. chia) που παράγεται στο νότιο μέρος της Χίου. Σήμερα, περίπου 4850 παραγωγοί παραδίδουν μαστίχα στην Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου, μια υποχρεωτική δευτεροβάθμια ένωση από τους 20 πρωτοβάθμιους συνεταιρισμούς. Οι εκτάσεις που καλύπτονται από τα μαστιχόδεντρα είναι περίπου στρέμματα, αλλά ορισμένες είναι εγκαταλελειμμένες, καθώς ένα μέρος των παραγωγών είναι ηλικιωμένοι ή/και όχι «επαγγελματίες» μαστιχοπαραγωγοί. Η δημιουργία της εταιρείας Mediterra SA από την Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου βοήθησε πολύ στην παραγωγή πολλών προϊόντων με βάση τη μαστίχα, αλλά και την διασφάλιση σημαντικού μέρους της τελικής υπεραξίας που παράγει το προϊόν προς όφελος της Ένωσης και των παραγωγών. Η μαστίχα αποτελεί ένα από τα πιο δυναμικά εξαγωγικά προϊόντα της Περιφέρειας, είναι μέρος της ταυτότητας της Χίου και μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως «όχημα» και για άλλα διατροφικά προϊόντα του νησιού και της Περιφέρειας, όπως έχει ήδη συμβεί. Το σημαντικότερο είναι ότι διατηρεί και σημεία λιανικής πώλησης των προϊόντων, αλλά και τεχνογνωσία που μπορεί να δώσει άμεσα πρόσβαση σε αγορές και δίκτυα διακίνησης. Γ. Κτηνοτροφικά προϊόντα Η κτηνοτροφία αποτελεί μια πολύ σημαντική παραγωγική δραστηριότητα στα νησιά της Περιφέρειας. Δραστηριοποιούνται περίπου κτηνοτρόφοι συνολικά, 65% των Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

143 οποίων στη Λέσβο και 15% στη Λήμνο. Η ίδια συγκέντρωση παρατηρείται και στον αριθμό των ζώων με περισσότερο από αιγοπρόβατα, εκ των οποίων 70% στη Λέσβο και 15% ση Λήμνο. Στη Χίο υπάρχει σημαντική δραστηριότητα αγελαδοτροφίας, ενώ στα υπόλοιπα νησιά η μικρής κλίμακας αιγοπροβατοτροφία κυριαρχεί. Η παραγωγή γάλακτος χρησιμοποιείται σχεδόν αποκλειστικά για τυροκόμηση, με εξαίρεση τη Χίο, όπου το αγελαδινό γάλα πωλείται και ως φρέσκο. Υπάρχει σημαντική ποικιλία τυροκομικών προϊόντων, με 18 συνολικά προϊόντα που παράγονται σε σημαντικές ποσότητες, 4 από τα οποία είναι αναγνωρισμένα και ως ΠΟΠ. Συνολικά λειτουργούν 17 αποκλειστικά κτηνοτροφικοί συνεταιρισμοί (κάποιοι άλλοι είναι μικτοί), 15 εκ των οποίων στη Λέσβο. Τα συνεταιριστικά όμως τυροκομεία είναι ελάχιστα: 2 στη Λέσβο και 1 στη Χίο και τυροκομούν πολύ μικρό μέρος του γάλακτος. Η συντριπτική ποσότητα αγοράζεται από μερικές μονάδες που έχουν και τη δυνατότητα να καθορίσουν τις τιμές στη Λέσβο. Το αποτέλεσμα είναι ότι οι τιμές των κτηνοτρόφων είναι χαμηλές και καθηλωμένες στα ίδια επίπεδα για μια δεκαετία. Η ποιότητα των προϊόντων αποτελεί το σημαντικό δυνατό τους σημείο. Η αδυναμία των συμμετεχόντων να συνεργαστούν αποτελεί το κυριότερο αδύνατο σημείο τους. Δ. Οίνος Οι οίνοι στην ΠΒΑ παράγονται κυρίως στη Σάμο και στη Λήμνο, αν και μικρές παραγωγές και μικρές μονάδες τυποποίησης λειτουργούν και στα υπόλοιπα νησιά. Η Σαμιακή και Λημνιακή αμπελουργία αποτελεί την παραγωγική βάση για μερικά από τα πιο γνωστά διεθνώς κρασιά τοπικής ονομασίας και προελεύσεως, που όμως δεν προσφέρουν την ανάλογη πρόσοδο στους αμπελουργούς στα νησιά, καθώς σημαντικό μέρος της προστιθέμενης αξίας που παράγει καρπώνεται από δρώντες εκτός νησιού. Το αποτέλεσμα είναι να τιθεται σε κίνδυνο η συνέχιση της καλλιέργειας, καθώς οι νέες γενιές αμπελουργών δεν συμβιβάζονται πλέον με τις εισοδηματικές αποδόσεις των αμπελώνων τους και προτιμούν την αλλαγή επαγγέλματος. Μολαταύτα, υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις, ότι η αξιοποίηση (valorization) του αμπελουργικού προϊόντος έχει τεράστια περιθώρια βελτίωσης. Οι διαφορές μεταξύ των νησιών αφορούν κυρίως στο ότι στη Σάμο δραστηριοποιείται μόνο η Ενώση Οινοποιητικών Συνεταιρισμών Σάμου (που είναι υποχρεωτικός συνεταιρισμός), ενώ στη Λήμνο εκτός από την Ένωση δραστηριοποιούνται και μικρές ιδιωτικές μονάδες, πολλές από αυτές με επιτυχία. Ούζο Η παραγωγή ούζου αποτελεί μια ιδιαίτερα σημαντική δραστηριότητα στη Λέσβο, αλλά απαντάται και όλα τα μεγάλα νησιά σε μικρότερη ή μεγαλύτερη κλίμακα. Στη Λέσβο πρόκειται για σημαντική παραγωγική δραστηριότητα ενός προϊόντος που θεωρειται ιδιότυπο και ονομασίας προέλευσης στην αγορά ακόμη και αν ελάχιστοι τοπικοί πόροι χρησιμοποιούνται για την παραγωγή του. Οι μονάδες που το παράγουν διακρίνονται σε δύο κατηγορίες, τις μικρές, οικογενειακές ποτοποιίες και τις μεγαλύτερες μονάδες με έντονη εξωστρέφεια και εξαγωγικό χαρακτήρα. Λοιπά (νωπά, γλυκά κουταλιού, μαρμελάδες, εσπεριδοειδή και χυμοί, αλιεύματα και προϊόντα ιχθυοκαλλιεργειών) Εκτός από τα προϊόντα που αναφέρθηκαν παραπάνω υπάρχουν πολλά ακόμη προϊόντα, αλλά νωπά, άλλα μεταποιημένα και άλλα τυποποιημένα. Πολλά από αυτά, όπως οι μαρμελάδες και τα γλυκά κουταλιού είναι συνήθως μικρές συνεταιριστικές ή Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

144 οικογενειακές μονάδες, με την εξαίρεση μεγάλων μονάδων στη Χίο που είναι δυναμικές και εξωστρεφείς. Ιδιαίτερα δυναμικές και εξωστρεφείς είναι και πολλές επιχειρήσεις ιχθυοκαλλιεργειών. Στρατηγικό πλαίσιο τομέα Η στρατηγική για τη μεταποίηση στα αγροδιατροφικά προϊόντα θα πρέπει να λάβει υπόψη της τα χαρακτηριστικά της περιοχής και των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σε αυτή. Αν και ο γενικός στόχος δεν μπορεί να είναι παρά η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων με την ενσωμάτωση καινοτομιών σε όλη τη διαδικασία παραγωγής και διακίνησης προϊόντων, ιδιαίτερη έμφαση θα πρέπει να δοθεί στη δημιουργία προϊόντων και υπηρεσιών με υψηλή προστιθέμενη αξία για επιχειρήσεις που αξιοποιούν τοπικούς φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους. Καθώς ο συγκεκριμένος τομέας κατατάσσεται για την ΠΒΑ στους κλάδους που μπορούν να χαρακτηριστούν ως άμεσα εξαγωγικοί και φέρνουν εισοδήματα στην Περιφέρεια από πώληση προϊόντων ή υπηρεσιών ή σε αυτούς που μπορεί να μην είναι άμεσα εξαγωγικοί, αλλά που η παραγωγή τους καλύπτει τοπικές ανάγκες που σε διαφορετική περίπτωση θα καλύπτονταν από εισαγωγές, η ενίσχυση επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σε αυτόν θα πρέπει να αποτελέσει προτεραιότητα για την ΠΒΑ, με την προϋπόθεση της χρήσης του τοπικού κεφαλαίου με στόχο τη μακροπρόθεσμη διατήρηση του και όχι τη βραχυπρόθεσμη κατανάλωση του και η επιδίωξη τοπικών συνεργασιών συνεργειών με άλλες επιχειρήσεις του ίδιου κλάδου και τομέα και με επιχειρήσεις άλλων τομέων. Ιδιαίτερα σημαντικό ζήτημα σε αυτό το πλαίσιο είναι η σύνδεση της μεταποίησης με την πρωτογενή παραγωγή, καθώς μια εστίαση στην ποιότητα δεν μπορεί να υλοποιηθεί αποτελεσματικά με παρεμβάσεις μόνο στη μεταποίηση, αλλά απαιτούνται και παρεμβάσεις στην καλλιέργεια εκτροφή, ανάλογα με το προϊόν. Τέτοιου είδους παρεμβάσεις θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν ενδεικτικά δράσεις όπως προγράμματα ολοκληρωμένης διαχείρισης προϊόντων με συμμετοχή παραγωγών και μεταποιητών, ομάδες παραγωγών για συστήματα ποιοτικής διαχείρισης από το «χωράφι στο ράφι», ή ειδικά μέτρα ενίσχυσης παραγωγών ποιοτικών προϊόντων. Αυτά τα μέτρα ή άλλα παρόμοιων στόχων ως σήμερα χρηματοδοτούνται από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΤΑΑ) σε εθνικό επίπεδο. Η εκπόνηση τέτοιων περιφερειακών ή τοπικών μέτρων ειδικά για την ΠΒΑ θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμη για την επόμενη προγραμματική περίοδο. Άλλες δράσεις που αφορούν κατά κύριο λόγο μονάδες μεταποίησης και άλλες παραγωγικές μονάδες στην ΠΒΑ και που περιλαμβάνονται και στο αντίστοιχο Παραδοτέο για τις δράσεις «έξυπνης εξειδίκευσης» θα μπορούσαν έτσι να περιλαμβάνουν ολοκληρωμένα προγράμματα καινοτομίας εστιασμένα θεματικά σε ένα προϊόν υπηρεσία ή γεωγραφικά σε μια περιοχή. Τέτοια ολοκληρωμένα προγράμματα θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν: (α) εστιασμένη έρευνα με βάση τις ανάγκες της επιχείρησης, (β) εφαρμογή της έρευνας σε δραστηριότητες και αγορές (που θα περιλαμβάνει κατά περίπτωση και εξοπλισμό και υποδομές των επιχειρήσεων), (γ) Εξωστρέφεια για την επιχείρηση, το κλάδο ή την περιοχή κατά περίπτωση. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

145 Σε τέτοια Ολοκληρωμένα Προγράμματα τα πλεονεκτήματα είναι η εστίαση (θεματική ή χωρική) και η αυξημένη αποτελεσματικότητα των πόρων που επενδύονται. Ταυτόχρονα στόχος θα πρέπει να είναι η συνεργασία επιχειρήσεων διαφορετικών κλάδων για την επίτευξη συνεργειών στα πλαίσια της ευρύτερης στρατηγικής, με π.χ. συνεργασία επιχειρήσεων μεταποίησης με τουριστικές επιχειρήσεις ή επιχειρήσεις παροχής υπηρεσιών. Υπενθυμίζεται ότι οι δράσεις επιχειρηματικότητας και έξυπνης εξειδίκευσης είναι οριζόντιες στις υπόλοιπες θεματικές ομάδες για το σχεδιασμό τια την ΠΒΑ στην επόμενη προγραμματική περίοδο και άρα οι επιμέρους στρατηγικές μπορεί να διασταυρώνεται θεματικά και χωρικά. Τέλος, όπως έχει επισημανθεί ήδη στο αντίστοιχο Παραδοτέο για τις δράσεις «έξυπνης εξειδίκευσης», προέκυψαν διαφορετικές ανάγκες και προτεραιότητες των επιχειρήσεων της Περιφέρειας όσον αφορά σε δράσεις καινοτομίας σε σχέση με το μέγεθος τους: πολλές μεγαλύτερες επιχειρήσεις έχουν ήδη εικόνα του τι χρειάζονται και που μπορούν να το βρουν και ζητούν δράσεις που να είναι ευέλικτες και να τους προσφέρουν την ευκαιρία να αξιοποιήσουν τα ήδη υπάρχοντα δίκτυα τους. Αντίθετα, οι μικρότερες επιχειρήσεις δεν έχουν την ίδια εικόνα και οι ανάγκες τους σε άμεση πληροφόρηση σχετικά με του που μπορούν να βρουν προϊόντα ή υπηρεσίες που θα τις βοηθούσαν είναι πολύ μεγάλες. Διαφορετικού τύπου δράσεις θα ήταν έτσι πολύ καλύτερα προσαρμοσμένες στην πραγματικότητα της ΠΒΑ και των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σε αυτή: περισσότερο ευέλικτες για τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις (όπως π.χ. δράσεις τύπου «κουπόνια καινοτομίας») και περισσότερο δομημένες που θα συνδυάζονται και με «διάγνωση» της επιχείρησης πριν την υλοποίηση της δράσης από ειδικούς συμβούλους. Π Τουρισμός Πολιτισμός Η συνολική έκταση των νησιών της ΠΒΑ ανέρχεται σε τ. χλμ. Και 1335 χλμ. ακτογραμμής μεγάλης ποικιλίας που σχηματίζει μεγάλους και μικρούς κόλπους (Γέρας, Καλλονής, Μούδρου) στα μεγάλα νησιά και ποικιλία μικροσυμπλεγμάτων όπως στους Φούρνους. Παρ όλες τις πιέσεις που δέχονται οι κεντρικότερες παραλίες, η ποιότητα της θάλασσας παραμένει υψηλή όπως φανερώνει ο μεγάλος αριθμός με το διακριτικό σήμα της «γαλάζιας Σημαίας». Οι πολιτιστικοί πόροι στα νησιά της ΠΒΑ είναι πολλοί και μεγάλης ποικιλίας, με πολλές χιλιάδες επισκέπτες κάθε χρόνο. Ο οικιστικός πλούτος είναι επίσης πολύ σημαντικός, με 37 συνολικά οικισμούς χαρακτηρισμένους ως παραδοσιακούς. Όσον αφορά στην προσφορά τουριστικών υπηρεσιών, η σύγκριση ξενοδοχειακών και μη κλινών προκύπτει ότι έχουμε τρεις κατηγορίες νησιών. Στην πρώτη κατηγορία, ανήκουν η Σάμος και η Λήμνος και είναι τα νησιά που έχουν περισσότερες ξενοδοχειακές κλίνες. Στην δεύτερη κατηγορία, ανήκουν η Ικαρία, η Λέσβος και η Χίος και είναι τα νησιά όπου υπάρχουν περισσότερες μη ξενοδοχειακές κλίνες, και η τρίτη κατηγορία όπου ανήκουν τα μικρά νησιά, στα οποία συνήθως υπάρχει το ένα είδος κλινών, και ο δείκτης παίρνει μηδενική τιμή. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

146 Η Περιφέρεια Β. Αιγαίου αρχίζει να αναπτύσσεται τουριστικά τη δεκαετία του 1990, ακολουθώντας τους ρυθμούς ανάπτυξης των λοιπών νησιωτικών περιοχών της χώρας. Η αυξητική τάση καταγράφεται στα στοιχεία προσφοράς κλινών (ΕΣΥΕ) στα συλλογικού τύπου καταλύματα (κατά βάση ξενοδοχειακά και μη συμπεριλαμβανομένων των ενοικιαζόμενων δωματίων) που κυμαίνεται από το 1971, σε το 1981, το 1991, το 2011 για να καταλήξει με βάση τα διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία του 2011 στις κλίνες, σημειώνοντας εντατικότατους ρυθμούς ανάπτυξης της τάξης σχεδόν του 100% σε βάθος δεκαετίας. Παρά ταύτα, η τουριστική ανάπτυξη δεν κατανέμεται ομοιόμορφα στους τρείς νομούς της Περιφέρειας. Ενδεικτικά το 2010, ο Ν. Σάμου καταγράφει ποσοστά πληρότητας της τάξης του 45% και ποσοστό διανυκτερεύσεων 1,2% επί του συνόλου της χώρας. Ο Ν. Λέσβου ακολουθεί με μικρές αποκλίσεις (πληρότητα 34,7% και ποσοστό 0,7% στο σύνολο των εθνικών διανυκτερεύσεων), ενώ την ίδια χρονιά ο Ν. Χίου με ποσοστά πληρότητας 32,2% συμβάλει μόλις στο 0,2% των εθνικών διανυκτερεύσεων. Λαμβάνοντας υπόψη τις επιμέρους τάσεις, εκτιμάται ότι το 2010 υπήρχαν μόλις 407 ξενοδοχειακές μονάδες στο σύνολο της Περιφέρειας, ενώ ο αντίστοιχος αριθμός δευτερευόντων τουριστικών καταλυμάτων (κυρίως ενοικιαζόμενων δωματίων) ήταν σχεδόν τετραπλάσιος (1.662). Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί ότι σχεδόν το ήμισυ του αριθμού των διαθέσιμων κλινών της Περιφέρειας ανήκει σε ξενοδοχειακές μονάδες ( κλίνες σε ξενοδοχειακά καταλύματα έναντι κλινών σε δευτερεύοντα), από τις οποίες μόλις το 19% ανήκει μονάδες υψηλότερης κατηγορίας (4* και 5*). Τα συγκεκριμένα ευρήματα συνηγορούν σε μια εικόνα μεγάλης διασποράς αλλά μικρής συγκέντρωσης κλινών, απόρροια της ύπαρξης κατά πλειονότητα μικρών και μεσαίων μονάδων φιλοξενίας. Η λεπτομερής ανάλυση των στοιχείων μηνιαίων αφίξεων αναδεικνύει στο σύνολο της Περιφέρειας φαινόμενα υψηλής εποχικότητας. Η εξαγωγή συμπερασμάτων όμως δεν είναι ασφαλής, δεδομένου ότι η περιοχή χαρακτηρίζεται από μεγάλο αριθμό παραθεριστικών κατοικιών και τουρίστες που επισκέπτονται φίλους και Οικογένεια (VFF). Η ανάλυση των οικονομικών αποδόσεων των παραγωγικών κλάδων της Περιφέρειας καταδεικνύει την υπεροχή του τριτογενή τομέα, μεταξύ των οποίων και ο τουρισμός. Η Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία των δραστηριοτήτων υπηρεσιών παροχής καταλύματος και υπηρεσιών εστίασης στο σύνολο της Περιφέρειας ανέρχεται για το 2010 μόλις στο 2,45% της αντίστοιχης εθνικής (με συμμετοχή 45% του Ν. Λέσβου, 35% του Ν. Σάμου και 20% του νομού Χίου). Από πλευράς απασχόλησης, ο κλάδος υποστηρίζει σε επίπεδο Περιφέρειας θέσεις εργασίας (αυτοαπασχολούμενων και μισθωτών), μέγεθος που αντιστοιχεί στο 2% του εθνικού αντιστοίχου. Το τουριστικό προϊόν της Περιφέρειας Β. Αιγαίου χαρακτηρίζεται από πλειάδα και ποικιλία φυσικών και πολιτισμικών πόρων. Αξιοσημείωτη παράμετρο για τις δυνατότητες περαιτέρω τουριστικής ανάπτυξής του αποτελεί το γεγονός ότι κανένας από τους συμπεριλαμβανόμενους νομούς (με εξαίρεση ίσως ορισμένων περιοχών της Σάμου) δεν διατρέχει άμεσο κίνδυνο κορεσμού σε επίπεδο δομημένου ή ανθρώπινου περιβάλλοντος. Η φέρουσα ικανότητα της περιοχής επηρεάζεται κυρίως από θέματα επάρκειας και υπέρβασης των καταναλώσεων νερού, ενώ η εξασφάλιση της ποιότητας του δεν είναι πάντα δεδομένη. Σημαντική λειτουργική παράμετρο αποτελεί και η διαχείριση λυμάτων και αποβλήτων (συμπεριλαμβανομένης της ανακύκλωσης), παρόλο Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

147 που έχει σημειωθεί σημαντική πρόοδος τα τελευταία χρόνια. Τέλος, η περιοχή παρουσιάζει φαινόμενα αλλαγής χρήσεων γης και αλλοίωσης του φυσικού τοπίου τα οποία οφείλονται συχνά σε παράνομη δόμηση, απαλλοτριώσεις αλλά και πυρκαγιές. Στρατηγικό πλαίσιο τομέα Η στρατηγική για τον τουρισμό επίσης να λάβει υπόψη της τα χαρακτηριστικά της περιοχής και των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σε αυτή. Αν και πάλι ο γενικός στόχος δεν μπορεί να είναι παρά η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων με την ενσωμάτωση καινοτομιών σε όλη τη διαδικασία παραγωγής και διακίνησης προϊόντων, ιδιαίτερη έμφαση θα πρέπει να δοθεί στη δημιουργία προϊόντων και υπηρεσιών με υψηλή προστιθέμενη αξία για επιχειρήσεις που αξιοποιούν τοπικούς φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους. Καθώς ο συγκεκριμένος τομέας κατατάσσεται για την ΠΒΑ στους κλάδους που μπορούν να χαρακτηριστούν ως άμεσα εξαγωγικοί και φέρνουν εισοδήματα στην Περιφέρεια, η ενίσχυση επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σε αυτόν θα πρέπει να αποτελέσει προτεραιότητα για την ΠΒΑ, με την προϋπόθεση της χρήσης του τοπικού κεφαλαίου με στόχο τη μακροπρόθεσμη διατήρηση του και όχι τη βραχυπρόθεσμη κατανάλωση του και η επιδίωξη τοπικών συνεργασιών συνεργειών με άλλες επιχειρήσεις του ίδιου κλάδου και τομέα και με επιχειρήσεις άλλων τομέων. Ιδιαίτερα σημαντικό ζήτημα σε αυτό το πλαίσιο είναι η σύνδεση της με άλλες επιχειρήσεις της περιοχής, είτε μονάδες μεταποίησης ή άλλες παραγωγικές μονάδες στην ΠΒΑ που προσφέρουν υπηρεσίες σε ολοκληρωμένα προγράμματα καινοτομίας ή δράσης εστιασμένα θεματικά σε ένα προϊόν υπηρεσία ή γεωγραφικά σε μια περιοχή. Τέτοια ολοκληρωμένα προγράμματα θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν: (α) εστιασμένη έρευνα με βάση τις ανάγκες της επιχείρησης, (β) εφαρμογή της έρευνας σε δραστηριότητες και αγορές (που θα περιλαμβάνει κατά περίπτωση και εξοπλισμό και υποδομές των επιχειρήσεων), (γ) Εξωστρέφεια για την επιχείρηση, το κλάδο ή την περιοχή κατά περίπτωση. Π Επιχειρήσεις, καινοτομία, ψηφιακή οικονομία και έξυπνη εξειδίκευση Όσον αφορά στις χρηματοδοτήσεις των επιχειρήσεων της Περιφέρειας, στην λεγόμενη ψηφιακή οικονομία κατά την προγραμματική περίοδο υπήρξαν δύο τομεακά επιχειρησιακά προγράμματα που χρηματοδότησαν δράσεις τόσο εσωστρεφείς όσο και εξωστρεφείς: Το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Διοικητική Μεταρρύθμιση » χρηματοδοτείται από πόρους του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου (ΕΚΤ) και έχει ως στόχο την Ενίσχυση των θεσμικών δυνατοτήτων και της αποτελεσματικότητας των δημοσίων διοικήσεων. Η συνολική δημόσια δαπάνη του προγράμματος ανέρχεται σε Το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ψηφιακή Σύγκλιση » χρηματοδοτείται από πόρους του Ευρωπαϊκού Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) με στόχο την ανάδειξη των αναπτυξιακών κατευθύνσεων και την εξειδίκευση της στρατηγικής, των μέσων και των παρεμβάσεων για την αποδοτική και βιώσιμη αξιοποίηση των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ). Ο συνολικός προϋπολογισμός του Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

148 προγράμματος ανέρχεται σε εκ των οποίων τα εκχωρήθηκαν προς εξειδίκευση και αξιοποίηση στο Π.Ε.Π Νοτίου Αιγαίου. Στο Βόρειο Αιγαίο δεν υπήρξε καμία εκχώρηση. Τα τομεακά αυτά προγράμματα παρουσιάζουν δύο βασικά μειονεκτήματα όσον αφορά την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας. Το πρώτο είναι ότι τα προγράμματα αυτά απευθύνονται κατά κύριο λόγο σε διαχειριστικά επαρκείς φορείς του δημοσίου τομέα. Η ενίσχυση του ιδιωτικού πραγματοποιείται με έμμεσο τρόπο μιας και η βελτίωση των διοικητικών διαδικασιών καθώς και η ανάπτυξη ολοκληρωμένων Πληροφοριακών Συστημάτων και ηλεκτρονικών υπηρεσιών βελτιώνουν τόσο τη ζωή των πολιτών όσο και τις συνθήκες συνεργασίας των επιχειρήσεων με τους δημόσιους φορείς. Η επιτάχυνση της απόδοσης της δικαιοσύνης, η παροχή με ηλεκτρονικό τρόπο βεβαιώσεων και δικαιολογητικών προς τους πολίτες και τις επιχειρήσεις προάγουν και βελτιώνουν τις συνθήκες παραγωγής και ανάπτυξης της Χώρας. Εξαίρεση αποτελεί η μικρή χρηματοδότηση που δόθηκε μέσω κρατικών ενισχύσεων και Ψηφιακής Σύγκλισης αλλά στοχευόμενα στους τομείς Digi-lodge, E-Security, Digi-retail και Digi-content. Το δεύτερο μειονέκτημα είναι ότι δυστυχώς, η αρνητική εμπειρία στο θέμα των απορροφήσεων αποτυπώνεται και στα δύο αυτά τομεακά προγράμματα. Ενώ και τα δύο προγράμματα έχουν υλοποιήσει τους στόχους σε επίπεδο σχεδιασμού και εντάξεων, στο κομμάτι των νομικών δεσμεύσεων και των πραγματικών δαπανών βρίσκονται αρκετά πίσω από τα υπεσχημένα και τα όσα ορίζουν οι αντίστοιχοι δείκτες. Προκύπτει επομένως το συμπέρασμα ότι και η όποια σχεδιασμένη, έμμεση, επιρροή των προγραμμάτων στην επιχειρηματικότητα δεν έγινε αντιληπτή μιας και δεν έχουν μπορέσει μέχρι σήμερα να υλοποιηθούν τα έργα εκείνα, τα αποτελέσματα των οποίων θα οδηγούσαν σε μια βελτίωση των συνθηκών και των προϋποθέσεων για την υλοποίηση του αναπτυξιακού οράματος της επιχειρηματικότητας που αποτελεί και δέσμευση στην επόμενη περίοδο Όσον αφορά στον αναπτυξιακό νόμο, ο αριθμός και το συνολικό ποσό των επενδύσεων που έχουν ενταχθεί είναι εντυπωσιακά σε σχέση με την κατάσταση των επιχειρήσεων στην ΠΒΑ. Συνολικά, έχουν ενταχθεί στις 2 τελευταίες περιόδους εφαρμογής 219 επιχειρήσεις, 114 σε μεταποίηση και 105 σε τριτογενή τομέα (κυρίως τουρισμό), με συνολικό ύψος επενδύσεων ,83, περίπου 40% σε σχέδια μεταποίησης και το υπόλοιπο σε τουρισμό. Παρά τα φαινομενικά αυτά εντυπωσιακά νούμερα, τα πραγματικά αποτελέσματα φαίνεται να μην αντανακλούν ποιοτικά ανάλογο αποτέλεσμα (να σημειωθεί ότι ένας άγνωστός ακόμη αριθμός σχεδίων δεν έχει υλοποιηθεί ακόμη). Γενικά, όσον αφορά στην καινοτομία και τη διείσδυση της στις επιχειρήσεις του Βορείου Αιγαίου, πρόσφατη μελέτη (Skalkos et al., 2012) μελέτησε την επίδοση των επιχειρήσεων στα 4 βασικά επίπεδα καινοτομίας ήτοι: οργανωτικής (πρώτο επίπεδο) - μάρκετινγκ (δεύτερο επίπεδο) - διαδικασίας (τρίτο επίπεδο) - νέων προϊόντων (τέταρτο επίπεδο). Τα ευρήματα δείχνουν ότι αν και ορισμένες επιχειρήσεις καινοτομούν μερικά στο επίπεδο παραγωγής νέων προϊόντων, υστερούν στην καινοτομία οργάνωσης και μάρκετινγκ (προώθησης και πώλησης των προϊόντων εκτός περιφέρειας) που είναι και η βάση της πυραμίδας καινοτομικότητας. Η έλλειψη καινοτομικότητας στην βάση καθιστά οποιαδήποτε άλλη προσπάθεια στην κορυφή (παραγωγή νέων προϊόντων) χωρίς Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

149 ουσιαστικό αποτέλεσμα πωλήσεων, ανάπτυξης των επιχειρήσεων, και συνεπώς δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας. Άλλη μελέτη (Skalkos και Bakouros, 2011) επιχείρησε να αντιμετωπίσει το πρόβλημα αυτό με πιλοτική εφαρμογή σε 40 επιχειρήσεις της περιφέρειας ενός μοντέλου τεχνοδιάγνωσης για πολύ μικρές επιχειρήσεις, που είναι και η συντριπτική πλειοψηφία των επιχειρήσεων της περιφέρειας. Το μοντέλο βασίζεται στην εσωτερική ακτινογραφία της επιχείρησης, στον σχεδιασμό ενός προγράμματος μονοετούς ή τριετούς λειτουργίας, βιωσιμότητας και ανάπτυξης της επιχείρησης, με σημαντικά δεδομένα καινοτομικότητας ενσωματωμένα, και την παρακολούθηση, καθοδήγηση εφαρμογής του σχεδίου από την επιχείρηση. Τα αποτελέσματα της μελέτης υπήρξαν ενθαρρυντικά και αποδεικνύουν ότι η εφαρμογή έξυπνων εξειδικεύσεων απαιτούν αποτελεσματικό mentoring σε όλα τα στάδια υλοποίησης των νέων ιδεών διότι το επίπεδο επιχειρηματικότητας σε περιφερειακό επίπεδο υστερεί κατά πολύ του μέσου Ελληνικού και Ευρωπαϊκού μέσου όρου. Μέσα από το γενικό πλαίσιο της ΕΕ για την Έξυπνη Εξειδίκευση κάθε Περιφέρεια θα πρέπει να βασιστεί στα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (γεωγραφικά, κοινωνικά, οικονομικά, πολιτιστικά), ώστε να αξιοποιήσει πιθανά συγκριτικά της πλεονεκτήματα διαμορφώνοντας το δικό της όραμα για τη μελλοντική περιφερειακή της ανάπτυξη. Η ιδιαιτερότητα της ΠΒΑ ο πολυδιασπασμένος νησιωτικός χώρος και η έντονη διαφοροποίηση μεταξύ μεγάλων και μικρών νησιών αλλά ακόμη και εντός των ίδιων των νησιών. Αυτές οι διαφορές και η στενότητα των πόρων (ανθρώπινων και φυσικών) σε κάθε νησί δημιουργούν ένα τελείως διαφορετικό πλαίσιο ανάπτυξης από ότι η ηπειρωτική χώρα. Είναι δύσκολο δηλαδή να επιτευχθούν οικονομίες κλίμακας (λόγω περιορισμού πόρων) και μεγάλες αγορές και επιχειρήσεις (λόγω μικρού πληθυσμού και απομόνωσης). Άρα η ΠΒΑ θα πρέπει να διαμορφώσει μια ειδική στρατηγική και να αξιοποιήσει τα ειδικά και συγκριτικά πλεονεκτήματα των νησιών (πχ μοναδικό και πλούσιο φυσικό περιβάλλον, ειδικά τοπικά παραγόμενα προϊόντα, αξιοποίηση τουριστικά του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντός τους). Όλα αυτά θα πρέπει να ενταχθούν στο πλαίσιο της στρατηγικής «Ευρώπη 2020» πους συνοψίζεται στο τρίπτυχο «έξυπνη, βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς μεγέθυνση». Αυτό στο νησιωτικό χώρο μεταφράζεται ως «ποιοτικά, πράσινα και ίσων ευκαιριών νησιά». Σε γενικές αρχές θα πρέπει: να υπάρξει σύνδεση της έρευνας με την τοπική παραγωγή ώστε να δημιουργηθούν καινοτόμα ποιοτικά προϊόντα που θα αναδεικνύουν την ιδιαιτερότητα και τη μοναδικότητα των νησιών με αλλαγή στην οργάνωση των επιχειρήσεων αλλά και στην προώθηση του προϊόντος. Η σύνδεση και αξιοποίηση του Πανεπιστημίου Αιγαίου να αναδειχθεί σε κομβικής σημασίας να υπάρξει επένδυση και στροφή προς εναλλακτικές μορφές ενέργειας και αξιοποίησης των φυσικών πόρων με στόχευση στην ποιότητα αλλά και στη φιλική προς το περιβάλλον τουριστική αξιοποίηση. Η επένδυση σε υποδομές και μεταφορές/δίκτυα ώστε να υπάρξει άρση της απομόνωσης των νησιών και σύνδεση μεταξύ τους ώστε να αυξηθεί η πρόσβαση σε μια μεγαλύτερη τοπική/περιφερειακή αγορά. Με σκοπό την εφαρμογή πιλοτικών εφαρμογών έξυπνης εξειδίκευσης στον τομέα των τροφίμων, χρησιμοποιώντας ενδογενείς πρώτες ύλες για την παραγωγή των τελικών Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

150 διατροφικών προϊόντων, μία σύγχρονη, καινοτόμος διαδικασία διοίκησης επιχειρήσεων τροφίμων, κατάλληλης για τις επιχειρήσεις του Βορείου Αιγαίου, έχει αναπτυχθεί και εφαρμόζεται πιλοτικά, τα τελευταία 3 χρόνια σε επιχειρήσεις της Λήμνου. Η εφαρμογή βασίζεται αρχικά στην ανάπτυξη της καινοτομικής κουλτούρας μέσα στις επιχειρήσεις, της οργανωτικής καινοτομίας στην συνέχεια, και μετέπειτα στην παραγωγή καινοτόμων, νέων προϊόντων (τοπικών, μοναδικών brand names προϊόντων). Η εν λόγω εφαρμογή εμφανίζει θετικά αποτελέσματα ήδη και μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως καλή πρακτική έξυπνης εξειδίκευσης σε περιφερειακό επίπεδο, και να εφαρμοσθεί σε διευρυμένο επίπεδο σε όλη την περιφέρεια (Skalkos, 2012). Στρατηγικό πλαίσιο τομέα Η στρατηγική για τη λεγόμενη «ψηφιακή οικονομία» καλύπτεται σε μεγάλο βαθμό στο Παραδοτέο Π2 που αφορά στην «έξυπνη εξειδίκευση». Αλλά και εδώ οι δράσεις θα πρέπει να λάβουν υπόψη τα χαρακτηριστικά της περιοχής και των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σε αυτή στα πλαίσια και πάλι της βελτίωσης της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων με την ενσωμάτωση καινοτομιών σε όλη τη διαδικασία παραγωγής και διακίνησης προϊόντων. Ιδιαίτερα σημαντικό ζήτημα σε αυτό το πλαίσιο είναι η σύνδεση των επιχειρήσεων με άλλες επιχειρήσεις της περιοχής, σε ολοκληρωμένα προγράμματα καινοτομίας ή δράσης εστιασμένα θεματικά σε ένα προϊόν υπηρεσία ή γεωγραφικά σε μια περιοχή. Τέτοια ολοκληρωμένα προγράμματα θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν: (α) εστιασμένη έρευνα με βάση τις ανάγκες της επιχείρησης, (β) εφαρμογή της έρευνας σε δραστηριότητες και αγορές (που θα περιλαμβάνει κατά περίπτωση και εξοπλισμό και υποδομές των επιχειρήσεων), (γ) Εξωστρέφεια για την επιχείρηση, το κλάδο ή την περιοχή κατά περίπτωση. Π3.2. Προστασία Του Περιβάλλοντος Και Προώθηση Της Αποδοτικότητας Των Πόρων Π Βιοποικιλότητα Π Γενική Επισκόπηση και Ευρήματα από προηγούμενες περιόδους Α. Δίκτυο Natura 2000 στο Β. Αιγαίο και Θεσμικό Πλαίσιο Διατήρησης Προστατευόμενων Περιοχών Στην περιφέρεια Β. Αιγαίου το ευρωπαϊκό οικολογικό δίκτυο Natura 2000 απαρτίζεται από 16 Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ/SPA) συνολικής έκτασης εκταρίων και 11 Ειδικές Ζώνες Διατήρησης (ΕΖΔ/SCI) συνολικής έκτασης εκταρίων (ΥΠΕΚΑ: Οι συνολικά 27 περιοχές προστασίας συμπεριλαμβάνουν πλήθος σημαντικών τύπων ενδιαιτημάτων, όπως μεσογειακά πευκοδάση με ενδημικά είδη πεύκων της Μεσογείου, φρύγανα Sarcopoterium spinosum, εκτάσεις θαλάσσιας βλάστησης με ποσειδωνίες (Posidoniα oceanica) κ.α., καθώς και μεγάλο πλούτο ειδών χλωρίδας και πανίδας. Οι σημαντικότεροι τύποι ενδιαιτημάτων όπως καθορίζονται στο Παράρτημα Ι της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ και το ποσοστό της συνολικής τους κάλυψης ανά Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

151 τοποθεσία, παρουσιάζονται αναλυτικά στον Πίνακα 1 (Παράρτημα Ι). Όσον αφορά τα είδη των περιοχών του δικτύου Natura 2000 (ΥΠΕΚΑ: έχει καταγραφεί σημαντικός αριθμός πουλιών (Παράρτημα Ι της Οδηγίας 79/409/ΕΟΚ, η οποία κωδικοποιήθηκε με την Οδηγία 2009/147/ΕΟΚ) και μεταναστευτικών πουλιών που δεν συμπεριλαμβάνονται στην Οδηγία 79/409/ΕΟΚ, καθώς και σημαντικός αριθμός θηλαστικών, αμφιβίων, ερπετών, ασπόνδυλων και φυτών, τα οποία είτε περιλαμβάνονται, είτε όχι στο Παράρτημα ΙΙ της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ (Πίνακας 2, Παράρτημα Ι). Σχετικά με τη θεσμοθέτηση του πλαισίου διατήρησης των Περιοχών του Natura 2000, εκκρεμούν είτε η εκπόνηση και έγκριση των Ειδικών Περιβαλλοντικών Μελετών (ΕΠΜ), είτε η έκδοση των Προεδρικών Διαταγμάτων (ΠΔ). Μέχρι τώρα έχει προχωρήσει το Σχέδιο ΠΔ για την περιοχή της Αλυκής, Ψιλής Άμμου στη νήσο Σάμο. Επιπρόσθετα, δεν έχουν συσταθεί οι Φορείς Διαχείρισης των Προστατευόμενων Περιοχών (ΠΠ) για να καταρτίσουν και να εφαρμόσουν τα αντίστοιχα Σχέδια Διαχείρισης, ενώ κατά περίπτωση παρουσιάζονται έντονες κοινωνικές συγκρούσεις. Ο χαρακτηρισμός των προστατευόμενων περιοχών, καθώς και η οριοθέτηση και ο καθορισμός χρήσεων γης και δραστηριοτήτων μέσα σε αυτές γίνεται με Προεδρικό Διάταγμα, που εκδίδεται με πρόταση του Υπουργού Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής, ύστερα από γνώμη της «Επιτροπής Φύση 2000» και του Γενικού Γραμματέα της οικείας Αποκεντρωμένης Διοίκησης, σε εφαρμογή ειδικής περιβαλλοντικής μελέτης (ΕΠΜ) για τις κατηγορίες προστατευόμενων περιοχών: (α) Απόλυτης προστασίας της φύσης, (β) Προστασίας της φύσης και (γ) Εθνικό Πάρκο (Ν.3937/2011, άρθρο 6). Η ανάθεση της σύνταξης ΕΠΜ και η τελική έγκρισή της πραγματοποιείται με απόφαση του Υπουργού Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής. Για το χαρακτηρισμό μιας περιοχής ως περιφερειακού πάρκου, την οριοθέτηση και τον καθορισμό όρων δόμησης, χρήσεων γης και δραστηριοτήτων μέσα σε αυτήν, εκδίδεται με πρόταση του Υπουργού Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής προεδρικό διάταγμα, ύστερα από γνώμη της «Επιτροπής Φύση 2000» και του Γενικού Γραμματέα της οικείας Αποκεντρωμένης Διοίκησης, με βάση ειδική έκθεση που τεκμηριώνει την οικολογική σημασία και τις προστατευτέες αξίες της. Ειδική έκθεση απαιτείται και στην περίπτωση χαρακτηρισμού περιοχής ως καταφύγιο άγριας ζωής, ως προστατευόμενο τοπίο ή προστατευόμενος φυσικός σχηματισμός (Ν.3937/2011, άρθρο 6). Το θεσμικό πλαίσιο για τη σύσταση, τη λειτουργία και τις αρμοδιότητες των Φορέων Διαχείρισης ΠΠ καθορίζεται στους Ν.2742/1999, Ν.3044/2002 και Ν.3937/2011. Σε επίπεδο Αποκεντρωμένης Διοίκησης, περιγράφεται η ίδρυση των ονομαζόμενων «Διευθύνσεως Συντονισμού Προστατευόμενων Περιοχών» (Ν.3937/2011, άρθρο 7), με προεδρικό διάταγμα που εκδίδεται με πρόταση των Υπουργών Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής και Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης, με αρμοδιότητα την εποπτεία και διαχείριση των προστατευόμενων περιοχών που υπάγονται στη χωρική αρμοδιότητα των οικείων αποκεντρωμένων διοικήσεων, το συντονισμό της φύλαξης από τα χωρικά αρμόδια σώματα ασφαλείας, καθώς και το σχεδιασμό και την εφαρμογή μέτρων και δράσεων διαχείρισης, έρευνας, προστασίας και ενημέρωσης. Ειδικότερα, η Διεύθυνση Συντονισμού ΠΠ έχει την ευθύνη να συντονίζει τα προγράμματα και τη διαδικασία εκπόνησης των σχεδίων διαχείρισης για των ΠΠ. Τα σχέδια διαχείρισης συνοδεύονται από σχέδια δράσης, στα οποία Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

152 εξειδικεύονται τα αναγκαία μέτρα, δράσεις, έργα και προγράμματα, οι φάσεις, το κόστος, οι πηγές και οι φορείς χρηματοδότησής τους, καθώς και το χρονοδιάγραμμα εκτέλεσής τους και οι φορείς εφαρμογής τους. Οι διευθύνσεις μπορούν να συνεπικουρούνται από συμβουλευτική επιτροπή που δεν αμείβεται και αποτελείται από επιστήμονες ακαδημαϊκών ή ερευνητικών ιδρυμάτων, ειδικούς σε γνωστικά αντικείμενα συναφή με το χαρακτήρα και τις οικολογικές απαιτήσεις των υπό διαχείριση προστατευόμενων περιοχών, καθώς και εκπροσώπους περιβαλλοντικών οργανώσεων με αποδεδειγμένη εμπειρία, τεχνογνωσία και επιστημονική επάρκεια σε θέματα οικολογίας και διαχείρισης της βιοποικιλότητας. Β Κύριες πηγές περιβαλλοντικής πίεσης και υποβάθμισης Γενικά, καταγράφεται εκτεταμένη υποβάθμιση των τύπων ενδιαιτημάτων εντός και εκτός ΠΠ. Σε κάποιες περιπτώσεις, οι συνέπειες δεν είναι ακόμα ορατές ή καταγεγραμμένες ώστε να γίνεται λόγος για «περιβαλλοντικές πιέσεις» και δυνητικές απειλές. Οι βασικές πηγές περιβαλλοντικής πίεσης και υποβάθμισης που έχουν καταγραφεί στα νησιά του Β. Αιγαίου είναι οι εξής: Απώλεια και κατακερματισμός ενδιαιτημάτων Υποβάθμιση ενδιαιτημάτων, συμπεριλαμβανομένων των φαινομένων ρύπανσης Μεταβολές των αγροτικών συστημάτων και γεωργικές πρακτικές Αλιευτικές πρακτικές. Οικιστική ανάπτυξη και παράνομη δόμηση Το κυνήγι ή/και η λαθροθηρία. Σχεδιασμός και εγκατάσταση μεγάλων ενεργειακών έργων/έργων υποδομών Βιολογικές εισβολές Οι υφιστάμενες πιέσεις σε περιφερειακό επίπεδο και οι παγκόσμιες αλλαγές (κλιματική αλλαγή, αλλαγές χρήσεων γης κ.α.) κρίνεται ότι θα ενταθούν, καθιστώντας επιτακτική την υιοθέτηση δράσεων αντιμετώπισης των απειλών στο άμεσο μέλλον. i. Απώλεια και κατακερματισμός ενδιαιτημάτων Η απώλεια τύπων ενδιαιτημάτων, όπως οι παράκτιοι υγρότοποι του Β. Αιγαίου, και ο κίνδυνος εκτεταμένων αποψιλώσεων σε δασικές εκτάσεις δύνανται να υποβαθμίσουν σημαντικές λειτουργίες που αυτά επιτελούν, όπως η συνεισφορά των δασών στην πρόληψη περιβαλλοντικών οχλήσεων (πλημμύρες, ξηρασία, διάβρωση των εδαφών, ατμοσφαιρική ρύπανση κ.α.) και των παράκτιων υγροτόπων στην απορρύπανση και επιβράδυνση έντονων χειμμαρικών φαινομένων. Για παράδειγμα, έχει εκτιμηθεί ότι η απώλεια εδάφους σε ένα αγροτικό σύστημα μπορεί να κυμανθεί από τόνους/εκτάριο/έτος, ενώ σε μια δασική περιοχή από 0,004-0,02 τόνους/εκτάριο/έτος (de Groot 1992). Επί του συνόλου των δασικών εκτάσεων της Περιφέρειας (39%) το 29% χαρακτηρίζονται ως αμιγή δάση (δάση Πεύκης Pinus brutia και Pinus nigra, δάση σκληρόφυλλων, μεσογειακά αείφυλλα δάση, δάση πλατάνου της ανατολής, δάση βαλανιδιάς κ.α.), ενώ το 39% είναι συνδυασμοί περιοχών θαμνώδους και ποώδους βλάστησης (ΠΒΑ 2009). Η φυσική αναγέννηση και η δάσωση των εγκαταλειμμένων Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

153 αγροτικών γαιών συνεισφέρουν ενδεχόμενα στη διατήρηση των δασικών εκτάσεων, ωστόσο ο κίνδυνος από τη φωτιά είναι ορατός και οι πιέσεις από τη βόσκηση σημαντικές (ΠΔ 575/1980). Για παράδειγμα, η φωτιά στη Χίο τον Αύγουστο του 2012, κάλυψε μία έκταση της τάξης των στρεμμάτων, επηρεάζοντας το 60% των κωνοφόρων δασών του νησιού και το 20-30% των μαστιχοπαραγωγών δένδρων (Ζερεφός κ.α. 2013). Ειδικότερα, για το νησί της Λέσβου έχει εκτιμηθεί ότι εκτεταμένες αποψιλώσεις και πυρκαγιές έχουν ευνοήσει τα αυξημένα χειμμαρικά φαινόμενα, με αποτέλεσμα το θαλάσσιο σύστημα να δέχεται την απότομη και ραγδαία τροφοδοσία μεγάλων ποσοτήτων κυρίως φερτών υλικών αλλά και γλυκών νερών (ΕΚΘΕ 1997), με συνέπειες που περιγράφηκαν στην προηγούμενη ενότητα. Παράλληλα, στο νησί της Σάμου η καταστροφή μικρών δασών σε γειτνίαση με ανοιχτές εκτάσεις και η απόδοση των τελευταίων εκτάσεων σε αροτραίες καλλιέργειες ή τουριστική ανάπτυξη, η αλλοίωση ή/και καταστροφή δασικών εκτάσεων από πυρκαγιές ή υλοτομήσεις (εκκαθαρίσεις βλάστησης που λαμβάνουν χώρα ανεξέλεγκτα ή έχουν σκοπό την απόδοση των εδαφών αυτών σε άλλες χρήσεις), η επέκταση οδικού δικτύου, η δημιουργία χώρου απόθεσης στερεών αποβλήτων, οι τουριστικές δραστηριότητες κ.ά., αποτελούν σημαντικές απειλές για την αλλοίωση των χαρακτηριστικών του ενδιαιτήματος αναπαραγωγής προστατευόμενων ειδών της ορνιθοπανίδας (Γαληνού και Κακαλής 2009). Επίσης, η έκταση των παράκτιων υγροτόπων έχει περιοριστεί δραστικά 4 (μέσω της ανοικοδόμησης, αποστράγγισης, επιχωμάτωσης ή εκχέρσωσης των υγροτόπων για πρόσκτηση καλλιεργήσιμης γης, μετατροπή τους σε λιβάδια βόσκησης) και με την παράλληλη ευθυγράμμιση των κοιτών των ποταμο-χειμάρρων, το σύνολο των ρυπαντικών φορτίων και στερεοπαροχών καταλήγουν, χωρίς να αποικοδομηθούν, άμεσα στη θάλασσα (ΕΚΘΕ 1997). Χαρακτηριστικό παράδειγμα, επίσης, αποτελεί η περιοχή του έλους της Χώρας, στη Σάμο όπου με τις επιχωματώσεις και τα στραγγίσματα έχει κατακερματιστεί και σήμερα πλέον αποτελείται από λίγες μικρές νησίδες. Η υποβάθμιση των υγροτοπικών ενδιαιτημάτων μέσω της αλλαγής του υδρολογικού καθεστώτος και κυρίως της αποστράγγισης των πλημμυρικών γαιών στις παρυφές των υγροτόπων, περαιτέρω απειλούν τόσο το ενδιαίτημα φωλεοποίησης όσο και τροφοληψίας προστατευόμενων ειδών της ορνιθοπανίδας των νησιών (Κακαλής και Γαληνού 2009α). ii. Υποβάθμιση ενδιαιτημάτων, συμπεριλαμβανομένων των φαινομένων ρύπανσης Η απόρριψη στερεών και υγρών απόβλητων σε εδαφικούς και υδατικούς υποδοχείς από τους οικισμούς, τις μεταποιητικές μονάδες (ελαιοτριβεία, τυροκομεία), τις σταυλικές εγκαταστάσεις (κτηνοτροφικές, πτηνοτροφικές), τα σφαγεία, τα πλυντήρια κ.α. προκαλεί υποβάθμιση της ποιότητας τους, επηρεάζοντας σημαντικά τα ενδιαιτήματα φυτικών και ζωικών οργανισμών. Σε αρκετές περιοχές της περιφέρειας, εν ελλείψει Εγκαταστάσεων Επεξεργασίας Λυμάτων ή Δικτύου Αποχέτευσης τα παραγόμενα υγρά απόβλητα (με εξαίρεση αυτά των 4 Εκτιμάται ότι από το 1970 έως το 2005 η περιοχή που καλύπτεται από υγροτόπους στο νησί της Λέσβου έχει μειωθεί κατά 80% (MESPOM 2006) Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

154 ξενοδοχειακών μονάδων τα οποία υποχρεούνται να διαθέτουν μονάδες βιολογικής επεξεργασίας βάσει νόμου) διατίθενται, είτε άμεσα είτε μέσω του αποχετευτικού δικτύου και των βόθρων, ανεπεξέργαστα στους χείμαρρους και τους υπόγειους υδροφορείς. Ειδικότερα (π.χ. Κόλπος Καλλονής, Λέσβου), έχουν καταγραφεί περιπτώσεις όπου τα ανεπεξέργαστα αστικά λύματα διατίθενται σε βόθρους που δεν πληρούν τις προδιαγραφές (π.χ. παράνομη μετατροπή πηγαδιών που συνδέονται με τους φρεάτιους υδροφορείς σε απορροφητικούς βόθρους), στο υδρογραφικό δίκτυο μέσω παράνομων συνδέσεων με το δίκτυο αποχέτευσης όμβριων υδάτων, ή μεταφέρονται ακατέργαστα από βυτία σε τοποθεσίες που καταλήγουν σε υδατορεύματα και από εκεί στον κόλπο. Για τα παραγόμενα στερεά απόβλητα της περιφέρειας λειτουργούν Χώροι Υγειονομικής Ταφής Απορριμμάτων (ΧΥΤΑ) που εξυπηρετούν τα πέντε μεγάλα νησιά. Ωστόσο, παρουσιάζονται ακόμα κάποια προβλήματα δικτύωσης των περιοχών με τους ΧΥΤΑ, με συνέπεια τα απόβλητα να συγκεντρώνονται σε Χώρους Ανεξέλεγκτης Διάθεσης Αποβλήτων (ΧΑΔΑ). Στους χώρους αυτούς, που δεν πληρούν τις προδιαγραφές υγειονομικής ταφής, τα απορρίμματα είτε καίγονται για τη μείωση του όγκου τους είτε αυτό-αναφλέγονται λόγω της παραγωγής βιοαερίου. Σε πολλές δε περιπτώσεις και ενώ έχουν εκδοθεί αποφάσεις οριστικής παύσης λειτουργίας, ΧΑΔΑ συνεχίζουν να παραμένουν ενεργοί (Βαλσαμίδης 2013). Επίσης, σε κανένα νησί δεν έχουν κατασκευαστεί μέχρι σήμερα Χ.Υ.Τ. Αδρανών Υλικών με συνέπεια να οδηγούνται είτε στους ΧΑΔΑ, οι οποίοι δε θα έπρεπε να λειτουργούν, είτε όπου αλλού προκύψει (Βαλσαμίδης 2013). Οι βιοτεχνικές μονάδες υποχρεούνται βάσει νόμου να διαθέτουν συστήματα επεξεργασίας των λυμάτων τους. Ωστόσο, τα συστήματα αυτά, σε αρκετές περιπτώσεις είτε δε χρησιμοποιούνται ή υπο-λειτουργούν καθώς είναι απαρχαιωμένα ή τις περισσότερες φορές υπο-διαστασιολογημένα (μπορούν να επεξεργαστούν μικρότερης δυναμικότητας απόβλητα), έχουν λήξει οι άδειες τους ή οι ιδιοκτήτες τους δηλώνουν άλλα μηχανήματα από αυτά που έχουν. Κατά συνέπεια, τα ανεπεξέργαστα υγρά απόβλητα των βιοτεχνικών μονάδων διατίθενται απευθείας στους χείμαρρους και τα ποτάμια ή στο αποχετευτικό δίκτυο με τελικό αποδέκτη τη θάλασσα. Μία άλλη σημαντική πηγή ρύπανσης αποτελούν τα αγροχημικά, κατά βάση λιπάσματα (αζώτου, φωσφόρου) και φυτοπροστατευτικά που απομακρύνονται από τις καλλιεργούμενες περιοχές μέσω στράγγισης και επιφανειακής απορροής. Τα φυτοφάρμακα ανάλογα με τις φυσικές και χημικές ιδιότητες τους, τον τρόπο διάθεσης τους στις καλλιέργειες, τα φυσικοχημικά χαρακτηριστικά του εδάφους, το ανάγλυφο και τις κλιματολογικές συνθήκες μιας περιοχής, πέρα από την τοξική δράση και τις καρκινογενετικές ιδιότητες πολλών από αυτά στον άνθρωπο και τα ζώα, μπορούν να επηρεάσουν τα υδατικά οικοσυστήματα και τις συγκεντρώσεις διαλυμένου οξυγόνου επιδρώντας αρνητικά στην πανίδα. Επιπροσθέτως, η αύξηση της αγροχημικής ρύπανσης μέσω της εντατικοποίηση της γεωργίας και της εκτεταμένης χρήσης φυτοφαρμάκων και εντομοκτόνων αποτελούν βασικές απειλές για την αναπαραγωγική επιτυχία των ζευγαριών προστατευόμενων ειδών της ορνιθοπανίδας των νησιών (Μπουρδάκης 2005, Κακαλής 2009, Κακαλής και Γαληνού 2009α, Κακαλής και Γαληνού 2009β, Καστρίτης 2009). Η ανεξέλεγκτη διάθεση ακατέργαστων αποβλήτων στο έδαφος και σε χείμαρρους συμβάλει στην τροφοδότηση των επιφανειακών και υπόγειων και θαλάσσιων υδάτων με οργανικό ρυπαντικό φορτίο, το οποίο έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση κυρίως των Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

155 συγκεντρώσεων των ενώσεων του αζώτου και του φωσφόρου. Η ρύπανση των υδάτων από ενώσεις του αζώτου και του φωσφόρου, συμβάλει στο φαινόμενο του ευτροφισμού και στην περαιτέρω υποβάθμιση των υδατικών αποδεκτών (Μανδηλάς και Καρδακάρη 1998). Σύμφωνα με μελέτη του Εθνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών (ΕΚΘΕ 1997) στην περιοχή του κόλπου της Καλλονής, Λέσβου, οι μετρήσεις σχετικά με τα βιολογικά, χημικά και φυσικά χαρακτηριστικά του κόλπου αποδεικνύουν ανθρωπογενούς προέλευσης αύξηση των ευτροφικών φαινομένων, ιδιαίτερα στην παράκτια ζώνη. Ειδικότερα, εκτιμήθηκε ότι κύριοι παροχείς νιτρικών αλάτων αποτελούν τα γεωργικά στραγγίσματα (59%) και τα αστικά λύματα (37,5%). Σχετικά με τα άλατα του φωσφόρου τα αστικά λύματα αποτελούν την κύρια πηγή (59%), ενώ το υπολειπόμενο αποδίδεται στα λιπάσματα (19%), τα ελαιοτριβεία (19%) και τους ιχθυοκλωβούς (3%) που ήταν εγκατεστημένοι τότε στον κόλπο. Σε πιο πρόσφατη έρευνα που πραγματοποιήθηκε για την επίδραση των απορροών σε θρεπτικά στο φυτοπλαγκτό του κόλπου (Spatharis et al. 2008) και ενισχύει τα συμπεράσματα του ΕΚΘΕ (1997), διαπιστώθηκε ότι τη χειμερινή περίοδο (μετά τις μεγάλες βροχοπτώσεις) εισήλθαν μεγάλες ποσότητες θρεπτικών που καταναλώθηκαν ταχύτατα από ένα μοναδικό (πιθανά τοξικό) είδος το οποίο επικράτησε αριθμητικά και οδήγησε σε αύξηση της βιομάζας και μείωση της ποικιλότητας. Υποστηρίζεται (βασιζόμενη στην έρευνα των Bishop et al. 2006) ότι μικρές εισροές θρεπτικών μπορεί να οδηγήσουν σε μία αναλογική αύξηση της αφθονίας σε μεγαλύτερα τροφικά επίπεδα αλλά μεγάλες εισροές συχνά επιφέρουν τη θνησιμότητα των ασπόνδυλων οργανισμών και των ψαριών, μέσω της ανοξίας. iii. Μεταβολές των αγροτικών συστημάτων και γεωργικές πρακτικές Οι γεωργικές εκτάσεις της Περιφέρειας (59% της συνολικής της έκτασης) χαρακτηρίζονται στην πλειοψηφία τους από βοσκοτόπια (37%), ενώ ένα ποσοστό 22% των γεωργικών εκτάσεων είναι μόνιμες καλλιέργειες. Μία από τις βασικές λειτουργίες, που λαμβάνονται συχνά ως «δεδομένες» και περνούν απαρατήρητες, αποτελεί η διατήρηση των εδαφών και της ποιότητας τους. Στη διατήρηση υγιών εδαφών βασίζεται η επιτέλεση μιας σειράς από άλλες βασικές λειτουργίες όπως αυτές περιγράφονται στην Οδηγία του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τον Καθορισμό του Πλαισίου Προστασίας του Εδάφους (EC 2006), και είναι οι παρακάτω: (α) Παραγωγή βιομάζας, (β) Αποθήκευση, διήθηση, και μετατροπή θρεπτικών στοιχείων και νερού, (γ) Απόθεμα βιοποικιλότητας (ενδιαιτήματα, είδη, γονίδια), (δ) Πλατφόρμα για τις περισσότερες ανθρώπινες δραστηριότητες (π.χ. γεωργία και διατήρηση της αγροτικής παραγωγής), (ε) Παροχή πρώτων υλών, (στ) Δεξαμενή άνθρακα, (ζ) Παρακαταθήκη γεωλογικής και αρχαιολογικής κληρονομιάς. Η πληροφορία βάσει της διεθνούς βιβλιογραφίας που στοιχειοθετεί την υποβάθμιση των εδαφών αφορά κατά βάση σε μεταβολές των αγροτικών συστημάτων και στις χρησιμοποιούμενες πρακτικές. Τις τελευταίες δεκαετίες, οι ευνοϊκές κλιματικές και εδαφικές συνθήκες (κλίσης εδάφους), η διαθεσιμότητα υπόγειων και επιφανειακών υδάτων και η εύκολη πρόσβαση έχουν συμβάλει στην εντατική καλλιέργεια των πεδινών και την εγκατάλειψη των δύσβατων και χαμηλής παραγωγικότητας ορεινών περιοχών (Kosmas et al. 1999, Loumou and Giourga 2003). Η εγκατάλειψη της αγροτικής γης 5, εν γένει, συμβάλει στην αναγέννηση της φυσικής βλάστησης, την αύξηση της οργανικής 5 Υπολογίζεται ότι για την περίοδο οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις μειώθηκαν κατά περίπου 30% Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

156 ύλης στο έδαφος και της ταχύτητας διήθησης, στη βελτίωση της εδαφικής δομής και άρα στη συγκράτηση των εδαφών και τον εμπλουτισμό των υδάτων (Kosmas et al. 1997). Ωστόσο, όταν αυτή μετατρέπεται σε βοσκότοπο η αναγέννηση επιβραδύνεται, επιτρέποντας τη μείωση της ποικιλότητας του οικοσυστήματος, λόγω επικράτησης συγκεκριμένων ειδών, ανθεκτικών σε συνθήκες βόσκησης, τη διάβρωση του εδάφους και τη μειωμένη αποθήκευση υδάτων. Επίσης, η σταδιακή υποβάθμιση των αναβαθμίδων, που αποτελούσαν κοινή πρακτική για τις ορεινές καλλιέργειες, επιταχύνουν τη διάβρωση του εδάφους. Τα τελευταία χρόνια η ένταση της βόσκησης και τα βοσκοτόπια έχουν αυξηθεί σημαντικά 6 ώστε η πίεση από τη βόσκηση να ξεπερνά τη φέρουσα ικανότητα του συστήματος, και να εκτιμάται ότι κι αν ακόμα ο αριθμός των εκτρεφόμενων ζώων σταθεροποιούνταν, οι συνολικές επιπτώσεις θα συνέχιζαν να αυξάνονται (Margaris 1987). Όλα τα παραπάνω συντελούν στη διάβρωση των εδαφών και στη μείωση της παραγωγικότητας τους ενώ σταδιακά τροφοδοτούν τη διαδικασία ερημοποίησης που συντελείται σε πολλές περιοχές (Margaris 1987, Kosmas et al. 1999, Koulouri and Giourga 2007, Giourga et al. 1998). Ειδικότερα, σύμφωνα με έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην ευρύτερη περιοχή της Καλλονής, Λέσβου σε διαφορετικού τύπου αγροτικών χρήσεων γης, αναφέρονται ως αιτίες υποβάθμισής της ποιότητας του εδάφους (Ευαγγέλου 2009): Η μειωμένη οργανική ουσία των καλλιεργούμενων εδαφών, ως αποτέλεσμα του κλίματος και της διαχείρισης του εδάφους. Οι ελαιώνες ιδίως, αν και «τεχνητά δάση», βρέθηκε να έχουν πολύ μικρά ποσοστά οργανικής ύλης. Στα σιτηρά και τους βοσκοτόπους της περιοχής μετά τις φθινοπωρινές βροχές υπάρχουν σοβαρές πιθανότητες βαθιάς έκπλυσης νιτρικού αζώτου (νιτρορυπάνσεις), ως αποτέλεσμα της ποσότητας και κυρίως των ποιοτικών χαρακτηριστικών της οργανικής ουσίας που περιέχουν. Η γενικότερη διαχείριση του εδάφους που πραγματοποιείται σύμφωνα με τις «παραδοσιακές πρακτικές» και όχι σε σχέση με τις πραγματικές ανάγκες και ιδιαιτερότητες κάθε εδάφους, όσον αφορά στο συνδυασμό τύπου - χρήσης του εδάφους. Παράλληλα, στο νησί της Ικαρίας, εδώ και αρκετά χρόνια, η εκτεταμένη υπερβόσκηση έχει προκαλέσει έντονη ανησυχία σχετικά με την υψηλή δυνητική ερημοποίηση του νησιού, τη μείωση της βιοποικιλότητας, τη διάβρωση και τη μείωση της γονιμότητας των εδαφών του. Το πρόβλημα εντοπίζεται κατά βάση, στην ανεξέλεγκτη, αποίμενη βόσκηση και στο μεγάλο αριθμό αιγοπροβάτων των οποίων συχνά δεν καλύπτονται οι διατροφικές τους ανάγκες, με αποτέλεσμα να επηρεάζεται η γονιμότητα και η παραγωγικότητά τους. Σύμφωνα με σχετικές μελέτες του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών, «οι βοσκήσιμες εκτάσεις της νήσου Ικαρίας μπορούν να διαθρέψουν χωρίς σημεία υποβάθμισης του περιβάλλοντος από υπερβόσκηση των βοσκοτόπων (μόλις) το 70% των καταγεγραμμένων αιγοπροβάτων που διατηρούνται στο νησί» (Ζέρβας και Χατζηγεωργίου 2006, Γιάσογλου και Κοσμάς 2009). Ειδικότερα, αναφέρεται συμπερασματικά ότι: (α) Το σημερινό καθεστώς της ανεξέλεγκτης και αποίμενης υπερβόσκησης και ερημοποίησης των γαιών αποτελεί σοβαρή και άμεση κοινωνικο- 6 Σχετική μελέτη για την λεκάνη απορροής του κόλπου της Καλλονής εκτιμά ότι για την περίοδο οι βοσκότοποι διπλασιάστηκαν και ο αριθμός των ζώων αυξήθηκε κατά περίπου 75% ( ) ή 33% ( ) (Mespom 2006). Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

157 οικονομική και περιβαλλοντική απειλή για το νησί, (β) Δεν υπάρχει στοιχειώδες σύστημα διαχείρισης των βοσκοτόπων, (γ) Δεν υφίσταται η έννοια της αγρανάπαυσης βοσκοτόπων, (δ) Ο πληθυσμός των αιγοπροβάτων έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια και είναι σήμερα (το 2006 που αναφέρεται η σχετική μελέτη) σχεδόν υπερδιπλάσιος από τη βοσκοϊκανότητα των βοσκοτόπων του νησιού, (ε) Η Ικαρία ανήκει πλέον στην κατηγορία υψηλού δυνητικού κινδύνου ερημοποίησης και αποτελεί κλασικό παράδειγμα ανθρωπογενούς ερημοποίησης, (στ) Στο 42% των εδαφών του νησιού υφίσταται άμεσος και ισχυρός κίνδυνος ερημοποίησης, (ζ) Οι περισσότεροι δημοτικοί βοσκότοποι βρίσκονται μέσα στις κρίσιμες περιοχές από άποψη κινδύνου ερημοποίησης. Η ίδια μελέτη επισημαίνει και φαινόμενα υπερεκμετάλλευσης σε προστατευόμενες περιοχές Natura iv. Αλιευτικές πρακτικές. Αφορούν στη χρήση επιβαρυντικών για το οικοσύστημα του βυθού μηχανημάτων (π.χ. αργαλειός) και μη ενδεδειγμένου μήκους/διαμέτρου τρύπας ή απαγορευμένων διχτυών (π.χ. κουλούρα), στην υπεραλίευση, στην αλίευση σε μη ενδεδειγμένες περιόδους και περιοχές (π.χ. στόμιο του κόλπου, εκβολές των ποταμοχειμάρρων) κ.α. Στις ακολουθούμενες επιβαρυντικές αλιευτικές πρακτικές, κατά την άποψη των αλιέων, συνεπικουρούν ο ανεπαρκής έλεγχος στις αλιευμένες ποσότητες και η εφαρμογή μη στοχευόμενων στις μεταβαλλόμενες τοπικές συνθήκες πολιτικών (π.χ. επιμήκυνση και αλλαγή περιόδων αλίευσης, επιτρεπόμενα μήκη ψαριών κ.α.). Σχετικά με το θαλάσσιο οικοσύστημα του κόλπου της Καλλονής, Λέσβου, και βάσει μελετών που πραγματοποιήθηκαν τις δύο προηγούμενες δεκαετίες, γίνεται λόγος για σταδιακή υποβάθμιση του θαλάσσιου οικοσυστήματος με μείωση της παραγωγικότητάς του και πλήρη καταστροφή της φυσικής οστρακοφορίας του κόλπου όσον αφορά στα εμπορεύσιμα είδη που κάποτε υπήρχαν. Ενδεικτικά, από τα 25 είδη διθύρων μαλακίων που είχαν καταγραφεί στον κόλπο το , εντοπίστηκαν μόνο 17 σε σχετική δειγματοληψία του ΕΚΘΕ το Ωστόσο, οι συμμετέχοντες στην έρευνα αλιείς συμφωνούν ως προς την υποβάθμιση του κόλπου και τη μείωση ή εξαφάνιση των ειδών «του βυθού» που παρουσιάζουν μεγαλύτερη ευαισθησία στη ρύπανση. v. Οικιστική ανάπτυξη και παράνομη δόμηση σε ΠΠ Μία από τις βασικότερες αιτίες και απειλές για την απώλεια των ενδιαιτημάτων (κυρίως όσον αφορά στους υγροτόπους και στις παράκτιες προστατευόμενες περιοχές) αποτελεί η έντονη οικοδομική δραστηριότητα και η προσδοκία για μεγαλύτερη οικιστική ανάπτυξη των εν λόγω περιοχών στο μέλλον. Πρόκειται για αυθαίρετα ή μη μπαζώματα και δόμηση για την κατασκευή ή επέκταση αγροικιών, εξοχικών κατοικιών, τουριστικών καταλυμάτων, βιοτεχνικών και εμπορικών κτιρίων και δρόμων σε τμήματα εφαπτόμενα των υγροτόπων ή σε οικολογικά ευαίσθητες παράκτιες περιοχές. Η υφιστάμενη οικοδομική δραστηριότητα, που ασκείται, είτε παράνομα είτε νόμιμα, αποτελεί, εκ των πραγμάτων, ένα ανταγωνιστικό παράγοντα ως προς τη χρήση του διαθέσιμου χώρου που οδηγεί, εν προκειμένω, στην απώλεια συγκεκριμένων τύπων ενδιαιτημάτων, ενταγμένων στο δίκτυο Natura Στο νησί της Λέσβου, μια σειρά καταγγελιών ή επιβεβλημένων κυρώσεων από το Τμήμα Περιβάλλοντος της Νομαρχίας, αποδεικνύουν την ύπαρξη παράνομης οικοδομικής δραστηριότητας σε περιοχές του δικτύου Natura 2000 και τη μη καταλληλότητα κάποιων Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

158 παρεμβάσεων, ανεξάρτητα από το γεγονός της μεταγενέστερης μονιμοποίησης τους. Υποδειχθείσες παραβάσεις του ν. 1650/86 αφορούν στη ρύπανση και την υποβάθμιση του περιβάλλοντος σε περιοχές του δικτύου (π.χ. 3158, 3201, 3783, 3784, 3785/ ), και η Νομαρχία επιβάλει κυρώσεις σε πολίτες, εταιρίες και Δήμους για αυθαίρετες επιχώσεις των υγροτόπων στις Αλυκές, στα Παράκοιλα και τον Κάμπο της Αγ. Παρασκεύης (π.χ. 4459, 4460, 4462/ , 5448/ , 9227, 10281/2007), διανοίξεις δρόμων εντός των υγροτόπων και καναλιών αποστράγγισης καθώς και απόρριψη μπαζών και άλλων στερεών αποβλήτων στην Καλλονή (4461/ ). Οι περισσότερες από τις καταγγελίες (πάνω από 40) αφορούσαν σε περιοχές της «κόκκινης ζώνης», βάσει του σχεδίου οριοθέτησης της Β Φάσης της ΕΠΜ για τον κόλπο της Καλλονής. Οι διαθέσιμες πληροφορίες υποδεικνύουν ένα ανησυχητικό μοτίβο εκχώρησης οικοδομικών αδειών (συχνά χωρίς τη διερεύνηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων) σε περιοχές του δικτύου, με αφετηρία το 2002 και συνεχίζοντας έως τις μέρες μας, παραβλέποντας πολλές φορές τις αρνητικές αποφάσεις αδειοδότησης της Πολεοδομίας. Στο νησί της Σάμου, έχουν καταγγελθεί ανεγέρσεις παράνομων παραθεριστικών κατοικιών στα «Σεϊτάνια» της Σάμου, έπειτα από τη μετατροπή αγροτικών αποθηκών (aegaio.gr 2013), εκτεταμένη αποξήλωση και εκχέρσωση πρανών, προκειμένου να δημιουργηθεί παράνομο λατομείο και εργοτάξιο εργοληπτικής εταιρίας, στην τοποθεσία «Μερτζίκι», περιοχή ενταγμένη στο δίκτυο Natura 2000 (aegaio.gr 2011) (Σάμος Παραλία Αλυκή με κωδικό GR ) καθώς και προσπάθειες ανέγερσης τουριστικού συγκροτήματος στον υγρότοπο του Μεσοκάμπου. vi. Το κυνήγι ή/και η λαθροθηρία. Τα νησιά του Β. Αιγαίου αποτελούν σημαντικούς σταθμούς για τα διερχόμενα μεταναστευτικά πτηνά καθώς και για τη φιλοξενία (ανάπτυξη και αναπαραγωγή) προστατευόμενων ειδών της ορνιθοπανίδας. Η λαθροθηρία αποτελεί μια από τις απειλές για την ορνιθοπανίδα των νησιών όπως σημειώνεται για τα περισσότερα είδη προτεραιότητας, με βάση τις πρόσφατες εκθέσεις ορνιθολογικής αξιολόγησης που πραγματοποιήθηκαν στη Λέσβο (Μπουρδάκης 2005, Κακαλής και Γαληνού 2009α), τη Λήμνο (Κακαλής 2009), τη Σάμο (Γαληνού και Κακαλής 2009) και τη Χίο (Κακαλής και Γαληνού 2009β, Καστρίτης 2009). Σε αρκετές περιπτώσεις, δεδομένου του μικρού μεγέθους των ενδιαιτημάτων των παρυδάτιων πουλιών, η παρουσία έστω και ελάχιστων κυνηγών μπορεί να αποτελέσει παράγοντα όχλησης, ιδιαίτερα για τα μεταναστευτικά είδη. Παρά το γεγονός ότι, το κυνήγι έχει απαγορευτεί σε κάποιες από τις περιοχές όπως στις Αλυκές Καλλονής και Πολιχνίτου της Λέσβου, στο Μεσόκαμπο και στη Χώρα της Σάμου, καθώς αυτοί παρουσιάζουν τεράστια σημασία για τη διατήρηση της παρουσίας των υδρόβιων και μεταναστευτικών πτηνών, συνεχίζουν να διαπιστώνονται περιστατικά λαθροθηρίας. Παράλληλα, οι περιοχές απαγόρευσης της θήρας, από μόνες τους δεν αρκούν, τόσο λόγω της μικρής έκτασης των προστατευόμενων περιοχών όσο και για το λόγο ότι για να καταφύγουν σε αυτές τα πουλιά θα πρέπει οπωσδήποτε να περάσουν μέσα από κυνηγετικές περιοχές. Παρά το γεγονός ότι δεν έχει διερευνηθεί μέχρι ποιο όριο τα είδη της άγριας πανίδας μπορούν να προσαρμόζονται έναντι των ασκούμενων πιέσεων και να διατηρούν βιώσιμους πληθυσμούς, εκτιμάται οι πληθυσμοί των υδροβίων πουλιών έχουν μειωθεί πολύ. Ο μέσος όρος στην περιοχή του κόλπου της Καλλονής Λέσβου κυμαίνεται στα 300 ή 400 άτομα και μόνο σε Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

159 βαρυχειμωνιές, οι πληθυσμοί φτάνουν τα 2000 πουλιά, όταν το 1995 τα 2000 άτομα αποτελούσαν το μέσο όρο (συνέντευξη Κακαλής 2009). vii. Εγκατάσταση μεγάλων ενεργειακών έργων/έργων υποδομών Σχετικά με τα πρόσφατα μεγάλα έργα που σχεδιάζονται, πραγματοποιούνται ή έχουν πραγματοποιηθεί στο Β. Αιγαίο, όπως τα μεγάλα μεγέθους αιολικά πάρκα, το φράγμα του Τσικνιά (προβλεπόμενης χωρητικότητας κ.μ.) και η κατασκευή της 36 ης Εθνικής Οδού Μόριας-Αρίσβης αξιολογείται από ειδικούς επιστήμονες ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις τους στα οικοσυστήματα και την υδρομορφολογία της περιοχής. Ειδικότερα, το έργο των αιολικών πάρκων χωροθετείται σε μεγάλο ποσοστό (68% της συνολικής ισχύος) εντός των προστατευόμενων περιοχών του δικτύου Natura 2000 στα νησιά Λέσβο, Λήμνο και Χίο (Κακαλής κ.α. 2012) και σε περιοχές της Ικαρίας (Πράμνειο όρος - Σημαντική Περιοχή για τα Πουλιά της Ελλάδας με κωδικό GR143). Επίσης, κατά την κατασκευή της εθνικής οδού στην περιοχή του κόλπου της Καλλονής Λέσβου καταπατήθηκαν προστατευόμενες υγροτοπικές εκτάσεις (GR ), ενώ σχετικά με το φράγμα του Τσικνιά εκφράζεται έντονη ανησυχία για την αποστράγγιση των προσκείμενων υγροτόπων, τη στέρηση του κόλπου από την τροφοδοσία γλυκών νερών, φερτών υλικών και θρεπτικών (Δ/νση Πολεοδομίας και Περιβάλλοντος Νομού Λέσβου). viii. Βιολογικές εισβολές Στο Β. Αιγαίο έχει καταγραφεί η παρουσία πολλών επιγενών φυτικών ειδών (alien plant species) όπως των Nicotiana glauca, Ailanthus altissima, Oxalis pes-caprae, Robinia pseudoacacia, Aster squamatus, Agave Americana, Conyza bonariensis, Datura innoxia, ορισμένα από τα οποία μπορούν να θεωρηθούν εισβλητικά (invasive), όπως τα Nicotiana glauca, Oxalis pes-caprae, Ailanthus altissima και Robinia pseudoacacia. Η χρήση της Robinia pseudoacacia σε αναδασώσεις είναι στοιχείο που πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα, ενώ σοβαρότατη απειλή αποτελεί και το επιθετικό Ailanthus altissima, λόγω της πολύ εύκολης διασποράς και εξάπλωσής του (Arianoutsou et al. 2010). Η Oxalis pes-caprae έχει σημαντικές επιπτώσεις στην ποικιλότητα και τη λειτουργία των ελαιώνων στους οποίους κυριαρχεί (Petsikos et al. 2007). Γ Οικοσυστημικές υπηρεσίες (αξίες) και προοπτικές ανάπτυξης Εισαγωγή Σε περίοδο έντονης οικονομικής κρίσης, όπως αυτή που διανύει η χώρα μας σήμερα, ίσως δεν αποτελεί πολυτέλεια η αξιοποίηση του ευρωπαϊκού οικολογικού δικτύου Natura 2000 αλλά και ευρύτερα, η προσέγγιση των νησιών του Β. Αιγαίου ως ενιαία κοινωνικοοικολογικά συστήματα που διαθέτουν ένα πλούσιο φυσικό και πολιτισμικό-κοινωνικό κεφάλαιο ως βασικό συγκριτικό πλεονέκτημα προς αξιοποίηση στο μέλλον (Σπιλάνης 2013). Ιδιαίτερα στην περίπτωση ενός νησιωτικού συμπλέγματος, όπως αυτό του Β. Αιγαίου, όπου οι περιοχές Natura 2000 καταλαμβάνουν ένα μεγάλο μέρος του, αλλά και όπου τα ίδια τα νησιά αποτελούν απομονωμένα συστήματα σε επίπεδο πόρων, δεν νοείται η διατήρηση του κοινωνικο-οικολογικού κεφαλαίου μόνο εντός περιορισμένων περιοχών. Η στρατηγική διατήρησης θα πρέπει να είναι ενιαία με έμφαση στις ΠΠ. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

160 Εξάλλου, η ίδια η φιλοσοφία του ευρωπαϊκού δικτύου Natura 2000 υπαγορεύει τη γενικότερη θεώρηση της ανάπτυξης προστατευόμενων περιοχών που να εξυπηρετούν πολλαπλούς στόχους, με κυρίαρχο τη διατήρηση σημαντικών ενδιαιτημάτων και ειδών, λαμβανομένων παράλληλα υπόψη των οικονομικών, κοινωνικών, πολιτιστικών απαιτήσεων, ως μέσο για την επίτευξη της αειφόρου περιφερειακής ανάπτυξης (Οδηγία 92/43/ΕΟΚ, άρθρο 6). Ως τέτοιο, δεδομένου ότι παροτρύνει τα κράτη μέλη να διαχειρίζονται τις προστατευόμενες περιοχές με γνώμονα την αειφορία, θεωρείται ότι θέτει το πλαίσιο για την εφαρμογή της αρχής της ενσωμάτωσης της διαχείρισης του περιβάλλοντος σε άλλες πολιτικές (policy integration). Είναι πλέον γνωστό και ευρέως αποδεκτό ότι, το οικολογικό κεφάλαιο (βιοτικά και αβιοτικά στοιχεία και διεργασίες) αποτελεί τη βάση για την έμμεση ή άμεση παροχή αγαθών και υπηρεσιών προς την ανθρώπινη κοινωνία (de Groot 1992, Costanza et al. 1997, MEA 2003). Όλα αυτά τα άυλα ή υλικά «οφέλη», που αποδίδονται πλέον με τον όρο «οικοσυστημικές υπηρεσίες», αφορούν ουσιαστικά στις ιδιότητες των οικοσυστημάτων βάσει της πρακτικής χρησιμότητας τους για το ανθρώπινο είδος (Jax 2005). Υπό την έννοια αυτή, το οικολογικό σύστημα διευρύνεται, ώστε να συμπεριλάβει και τις αλληλεπιδράσεις ανθρώπου-οικοσυστήματος, αναφερόμενο με τον επιστημονικό όρο «κοινωνικο-οικολογικό σύστημα» (socio-ecological system) (Folke 2006, Kotchen and Young 2007). Επομένως, οι στρατηγικές διατήρησης/διαχείρισης της βιοποικιλότητας αποτελούν προαπαιτούμενο για την ευημερία μιας τοπικής κοινωνίας, αφού διασφαλίζοντας το οικολογικό κεφάλαιο δίνεται η δυνατότητα αξιοποίησης του, ως συγκριτικό πλεονέκτημα για την αειφόρο ανάπτυξη της τοπικής οικονομίας. Η υιοθέτηση της οικοσυστημικής προσέγγισης μέσω της ανάλυσης και της αξιολόγησης των οικοσυστημικών υπηρεσιών μπορεί να συμβάλει στην καλύτερη κατανόηση των οικολογικών συστημάτων και της σύνδεσης τους με τα ανθρώπινα συστήματα, στη διεπιστημονική προσέγγιση των προβλημάτων για μία πιο αποτελεσματική και βιώσιμη διαχείριση καθώς και στην ανάδειξη ευκαιριών ανάπτυξης των εξεταζόμενων κοινωνικο-οικολογικών συστημάτων της υπαίθρου (MEA 2005, Carpenter et al. 2006, Oikonomou et al. 2011). Πλαίσιο ανάλυσης των οικοσυστημικών υπηρεσιών Η έννοια των οικοσυστημικών υπηρεσιών έχει προσελκύσει μεγάλο επιστημονικό ενδιαφέρον ως μέσο για να επικοινωνήσει την εξάρτηση της ανθρώπινης κοινωνίας από τα οικολογικά συστήματα και να εκτιμηθεί η συνεισφορά τους στην ανθρώπινη ευημερία (de Groot 1992, Costanza et al. 1997, Daily 1997, Deutsch et al. 2003, de Groot et al. 2002, ΜΕΑ 2005). Καταλυτικής σημασίας και σταθμό στην επιστημονική αυτή αναζήτηση υπήρξε η σύνταξη και δημοσίευση της Millennium Ecosystem Assessment (ΜΕΑ 2003, 2005) που εισήγαγε τις οικοσυστημικές υπηρεσίες στην πολιτική ατζέντα και οδήγησε στην κατά γεωμετρική πρόοδο αύξηση της επιστημονικής δραστηριότητας γύρω από το πεδίο των οικοσυστημικών υπηρεσιών (Fisher et al. 2009). Επιπροσθέτως, η υιοθέτηση της «οικοσυστημικής προσέγγισης» και του πλαισίου των οικοσυστημικών υπηρεσιών της Millennium Ecosystem Assessment από το συνέδριο των συμβαλλόμενων μερών της Σύμβασης για τη Βιολογική Ποικιλότητα (CBD 1998, 2008) προκειμένου να συνεισφέρει στην αποτελεσματικότερη εφαρμογή της, τοποθέτησε τις Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

161 οικοσυστημικές υπηρεσίες στο κέντρο της διεθνούς πολιτικής για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και της επιστήμης της διατήρησης (Anton et al. 2010). Οι οικοσυστημικές λειτουργίες και υπηρεσίες έχουν κατηγοριοποιηθεί με διάφορους τρόπους προκειμένου να διευκολυνθεί ο προσδιορισμός και η μελέτη τους. Μερικές από τις πιο αντιπροσωπευτικές ή συχνά αναφερόμενες τυπολογίες, που δεν περιορίζονται σε συγκεκριμένο τύπο οικοσυστημάτων, περιλαμβάνονται στους Pearce and Turner (1990), de Groot (1992), Daily (1997), Costanza et al. (1997), Noel and O Connor (1998), Norberg (1999), Daily (2000), de Groot et al. (2002), Millennium Ecosystem Assessment (2003), Wallace (2007). Ανασυνθέτοντας τα προτεινόμενα σχήματα, οι οικοσυστημικές λειτουργίες και οι σχετιζόμενες υπηρεσίες ομαδοποιούνται σε τέσσερις γενικές κατηγορίες: τις Ρυθμιστικές Λειτουργίες, τις Λειτουργίες Ενδιαιτήματος, τις Λειτουργίες Παραγωγής και τις Πολιτιστικές Λειτουργίες (Γράφημα και Πίνακας 1.3.1). Στο πλαίσιο αυτό, η οικολογική πολυπλοκότητα (στοιχεία, δομές και διεργασίες) επιχειρείται να αποδοθεί μέσω ενός πιο περιορισμένου αριθμού λειτουργιών, οι οποίες στη συνέχεια, επανασυλλαμβάνονται ως υπηρεσίες, όταν υποδηλώνεται η σημασία τους για τον άνθρωπο (de Groot et al. 2002). Θεωρούμε ότι οι ημι-φυσικές περιοχές ή τα οικοσυστήματα χαρακτηρίζονται από τα επιμέρους στοιχεία τους και τη δομή, όπως επίσης και από τις φυσικές και τις ανθρωπογενείς διεργασίες που σε συνδυασμό προσδιορίζουν την λειτουργία τους και έτσι την παροχή υπηρεσιών στην ανθρώπινη κοινωνία (Γράφημα 1.3.1). Μία σημαντική διαδικασία στο πλαίσιο της λειτουργικής οικοσυστημικής ανάλυσης είναι να προσδιοριστούν οι παραγόμενες οικοσυστημικές υπηρεσίες - υφιστάμενες ή δυνητικές - και να εντοπιστούν οι ανθρώπινες διεργασίες που επηρεάζουν, είτε αρνητικά είτε θετικά, την παραγωγή τους. Επομένως, οι οικοσυστημικές υπηρεσίες μπορεί να σχετίζονται είτε με τα οικολογικά στοιχεία (π.χ. εδώδιμα φυτά) ή με τις οικολογικές διεργασίες (π.χ. ανανέωση των υπόγειων υδάτων) ή με το οικοσύστημα ως σύνολο (π.χ. ψυχαγωγία, πνευματική γαλήνη). Οι οικοσυστημικές υπηρεσίες και οι σχετιζόμενες ανθρώπινες διεργασίες προσδιορίζονται ευκολότερα στο χώρο σε μία ή περισσότερες οικολογικές (παγκόσμια, μεγακοινότητα, τοπίο, οικοσύστημα, δειγματοληπτική επιφάνεια, φυτό) και θεσμικές (διεθνής, εθνική, περιφερειακή, δημοτική, οικογενειακή, ατομική) κλίμακες (Limburg et al. 2002, MEA 2003, Hein et al. 2006). Ωστόσο, η πληροφορία σχετικά με τις ακριβείς επιπτώσεις των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στο οικοσύστημα, τη δομή του και τις διεργασίες που αυτό επιτελεί ή το κρίσιμο κατώφλι που προσδιορίζει την παροχή οικοσυστημικών υπηρεσιών σπανίως θεωρείται ως δεδομένη ή γνωστή κατά τον περιβαλλοντικό σχεδιασμό ή τη λήψη αποφάσεων. Η αξία που αποδίδεται από τον άνθρωπο στις οικοσυστημικές υπηρεσίες, που παράγονται σε μία ή περισσότερες χωρικές κλίμακες, εξαρτάται από οικολογικούς, κοινωνικο-πολιτισμικούς, οικονομικούς παράγοντες και τις αλληλεπιδράσεις αυτών (Winkler 2005), καθώς επίσης, από το μέγεθος της πίεσης που ασκείται από τον ανθρώπινο πληθυσμό, γεγονός που εισάγει μία υψηλή υποκειμενικότητα κατά την αξιολόγηση τους. Συνεπώς, δεδομένης της πολυπλοκότητας του κοινωνικο-οικολογικού συστήματος και της ατελούς, ανακριβούς και υποκειμενικής διαθέσιμης πληροφορίας σχετικά με την λειτουργία του και τη δυναμική του (Munda et al. 1994, Limburg et al. 2002), ο Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

162 σχεδιασμός και η λήψη αποφάσεων για την περιβαλλοντική διαχείριση αποτελεί ένα δύσκολο εγχείρημα. Ωστόσο, ο προσδιορισμός και η κατανόηση των οικοσυστημικών υπηρεσιών, της σημασίας τους και των πιέσεων που προκαλούν μεταβολές στο κοινωνικο-οικολογικό σύστημα μπορούν να συνεισφέρουν σε μία περισσότερο αποτελεσματική ανάλυση και αξιολόγηση των εναλλακτικών δράσεων κατά τον περιβαλλοντικό σχεδιασμό και τη διαχείριση. Γράφημα : Πλαίσιο οικοσυστημικής λειτουργικής ανάλυσης Αβιοτικοί παράγοντες (π.χ. νερό, έδαφος, κλίμα) Βιοτικοί παράγοντες (οικοσυστήματα, ενδιαιτήματα και βιοποικιλότητα) Ροές ενέργειας και ύλης Γνωρίσματα τοπίου Θεσμοί και μοτίβα οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης (Ανθρώπινες δραστηριότητες, τεχνολογίες και πρακτικές, δημογραφία, εκπαίδευση και κουλτούρα, Ιδιοκτησία γης, χρήσεις γης κ.α.) Οικοσυστημικά στοιχεία και διεργασίες (Οικολογικό Υπο-σύστημα) Ημι-φυσική περιοχή ή οικοσύστημα Ανθρωπογενείς διεργασίες (Κοινωνικό Υπο-σύστημα) Λειτουργίες Ρυθμιστικές Λειτουργίες Λειτουργίες Ενδιαιτήματος Λειτουργίες Παραγωγής Πολιτιστικές Λειτουργίες Ρύθμιση κλίματος και ατμοσφαιρικών αερίων Διαμόρφωση και διατήρηση εδάφους Ρύθμιση και παροχή νερού Διαχείριση αποβλήτων κ.α. Καταφύγιο Ανάπτυξη-αναπαραγωγή Ανθρώπινη κατοικία Τροφή Πρώτες ύλες Γενετικοί πόροι Θεραπευτικοί πόροι Διακοσμητικοί πόροι Καλλιέργεια Αισθητική Ψυχαγωγία-Τουρισμός Επιστήμη και εκπαίδευση Πολιτισμός και τέχνη Ιστορική και πνευματική κληρονομιά Υπηρεσίες Διατήρηση της παραγωγικότητας Προστασία από περ. διαταραχές Παροχή πόσιμου νερού Διατήρηση κατάλληλων συνθηκών (αέρα, κλίμα κ.α.) διαβίωσης Πηγή: Troumbis and Oikonomou (2004) βασισμένο στην κατηγοριοποίηση των de Groot et al. (2002) και MEA (2003). Πίνακας 5.2.1: Κατηγοριοποίηση των οικοσυστημικών υπηρεσιών Λειτουργίες Οικ. στοιχεία και διεργασίες Υπηρεσίες (Παραδείγματα) Λειτουργίες Ρύθμισης Ρύθμιση ατμοσφαιρικών αερίων Επίδραση του οικοσυστήματος στη χημική σύσταση της ατμόσφαιρας (βροχόπτωση, άνεμος - φωτοσύνθεση, αναπνοή κ.α.) Ρύθμιση κλίματος Επίδραση της τοπογραφίας, της εδαφοκάλυψης, των βιολογικών διεργασιών κ.α. στο κλίμα Πρόληψη οχλήσεων Διατήρηση των ειδών και των γονιδίων Είδη με εμπορική αξία Τόπος κατοικίας για τον άνθρωπο Επίδραση της οικοσυστημικής δομής (τοπογραφία, βλάστηση, έδαφος κτλ) στην άμβλυνση των περιβαλλοντικών οχλήσεων Είδη της φυσικής χλωρίδαςπανίδας με διατροφική, καλλυντική, τεχνολογική, αγρονομική χρήση Γεωργία και Κτηνοτροφία Χρήση της φύσης για ψυχαγωγία, εκπαίδευση, οικο-τουρισμό Επίδραση στην τέχνη, τις κοινωνικές σχέσεις Προστασία από ακτινοβολία Διατήρηση καλής ποιότητας αέρα και ευνοϊκών κλιματικών συνθηκών Ευνοϊκό μικροκλίμα (θερμοκρασία, υγρασία κτλ) για την ανθρώπινη υγεία, διαμονή, καλλιεργητική δραστηριότητα Μείωση της ισχύς των επιδράσεων από την κλιματική μεταβολή, προστασία από πλημμύρες, καταιγίδες Ρύθμιση και παροχή Ρόλος της εδαφοκάλυψης στη ρύθμιση Φυσική άρδευση, αποφυγή αποφράξεων, Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

163 υδάτων Σχηματισμός και διατήρηση εδάφους Ρύθμιση και μεταφορά θρεπτικών Ρύθμιση ρύπων Επικονίαση της απορροής του νερού και των εκροών των ποταμών Ρόλος της βλάστησης και του εδαφικού τύπου στο φιλτράρισμα, συγκράτηση και αποθήκευση του γλυκού νερού Ρόλος της φυτοκάλυψης, του ριζικού συστήματος και της εδαφικής πανίδας στο σχηματισμό και διατήρηση του εδάφους (αποσύνθεση, παραγωγή οργανικής ύλης, αναμόχλευση κ.α.) Ρόλος της χλωρίδας και πανίδας στην κατακράτηση, διάσπαση και μεταφορά θρεπτικών (τροφική αλυσίδα, αποσύνθεση, φωτοσύνθεση κτλ) Ρόλος της βλάστησης και της πανίδας στην απομάκρυνση ή αποσύνθεση ξενικών θρεπτικών και ενώσεων Ρόλος της χλωρίδας και της πανίδας στην μετακίνηση των γαμετών Βιολογικός έλεγχος Έλεγχος των πληθυσμών μέσω τροφικών-δυναμικών σχέσεων Λειτουργίες Ενδιαιτήματος Κατάλληλο ενδιαίτημα για τη φιλοξενία Καταφύγιο των άγριων φυτών και ζώων Κατάλληλο ενδιαίτημα για την Ανάπτυξη και αναπαραγωγή και ανάπτυξη των άγριων αναπαραγωγή φυτών και ζώων Περιβαλλοντικές συνθήκες που απαιτούνται για οικιστική χρήση (π.χ. Ανθρώπινη κατοικία σταθερότητα εδάφους, μικροκλίμα, τοπίο κ.α.) Λειτουργίες Παραγωγής Βρώσιμα αγαθά Πρώτες ύλες Γενετικοί πόροι Θεραπευτικοί πόροι Διακοσμητικοί πόροι Αναπαραγωγή βρώσιμων φυτών και ζώων (Παραγωγή βιομάζας, μέγεθος και δυναμική πληθυσμών, αλληλεπιδράσεις στις τροφικές αλυσίδες κ.α.) Περιβαλλοντικές συνθήκες και μέσα που απαιτούνται για την πραγματοποίηση παραγωγικών δραστηριοτήτων (π.χ. ευφορία εδάφους, ποιότητα αέρα και υδάτων, κλίμα, γενετικό υλικό, γεωμορφολογία κ.α.) Παραγωγή βιομάζας Γενετικό υλικό και εξέλιξη ειδών Ποικιλία σε βιοχημικές ουσίες στη φυσική χλωρίδα και πανίδα Βιοποικιλότητα διάβρωσης του εδάφους, πλημμύρων, ξηρασίας Παροχή νερού (επαρκούς ποσότητας και κατάλληλης ποιότητας) για κατανάλωση (πόσιμο, άρδευση και βιομηχανική χρήση) Φυσική λίπανση του εδάφους, διατήρηση της παραγωγικότητας της καλλιεργήσιμης γης Προστασία από διάβρωση, εμπλουτισμός του εδάφους, διατήρηση της καλλιεργήσιμης γης Διατήρηση της ευφορίας του εδάφους και της παραγωγικότητας του Αποθήκευση και ανακύκλωση των οργανικών και ανόργανων ανθρώπινων αποβλήτων Επικονίαση των καλλιεργειών και των χρησιμοποιούμενων ειδών της άγριας χλωρίδας Έλεγχος των παρασίτων και των ασθενειών, αποφυγή καταστροφής σοδειάς Διατήρηση της βιολογικής και γενετικής ποικιλότητας Δυνατότητα πραγματοποίησης εμπορικών και ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων (π.χ. κυνήγι, ψάρεμα, παρατήρηση πουλιών) Τόπος κατοικίας για τον άνθρωπο Κυνήγι, ψάρια, όστρακα, φρούτα, μέλι, λαχανικά, σπόροι Γεωργία, κτηνοτροφία, καλλιέργεια μελισσών, παραγωγή αλατιού Ά ύλες για ρουχισμό, κατασκευές και βιομηχανική χρήση (μαλλί, μετάξι, δέρμα, ξύλο, άμμος, βαφές, κερί) Διατήρηση γενετικού υλικού για τη γεωργία, την κτηνοτροφία, την ιατρική και διάφορες βιομηχανικές εφαρμογές Θεραπευτικές χρήσεις της φυσικής χλωρίδας και πανίδας Διακοσμητική χρήση της χλωρίδας και πανίδας Πολιτιστικές Λειτουργίες Αισθητική Ελκυστικά στοιχεία του τοπίου Απόλαυση γραφικού τοπίου Τέχνη και πολιτισμός Επιστήμη και εκπαίδευση Ποικιλία σε φυσικά στοιχεία με πολιτιστική, καλλιτεχνική, πνευματική, ιστορική, επιστημονική και εκπαιδευτική αξία Η φύση ως έμπνευση/κίνητρο για βιβλία, λαϊκές παραδόσεις, σύμβολα, αρχιτεκτονική, χειροτεχνήματα κ.α. Χρήση της φύσης για εκπαιδευτικές εκδρομές και επιστημονική έρευνα Ψυχαγωγία και τουρισμός Ποικιλία τοπίων με δυνατότητα Οικοτουρισμός-Αγροτουρισμός Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

164 αξιοποίησης στην ψυχαγωγία και τον τουρισμό Πηγή: Βασισμένο στους de Groot (1992), de Groot et al. (2002) και ΜΕΑ (2003). Υπαίθρια σπορ π.χ καταδύσεις Πολιτιστική ταυτότητα και κληρονομιά (π.χ. Παγκόσμιο δίκτυο γεωπάρκων της UNESCO) Δ Υποδομές ex-situ διατήρησης Η Σύμβαση για τη Βιοποικιλότητα (CBD) η οποία υπογράφηκε στο Ρίο (1992) ορίζει την ex situ διατήρηση, ως τη διατήρηση των στοιχείων της βιολογικής ποικιλότητας εκτός των φυσικών τους ενδιαιτημάτων. Η ex situ διατήρηση αποτελεί μια πολύ σημαντική και αποτελεσματική παράμετρο στη διατήρηση της βιοποικιλότητας σπάνιων και απειλούμενων ειδών (Oldfield 2009, Donaldson 2009), η οποία θα πρέπει να πραγματοποιείται πάντα σε συνδυασμό με την in situ διατήρηση (π.χ. χαρακτηρισμός περιοχών ως προστατευόμενες). Η ex situ διατήρηση, σύμφωνα με την παγκόσμια στρατηγική για τη διατήρηση των φυτών, στοχεύει: (α) στην υποστήριξη της γενετικής παραλλακτικότητας και των βοτανικών συλλογών (ζωντανές συλλογές, herbaria, σπέρματα) που απαντώνται σε ολόκληρο τον κόσμο, (β) στη διατήρηση των φυτικών ειδών που έχουν άμεση οικονομική σημασία για τις ανθρώπινες κοινωνίες, με έμφαση στα φυτά μεγάλης καλλιέργειας (π.χ. σιτάρι, ρύζι), των άγριων συγγενών τους και άλλων σημαντικών φυτικών ειδών που έχουν άλλες χρήσεις (υλοτομία, φαρμακευτική) και (γ) στην ανάπτυξη και εφαρμογή των βέλτιστων πρακτικών για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας, με την εξασφάλιση της αμέριστης συμμετοχής της κοινωνίας και των θεσμικών οργάνων. Πιο συγκεκριμένα, τα βασικά σημεία που πρέπει να εστιάζει ώστε να έχει θετικά αποτελέσματα, σύμφωνα με την Στρατηγική Διατήρησης των Βοτανικών Κήπων ( είναι: (α) η προσπάθεια για διάσωση απειλούμενου γενετικού υλικού, (β) η παραγωγή φυτικού υλικού για διαχείριση, επαναφορά στη φύση και ενίσχυση πληθυσμών, (γ) η παραγωγή φυτικού υλικού για επιστημονική έρευνα που αφορά τη διατήρηση της βιοποικιλότητας, (δ) η παραγωγή φυτικού υλικού για αποθήκευση σε διάφορες μορφές (π.χ. ζωντανές συλλογές, in vitro καλλιέργειες, τράπεζες σπερμάτων), (ε) η προμήθεια φυτικού υλικού για εκτόνωση της πίεσης που ασκείται σε έναν αυτοφυή πληθυσμό κάποιας περιοχής, (στ) η αναπαραγωγή φυτικών ειδών που έχουν προβληματικά σπέρματα στην εκβλάστηση, τα οποία δε μπορούν να διατηρηθούν σε μια τράπεζα σπερμάτων, και (ζ) η ύπαρξη διαθέσιμου φυτικού υλικού που θα βοηθήσει σε ζητήματα εκπαίδευσης του κοινού σε σχέση με τη διατήρηση της βιοποικιλότητας (Wyse Jackson and Sutherland 2000). Μία προσπάθεια δημιουργίας ex-situ υποδομών διατήρησης της βιοποικιλότητας του Β. Αιγαίου συνιστά η δημιουργία του «Βοτανικού Κήπου του Αιγαίου» στο νοτιοανατολικό τμήμα της Χίου. Ο βοτανικός κήπος του Αιγαίου βρίσκεται στο χωριό Νένητα του Δήμου Ιωνίας, δίπλα στην εκκλησία του Άγιου Τρύφωνα. Σε μια έκταση 16 στρεμμάτων έχουν διαμορφωθεί σε πολλά επίπεδα οι χώροι φύτευσης, οι οποίοι βελτιώθηκαν με σκοπό τη φιλοξενία αυτοφυών φυτών πρωτίστως του βορειοανατολικού Αιγαίου. Ένα θερμοκήπιο προορίζεται για τη διατήρηση του πολλαπλασιαστικού υλικού, ενώ τα γραφεία και τα εργαστήρια πρόκειται να χρησιμοποιηθούν για επιστημονικούς, εκπαιδευτικούς και πολιτιστικούς σκοπούς. Στο βοτανικό κήπο, συναντά κανείς μονοπάτια, ένα μικρό αμφιθέατρο, καθώς και αίθουσα εκδηλώσεων. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

165 Οι στόχοι του Βοτανικού Κήπου μπορούν να συνοψιστούν στους εξής: (α) διατήρηση της χλωρίδας του Αιγαίου (ex situ στρατηγική διατήρησης), (β) καταγραφή και προστασία των ειδών που φύονται στο βοτανικό κήπο (in situ), (γ) διατήρηση γενετικού υλικού ποικιλιών που καλλιεργούνται στο Αιγαίο (ντόπιες ποικιλίες, καθαρές σειρές), (δ) περιβαλλοντική εκπαίδευση, ενημέρωση και ευαισθητοποίηση, (ε) ανάπτυξη συνεργασίας με άλλους βοτανικούς κήπους, συμβάλλοντας στη δημιουργία Ελληνικού Εθνικού Δικτύου Βοτανικών Κήπων, (στ) συνεχής εμπλουτισμός των φυτικών συλλογών του βοτανικού κήπου, (ζ) συμβολή στην οικονομική ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής με συνδυασμένες οικοτουριστικές δράσεις σε συνεργασία με την Τοπική Αυτοδιοίκηση και ιδιωτικούς φορείς. Τα είδη φυτών που έχουν επιλεγεί μέχρι σήμερα και έχουν φυτευτεί είναι αυτοφυή της Χίου και του Αιγαίου γενικότερα και απαντώνται σε διάφορους τύπους ενδιαιτημάτων (δάση, λιβάδια, βραχώδεις ορεινές περιοχές, σχισμές βράχων, ρέματα, υγρότοπους). Στα ζωντανά εκθέματα συμπεριλαμβάνονται φυτά τα οποία: (α) αναγνωρίζονται ως είδη προτεραιότητας (βάσει της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ) και προστατεύονται σε περιοχές ενταγμένες στο Δίκτυο Φύση 2000, (β) απαντούν αποκλειστικά σε περιοχές του Αιγαίου και πουθενά αλλού στον πλανήτη, (γ) προστατεύονται από την εθνική νομοθεσία και Διεθνείς Συμβάσεις. Μεταξύ των σκοπών του βοτανικού κήπου είναι η διατήρηση και προβολή των παραδοσιακά καλλιεργούμενων δενδρωδών ειδών, όπως το μαστιχόδενδρο (Pistacia lentiscus var. chia), η ελιά και τα εσπεριδοειδή. Επίσης έχουν συμπεριληφθεί είδη με φαρμακευτικές, διατροφικές και καλλωπιστικές χρήσεις, όπως το θυμάρι, το φασκόμηλο, το κρίταμο, είδη τουλίπας κ.λπ. Στο Βοτανικό Κήπο του Αιγαίου έχουν παραδοθεί από το Ε.Θ.Ι.Α.Γ.Ε. και τα πρωτόκολλα αναπαραγωγής των ειδών, με σκοπό την αναπαραγωγή και διατήρηση τους, καθώς και πιθανή επαναφορά τους στη φύση, εφόσον απαιτηθεί. Στο νεοσύστατο Βοτανικό Κήπο βορειανατολικού Αιγαίου δεν έχει ακόμα διαμορφωθεί συγκεκριμένη στρατηγική για τις κύριες κατηγορίες ειδών προτεραιότητας. Όπως διατυπώθηκε στην πρόσφατη συνάντηση των ελληνικών βοτανικών κήπων στη Χίο (2ο Συμπόσιο Ελληνικών Βοτανικών Κήπων, 8-11 Απριλίου 2010), η περιοχή ευθύνης αυτού του κήπου αναμένεται να είναι το βορειοανατολικό τμήμα του Αιγαίου Πελάγους (Θάσος, Σαμοθράκη, Λήμνος, Άγιος Ευστράτιος, Χίος-Ψαρά-Οινούσσες, Λέσβος). Εκκρεμεί, επίσης, η ολοκλήρωση των υποδομών, η δημιουργία οργανογράμματος λειτουργίας, η στελέχωση με επιστημονικό και εργατικό δυναμικό, ο εμπλουτισμός με αυτοφυή αλλά και παραδοσιακά καλλιεργούμενα φυτά του Αιγαίου, τα οποία απαιτούν την ύπαρξη φορέα διαχείρισής του (Μαλούπα 2010). Στην επίτευξη των στόχων του Βοτανικού Κήπου του Αιγαίου θα συμβάλλουν σημαντικά: (α) η δημιουργία μιας τράπεζας σπερμάτων, όπου θα μπορούν να διατηρούνται ώριμα σπέρματα για να καλλιεργηθούν στον κήπο ή για να εισαχθούν στο φυσικό τους περιβάλλον εάν αυτό κριθεί απαραίτητο (π.χ. σε περίπτωση πυρκαγιάς ή άλλων καταστροφών), (β) η διεξαγωγή συχνών διαδρομών στα φυσικά ενδιαιτήματα του βορειοανατολικού Αιγαίου, ούτως ώστε να εκτιμάται η κατάσταση των πληθυσμών των ειδών από το επιστημονικό προσωπικό του κήπου, καθώς και (γ) η προσπάθεια διατήρησης ζωντανών συλλογών στο βοτανικό κήπο, των συγκεκριμένων αυτοφυών ειδών ώστε να καταγράφονται τυχόν διαταραχές στην εγκατάσταση των καλλιεργειών, να διερευνάται ο βιολογικός τους κύκλος και να συλλέγονται-αποθηκεύονται σπέρματα των φυτών που θα επιτρέψουν την παραγωγή φυτικού υλικού όποτε κι αν χρειαστεί. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

166 Στην προσπάθεια διευκόλυνσης της ανάπτυξης των ειδών στον τόπο που φύονται και αποτελεσματικής λειτουργίας του κήπου, καθοριστικό ρόλο θα πρέπει να διαδραματίσει η συνεργασία και ο συντονισμός μεταξύ των αρμόδιων τοπικών φορέων και υπηρεσιών (Δήμοι, Περιφέρεια, Πυροσβεστική, Δασική Υπηρεσία), για να αποτραπούν σχέδια για κατασκευαστικά έργα ή επεκτάσεις του οδικού δικτύου σε περιοχές με σπάνια και απειλούμενα ενδημικά είδη, καθώς και για τη λήψη προληπτικών μέτρων για την αποφυγή πυρκαγιών. Ε Βιοτικοί Πόροι και Επιχειρηματικότητα στο Β. Αιγαίο Τα ερευνητικά/επιχειρησιακά προγράμματα NAIAS ( ), SMERNA ( ) και BIOBUS ( ) που πραγματοποιήθηκαν κατά την τρέχουσα και προηγούμενη προγραμματική περίοδο, μέσα από παραδείγματα καλών πρακτικών βασισμένων στην αξιοποίηση των τοπικών βιοτικών πόρων, ανέδειξαν τις δυνητικές κρυφές αξίες της βιοποικιλότητας του Β. Αιγαίου, εδραίωσαν συνέργιες ανάμεσα στους αναπτυξιακούς, παραγωγικούς και ερευνητικούς φορείς της περιφέρειας (επιμελητήρια, αναπτυξιακές εταιρίες, αγροτικούς συνεταιρισμούς και Πανεπιστήμιο Αιγαίου), ενώ παράλληλα υποστήριξαν πρωτοβουλίες δημιουργίας δικτύων επιχειρηματικότητας και καινοτομίας. Ειδικότερα, στόχευαν στην ανάπτυξη νέων δικτύων παραγωγής υπεραξιών, νέων προϊόντων και υπηρεσιών και στο σχεδιασμό και προβολή της νέας ταυτότητας των νησιών του Β.Αιγαίου (υπεύθυνα νησιά). Η στρατηγική ανάπτυξης αυτών βασίστηκε: στην αριστοποίηση της χρήσης των πλούσιων φυσικών πόρων (π.χ. καλλυντικά ή φαρμακευτικά σκευάσματα από τα υποπροϊόντα της ελαιουργίας) στην εκμετάλλευση και ανάδειξη των μοναδικών φυσικών πόρων (π.χ. Μαστίχα Χίου) στην ανάδειξη αξιοποίηση άυλων και κρυφών πόρων (π.χ. πολιτισμός, περιβάλλον κ.λπ.) στην ευαισθητοποίηση των τοπικών κοινωνικών δρώντων (τοπικών επιχειρηματιών, εμπορικών επιμελητηρίων, τοπικών αρχών και τοπικών κοινοτήτων) σχετικά με αυτούς τους κρυφούς πόρους. Σημαντικά αποτελέσματα, μεταξύ άλλων, που προέκυψαν από τα ευρήματα-έργα των δράσεων που σχετίζονται με τη βιοποικιλότητα και την επιχειρηματικότητα στο Β. Αιγαίο αφορούν: (α) Σήμα Οικο-υπευθυνότητας Μία από τις πιο σημαντικές δράσεις αφορά στο σχεδιασμό και την πιλοτική εφαρμογή του σήματος οικο-υπευθυνότητας, που συνιστά μία εθελοντικής μορφής περιβαλλοντική διαχείριση και προστασία της βιοποικιλότητας από τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Για την υιοθέτηση του δημιουργήθηκε ένας «Οδηγός Εφαρμογής» ο οποίος δοκιμάστηκε πιλοτικά σε επιλεγμένες επιχειρήσεις του Β. Αιγαίου (Πίνακας 1.5.1) στις οποίες απονεμήθηκε και το σχετικό πιστοποιητικό οικο-υπευθυνότητας (Εικόνα 1.5.1). Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

167 Εικόνα 5.2.1: Οδηγός Εφαρμογής και Πιστοποιητικό Οικο-υπευθυνότητας Τα δυνητικά πλεονεκτήματα που προκύπτουν για τις επιχειρήσεις του Β. Αιγαίου που υιοθετούν το σήμα αφορούν: Μείωση κόστους σε διάφορα επιχειρηματικά επίπεδα (πρώτες ύλες, ενέργεια, νερό, απόβλητα κτλ.) Παρουσίαση νέων προϊόντων στην αγορά (φιλο-περιβαλλοντικών). Βελτίωση της εικόνας και της φήμης των επιχειρήσεων. Άμεση απόκριση σε μεγάλες επιχειρήσεις που ζητούν από τους προμηθευτές τους το περιβαλλοντικό και κοινωνικό αποτύπωμα τους (π.χ. tour operators, μεγάλες αλυσίδες λιανικής) Προσέλκυση και διατήρηση προσωπικού (αίσθηση υπερηφάνειας για την επιχείρηση στην οποία δουλεύουν) Αύξηση πελατών που ενδιαφέρονται για περιβαλλοντικά υπεύθυνα προϊόντα και υπηρεσίες. Προετοιμασία για EMAS, ISO 14001, eco-label. Πίνακας 5.2.2: Πιλοτικές επιχειρήσεις οικο-υπευθυνότητας στο Β. Αιγαίο Α/Α Επωνυμία Δραστηριότητα Περιοχή 1 Lesvos Scuba Oceanic Centre Scuba Diving Λέσβος 2 SailEast Sailing Λέσβος 3 Natura Τουρισμός Λέσβος 4 Μαυραγάνης Μεταποίηση Λέσβος 5 Terra Aeolica Μεταποίηση Λέσβος 6 Κτήμα Σημαντήρι Μεταποίηση Λέσβος 7 Irini Studios and Apartments Τουρισμός Λέσβος 8 Ξενοδοχείο Pasiphae Τουρισμός Λέσβος 9 Ariousios S.A. Μεταποίηση Χίος 10 Perleas Μεταποίηση Χίος 11 The Flame Κηροποιεία Χίος 12 Afianes Selected Wines Μεταποίηση Ικαρία 13 BIO-SAMOS Μεταποίηση Σάμος Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

168 (β) Καινοτόμα προϊόντα και υπηρεσίες με την αξιοποίηση τοπικών βιοτικών πόρων Ειδικότερα, όσον αφορά στη διερεύνηση των δυνητικών χρήσεων των βιοτικών πόρων του Βορείου Αιγαίου σχεδιάσθηκε διαδραστική βάση δεδομένων και πληροφοριακό υλικό για τη χερσαία και θαλάσσια χλωρίδα και πανίδα (εκτός ψαριών), με περιγραφή των δυνητικών χρήσεων τους (φαρμακευτικής, κτηνιατρικής, διατροφικής, κοσμητολογικής, τεχνολογικής και αγρονομικής) και της σχετικής βιβλιογραφίας. Παράλληλα, πραγματοποιήθηκε εθνοβοτανική μελέτη σε όλα τα νησιά του Βορείου Αιγαίου, περιλαμβάνοντας 240 συνεντεύξεις για την καταγραφή των χρήσεων σε πάνω από 250 είδη. Αυτή η πρωτοβουλία ολοκληρώθηκε με την έκδοση σχετικού βιβλίου και ανάπτυξη εκθεσιακού υλικού για τα 32 πιο σημαντικά άγρια είδη από πλευράς αξιοποίησης τους από τις τοπικές κοινωνίες. Αναφορικά με την ευαισθητοποίηση των τοπικών κοινωνιών, αναπτύχθηκε εκπαιδευτικό λογισμικό προσομοίωσης με τίτλο «Το δάσος δίπλα μου», απευθυνόμενο σε μαθητές της Β θμιας εκπαίδευσης και πρωτοετείς φοιτητές περιβαλλοντικών επιστημών, με στόχο την παροχή ενός εργαλείου διερεύνησης του περιβαλλοντικού ζητήματος που αφορά την αλλαγή του κλίματος και της αλληλεπίδρασης του με τη δασική βιοποικιλότητα. Όσον αφορά στην ανάπτυξη οικο-προϊόντων και οικο-υπηρεσιών, στο πλαίσιο του NAIAS σχεδιάσθηκαν και αναπτύχθηκαν νέα προϊόντα, όπως η Μαστίχα σε σκόνη (Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου), και νέες υπηρεσίες, όπως καινοτόμα συστήματα διαχείρισης αποβλήτων ελαιουργείων π.χ. στο Ελαιουργείο Θ. Γιανάκκα, στον Αφάλωνα Λέσβου. Όσον αφορά στην ανάπτυξη οικο-προϊόντων, στο πλαίσιο του BIOBUS, σχεδιάσθηκαν και αναπτύχθηκαν πιλοτικές επιχειρηματικές ευκαιρίες, όπως (α) η εμπορική αξιοποίηση εντόμων στην θερμοκηπιακή επικονίαση, με παράδειγμα μελέτης την αγριομέλισσα (Bombus terrestris), (β) η δυνατότητα φυτοαποκατάστασης περιοχών με χρήση τους φυτικού είδους Alyssum lesbiacum, (γ) η βιολογική υδατοκαλλιέργεια τοπικών θαλασσίων ειδών (εκτός ψαριών), (δ) η έναρξη πρωτοβουλίας για τη δημιουργία θαλάσσιας ΠΠ συνδυασμένη με καταδυτικό πάρκο και (ε) η θεσμοθέτηση του γλυκάνισου Λισβορίου ως προϊόντος με προστατευόμενη ονομασία προέλευσης (ΠΟΠ) ή/και προστατευόμενης γεωγραφικής ένδειξης (ΠΓΕ). Μέσα από την ολοκλήρωση των συγκεκριμένων προγραμμάτων (NAIS, SMERNA, BIOBUS) συλλέχθηκαν δεδομένα, υλοποιήθηκαν πιλοτικά νέες επιχειρηματικές ιδέες και ανταλλάχτηκαν απόψεις με κεντρικό στόχο τη μόχλευση της επιχειρηματικότητας με την βιοποικιλότητα. Μέσα από αυτή τη διαδικασία αναδείχθηκαν προτάσεις επιχειρηματικών δράσεων στους άξονες του αγροτοτουρισμού (π.χ. καταδυτικός τουρισμός), της αξιοποίησης της βιοποικιλότητας (π.χ. φαρμακευτικά φυτά) και των τοπικών ποικιλιών (π.χ. τοπικά προϊόντα), την περιβαλλοντική εκπαίδευση (π.χ. σχεδίαση διαδραστικών παιχνιδιών), την αειφόρο διαχείριση των βιοτικών πόρων (π.χ. των δασών και προϊόντων τους) και των οικοσυστημικών υπηρεσιών τους (π.χ. οφέλη από τη διαχείριση του ισοζυγίου CO 2 ) Γενική στρατηγική σε Ευρωπαϊκό και Εθνικό επίπεδο Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

169 Το Natura 2000 αποτελεί τον κεντρικό άξονα της ευρωπαϊκής πολιτικής για τη φύση και τη βιοποικιλότητα. Σύμφωνα με την έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (ΕΕ 2009) για ένα μεγάλο αριθμό οικοτόπων και ειδών κοινοτικού ενδιαφέροντος, δεν έχει επιτευχθεί ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης, είτε σε εθνικό επίπεδο, είτε σε επίπεδο βιογεωγραφικής περιοχής. Σε εθνικό επίπεδο, με την υιοθέτηση της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ, η οποία συμπληρώνει την Οδηγία για τα πουλιά (Οδηγία 79/409/ΕΟΚ, 2009/147/ΕΟΚ) και από κοινού αποτελούν τη νομική βάση του δικτύου, ολοκληρώθηκε η καταγραφή των τόπων που πληρούν τα σχετικά κριτήρια των Οδηγιών. Πρόσφατα εκδόθηκε ο Ν. 3937/2011 περί «Βιοποικιλότητας και άλλων διατάξεων», στον οποίο δίνεται ο κατάλογος των περιοχών του Δικτύου Natura 2000 και ο χαρακτηρισμός τους ως Ειδικές Ζώνες Διατήρησης ή ως Ζώνες Ειδικής Προστασίας. Επίσης, ιδρύθηκαν 28 Φορείς Διαχείρισης (ΦΔ) ΠΠ οι οποίοι πρόσφατα συγχωνεύτηκαν σε 14 (Ν.4109/2013, άρθρο 8), κανένας εκ των οποίων δεν βρίσκεται στο Β. Αιγαίο. Εκκρεμεί η ψήφιση της Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα και η ανάθεση της διαχείρισης των περιοχών του δικτύου Natura 2000 (~ 70%) που δεν υπόκεινται στη δικαιοδοσία ΦΔ Βασικό στρατηγικό πλαίσιο τομέα Α. Στρατηγικές Διατήρησης Βιοποικιλότητας Εκπόνηση και έγκριση Ειδικών Περιβαλλοντικών Μελετών (ΕΠΜ) ή Ειδικών Εκθέσεων, ανάλογα με την κατηγορία ΠΠ. Έκδοση Προεδρικών Διαταγμάτων (ΠΔ). Σύσταση Φορέα Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών (ΠΠ), βάσει των προβλέψεων του Ν 3937/2011, με την εμπλοκή βασικών δρώντων της τοπικής κοινωνίας (key actors) στη διαχείριση των ΠΠ και την απρόσκοπτη λειτουργία του ΦΔ. Κατάρτιση/Έγκριση Σχεδίων Διαχείρισης ΠΠ και εφαρμογή τους. Συστηματική παρακολούθηση (monitoring) ειδών και οικοσυστημάτων εκτός ΠΠ. Δημιουργία και απρόσκοπτη λειτουργία υποδομών ex-situ διατήρησης αυτοφυών και καλλιεργούμενων ειδών (π.χ. βοτανικοί κήποι, τράπεζες σπερμάτων και δίκτυα συλλογής, ανταλλαγής και διατήρησης τοπικών ποικιλιών καλλιεργούμενων ειδών). Μελέτη των δυνατοτήτων αξιοποίησης ειδών και οικοσυστημάτων των ΠΠ (ecosystem services). Β. Βιοποικιλότητα και παγκόσμιες αλλαγές Διατήρηση/αύξηση δασών ως μέτρο μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Πρόληψη πυρκαγιών και διαχείριση καμένων εκτάσεων. Εκτίμηση κινδύνου εξάπλωσης των βιολογικών εισβολών και μέτρα αντιμετώπισης των επιπτώσεών τους. Αποκατάσταση υποβαθμισμένων οικοσυστημάτων. Προστασία εδαφών από τη διάβρωση/ερημοποίηση (π.χ. διατήρηση αναβαθμίδων). Γ. Βιοποικιλότητα και Επιχειρηματικότητα Δημιουργία πλαισίου χαρακτηρισμού και Σήμανση (eco-labeling) προϊόντων και υπηρεσιών προέλευσης προστατευόμενων περιοχών (ΠΠ). Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

170 Ενίσχυση καινοτόμων προϊόντων βασισμένων στις οικοσυστημικές υπηρεσίες των ΠΠ (παραγωγή, μεταποίηση και προώθηση προϊόντων βιοποικιλότητας). Ανάπτυξη οικο-δικτύων επιχειρηματικότητας (entrepreneurial eco-corridors) με στόχο την ενίσχυση της εξωστρέφειας τους. Υλοποίηση πρωτοβουλιών αειφόρου ανάπτυξης εντός και εκτός ΠΠ (π.χ. δημιουργία καταφυγίων χερσαίων/θαλάσσιων ειδών, θεματικών οικο-πάρκων και σχεδίαση οικοτουριστικών δραστηριοτήτων). Π Ύδατα Ανασκόπηση της κατάστασης Σε όλες τις προϋπάρχουσες μελέτες, η ποσοτική και ποιοτική εκτίμηση των υδατικών πόρων της Περιφέρειας Β. Αιγαίου έχει προσεγγιστικό χαρακτήρα. Η κύρια αιτία γι αυτό είναι η έλλειψη βασικών δεδομένων, ενώ όσα λίγα υπάρχουν κρίνονται ανεπαρκή και πολλές φορές αμφίβολης αξιοπιστίας. Όπως αναφέρεται στο Σχέδιο Προγράμματος Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων της Χώρας (Υπουργείο Ανάπτυξης, Διεύθυνση Υδατικού Δυναμικού και Φυσικών Πόρων, 2003) και στο Εθνικό Πρόγραμμα Διαχείρισης και Προστασίας Των Υδατικών Πόρων (Τεχνική Υποστήριξη της Κεντρικής Υπηρεσίας Υδάτων για την «Κατάρτιση του Μεσοχρόνιου Προγράμματος Προστασίας και Διαχείρισης του Υδατικού Δυναμικού της Χώρας», Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας, Και Δημοσίων Έργων, Κεντρική Υπηρεσία Υδάτων, 2008), τόσο οι μελέτες ύδρευσης όσο και άρδευσης και αποστραγγιστικών έργων, πλην ελάχιστων εξαιρέσεων, στηρίζονται σε αυθαίρετες παροχές των πηγών υδροληψίας ή το πολύ σε ελάχιστες μετρήσεις, και χρησιμοποιούν συχνά αυθαίρετους συντελεστές επιφανειακής απορροής, ενώ σχεδόν σε καμιά από αυτές δεν λαμβάνονται υπόψη οι υδρογεωλογικές συνθήκες της περιοχής του έργου. Με βάση την έλλειψη των ανωτέρω στοιχείων είναι πρακτικά δύσκολη η σύνταξη τεκμηριωμένου υδατικού ισοζυγίου. Το προσεγγιστικό υδρολογικό ισοζύγιο για την περιφέρεια Β. Αιγαίου παρουσιάζεται στον πίνακα 3. Πίνακας Υδρολογικό ισοζύγιο ανά νησί Πηγή: Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων, Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Κρήτης Νήσων Αιγαίου» Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

171 Δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία για τη συνολική ζήτηση σε νερό (κυρίως του αρδευτικού νερού). Μια εκτίμηση της ζήτησης σε νερό για την περιφέρεια Β. Αιγαίου, παρουσιάζεται στον πίνακα 4 και καλύπτεται σήμερα, εν μέρει, από τις παρακάτω πηγές: Γεωτρήσεις εκμετάλλευσης του υπόγειου νερού, που έχουν κατασκευαστεί από φορείς του δημοσίου (νομαρχίες, δήμοι, κοινότητες) κυρίως για κάλυψη αναγκών ύδρευσης αλλά υπάρχει και ένας μεγάλος αριθμός γεωτρήσεων από ιδιώτες. Το νερό αυτών των γεωτρήσεων χρησιμοποιείται κατά κύριο λόγο για κάλυψη αναγκών άρδευσης ή μικρών βιομηχανιών και κτηνοτροφίας. Πηγές αποστράγγισης των υπόγειων υδροφορέων. Συναντάται μεγάλος αριθμός μικρών κυρίως πηγών, που καλύπτουν κατά κύριο λόγο υδρευτικές και κατά δεύτερο λόγο αρδευτικές ανάγκες. Αξιοποιείται σήμερα σχεδόν το σύνολο των πηγών αυτών. Λιμνοδεξαμενές και φράγματα. Στα νησιά του Αιγαίου τα τελευταία χρόνια υπάρχει σε εξέλιξη πρόγραμμα μελέτης και κατασκευής λιμνοδεξαμενών και φραγμάτων για την καλύτερη αξιοποίηση του επιφανειακού κυρίως και μέρους του υπόγειου νερού. Ήδη έχει κατασκευαστεί μέρος των λιμνοδεξαμενών και φραγμάτων που έχουν προγραμματιστεί (βλέπε: Κείμενο Διαβούλευσης επί των Προσχέδιων Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων των Νησιών του Αιγαίου, ΥΠΑΝ, Πίνακας Ζήτηση νερού (10 6 m 3 /y) ΝΟΜΟΣ ΕΤΟΣ ΥΔΡΕΥΣΗ ΜΑΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ ΑΡΔΕΥΣΗ ΚΤΗΝ/ΦΙΑ ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ ΜΑΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡ ΙΟΣ ΛΕΣΒΟΥ 7,77 3,29 23,20 2,60 33,57 27,57 ΣΑΜΟΥ 3,25 1,39 7,80 0,40 11,45 9,36 ΧΙΟΥ 3,84 1,62 6,90 0,30 11,04 8,64 * Για την εκτίμηση της συνολικής ζήτησης για την περίοδο Μαΐου-Σεπτεμβρίου λαμβάνεται υπόψη η ετήσια ζήτηση της άρδευσης και τα 5/12 της ζήτησης για κτηνοτροφία. (Πηγή: Τεχνική Υποστήριξη της Κεντρικής Υπηρεσίας Υδάτων για την «Κατάρτιση του Μεσοχρόνιου Προγράμματος Προστασίας και Διαχείρισης του Υδατικού Δυναμικού της Χώρας», Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας, Και Δημοσίων Έργων, Κεντρική Υπηρεσία Υδάτων, 2008) Ενδεικτικό της έλλειψης δεδομένων είναι και οι διαφορετικές, σαφώς υπερεκτιμημένες (σε σχέση με αυτές του Πίνακα 4) τιμές των απαιτήσεων ύδρευσης και άρδευσης των νησιών της Περιφέρειας Β. Αιγαίου που παρουσιάζονται στο Κείμενο Διαβούλευσης επί των Προσχέδιων Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων των Νησιών του Αιγαίου, ΥΠΑΝ (βλέπε Πίνακα 5). Πίνακας Απαιτήσεις Ύδρευσης, Άρδευσης (10 6 m 3 /y) και εκτιμώμενα ελλείμματα (%) Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

172 ΝΗΣΙΑ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΑΡΔΕΥΣΗΣ [10 6 m 3 /y] ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΥΔΡΕΥΣΗΣ [10 6 m 3 /y] ΣΥΝΟΛΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ [10 6 m 3 /y] ΕΛΛΕΙΜΜΑ ΑΡΔΕΥΣΗΣ [%] ΕΛΛΕΙΜΜΑ ΥΔΡΕΥΣΗΣ [%] ΕΛΛΕΙΜΜΑ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ [%] ΝΟΜΟΣ ΣΑΜΟΥ Σάμος 8,133 6,042 14,176 22,5 21,9 22,2 Ικαρία 2, ,928 0,0 0,0 Φούρνοι 0,028 0,161 0,189 0,4 0,3 0,0 0,3 ΝΟΜΟΣ ΛΕΣΒΟΥ Λέσβος 35,262 9,135 44,398 8,4 1,2 6,9 Λήμνος 4,602 1,688 6,290 5,5 5,5 5,5 Άγιος Ευστράτιος 0,017 0,040 0,058 0,0 0,0 0,0 ΝΟΜΟΣ ΧΙΟΥ Χίος 6,804 4,585 11,390 13,4 7,3 11,0 Ψαρά 0,033 0,033 0,067 0,0 0,0 0,0 Πηγή: Κείμενο Διαβούλευσης επί των Προσχέδιων Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων των Νησιών του Αιγαίου, ΥΠΑΝ, Το ποσοστό αξιοποίησης των επιφανειακών νερών είναι μόνο ένα μικρό ποσοστό αυτού των υπόγειων. Η κύρια αιτία είναι η ύπαρξη μικρών υδρολογικών λεκανών και πολλών μικρού μήκους παράκτιων ρεµάτων καθώς επίσης και το μεγάλο κόστος των αντίστοιχων έργων αξιοποίησης. Λαμβάνοντας υπόψη τα χαρακτηριστικά των νησιών της περιφέρειας, μια μεγαλύτερη αξιοποίηση των επιφανειακών νερών είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί είτε µε έργα που στοχεύουν στη μείωση της επιφανειακής απορροής, αύξηση της κατείσδυσης και αύξηση εµπλουτισµού των υπόγειων υδροφορέων (π.χ αύξηση αποκάλυψης, δημιουργία αναβαθμίδων, μικρά φράγματα ανάσχεσης ροής και εμπλουτισμού) είτε με έργα αποθήκευσής του σε μικρά φράγµατα και λιµνοδεξαµενές, µε προτεραιότητα στις περιοχές με έντονη έλλειψη νερού και όπου παρατηρούνται φαινόμενα υφαλµύρινσης. Στα περισσότερα νησιά (κυρίως τα μεγαλύτερα σε έκταση) της Περιφέρειας όπως για παράδειγμα η Λέσβος, από τα δεδομένα των υδρογεωλογικών μελετών που έχουν πραγματοποιηθεί, προκύπτει ότι το μεγαλύτερο μέρος (αν όχι το σύνολο) των αναγκών μπορεί να καλυφθεί με διαχείριση της ζήτησης και την ορθολογική διαχείριση των υπόγειων υδάτων. Το σύνολο όμως της περιφέρειας παρουσιάζει μεγάλες δυσκολίες από άποψη ενιαίας διαχείρισης των υδατικών πόρων. Υπάρχουν αρκετές αυτόνομες, ανά νησί, ενότητες όπου παρουσιάζονται ελλείψεις υδατικών πόρων ή κάποια προβλήματα ποιότητας υδάτων. Κατά κανόνα σε αυτές τις περιπτώσεις, κάλυψη της ζήτησης γίνεται σήμερα είτε με μεταφορά νερού από άλλες περιοχές είτε με τεχνικά έργα συλλογής και αποθήκευσης ή αντλήσεων. Οι δυσκολίες για ενιαία διαχείριση των υδατικών πόρων της Περιφέρειας (όπως και των περισσοτέρων περιοχών της χώρας) πηγάζουν από: - την έλλειψη συστηματικής καταγραφής και αξιολόγησης των φυσικών και τεχνητών υδατικών συστημάτων από ποσοτική και ποιοτική άποψη, - την έλλειψη επαρκών μετρήσεων υδρολογικών, μετεωρολογικών, υδρογεωλογικών και ποιοτικών παραμέτρων. - τη δυσκολία οριοθέτησης ανεξάρτητων υδρογεωλογικών λεκανών ανά υδατική μονάδα Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

173 - την έλλειψη καταγραφής των υφιστάμενων χρήσεων και μέτρησης των ποσοτήτων νερού που χρησιμοποιείται για κάθε χρήση. - τη δυσκολία συντονισμού μεταξύ των αρμόδιων φορέων σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, όσον αφορά δράσεις σχετικές με τους υδατικούς πόρους. - την ευκαιριακή και ανεξέλεγκτη εκμετάλλευση μεμονωμένων υδατικών πόρων - τη δυσκολία ή και ανυπαρξία ολιστικής αντιμετώπισης των προβλημάτων διαχείρισης των υδατικών πόρων. - την καθυστέρηση κάλυψης υποχρεώσεων που απορρέουν από την εφαρμογή κοινοτικών οδηγιών. Δεδομένου του μικρού αριθμού υδρολογικών μετρήσεων στο σύνολο της περιφέρειας, σε συνδυασμό με την ύπαρξη πολλών αυτόνομων υδρολογικών-υδρογεωλογικών μονάδων ανά νησί με διαφορετικά χαρακτηριστικά, θεωρούνται απαραίτητες οι παρακάτω δράσεις που θα παράσχουν τα (προ)απαιτούμενα δεδομένα για την ακριβή εκτίμηση και παρακολούθηση των διαθέσιμων υδατικών πόρων και πραγματικών αναγκών σε νερό: πύκνωση του δικτύου παρακολούθησης των μετεωρολογικών δεδομένων εγκατάσταση δικτύου μέτρησης παροχών σε ρέματα και πηγές εγκατάσταση δικτύου παρακολούθησης της υπόγειας στάθμης των υδροφορέων μετρήσεις φυσικοχημικών παραμέτρων και ποιότητας των νερών στα σημεία μέτρησης παροχών και υπόγειας στάθμης εγκατάσταση αυτόματων τηλεμετρικών σταθμών σε καθορισμένα σημεία ελέγχου ολοκλήρωση της καταγραφής ανά νησί όλων των υδρογεωτρήσεων και φρεατίων για την κάλυψη υδρευτικών και αρδευτικών αναγκών (βρίσκεται υπό εξέλιξη και αναμένεται να ολοκληρωθεί σύντομα). Η αξιοπιστία των δηλουμένων (από τους ιδιοκτήτες) ποσοτικών και ποιοτικών δεδομένων της συγκεκριμένης καταγραφής θεωρείται μικρή. Οι παραπάνω εργασίες, εκτός από παροχή των απαραίτητων αξιόπιστων δεδομένων για την όποιο ορθολογικό σχεδιασμό διαχείρισης των υδατικών πόρων, αποτελούν και υποχρεώσεις της Χώρας σύμφωνα με την Οδηγία Πλαίσιο 2000/60/ΕΚ Γενικη Στρατηγικη Σε Ευρωπαϊκο Και Εθνικο Επιπεδο Η Οδηγία Πλαίσιο 2000/60/ΕΚ για τα Νερά καθορίζει μια ολοκληρωμένη και συνολική προσέγγιση για τη διαχείριση των υδατικών πόρων γενικά στην Ευρώπη. Οι κύριοι στόχοι της Οδηγίας καθορίζουν μια ολιστική προσέγγιση στη διαχείριση του νερού στην οποία περιλαμβάνεται το σύνολο του κύκλου του νερού, επιφανειακού και υπόγειου, κατά μήκος της ροής του, τις παράκτιες ζώνες και τη θάλασσα. Η Οδηγία δημιουργεί το γενικό πλαίσιο για τη διατήρηση και προστασία της ποσότητας και ποιότητας όλων των υδατικών συστημάτων. Οι γενικοί στόχοι που τίθενται από την οδηγία πλαίσιο και θα πρέπει να επιτευχθούν με δράσεις σε εθνικό και τοπικό επίπεδο αφορούν: την αποτροπή η περαιτέρω υποβάθμιση, και προστασία και βελτίωση της κατάστασης όλων των υδατικών πόρων την προώθηση της βιώσιμης διαχείρισης των υδάτων, μέσω της μακροπρόθεσμης προστασίας των διαθέσιμων υδατικών πόρων Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

174 την ενίσχυση της προστασίας του υδατικού περιβάλλοντος με την εφαρμογή μέτρων για τη μείωση της απόρριψης ρυπαντικών ουσιών και την εξάλειψη της απόρριψης τοξικών ρυπαντών με βάση κατάλογο προτεραιότητας διασφάλιση της προοδευτικής μείωσης της ρύπανσης των υπόγειων υδάτων την επιτυχή αντιμετώπιση των επιπτώσεων ακραίων φαινομένων, πλημμυρών και ξηρασίας. Για την επίτευξη του σκοπού αυτού η Οδηγία 2000/60/ΕΚ ενσωματώνει μια σειρά ρυθμίσεων που επιβάλουν: την επίτευξη και τη διατήρηση ή την αποκατάσταση της καλής κατάστασης των επιφανειακών και των υπόγειων υδάτων μέχρι το 2015 την ενοποίηση και να συμπλήρωση της προηγούμενης αποσπασματικής ευρωπαϊκής νομοθεσίας για τα νερά και ενσωμάτωσή της στην εθνική νομοθεσία. Σε συμμόρφωση με τα οριζόμενα στην Οδηγία, η Ελλάδα εξέδωσε το Ν. 3199/2003 (ΦΕΚ280Α/ ) «Προστασία και διαχείριση των υδάτων Εναρμόνιση με την Οδηγία 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 23ης Οκτωβρίου 2000» με τον οποίο (και με τις κανονιστικές του πράξεις, κατ εξουσιοδότηση αυτού), εναρμονίζεται το εθνικό δίκαιο προς τις διατάξεις της Οδηγίας. την προσέγγιση της διαχείρισης των υδατικών πόρων σε επίπεδο υδατικής περιφέρειας, αποτελούμενη από μία ή περισσότερες γειτονικές λεκάνες απορροής που συμπεριλαμβάνει υπόγεια και παράκτια ύδατα, ορίζοντας για την άσκησή της αρμόδια αρχή. Η διαχείριση των υδατικών πόρων στην Ελλάδα προσεγγίζεται με κατάτμηση σε 14 Υδατικά Διαμερίσματα (Περιοχές Λεκανών Απορροής Ποταμών) της χώρας, σύμφωνα με την, από 16 Ιουλίου 2010, Απόφαση της Εθνικής Επιτροπής Υδάτων (ΦΕΚ 1383/8/ και ΦΕΚ 1572/Β/ που διορθώνει το Παράρτημα II του προηγούμενου ΦΕΚ). Όλα τα νησιά του Αιγαίου ανήκουν στο 14 Υδατικό Διαμέρισμα. Οι περισσότερες αρμοδιότητες για τη διαχείριση των υδατικών πόρων παραμένουν στην κρατική διοίκηση. Τα Περιφερειακά και τοπικά όργανα και αρχές άσκησης της διαχείρισης δεν έχουν πλήρως ενεργοποιηθεί (με τις πλήρεις αρμοδιότητες που καθορίζονται από την Οδηγία 2000/60/ΕΚ) ή δεν έχουν ακόμη συγκροτηθεί. την άσκηση της διαχείρισης των υδατικών πόρων βάσει προγραμμάτων Σχεδίων Διαχείρισης σε Επίπεδο Περιοχής Λεκάνης Απορροής Ποταμού, τα οποία θα καταρτίσει κάθε κράτος μέλος και τα οποία θα περιλαμβάνουν τη γενική περιγραφή των χαρακτηριστικών της περιοχής, τις επιπτώσεις των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στην ποσότητα και την ποιότητα των υδατικών πόρων, τις χρήσεις του ύδατος κ.λπ. Το Σχέδιο Διαχείρισης του Υδατικού Διαμερίσματος Νήσων Αιγαίου (GR14) δεν έχει ακόμη καταρτιστεί, βρίσκεται στο στάδιο της προετοιμασίας από το ΥΠΕΚΑ - Ειδική Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

175 Γραμματεία Υδάτων και προβλέπεται να αναρτηθεί προς διαβούλευση περί τα τέλη του τη διασφάλιση ρεαλιστικής τιμολόγησης όλων των υπηρεσιών, που σχετίζονται με τη χρήση του νερού. Σύμφωνα με το παραπάνω νομοθετικό πλαίσιο, η τιμολόγηση του νερού θα πρέπει να καλύπτει όχι μόνο το λειτουργικό κόστος, αλλά και το κόστος των υποδομών, το «περιβαλλοντικό κόστος» και το «κόστος των πόρων». Τα σημερινά τιμολόγια των ΔΕΥΑ είναι σχεδιασμένα για την ανάκτηση μόνο του λειτουργικού κόστους (και σε πολλές περιπτώσεις μέρους αυτού). Η ανάκτηση του κόστους των υποδομών και του περιβαλλοντικού κόστους είναι χαμηλή, ενώ μηδενική είναι η ανάκτηση του κόστους των φυσικών πόρων. Η διαμόρφωση των νέων τιμολογιακών πολιτικών αποτελεί για την Περιφέρεια μία σημαντική πρόκληση, ως προς την αποδοτικότητα και την κοινωνική και πολιτική αποδοχή. Το γεγονός αυτό καθιστά απολύτως απαραίτητα: (i) τη διαφάνεια στην εκτίμηση του συνολικού κόστους, (ii) την οργάνωση και λειτουργία του μηχανισμού ανάκτησής του κόστους, και (iii) την καλή οργάνωση και αποτελεσματικότητα των συμμετοχικών διεργασιών Γενικες Διαπιστωσεις Απο Προηγουμενες Περιοδους Η αντιμετώπιση του σχεδιασμού της διαχείρισης των υδατικών πόρων κατά τις προηγούμενες προγραμματικές περιόδους ήταν σε ένα μεγάλο βαθμό αποσπασματική και στη λογική της κάλυψης της ζήτησης, χωρίς να εντάσσεται στα πλαίσια ενός γενικότερου σχεδιασμού διαχείρισης των φυσικών πόρων, της βελτίωσης της ποιότητας του περιβάλλοντος, της ποιότητας ζωής των κατοίκων και της ανάπτυξης της περιοχής. Επίσης, δεν αντιμετωπίζει όπως επιβάλλεται και από τη νομοθεσία- τα άμεσα συνδεόμενα με τη διαχείριση των υδάτων προβλήματα του νησιού όπως η διαχείριση των προστατευμένων περιοχών υγροτόπων και οικοσυστημάτων, η προστασία και αντιμετώπιση πιθανών πλημμυρών, η αντιμετώπιση της εδαφικής διάβρωσης, της εκτεταμένης ερημοποίησης και της ρύπανσης τοπίου στην περιοχή. Οι παραπάνω αδυναμίες στο σχεδιασμό και διαχείριση των υδατικών πόρων, κατά τις προηγούμενες προγραμματικές περιόδους, επιβάλλεται να αντιμετωπιστούν κατά την τρέχουσα προγραμματική περίοδο με το σχεδιασμό ενός μοντέλου διαχείρισης των υδατικών πόρων που στοχεύει: (i) στη μεγιστοποίηση της αποδοτικότητας των υδατικών πόρων, (ii) στη διαχείριση και όχι στην κάλυψή της ζήτησης, (iii) εμπεριέχει δράσεις που αντιμετωπίζουν ταυτόχρονα και τα συνδεόμενα με τη διαχείριση των υδάτων προβλήματα, και (iv) συνεισφέρει στην αναπτυξιακή προοπτική και βελτίωση της ποιότητας ζωής των πολιτών. Το στρατηγικό πλαίσιο ενός μοντέλου διαχείρισης με τα ανωτέρω χαρακτηριστικά, καθώς και συγκεκριμένες προτάσεις / δράσεις περιγράφονται στην παρακάτω ενότητα ΤΡΕΧΟΥΣΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΕΙΣ Το βασικό στρατηγικό πλαίσιο καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από την Οδηγία Πλαίσιο 2000/60/ΕΚ και περιγράφεται στην ενότητα της γενικής στρατηγικής. Ειδικεύσεις αυτών των στρατηγικών για το χώρο του Αιγαίου θα καθοριστούν με την ολοκλήρωση του Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

176 Σχεδίου Διαχείρισης για το υδατικό διαμέρισμα Νήσων του Αιγαίου (GR14) (αναμένεται περί τα τέλη του 2013). Η ειδίκευση του στρατηγικού αυτού πλαισίου όμως για την Περιφέρεια σε επίπεδο έργων και υποδομών επιβάλλεται να καθοριστεί από το προβλεπόμενο από το νόμο Περιφερειακό Συμβούλιο Υδάτων με βάση τις τοπικές ιδιαιτερότητες της περιφέρειας. Ο μεγάλος βαθμός εσωτερικής διασύνδεσης και αλληλεπίδρασης, που χαρακτηρίζει τα ευαίσθητα νησιωτικά οικοσυστήματα, επιβάλλει μια σφαιρική αντιμετώπιση της σχέσης από την μια της χωροταξικής οργάνωσης και του συστήματος χρήσεων γης και από την άλλη της διαχείρισης των υδατικών πόρων και γενικότερα των φυσικών πόρων. Η διαχείριση των υδατικών πόρων θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη το μακροοικονομικό μοντέλο ανάπτυξης και το γενικότερο χωροταξικό σχέδιο (χρήσεων γης). Η σχέση αυτή οφείλει να λειτουργεί και αντίστροφα, δηλαδή ο αναπτυξιακός σχεδιασμός μιας περιοχής οφείλει να βασίζεται, να αξιοποιεί και να προστατεύει τους φυσικούς της πόρους και ιδιαίτερα τους υδατικούς, και να μεγιστοποιεί την αποδοτικότητα τους. Συνεπώς το ζητούμενο είναι η δημιουργία σε κάθε αυτόνομη γεωγραφική μονάδα (π.χ. ένα νησί) ενός πλαισίου / συστήματος, που να περιλαμβάνει και να αναλύει τους παραπάνω τομείς αποφάσεων / επεμβάσεων, αναδεικνύοντας τις σχέσεις και αλληλεπιδράσεις τους. Οι στόχοι ενός σχεδίου διαχείρισης υδατικών πόρων θα πρέπει να συνδέονται άμεσα με τις προοπτικές ανάπτυξης και τη δημιουργία στα νησιά συμβατών με τα φυσικά χαρακτηριστικά τους υποδομών και να συμπεριλαμβάνουν όλα τα αλληλοεξαρτώμενα συστήματα: 1. Βιώσιμη Διαχείριση Πόρων αφορά τη βιώσιμη διαχείριση των υδατικών πόρων (όπως ορίζεται από την Οδηγία Πλαίσιο 2000/60/ΕΚ ) και χρήσεων γης, συμπεριλαμβανομένης της παραγωγής (π.χ. ενέργειας και προϊόντων), έλεγχο της ρύπανσης, αντιμετώπιση κλιματικών αλλαγών, πλημμυρών, ερημοποίησης, και αύξηση κατείσδυσης, φυτοκάλυψης και πάχους εδαφικής ζώνης. 2. Βιοποικιλότητα - ιδιαίτερα σε σχέση με τη σημασία της αλληλοσύνδεσης και αλληλοεξάρτησης των τύπων ενδιαιτημέτων και οικοσυστημάτων σε ποικίλες κλίμακες τοπίων. 3. Αναψυχή αφορά τη δημιουργία χώρων αναψυχής (πχ. στις περιοχές τεχνιτών λιμνών ή λιμνοδεξαμενών), πάρκων (υγρότοποι) και «πράσινων διαδρομών» κατά μήκος ιδιαίτερου κάλους ρεμάτων, τη χρήση περιπατητικών διαδρομών που συνδέουν διαφόρων τύπων υδροσημεία και αντιμετώπιση ζητημάτων δημόσιας υγείας και ποιότητας ζωής 4. Τοπίο - εξετάζει φυσικούς πόρους όπως οι αστικοί χώροι πράσινου, οι δασικές εκτάσεις, οι πράσινοι διάδρομοι, οι περιοχές φυσικού κάλλους και παραδοσιακές υποδομές από αισθητική, πολιτιστική και λειτουργική άποψη 5. Περιφερειακή ανάπτυξη - αφορά ζητήματα κοινωνικής και οικονομικής βιωσιμότητας σχετικά με την ποιότητα του περιβάλλοντος στο σύνολό της, την εργασία, την ασφάλεια (πχ. αδιάλειπτη πρόσβαση σε καλής ποιότητας νερό) και την ποιότητα ζωής. Ως επιμέρους στόχοι (και αντίστοιχες πιθανές δράσεις) ενός σχεδίου διαχείρισης υδατικών πόρων της Περιφέρειας θα μπορούσαν να αναφερθούν οι παρακάτω: Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

177 - Μείωση των «διαρροών» (στην περιφέρεια Β. Αιγαίου εκτιμάται ότι είναι πάνω από 30%) με όφελος ποσότητες αρκετών εκατοντάδων χιλιάδων κυβικών μέτρων νερού στα μεγαλύτερα νησιά. Ενδεικτικές Δράσεις: (i) Εκσυγχρονισμός των δικτύων ύδρευσης (ταυτόχρονη βελτίωση της ασφάλειας, της ποιότητας του παρεχόμενου νερού και αξιοπιστίας των υπηρεσιών), (ii) εγκατάσταση ρυθμιστών πίεσης σε κομβικά σημεία του δικτύου, και (iii) σταδιακή αντικατάσταση παλαιών υδρομετρητών με υδρομετρητές υψηλότερης ευαισθησίας - Διαχείριση ζήτησης (με όφελος την εξοικονόμηση νερού και την παροχή εργαλείων για αντιμετώπιση κρίσεων) Ενδεικτικές Δράσεις: (i) Καταμέτρηση αντλούμενων ποσοτήτων νερού από ιδιωτικές (και δημοτικές) γεωτρήσεις (υποχρεωτική τοποθέτηση υδρομέτρων), (ii) κίνητρα για εκσυγχρονισμό συστημάτων άρδευσης, (iii) έρευνα, ενημέρωση και υποστήριξη αγροτών για νέες λιγότερο υδροβόρες καλλιέργειες με υψηλές αποδόσεις και βελτιστοποίηση των χρήσεων γης, (iv) σχεδιασμός συνεπούς τιμολογιακής πολιτικής (χρήση οικονομικών εργαλείων και κινήτρων), (v) πιλοτικά προγράμματα σε μικρότερη κλίμακα - Αντιμετώπιση κρίσεων (π.χ. περίοδοι χαμηλού ύψους βροχόπτωσης, προβλήματα ποιότητας) Ενδεικτικές Δράσεις: (i) Διερεύνηση και διεύρυνση της ελαστικότητας της διαθεσιμότητας και της ζήτησης νερού (μέτρο πρόληψης) (ii) Ανάπτυξη σχεδίου αντιμετώπισης κρίσεων που να περιλαμβάνει την έγκαιρη διάγνωση (βασισμένη στην παρακολούθηση των μετεωρολογικών, ποσοτικών και ποιοτικών δεδομένων), και συγκεκριμένα μέτρα αντιμετώπισης με χρήση των εργαλείων διαχείρισης της ζήτησης. - Μεγιστοποίηση της αποδοτικότητας και οφέλους των παρεμβάσεων Ενδεικτικές Δράσεις: Ως παράδειγμα μιας συνολικής και συμβατής με τα φυσικά χαρακτηριστικά της Λέσβου, που πρόσφατα εντάχθηκε στο Παγκόσμιο Δίκτυο Γεωπάρκων που προστατεύονται από την UNESCO, διαχείρισης θα μπορούσαν να αναφερθούν έργα κατασκευής μικρών φραγμάτων (με λιθοδομή) ανάσχεσης της χειμαρρικής ροής προς εμπλουτισμό των υδροφορέων σε συνδυασμό με έργα φυτοκάλυψης, κατασκευής και αποκατάστασης αναβαθμίδων καλλιέργειας σε λεκάνες απορροής υδατορεμάτων και έλεγχο/ρύθμιση της ελεύθερης βόσκησης (στις κτηνοτροφικές περιοχές). Ως παράδειγμα (μικρής σχετικά κλίμακας) μιας τέτοιου τύπου διαχείρισης μπορεί να αναφερθεί η Απείρανθος της Νάξου. όπου με μια σειρά 66 μικρών λιθόκτιστων φραγμάτων ανάσχεσης της ροής των μικρών χειμάρρων, που εκτός από τη μεγάλη αντιδιαβρωτική και αντιπλημμυρική τους αξία, συνέβαλαν και στη σημαντική ενίσχυση του υδροφόρου ορίζοντα. Τέτοιας μορφής έργα μπορούν να αυξήσουν σε πολύ μεγάλο βαθμό τον εμπλουτισμό των υπόγειων υδροφόρων (δηλ. τα διαθέσιμα αποθέματα υπόγειου νερού), να μειώσουν την εδαφική διάβρωση και τον κίνδυνο πλημμυρών. Ταυτόχρονα βελτιώνουν το τοπίο και τη διασύνδεση των οικοτόπων, και δημιουργούν χώρους αναψυχής και θέσεις εργασίας για τον τοπικό Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

178 πληθυσμό. Η προτεραιότητα κατασκευής έργων αυτής της μορφής θα πρέπει να δοθεί σε περιοχές πρόσφατων πυρκαγιών και αυτές με ιστορικό πλημμυρικών φαινομένων (συγκεκριμένες περιοχές με ιστορικό ή/και δυνητικά υψηλό κίνδυνο πλημμυρών αναφέρονται στην: «Προκαταρκτική Αξιολόγηση Κινδύνων Πλημμύρας Έκθεση, ΥΠΕΚΕ, Ειδική Γραμματεία Υδάτων, Δεκ. 2012» ). Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

179 Π Ενέργεια και Κλιματική αλλαγή Επισκόπηση τομέα Τα νησιά της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου, είναι αυτόνομα μη διασυνδεμένα ενεργειακά συστήματα. Η εγκατεστημένη ισχύς Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ) αφορά κυρίως σε αιολικές και φωτοβολταϊκές (Φ/Β) εγκαταστάσεις. Το ενεργειακό σύστημα για τα νησιά της ΠΒΑ για τα οποία υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία 7, συμπεριλαμβανομένων των θερμικών σταθμών και των ΑΠΕ, παρουσιάζεται στον παρακάτω Πίνακα 1. Πίνακας 1. Ενεργειακό σύστημα νησιών ΠΒΑ (έτος αναφοράς, 2008) Νησιά Εγκατεστημένη ισχύς Εγκατεστημένη Ποσοστό συμμετοχής θερμικών σταθμών ισχύς ΑΠΕ (MW) ΑΠΕ στη ζήτηση (MW) ηλεκτρισμού (%) Λέσβος 77 11,85 11 Λήμνος 22,34 1,14 1 Χίος 69,78 6,53 6 Πηγή: Ενεργειακό γραφείο Ίου-Αιγαίου Επιπρόσθετα, λόγω των ιδιαίτερων γεωμορφολογικών και γεωλογικών χαρακτηριστικών των νησιών της περιφέρειας, υπάρχει τόσο υδάτινο όσο και γεωθερμικό ενεργειακό δυναμικό προς εκμετάλλευση. Συγκεκριμένα για την αξιοποίηση του υδάτινου δυναμικού, δεδομένων των εγγενών αδυναμιών των αιολικών και Φ/Β τεχνολογιών (διακοπτόμενα συστήματα, αδυναμία κάλυψης φορτίων αιχμής), η τάση είναι η κατασκευή υβριδικών συστημάτων 8 με αντλησιοταμίευση. Στην Ικαρία, είναι υπό κατασκευή υβριδική (υδρο-αιολική) ηλεκτροπαραγωγική μονάδα συνολικής ισχύος 6,5 MW (2,70 MW αιολική και 4,15 MW η εγγυημένη ισχύς των υδροστροβίλων). Με την ολοκλήρωση του παραπάνω συστήματος, αναμένεται το ποσοστό της συμμετοχής των ΑΠΕ στην ηλεκτροπαραγωγή για την Ικαρία να υπερβεί το 50% (ΡΑΕ, ). Στη Λέσβο, η κατασκευή υβριδικού (υδρο-αιολικού) συστήματος στην περιοχή της Ερεσού, αποτελεί σύμφωνα με τον προτεινόμενο ενεργειακό σχεδιασμό για τα νησιά του προγράμματος ΔΑΦΝΗ (Στρατηγική μελέτη, ενεργειακό γραφείο Ίου-Αιγαίου), βραχυπρόθεσμο στόχο υψηλής προτεραιότητας. Στο παραπάνω σύστημα, η εγγυημένη ισχύς των υδροστροβίλων είναι 15 MW, ενώ η προς εγκατάσταση αιολική ισχύς είναι 18 MW (ΡΑΕ). Αναφορικά με το γεωθερμικό δυναμικό, γεωτρήσεις της ΔΕΗ για έλεγχο θερμοκρασιών έχουν αναδείξει τις παρακάτω περιοχές γεωθερμικού ενδιαφέροντος ανά νησί (Πίνακας 2). 7 Στρατηγική Μελέτη για την Εξοικονόμηση Ενέργειας, την προώθηση Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας και τη Μείωση των Εκπομπών, στα νησιά του Αιγαίου, Ενεργειακό γραφείου Ίου-Αιγαίου 8 Υβριδικά, θεωρούνται εκείνα τα συστήματα που συνδυάζουν μια τεχνολογία ΑΠΕ, π.χ. Α/Ν ή Φ/Β σε συνδυασμό με ένα σύστημα αποθήκευσης ενέργειας, π.χ. αντλησιοταμίευση, μπαταρία ή σύστημα παραγωγής υδρογόνου με κυψέλη καυσίμου 9 Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

180 Νησιά Λέσβος 10 Πίνακας 2. Κύρια γεωθερμικά πεδία ΠΒΑ Γεωθερμικό Διαβάθμιση Συνολικό πεδίο Γεωθερμικής Βαθμίδας δυναμικό (μέση τιμή ΓΒ: (MW) 30ºC/Km.) Πολιχνίτου ΓΒ 10 φορές μεγαλύτερη της μέσης Πέτρας- Αργένου Στύψης- Καλλονής τιμής ΓΒ 5-10 φορές μεγαλύτερη της μέσης τιμής ΓΒ 5-10 φορές μεγαλύτερη της μέσης τιμής Χίος 13 Νενήτα ΓΒ 6 φορές μεγαλύτερη της μέσης τιμής Βεβαιωμένο δυναμικό για ηλεκτρ/γωγή (MWe) 8 12 Πέραν των παραπάνω περιοχών, υπάρχουν ενδείξεις για γεωθερμική δραστηριότητα χαμηλής θερμοκρασίας σε Ικαρία και Λήμνο. Η γεωθερμική ενέργεια μπορεί να χρησιμοποιηθεί είτε για την παραγωγή ηλεκτρισμού είτε για άμεσες χρήσεις, στις οποίες χρησιμοποιείται απευθείας η θερμότητα του γεωθερμικού ρευστού. Παραδείγματα άμεσων χρήσεων γεωθερμικής ενέργειας αποτελούν τα θερμοκήπια, οι υδατοκαλλιέργειες, τα ιαματικά λουτρά καθώς και μια πληθώρα από βιομηχανικές χρήσεις (θέρμανση, ψύξη, ξήρανση κτλ.). Η αρχική αξιοποίηση ενός γεωθερμικού πεδίου σε άμεσες εφαρμογές, ενδείκνυται για την εξαγωγή συμπερασμάτων αναφορικά με την καταλληλότητα του πεδίου για περαιτέρω εκμετάλλευση. Ο προσδιορισμός των κατάλληλων χρήσεων εξαρτάται από τα χαρακτηριστικά του κάθε πεδίου (θερμοκρασία και χημική σύσταση ρευστών, παροχή κτλ.), την ταυτότητα, και τις ανάγκες της ευρύτερης περιοχής. Άλλες μορφές ΑΠΕ, οι οποίες θα μπορούσαν να αξιολογηθούν για τη δυνατότητα της συνεισφοράς τους στο ενεργειακό ισοζύγιο των νησιών της περιφέρειας, είναι το βιοαέριο και η βιομάζα. Η χρήση του βιοαερίου στην ηλεκτροπαραγωγή αποτελεί μεν ώριμη τεχνολογία, προϋποθέτει όμως την ύπαρξη ΧΥΤΑ 14 με πολυετή λειτουργία ούτως ώστε το δυναμικό βιοαερίου να είναι επαρκές και σταθερό. Αντίστοιχα, δεδομένου του αγροτικού χαρακτήρα των νησιών της ΠΒΑ, θα Σάλτα Μ., «Η Ανάπτυξη της Γεωθερμίας. Μια Πολυκριτηριακή Προσέγγιση: Η Περίπτωση του Γεωθερμικού Πεδίου του Πολυχνίτου, Λέσβος», Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, Δεκέμβριος 2002 Ενεργειακό γραφείο Ίου-Αιγαίου. Πρόκειται για συνολική εκτίμηση και δεν έχει εκτιμηθεί ακριβώς το «θερμικό δυναμικό» και το «δυναμικό για ηλεκτροπαραγωγή) ΔΕΗ, Ανανεώσιμες πηγές, Χαραλαμπίδου Κ., «Πολυκριτηριακές Μέθοδοι Αξιολόγησης Ενεργειακών Επενδύσεων: Η Περίπτωση της Γεωθερμίας», Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, Σεπτέμβριος 2000 ΧΥΤΑ υπάρχουν σε Λέσβος, Χίο και Λήμνο Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

181 Ισχύς MW Πανεπιστήμιο Αιγαίου μπορούσε να διερευνηθεί το μέγεθος του αξιοποιήσιμου δυναμικού (π.χ. αγροτικά υπολείμματα) για την παραγωγή βιομάζας τουλάχιστον για οικιακές χρήσεις (θέρμανση και ζεστό νερό). Η εξασφάλιση της πρωτογενούς ενέργειας για θέρμανση στα νησιά της περιφέρειας, θα ενισχύσει την ενεργειακή βιωσιμότητα των απομονωμένων νησιωτικών συστημάτων, δεδομένων των υψηλών τιμών του πετρελαίου σε συνδυασμό με τις χαμηλές θερμοκρασίες κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Κατά την τρέχουσα περίοδο, λόγω της παλαιότητας των θερμικών σταθμών και του δικτύου μεταφοράς (μέση τάση) και διανομής (χαμηλή τάση) ηλεκτρισμού, σε συνδυασμό με το δυσπρόσιτο των νησιωτικών περιοχών, τα νησιά της περιφέρειας αντιμετωπίζουν ζητήματα ενεργειακής επάρκειας και ασφάλειας. Ο τουριστικός χαρακτήρας των νησιών, η παρουσία γεωργικών και κτηνοτροφικών μονάδων καθώς και η ανάπτυξη του οικιστικού τομέα, δημιουργούν αυξητικές τάσεις στη ζήτηση ενέργειας και μεγάλη περιοδικότητα στα φορτία κατά τη διάρκεια του έτους. Τα παραπάνω συντελούν στην υπερβολική χρήση των ηλεκτροπαραγωγικών μονάδων των θερμικών σταθμών για την αντιμετώπιση των μέγιστων φορτίων, και στη μείωση της ενεργειακής απόδοσης αυτών. Ενδεικτικά, παρουσιάζονται στο παρακάτω Σχήμα 1 (Γιανούλης Σ., Πολατίδης Η., Χαραλαμπόπουλος Δ., ), και στον Πίνακα 3 (Ενεργειακό Γραφείο ίου-αιγαίου), η ωριαία κατανομή φορτίων για το νησί της Λέσβου για το έτος 2005, και η ποσοστιαία κατανομή της ζήτησης ωφέλιμης ενέργειας ανά τομέα κατανάλωσης, για το ίδιο νησί και για το έτος Κατανομή Ενεργειακής Κατανάλωσης /1/ /1/ /1/ /2/ /2/ /3/ /3/2005 9/4/ /4/2005 7/5/ /5/2005 4/6/ /6/2005 2/7/ /7/2005 Ημερομηνία Σχήμα 1. Ωριαία κατανομή φορτίων για το έτος 2005 Πίνακας 3. Κατανομή ζήτησης ωφέλιμης ενέργειας στη Λέσβο το έτος 2008 Τομείς Ζήτηση ωφέλιμης ενέργειας (%) Μεταφορές 56 30/7/ /8/ /8/ /9/ /9/2005 8/10/ /10/2005 5/11/ /11/2005 3/12/ /12/ /12/ Σ. Γιαννούλης, Η. Πολατίδης, Δίας Χαραλαμπόπουλος, Κατανεμημένη Παραγωγή: Διείσδυση και προβλήματα σε νησιωτικές περιοχές: η περίπτωση της Λέσβου, 8ο Εθνικό Συνέδριο για τις Ήπιες Μορφές Ενέργειας, σελ.83-90, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Μηχανολόγων Μηχανικών, Ινστιτούτο Ηλιακής Τεχνικής, Μαρ 2006 Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

182 Οικιακός 28 Τουριστικός 2 Δημόσιος 2,2 Εμπορικός 3,5 Γεωργία 8,3 Η περιοδική αύξηση των φορτίων δυσχεραίνει περαιτέρω την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και οδηγεί στην υπερφόρτωση του δικτύου. Τα ελαιοτριβεία, τα τυροκομεία και οι αγροτικές μονάδες που λειτουργούν στο νησί, τα τουριστικά φορτία κ.α., δημιουργούν πολλές φορές βύθιση τάσης και υπερφόρτωση στο δίκτυο. Για την αντιμετώπιση των βυθίσεων τάσης, ζητείται από τους μεγάλους καταναλωτές (ελαιοτριβεία) να εγκαταστήσουν ιδιόκτητους μετασχηματιστές. Αναφορικά με την υπερφόρτωση δικτύου, αυτή αντιμετωπίζεται με ενίσχυση του δικτύου με γραμμές μεταφοράς μεγαλύτερης διατομής και με αντικατάσταση των μετασχηματιστών στους τοπικούς υποσταθμούς με μετασχηματιστές μεγαλύτερου φορτίου. Προβλήματα στο δίκτυο διανομής παρουσιάζονται επίσης λόγω καιρικών φαινομένων, όπως είναι οι ατμοσφαιρικές υπερτάσεις, αλλά και πυρκαγιών σε περιοχές με πυκνή βλάστηση. Αν και είναι δύσκολη η αποφυγή αυτών των βλαβών, η εγκατάσταση αλεξικέραυνων ελαχιστοποιεί τον κίνδυνο διακοπής ηλεκτροδότησης και η αντικατάσταση των γραμμών με μονωμένους αγωγούς (συνεστραμμένα καλώδια) μειώνει τον κίνδυνο πυρκαγιάς (Γιανούλλης Σ., Πολατίδης Η., Χαραλαμπόπουλος Δ., 2006). Περαιτέρω η χρήση μαζούτ έχει ως συνέπεια τις αυξημένες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, και το υψηλό κόστος παραγωγής ηλεκτρισμού. Στον παρακάτω Πίνακα 4, παρουσιάζεται ενδεικτική εκτίμηση της κατανάλωσης πετρελαίου κατά τη ηλεκτροπαραγωγή στην ΠΒΑ και των σχετικών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Χρησιμοποιήθηκαν δεδομένα «συμβατικής παραγωγής ενέργειας» από την ΡΑΕ 16. Η μέση τιμή του βαθμού απόδοσης των ηλεκτροπαραγωγικών σταθμών είναι 40% (συμπεριλαμβανομένων και των απωλειών δικτύου), και η θερμογόνος δύναμη του πετρελαίου θεωρείται kwh/tonne (ΔΕΗ). Για την εκτίμηση των εκπομπών CO 2, χρησιμοποιήθηκε ο μέσος συντελεστής εκπομπών CO 2 του συνολικού συστήματος ηλεκτροπαραγωγής της ΔΕΗ με τιμή 0,997 Kgr CO 2 /kwh 17. Πίνακας 4. Ενδεικτική εκτίμηση της κατανάλωσης πετρελαίου και των εκπομπών CO 2 στην ΠΒΑ το έτος 2008 Νησιά Συμβατική Παραγωγή Κατανάλωση Πρωτογενούς Κατανάλωση πετρελαίου Εκπομπές CO 2 (tonnes) Ενέργειας (GWh) Ενέργειας (GWh) (tonnes) Λέσβος 270,4 681, Λήμνος 64,4 162, Δεν διευκρινίζεται εάν η τιμή του συντελεστή εκπομπών, αναφέρεται σε παραγόμενη kwh ηλεκτρισμού ή στην πρωτογενή ενέργεια που χρησιμοποιήθηκε. Για τις εκτιμήσεις του Πίνακα 4, θεωρείται ότι ο μέσος συντελεστής εκπομπών CO 2 για την ηλεκτροπαραγωγή είναι 0,997 kgr CO 2 /παραγώμενη kwh. Σε κάθε περίπτωση, οι τιμές του Πίνακα 4 είναι ενδεικτικές εκτιμήσεις και όχι δεδομένα. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

183 Αγ. 1,07 2, Ευστράτιος Χίος, 214,14 539, Οινούσες, Ψαρά Σάμος, 141,52 356, Φούρνοι, Θύμαινα Ικαρία 26,93 67, Σύνολο 718, , Αναφορικά με το κόστος της παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας στα αυτόνομα ενεργειακά συστήματα, αυτό για τα νησιά Λέσβος, Λήμνος και Χίος, είναι 0,1522 /kwh, 0,1953 /kwh και 0,1356 /kwh αντίστοιχα (Ενεργειακό Γραφείο Ίου-Αιγαίου). Πέραν του τομέα προμήθειας ενέργειας, τα νησιά της ΠΒΑ, ενδείκνυνται και για δράσεις που αφορούν στην Εξοικονόμηση Ενέργειας (ΕΞΕ) στους τομείς κατανάλωσης αυτής (π.χ. τουριστικός, εμπορικός, δημόσιος, μεταποίηση, μεταφορές), με παρεμβάσεις που στοχεύουν κυρίως στη βελτίωση της ενεργειακής αποδοτικότητας των κτιρίων. Αυτές σχετίζονται με τον εκσυγχρονισμό των συστημάτων θέρμανσης και ψύξης, την αναβάθμιση της θερμοπερατότητας/αεροπερατότητας του κτιριακού κελύφους, αλλά και τη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης του ενεργειακού εξοπλισμού τους (φωτισμός, ηλεκτρονικός εξοπλισμός γραφείου, τεχνολογικός εξοπλισμός στη μεταποίηση). Σύμφωνα με εκτιμήσεις που προκύπτουν από τη σχετική Στρατηγική Μελέτη για τα νησιά του Β. Αιγαίου του Ενεργειακού Γραφείου Ίου-Αιγαίου, και ειδικότερα για τα νησιά, Λέσβος, Λήμνος και Χίος, υπάρχει μεγάλο δυναμικό ΕΞΕ: Στις τουριστικές κτιριακές εγκαταστάσεις (μεγάλος αριθμός ξενοδοχείων και ειδικότερα στη Λήμνο μεγάλα ξενοδοχεία) Στα δημόσια κτίρια (και τα τρία είναι μεγάλα νησιά με πλήθος δημόσιων, δημοτικών και σχολικών κτιρίων) Στα υφιστάμενα κτίρια (μεγάλο ποσοστό κτιρίων που έχουν κατασκευαστεί πριν το 1981) Όσον αφορά σε υφιστάμενα έργα που σχετίζονται με την ΕΞΕ, στη Λέσβο, στα πλαίσια του πιλοτικού προγράμματος «ΘΕΡΜΟΠΟΛΙΣ», έχει κατασκευαστεί κλειστό δίκτυο τηλεθέρμανσης (αγωγοί, συνδέσεις με δημοτικά κτίρια και αναμονές για πρόσθετες συνδέσεις κατοικιών) για τη θέρμανση κτιρίων του Δήμου Πολιχνίτου από την εκμετάλλευση του πλησίον γεωθερμικού πεδίου μέσης-χαμηλής ενθαλπίας. Το συγκεκριμένο έργο ενισχύει την ΕΞΕ πρωτογενούς ενέργειας και συμβάλει στην απεξάρτηση του νησιού από εισαγόμενο καύσιμο (πετρέλαιο) για θερμικές χρήσεις. Η κοινωνικο-οικονομική του διάσταση είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς αναβαθμίζεται η ποιότητα ζωής των κατοίκων και οι παρεχόμενες δημοτικές υπηρεσίες, με την εύκολη και οικονομική πρόσβαση σε υψηλής ποιότητας θέρμανση (τα δημοτικά κτίρια που θα ενταχθούν στην πιλοτική εφαρμογή είναι τα δύο σχολεία, το γηροκομείο, η αστυνομία, το Πολύκεντρο Πολιχνίτου, και η εκκλησία ενώ υπάρχει περαιτέρω πρόβλεψη για τη σύνδεση περίπου 200 κατοικιών). Από περιβαλλοντικής άποψης, με δεδομένο ότι πρόκειται για «κλειστό σύστημα» δηλ. υπάρχει και γεώτρηση επανέγχυσης του χρησιμοποιούμενου γεωθερμικού ρευστού, μετριάζεται σημαντικά ο κίνδυνος Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

184 εξάντλησης του γεωθερμικού πόρου, δεν εκλύονται εκπομπές CO 2, και δεν προκαλείται χημική ρύπανση στην ευρύτερη περιοχή από την απόρριψη των γεωθερμικών ρευστών. Επιπρόσθετα, με κατάλληλη αξιοποίηση των αποτελεσμάτων της πιλοτικής εφαρμογής, δύναται να βελτιστοποιηθεί η αξιοποίηση του συγκεκριμένου πεδίου (π.χ της ικανότητας αυτονομίας του συστήματος για την παραγωγή ηλεκτρισμού, θέρμανσης, ψύξης, τηλεκλιματισμού και ζεστού νερού χρήσης) αλλά και να αποτελέσει αυτό πρότυπο για την βέλτιστη εκμετάλλευση της γεωθερμικής ενέργειας σε Εθνικό επίπεδο. Ωστόσο, το έργο δεν έχει λειτουργήσει λόγο διάβρωσης του εναλλάκτη θερμότητας του συστήματος και την τρέχουσα περίοδο, η Δημοτική αρχή διερευνά τρόπους εξασφάλισης των πόρων για την αντικατάστασή του. Με την στοχευμένη προώθηση των ΑΠΕ στους τομείς προμήθειας και κατανάλωσης ενέργειας, τις δράσεις εξοικονόμησης ενέργειας σε κτίρια και κτιριακές εγκαταστάσεις και γενικότερα την ενίσχυση της καινοτομίας, προσεγγίζεται στην ΠΒΑ το πρότυπο των Πράσινων Νησιών. Σταδιακά ενδέχεται να διασφαλιστεί η ενεργειακή τους αυτάρκεια και να αποτελέσουν πεδίο πιλοτικών και εν δυνάμει μόνιμων εφαρμογών σύγχρονων (οικο)-τεχνολογιών (π.χ. Α/Γ, υβριδικά αυτοκίνητα, βέλτιστες διαθέσιμες τεχνολογίες στη μεταποίηση). Συγκεκριμένα στην ΠΒΑ, έχει ήδη δρομολογηθεί η υλοποίηση του έργου «Πράσινο Νησί Άγιος Ευστράτιος», από το Κέντρο Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΚΑΠΕ) που προβλέπει την ενεργειακή αυτάρκεια του νησιού Γενική στρατηγική σε Ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο Η Ευρωπαϊκή στρατηγική εν όψει της Κλιματικής Αλλαγής και τη διείσδυση των ΑΠΕ αποσκοπεί στη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου της ΕΕ κατά 20% σε σχέση με το 1990, και στην αύξηση της συνεισφοράς των ΑΠΕ στη συνολική ενεργειακή κατανάλωση της ΕΕ στο 20% και στο 10% ειδικά για τον τομέα των μεταφορών, έως το 2020 (Directive 2009/28/EC). Όσον αφορά στη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης, ο στόχος είναι η εξοικονόμηση πρωτογενούς ενέργειας στην ΕΕ κατά 20% έως το 2020 με ιδιαίτερη έμφαση να δίνεται στις δυνατότητες εξοικονόμησης ενέργειας στον τομέα των κτιρίων (Directive 2010/31/EC). Από την ενσωμάτωση των Ευρωπαϊκών Οδηγιών στην Ελληνική νομοθεσία οι αντίστοιχοι εθνικοί στόχοι φιλοδοξούν σε μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου κατά 4% στους τομείς εκτός εμπορίας σε σχέση με το επίπεδο αυτών το 2005, και σε διείσδυση των ΑΠΕ στην ακαθάριστη τελική ενεργειακή κατανάλωση στο 18%. Ειδικότερα για τις ΑΠΕ, με τον Νόμο 3851/2010, ο εθνικός στόχος συμμετοχής αυτών στην τελική ενεργειακή κατανάλωση αυξάνεται στο 20% έως το Περαιτέρω το ποσοστό αυτό εξειδικεύεται ούτως ώστε η συμμετοχή των ΑΠΕ στην ηλεκτροπαραγωγή να ανέρχεται στο 40%, στην κάλυψη των αναγκών σε θέρμανση και κλιματισμό στο 20% και στον τομέα των μεταφορών στο 10%. Για την Ενεργειακή Απόδοση, ο εθνικός ενδεικτικός στόχος είναι εξοικονόμηση ενέργειας σε ποσοστό 9% της μέσης ετήσιας ενεργειακής κατανάλωσης έως το 2016 (Νόμος 3855/2010) με έμφαση στον τομέα των κτιρίων και στις μεταφορές. Η πρόοδος των Κρατών-Μελών της ΕΕ ως προς τους υψηλούς στόχους που αφορούν στις ΑΠΕ για το 2020 απεικονίζεται στον Πίνακα Σύμφωνα με αυτόν, όλα τα Κράτη- 18 European Commission, REPORT FROM THE COMMISSION TO THE EUROPEAN PARLIAMENT< THE COUNCIL, THE EUROPEAN ECONOMIC AND SOCIAL COMMITTEE AND THE COMMITTEE OF THE REGIONS, Brussels, , COM(2013)175 final Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

185 Μέλη της ΕΕ έχουν πετύχει τον 1 ο ενδιάμεσο στόχο τους, εκτός από τη Λετονία και τη Μάλτα. Ωστόσο, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (COM(2013)), η πορεία των επιβεβλημένων μεταβολών δεν έχει την αναμενόμενη ταχύτητα, ενώ εκτιμάται ακόμη μεγαλύτερη υστέρηση στην περαιτέρω ενσωμάτωση των ΑΠΕ στα εθνικά ενεργειακά συστήματα της ΕΕ. Αυτό οφείλεται κατά κύριο λόγο στην τρέχουσα οικονομική συγκυρία, η οποία δεν ευνοεί το σχεδιασμό ευέλικτων πολιτικών και την παροχή οικονομικών κινήτρων για την ενθάρρυνση των αντίστοιχων επενδύσεων. Επιπρόσθετα, το ασαφές θεσμικό πλαίσιο, η πολυπλοκότητα των αδειοδοτήσεων, η υστέρηση της αναβάθμισης των δικτύων ηλεκτρικής ενέργειας και της θέσπισης του πλαισίου που θα διέπει την λειτουργία τους, σε συνδυασμό με το υψηλό κόστος των επενδύσεων, αυξάνουν το επιχειρηματικό ρίσκο και μειώνουν το ενδιαφέρον των επενδυτών. Ειδικότερα οι περικοπές των χρηματοδοτικών μηχανισμών έχουν δυσμενώς επηρεάσει την Ελλάδα και την Ισπανία. Αντίστοιχα, η επιβολή τελών για την πρόσβαση των επενδύσεων ΑΠΕ στα δίκτυα ηλεκτρικής ενέργειας, στο Βέλγιο, τη Βουλγαρία, την Ελλάδα, και την Ισπανία, αποθαρρύνει την περαιτέρω εξάπλωσή τους. Οι επενδύσεις ΑΠΕ έχουν μειωθεί σημαντικά και σε χώρες πρωτοπόρες στον τομέα, όπως η Γερμανία, η Αγγλία και η Ισπανία, ενώ παράλληλα, στις παραπάνω χώρες αυξήθηκε η χρήση του άνθρακα στην ηλεκτροπαραγωγή 19. Μεταξύ των Κρατών-Μελών, μεγάλο προβάδισμα προς την επίτευξη των στόχων του 2020 κατέχει η Δανία, η οποία έχει θέσει ως μακροπρόθεσμο στόχο την ολική απεξάρτησή της από τα ορυκτά καύσιμα έως το Η ενεργειακή στρατηγική της Δανίας δίνει έμφαση 20 : Στη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης των κτιρίων, των βιομηχανικών εγκαταστάσεων, των επιχειρήσεων κτλ., η οποία επαφίεται στο συμβουλευτικό χαρακτήρα των ενεργειακών εταιρειών. Υποχρέωση των εταιριών είναι η πλήρης στήριξη ιδιωτών και επιχειρηματιών για την ενσωμάτωση ΑΠΕ, την προώθηση της τηλεθέρμανσης, τον εκσυγχρονισμό του ενεργειακού/τεχνολογικού εξοπλισμού τους, και την ενεργειακή αναβάθμιση των υποδομών τους, με απώτερο στόχο την εξοικονόμηση ενέργειας. Στην περαιτέρω εξάπλωση της αιολικής ενέργειας, με την εγκατάσταση θαλάσσιων αιολικών πάρκων (off shore wind farms), και στη βελτίωση των εργαλείων ενεργειακού σχεδιασμού με στόχο την κατάλληλη χωροθέτηση επιπλέον αιολικής ισχύος στη στεριά (onshore wind power). Στην αναβάθμιση των δικτύων ηλεκτρικής ενέργειας και στην ενσωμάτωση έξυπνων δικτύων (smart grids). Στην ενσωμάτωση υβριδικών και ηλεκτρικών οχημάτων στις μεταφορές. Το πλαίσιο χρηματοδότησης των παραπάνω δράσεων, στοχεύει στη βέλτιστη χρησιμοποίηση των δημοσίων και ιδιωτικών (ενεργειακές εταιρείες) εσόδων, που σωρεύονται από τα ενεργειακά τιμολόγια (π.χ. έσοδα από τις υπηρεσίες κοινής ωφέλειας που ενσωματώνονται στους λογαριασμούς ηλεκτρισμού, έσοδα από το φόρο καυσίμου, τα τέλη ΑΠΕ κτλ.) ACCELERATING GREEN ENERGY TOWARDS 2020, owards_2020.pdf Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

186 Πίνακας 5. Εποπτεία των Κρατών-Μελών της ΕΕ ως προς τους Ευρωπαϊκούς στόχους για τη συνεισφορά των ΑΠΕ στην ακαθάριστη τελική εγχώρια κατανάλωση ενέργειας Κράτη-Μέλη της Συνεισφορά ΑΠΕ Συνεισφορά ΑΠΕ 1 ος ενδιάμεσος Τελικός στόχος ΕΕ το 2005 (%) το 2010 (%) στόχος (%) για το 2020 (%) Αυστρία 23,3 30,1 25,4 34 Βέλγιο 2,2 5,4 4,4 13 Βουλγαρία 9,4 13,8 10,7 16 Κύπρος 2,9 5,7 4,9 13 Τσεχία 6,1 9,4 7,5 13 Γερμανία 5,8 11 8,2 18 Δανία 17 22,2 19,6 30 Εσθονία 18 24,3 19,4 25 Ελλάδα 6,9 9,7 9,1 18 Ισπανία 8,7 13,8 10,9 20 Φιλανδία 28, ,4 38 Γαλλία 10,3 13,5 12,8 23 Ουγγαρία 4,3 8, Ιρλανδία 5,1 5,8 5,7 16 Ιταλία 5,2 10,4 7,6 17 Λιθουανία 15 19,7 16,6 23 Λουξεμβούργο 0,9 3 2,9 11 Λετονία 32,6 32,6 34 Μάλτα 0 0,4 2 Ολλανδία 2,4 3,8 4,7 14 Πολωνία 7,2 9,5 8,8 15 Πορτογαλία 20,5 24,6 22,6 31 Ρουμανία 17,8 23, Σουηδία 39,8 49,1 41,6 49 Σλοβενία 16 19,9 17,8 25 Σλοβακία 6,7 9,8 8,2 14 Αγγλία 1,3 3, ΕΕ 8,5 12,7 10, Ευρήματα από προηγούμενες περιόδους Κατά την τελευταία δεκαετία, έχει παρατηρηθεί σημαντική υστέρηση στην ολοκλήρωση και λειτουργία αναπτυξιακών ενεργειακών έργων με αποτέλεσμα το δυναμικό των ανανεώσιμων τοπικών πόρων να παραμένει αναξιοποίητο. Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί ότι μεγάλης κλίμακας έργα είτε αυτά αφορούν στις ΑΠΕ, είτε σε συμβατικούς θερμικούς σταθμούς, και τα οποία σχεδιάζονται εν όψει των εθνικών φιλόδοξων στόχων για το 2020, επιφέρουν περιβαλλοντικές και κοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις και συνοδεύονται από συγκρούσεις μεταξύ αναπτυξιακών φορέων και τοπικών κοινωνιών. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

187 Για παράδειγμα, από τη λειτουργία των θερμικών ηλεκτροπαραγωγικών σταθμών, εκλύονται εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, επιδεινώνεται η ποιότητα ζωής των κατοίκων των γύρω περιοχών και υποβαθμίζεται η εμπορική αξία της περιοχής. Αντίστοιχα τα έργα ΑΠΕ και ιδιαίτερα τα μεγάλης κλίμακας, επιφέρουν μεταξύ άλλων αλλαγές στις χρήσεις γης, έχουν κοινές περιβαλλοντικές επιπτώσεις με τα έργα οδοποιίας, ενδέχεται να υποβαθμίσουν την αισθητική του τοπίου και να συνοδεύονται από θόρυβο, επηρεάζουν την τοπική πανίδα (π.χ. από την εγκατάσταση Α/Γ αλλάζουν οι διαδρομές πουλιών, τα φράγματα παρεμποδίζουν τις διαδρομές των ανάδρομων ψαριών κτλ.), επιφέρουν μεταβολές στο ρυθμό απόθεσης-διάβρωσης ιζημάτων αλλοιώνοντας την ακτογραμμή (φράγματα), προκαλούν καθιζήσεις λόγο εξόρυξης, θερμική-χημική ρύπανση υδάτων και μεταβολή της χημικής σύστασης των εδαφών (γεωθερμικές εγκαταστάσεις). Οι παραπάνω πολυδιάστατες επιπτώσεις, εγείρουν συγκρούσεις μεταξύ κοινωνικών ομάδων με αντικρουόμενα συμφέροντα. Για παράδειγμα, η λειτουργία υδροηλεκτρικού ηλεκτροπαραγωγικού σταθμού, ενδέχεται να επηρεάσει τα αποθέματα νερού μιας περιοχής προκαλώντας ζητήματα άρδευσης και ύδρευσης σ αυτήν. Επίσης η εκμετάλλευση ενός γεωθερμικού πόρου για ηλεκτροπαραγωγή, τηλεθέρμανση ή για βιομηχανικές χρήσεις σε μια αγροτική περιοχή, ενδέχεται να προκαλέσει τη δυσαρέσκεια των αγροτών που χρησιμοποιούν το γεωθερμικό ρευστό σε αγροτικές εφαρμογές (π.χ. θερμοκήπια). Οι επικείμενες μεταβολές στη φυσιογνωμία μιας περιοχής καθώς και στις δραστηριότητες και στην καθημερινότητα των κατοίκων αυτής, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις που αυτές ανακοινώνονται και επιβάλλονται ως κεντροκρατικές αποφάσεις, εντείνει το φόβο των τοπικών κοινωνιών και εγείρει αντιδράσεις (σύνδρομα NIMBY [Not in My Back Yard]). Τα οικονομικής φύσεως αντισταθμιστικά οφέλη, δεν είναι αρκετά για να κατευνάσουν τις αντιδράσεις αυτές, καθώς αυτά αποδίδονται εμμέσως στις τοπικές κοινωνίες μέσω των ΟΤΑ (3% των εσόδων από την πώληση του ηλεκτρισμού). Επιπρόσθετα, οι θέσεις εργασίας που προκύπτουν δεν είναι μόνιμες αλλά αφορούν στην περίοδο κατασκευής των έργων, καθώς η λειτουργία των σύγχρονων μονάδων είναι αυτοματοποιημένη και απαιτεί εξειδικευμένο προσωπικό. Γι αυτό και είναι σημαντικό ο ενεργειακός σχεδιασμός να αφορά σε ήπιες παρεμβάσεις που δεν επιφέρουν σημαντικές μεταβολές στη φυσιογνωμία μιας περιοχής, και η λήψη των σχετικών αποφάσεων να ακολουθεί την «από τη βάση προς την κορυφή προσέγγιση» (bottom up approach), σύμφωνα με την οποία λαμβάνονται υπόψη οι ανάγκες και οι προτεραιότητες των τοπικών κοινωνιών. Με αυτόν τον τρόπο μετριάζονται ή και αποφεύγονται οι συγκρούσεις που οδηγούν σε υστέρηση ή ακύρωση των έργων (Georgopoulou E., et al , Haralambopoulos D. A., et al, , Lahdelma R., et al., , Munda, G., , Nijkamp, P., et al., ). Τέτοιες συγκρούσεις για παράδειγμα έχουν οδηγήσει Georgopoulou E., Sarafidis Y., Diakoulaki D., Design and implementation of a group DSS for sustaining renewable energies exploitation, European Journal of Operational Research, vol. 109, pp , 1998 Haralambopoulos D. A., Polatidis H., Renewable energy projects: structuring a multicriteria group decision making framework, Renewable energy Pergamon Press, vol.28, pp , 2003 Lahdelma R., Salminen P., Hokkanen J., Using Multicriteria Methods in Environmental Planning and Management, Environmental Management, vol. 26, pp , 2000 Munda, G., Social Multi-Criteria Evaluation (SMCE): methodological foundations and operational consequences, European Journal of Operational Research 2003 Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

188 στην υστέρηση της κατασκευής σύγχρονου θερμικού ηλεκτροπαραγωγικού σταθμού στη Λέσβο. Επιφυλάξεις από την τοπική κοινωνία υπήρξαν και για το υβριδικό έργο της Ικαρίας (ως προς τις επιπτώσεις του στο υφιστάμενο αρδευτικό φράγμα), αλλά και για το πιλοτικό έργο «ΘΕΡΜΟΠΟΛΙΣ» (οι αντικρουόμενες χρήσεις της γεωθερμίας είναι τα θερμοκήπια και η τηλεθέρμανση). Κατά την τρέχουσα περίοδο, συγκρούσεις έχει εγείρει το έργο «Αιγαία Ζεύξις» που αφορά στην εγκατάσταση μεγάλης κλίμακας αιολικών πάρκων συνολικής ισχύος 756 MW σε Λήμνο, Λέσβο, Χίο, αλλά και η εγκατάσταση 330 MW αιολικής ενέργειας στην Ικαρία. Σε κάθε περίπτωση, κατά την ανάλυση ενεργειακών σεναρίων για τη μεγάλης κλίμακας διείσδυση των ΑΠΕ στο Β. Αιγαίο, προϋπόθεση αποτελεί η διασύνδεση των νησιών με την ηπειρωτική Ελλάδα μέσω Εύβοιας (Επιτροπή , ). Ωστόσο, αν και η λειτουργία του έργου «Αιγαία Ζεύξις» προϋποθέτει τη διασύνδεση μέσω Εύβοιας, δεν υπάρχει ενημέρωση σε σχέση με το φορέα υλοποίησής της και τον αντίστοιχο χρηματοδοτικό μηχανισμό Βασικό στρατηγικό πλαίσιο τομέα Σε συμφωνία με όσα έχουν προαναφερθεί και επιπρόσθετα με τα μέτρα ενεργειακής πολιτικής που επιβάλλονται από την Εθνική νομοθεσία, το στρατηγικό πλαίσιο της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου μπορεί να διαμορφωθεί με βάση τους παρακάτω άξονες: Α. ΑΠΕ στην ηλεκτροπαραγωγή Εκτίμηση και αξιοποίηση του υπάρχοντος ανανεώσιμου δυναμικού για την παραγωγή ηλεκτρισμού με ήπιες παρεμβάσεις προς διατήρηση της φυσιογνωμίας των νησιών της περιφέρειας. Προώθηση επενδύσεων μικρής και πολύ μικρής κλίμακας ΑΠΕ ή Συμπαραγωγής Ηλεκτρισμού και Θερμότητας (ΣΗΘ) που εξαιρούνται από την υποχρέωση έκδοσης των σχετικών αδειών (Νόμος 3851/2010). Συντήρηση και εκσυγχρονισμό δικτύων μεταφοράς και διανομής ηλεκτρισμού, για την καλύτερη αξιοποίηση των ΑΠΕ. Εγκατάσταση έξυπνων δικτύων (smart grids) προς παρακολούθηση και βελτίωση της απόδοσης του δικτύου και την παροχή ποιοτικότερων ενεργειακών υπηρεσιών στον τελικό καταναλωτή. Με την στοχευμένη αξιοποίηση του ανανεώσιμου δυναμικού της περιφέρειας, θα επιτευχθεί διαφοροποίηση του καυσίμου και θα διασφαλιστεί σταδιακά η ενεργειακή επάρκεια της ΠΒΑ. Η ενεργειακές υπηρεσίες θα αναβαθμιστούν καθώς η ηλεκτροπαραγωγή δεν θα βασίζεται αποκλειστικά στη λειτουργία κεντρικών ηλεκτροπαραγωγικών σταθμών αλλά και σε μικρότερες μονάδες κατανεμημένης παραγωγής. Με την κατάλληλη χωροθέτηση των μονάδων κατανεμημένης παραγωγής, σε περιοχές με υψηλή ζήτηση ενέργειας αλλά και σε απομακρυσμένες περιοχές εκτός δικτύου, θα καλύπτονται επαρκέστερα οι εξάρσεις στη ζήτηση, θα μειωθούν οι απώλειες δικτύου και θα επιτευχθεί τελικά εξοικονόμηση ενέργειας και μείωση των σχετικών Nijkamp, P., Volwahsen, A., New directions in integrated regional energy planning, Energy Policy 18: ,1990 Ανάλυση Ενεργειακών Σεναρίων διείσδυσης τεχνολογιών ΑΠΕ στο ενεργειακό σύστημα και επίτευξη των Εθνικών στόχων του 2020 με χρήση των μοντέλων MARKAL, ENPEP, WASP, COST, Επιτροπή , 2010 Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

189 εκπομπών. Επιπρόσθετα θα αυξηθεί η συνεισφορά των ΑΠΕ στην ηλεκτροπαραγωγή. Σύμφωνα με τα σενάρια ανάπτυξης ΑΠΕ της Στρατηγικής Μελέτης του ενεργειακού γραφείου Ίου-Αιγαίου, εκτιμάται ότι στη Λέσβο, με την εγκατάσταση 48 MW αιολικής ενέργειας, 17 MW Φ/Β συστημάτων, 5 MW βιομάζας, 8 MW γεωθερμίας και 15/18 MW υβριδικής υδρο/αιολικής μονάδας, η συνεισφορά των ΑΠΕ στην ετήσια ζήτηση ηλεκτρισμού το 2020, θα ανέλθει στο 71%. Η αντίστοιχη συνεισφορά στη Λήμνο, θα είναι 37% με την εγκατάσταση αιολικών και Φ/Β σταθμών 9,5 MW και 3,5 MW αντίστοιχα. Στη Χίο, η συνεισφορά των ΑΠΕ στην ετήσια ζήτηση ηλεκτρισμού το 2020, θα αυξηθεί στο 35%, με την εγκατάσταση 40 MW αιολικής ενέργειας και 9,5 MW Φ/Β συστημάτων. Ωστόσο, προϋπόθεση για την πραγματοποίηση των παραπάνω δράσεων, είναι ο εκσυγχρονισμός του δικτύου μεταφοράς (μέση τάση) και διανομής (χαμηλή τάση) ηλεκτρικής ενέργειας. Με την εφαρμογή των έξυπνων δικτύων 27 (smart grids), βελτιστοποιείται η διαχείριση της ηλεκτρικής ενέργειας με αποθήκευση αυτής όταν η ζήτησή της είναι χαμηλή και αξιοποίησή της όταν αυτή αυξάνεται, ενώ ταυτόχρονα μπορεί να ενσωματωθεί ευκολότερα στο σύστημα και να χρησιμοποιηθεί αποδοτικότερα η ενέργεια που προέρχεται από ΑΠΕ. Από την ΕΕ, έχει ήδη εγκριθεί η χρηματοδότηση της μελέτης 28 για την εγκατάσταση «έξυπνων δικτύων» σε 5 νησιά του Αιγαίου, μεταξύ των οποίων είναι η Λέσβος και η Λήμνος. Οι δράσεις του συνολικού έργου περιλαμβάνουν την εγκατάσταση: (α) Έξυπνων μετρητών σε όλους τους καταναλωτές, για την καταγραφή ενεργειακών δεδομένων ζήτησης ηλεκτρικής ισχύος και ενέργειας, και ποιότητας ισχύος. (β) Κέντρων ελέγχου ενέργειας με δυνατότητα πρόβλεψης του φορτίου και της ισχύος από ΑΠΕ, τον προγραμματισμό της λειτουργίας συμβατικών σταθμών και τη διαχείριση φορτίου και της ενσωμάτωσης μονάδων αποθήκευσης ενέργειας. (γ) Αποκεντρωμένων μονάδων ΑΠΕ με τη συμμετοχή της τοπικής αυτοδιοίκησης και πολιτών. (δ) Σταθμών φόρτισης ηλεκτρικών αυτοκινήτων για τη δημιουργία κατάλληλων συνθηκών για την ανάπτυξη της αγοράς Σύμφωνα με εκτιμήσεις σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, από τις εφαρμογές των έξυπνων δικτύων αναμένεται μείωση των εκπομπών CO 2 κατά 9% και μείωση της κατανάλωση ενέργειας στον οικιακό τομέα κατά 10%. Β. ΕΞΕ και ΑΠΕ στα κτίρια Ενεργειακοί έλεγχοι σε δημόσιο και οικιακό τομέα αλλά και στους τομείς της μεταποίησης, του εμπορίου και του τουρισμού. Εκσυγχρονισμό εξοπλισμού τελικών ενεργειακών χρήσεων. Για παράδειγμα βελτιστοποίηση διεργασιών στη μεταποίηση με την εισροή βέλτιστων διαθέσιμων τεχνολογιών, και αναβάθμιση συστημάτων φωτισμού και ηλεκτρονικών συστημάτων γραφείου στο δημόσιο τομέα (πράσινες προμήθειες, ενεργειακή απόδοση υψηλότερη ενεργειακή κλάση) Ενσωμάτωση τεχνολογιών ΑΠΕ και ΣΗΘ (θερμικά ηλιακά συστήματα, αντλίες θερμότητας, γεωθερμικές αντλίες, μικρο-συμπαραγωγή, κτλ.) για την κάλυψη των ενεργειακών τους αναγκών και ειδικότερα των αναγκών τους σε θέρμανση, ψύξη και ζεστό νερό Tα «έξυπνα δίκτυα» είναι ηλεκτρονικά αυτόματα συστήματα τηλεχειρισμού, που ενισχύουν την αξιοπιστία, την ευστάθεια, την ασφάλεια του εφοδιασμού και την απόδοση (οικονομική και ενεργειακή) των δικτύων ηλεκτρικής ενέργειας (Department of Energy) Χρηματοδότηση από το πρόγραμμα ELENA, της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

190 Ενεργειακή αναβάθμιση κτιριακού κελύφους (βελτίωση της θερμοπερατότητας και αεροπερατότητας των κτιρίων με παρεμβάσεις όπως μόνωση οροφών, ψυχρές βαφές, αλλαγή κουφωμάτων κτλ.). Ανάλογα με την τρέχουσα απόδοση του κελύφους ενός κτιρίου, η εξοικονόμηση ενέργειας μπορεί να φτάσει έως και το 50% με την εφαρμογή ενός εκτεταμένου σχεδίου ανακαίνισης. Ο εσωτερικός βαθμός απόδοσης (IRR) της επένδυσης κυμαίνεται μεταξύ 5% και 25%, ανάλογα με την υφιστάμενη κατάσταση του κελύφους, το κόστος των εργασιών, τις τιμές ενέργειας και τους χρηματοδοτικούς μηχανισμούς 29. Εγκατάσταση έξυπνων μετρητών (smart meters) για τους τελικούς καταναλωτές. Με τους έξυπνους μετρητές επιτυγχάνεται: Η εξ αποστάσεως πρόσβαση στα δεδομένα του μετρητή Η παροχή πληροφοριών για βλάβες και γενικότερα για τεχνικά προβλήματα του δικτύου στον λειτουργό της αγοράς Η πρόβλεψη διαφορετικών ζωνών κατανάλωσης ανάλογα με την ώρα Η εξ αποστάσεως σύνδεση ή διακοπή ηλεκτρικής ενέργειας Η αποτροπή κλοπών ηλεκτρικής ενέργειας Αντικατάσταση λεβήτων/καυστήρων. Επιβολή των παραπάνω παρεμβάσεων στα δημόσια κτίρια με παράλληλη σύνταξη και δημοσιοποίηση περιβαλλοντικών δηλώσεων. Προώθηση (οικονομικά κίνητρα) των παραπάνω παρεμβάσεων στους τομείς της μεταποίησης και του τουρισμού. Εκμετάλλευση αγροτικών υπολειμμάτων για την παραγωγή βιομάζας για θέρμανση και προώθηση των αντίστοιχων επιχειρήσεων. Στα νησιά της ΠΒΑ υπάρχει το διαθέσιμο δυναμικό για εξοικονόμηση ενέργειας δεδομένου ότι: Ο αριθμός των υφιστάμενων κτιρίων που κατασκευάστηκαν πριν από το 1981 είναι μεγάλος. Συγκεντρώνουν δημόσιες υπηρεσίες και δημοτικά κτίρια Αποτελούν τουριστικό προορισμό, με μεγάλο αριθμό κλινών (Λέσβος, Χίος) και μεγάλα ξενοδοχεία (Λήμνος) Υπάρχει αγροτική και μεταποιητική δραστηριότητα (π.χ. ελαιοτριβεία, τυροκομεία, ούζο, οινοποιεία κτλ.) Για την εφαρμογή των παραπάνω δράσεων, απαιτείται κατάλληλη συμβουλευτική και τεχνική στήριξη των ιδιωτών και δημόσιων επενδυτών από αρμόδιες εταιρείες ενεργειακών συμβούλων, και η σύσταση των κατάλληλων χρηματοδοτικών μηχανισμών (π.χ. ΧαΤ). Γ. ΕΞΕ και ΑΠΕ στις Μεταφορές Ανάπτυξη σχεδίων βιώσιμης αστικής κινητικότητας. Αναβάθμιση των αστικών μεταφορών (π.χ. χρήση υγραερίου). Κίνητρα αντικατάστασης παλαιών και βαρέων οχημάτων ή μετατροπής των κινητήρων τους σε κινητήρες υγραερίου. 29 ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ GREENBUILDING, Κτιριακό κέλυφος-τεχνικό εγχειρίδιο, Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

191 Προώθηση ενεργειακά αποδοτικότερων οχημάτων (π.χ. ηλεκτρικά, υβριδικά βιοκαυσίμων). Υποχρεωτική ποσόστωση με ενεργειακά αποδοτικότερα αυτοκίνητα στο δημόσιο τομέα (πράσινες προμήθειες). Προμήθεια οχημάτων με βάση ετικέτας οικονομίας καυσίμου. Προώθηση επιχειρήσεων διάθεσης και διανομής υγραερίου ή/και υγρών βιοκαυσίμων για τις μεταφορές. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι ο συντελεστής εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα για το βιοντήζελ κυμαίνεται από 0,098 KgrCO 2 /kwh έως 0,019 KgrCO 2 /kwh, και ο αντίστοιχος του ντήζελ κυμαίνεται μεταξύ 0,25 KgrCO 2 /kwh και 0,29 KgrCO 2 /kwh. Ωστόσο, για τον τομέα των μεταφορών και ειδικότερα για τα βιοκαύσιμα, από την ανάλυση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (COM(2013)) προκύπτει ότι σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, η βιωσιμότητα της εγχώριας παραγωγής βιοκαυσίμων είναι ακόμη υπό διερεύνηση ενώ το νομικό πλαίσιο που διέπει τους σχετικούς κανονισμούς, είναι ακόμη ανώριμο. Αναφορικά με την εισαγωγή βιοκαυσίμων, το ρυθμιστικό πλαίσιο που σχετίζεται με την παραγωγή τους στις βασικές χώρες εξαγωγής αυτών (Αργεντινή, Βραζιλία, Μαλαισία και Ινδονησία) έχει αναπροσαρμοστεί προς συμμόρφωσή του με τα Ευρωπαϊκά πρότυπα. Η Ευρωπαϊκή αγορά βιοκαυσίμων αλλά και η αντίστοιχη πολιτική εξελίσσεται και διαμορφώνεται. Συγκεκριμένα, για την Ελλάδα, ισχύει ότι το βιοντήζελ, μπορεί να αναμιγνύεται στα διυλιστήρια ή στις εταιρείες εμπορίας πετρελαιοειδών σε ποσοστό 7%, σύμφωνα με το νέο πρότυπο του πετρελαίου κίνησης. Δ. Εκπομπές Αερίων του Θερμοκηπίου Υποχρεωτική εκτίμηση μείωσης των εκπομπών για κάθε μία από τις παραπάνω παρεμβάσεις. Παρακολούθηση και ετήσια αξιολόγηση της κάθε παρέμβασης αναφορικά με τις εκπομπές. Σχεδιασμός και εφαρμογή Συστημάτων Περιβαλλοντικής Διαχείρισης (π.χ EMAS) με παράλληλη σύνταξη και δημοσιοποίηση Περιβαλλοντικών Δηλώσεων με έμφαση στους μεγάλους καταναλωτές συμπεριλαμβανομένου του δημοσίου. Ε. Διαχείριση Παρεμβάσεων Σύσταση μηχανισμού για τη συνεχή συλλογή και καταγραφή στοιχείων που αφορούν στις παραπάνω παρεμβάσεις, τόσο για την αξιολόγηση της συνεισφοράς τους στην επίτευξη των εθνικών στόχων, όσο και για την πρόβλεψη και θέσπιση νέων στρατηγικών. Πράσινα Νησιά Με την εισροή των σύγχρονων τεχνολογιών στην προμήθεια ενέργειας (π.χ ΑΠΕ στην ηλεκτροπαραγωγή) όσο και στις τελικές ενεργειακές χρήσεις (π.χ θέρμανση/ψύξη, μεταφορές) δρομολογείται σταδιακά η μετάβαση των νησιών της ΠΒΑ στο πρότυπο των «Πράσινων Νησιών». Ιδανικά, ένα «Πράσινο Νησί» θα είναι ενεργειακά αυτάρκες και οι ανάγκες του θα καλύπτονται στο 100% από ΑΠΕ, ανάλογα με το διαθέσιμο δυναμικό. Προτεραιότητα δίνεται στη χρήση Φ/Β συστημάτων, αιολικής ενέργειας και στην αξιοποίηση της βιομάζας ενώ οι παραπάνω εφαρμογές δύναται να χρησιμοποιηθούν για ερευνητικούς σκοπούς. Όπως έχει ήδη προαναφερθεί, έχουν δρομολογηθεί τέτοιας κλίμακας εφαρμογές στα πλαίσια του έργου «Πράσινο Νησί Άγιος Ευστράτιος. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

192 Οι δρομολογημένες δομικές αλλαγές του ενεργειακού συστήματος της Ελλάδας που αφορούν μεταξύ άλλων και στη διαφοροποίηση του καυσίμου (εισαγωγή Φυσικού Αερίου και ΑΠΕ) εντάσσονται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο Ευρωπαϊκής Πολιτικής προς εξασφάλιση της ενεργειακής επάρκειας και ασφάλειας των χωρών της ΕΕ και της μείωσης των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου (πέραν των κανονισμών, υπάρχουν χώρες που έχουν να επιδείξουν προόδους στους ανάλογους τομείς Φ/Β, καύση ΑΣΑ, ΑΠΕ κτλ). Ειδικότερα, στα νησιά, το σημαντικότερο είναι η προώθηση μιας βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης που σέβεται και λαμβάνει υπόψη τόσο τις περιβαλλοντικές παραμέτρους όσο και τη νησιωτική φυσιογνωμία. Έννοιες, όπως αυτές της οικολογικής καινοτομίας (αφορά σε προϊόντα, υλικά, υπηρεσίες [πράσινες επιχειρήσεις] και διεργασίες [καθαρή παραγωγή] με στόχο την προστασία του περιβάλλοντος και τη βέλτιστη αξιοποίηση των πόρων), και των οικοτεχνολογιών (π.χ. υβριδικά ή ηλιακά αυτοκίνητα, Α/Γ κτλ.), μπορούν να δώσουν μια δυναμική ανάπτυξης, η οποία θα παρέχει ευρωστία στην παρούσα γενεά, και θα διασφαλίζει την ύπαρξη δυνατοτήτων ανάπτυξης και προόδου και για τις επόμενες. Πράσινα Νησιά Με την εισροή των σύγχρονων τεχνολογιών στην προμήθεια ενέργειας (π.χ ΑΠΕ στην ηλεκτροπαραγωγή) όσο και στις τελικές ενεργειακές χρήσεις (π.χ θέρμανση/ψύξη, μεταφορές) δρομολογείται σταδιακά η μετάβαση των νησιών της ΠΒΑ στο πρότυπο των «Πράσινων Νησιών». Ιδανικά, ένα «Πράσινο Νησί» θα είναι ενεργειακά αυτάρκες και οι ανάγκες του θα καλύπτονται στο 100% από ΑΠΕ, ανάλογα με το διαθέσιμο δυναμικό. Προτεραιότητα δίνεται στη χρήση Φ/Β συστημάτων, αιολικής ενέργειας και στην αξιοποίηση της βιομάζας ενώ οι παραπάνω εφαρμογές δύναται να χρησιμοποιηθούν για ερευνητικούς σκοπούς. Όπως έχει ήδη προαναφερθεί, έχουν δρομολογηθεί τέτοιας κλίμακας εφαρμογές στα πλαίσια του έργου «Πράσινο Νησί Άγιος Ευστράτιος. Οι δρομολογημένες δομικές αλλαγές του ενεργειακού συστήματος της Ελλάδας που αφορούν μεταξύ άλλων και στη διαφοροποίηση του καυσίμου (εισαγωγή Φυσικού Αερίου και ΑΠΕ) εντάσσονται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο Ευρωπαϊκής Πολιτικής προς εξασφάλιση της ενεργειακής επάρκειας και ασφάλειας των χωρών της ΕΕ και της μείωσης των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου. Ειδικότερα, στα νησιά, το σημαντικότερο είναι η προώθηση μιας βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης που σέβεται και λαμβάνει υπόψη τόσο τις περιβαλλοντικές παραμέτρους όσο και τη νησιωτική φυσιογνωμία. Έννοιες, όπως αυτές της οικολογικής καινοτομίας και των οικοτεχνολογιών, μπορούν να μας δώσουν μια δυναμική ανάπτυξης, η οποία θα παρέχει ευρωστία στην παρούσα γενεά, αλλά θα διασφαλίζει την ύπαρξη δυνατοτήτων ανάπτυξης και προόδου και για τις επόμενες. Π3.3. Βασικά δίκτυα υποδομών (μεταφορές και διευρωπαϊκά δίκτυα, περιβάλλον, ευρυζωνικά) Στην ενότητα αυτή παρουσιάζεται ένα προσχέδιο τεκμηρίωσης των στόχων που θα πρέπει να τεθούν στη νέα προγραμματική περίοδο για τα νησιά της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου, όσον αφορά τις υποδομές και τις μεταφορές δίνοντας έμφαση στις: (α) μεταφορές, (β) τα δίκτυα και (γ) το περιβάλλον. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

193 Μεταφορές Για την Ευρωπαϊκή Κοινότητα αρχικά, και μετέπειτα για την Ενιαία Ευρωπαϊκή Αγορά και την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.), ο τομέας των Μεταφορών αναπτύσει τη δική του πολιτική από τη δεκαετία του Αυτό εκφράστηκε ειδικότερα για την υποδομή των μεταφορών μέσω του Ορισμού Οδηγιών για το Διευρωπαϊκού Δικτύου Μεταφορών (Trans-European Transport Network, TEN-T) το Ωστόσο, ακόμα και πριν από αυτό είχε αναγνωριστεί η ανάγκη για ευρύτερο σχεδιασμό προκειμένου να εμπλακούν περιοχές εκτός της Ε.Ε. Υπό το πρίσμα αυτό, καθορίστηκαν για τις περιοχές εκτός Ε.Ε. 10 Πανευρωπαϊκοί Διάδρομοι (Pan-European Corridors, PECs) και 4 Περιοχές Πανευρωπαϊκών Μεταφορών (Pan-European Transport Areas, PETRAs) στα Πανευρωπαϊκά Συνέδρια Μεταφορών της Κρήτης (1994) και του Ελσίνκι (1997). Το «πλέγμα» των PEC στην περιοχή της Νοτιο-Ανατολικής Ευρώπης (ΝΑΕ) αποτελείται από τα PEC IV (Βορειο-Νοτιο Ανατολικά), V (Δυτικά-Ανατολικά), VII (η ηπειρωτική πλεύσιμη δίοδος του Δούναβη), VIII (Δυτικά-Ανατολικά), IX (Βόρεια-Ανατολικά) και X (Βορειοδυτικά-Νοτιοανατολικά). Επιπροσθέτως, τρεις από τις τέσσερις PETRA βρίσκονται στη ΝΑΕ: οι Θάλασσες Αδριατικής και Ιονίου, η Μεσογειακή Λεκάνη και η Λεκάνη της Μαύρης Θάλασσας. Με την Ανακοίνωση της Επιτροπής το 2007 καθορίστηκαν πέντε «Άξονες Προτεραιότητας» ως ακολούθως: Αυτοκινητόδρομοι της Θάλασσας (Motorways of the Seas, MoS), ο Βόρειος Άξονας, ο Κεντρικός Άξονας, ο Νοτιο-Δυτικός Άξονας και ο Νοτιο-Ανατολικός Άξονας, οι οποίοι επρόκειτο να συνεισφέρουν στην προώθηση των διεθνών συναλλαγών, του εμπορίου και της κίνησης μεταξύ της Ε.Ε. και των γειτονικών χωρών. Οι PEC IV, V, IX και X αποτελούν τη ραχοκοκαλιά του Νοτιο-Ανατολικού Άξονα Προτεραιότητας. Από μία τοπολογική οπτική γωνία, το Δίκτυο Μεταφορών που βρίσκεται σε ολόκληρη της ευρωπαϊκή ήπειρο, αποτελεί ένα σύστημα χαρακτηρισμένο από ανισοτροπία, η οποία ωστόσο έχει υψηλή πυκνότητα (μήκος δικτύου ανά μονάδα επιφάνειας), και υψηλή συνδεσιμότητα κόμβων στη Δυτική Ευρώπη. Αυτή η κατάσταση αντίκειται στην αντίστοιχη της ΝΑΕ. Ειδικότερα, στη Δυτική Ευρώπη (όπου υπάρχουν τα περισσότερα από τα ανεπτυγμένα κράτη μέλη της Ε.Ε.) υπάρχουν ομοιογενή υπο-δίκτυα (σιδηροδρομικά δίκτυα υψηλής ταχύτητας TGV/LGV, αεροπορικά δίκτυα, περιφερειακά σιδηροδρομικά δίκτυα και κλειστά δίκτυα αυτοκινητοδρόμων), τα οποία διασυνδέονται επαρκώς, με σημαντικά στοιχεία διαλειτουργικότητας και συνδυασμού μέσων. Αντιθέτως, στο δίκτυο ΝΑΕ υπάρχει υψηλή ανομοιογένεια, η οποία σε συνδυασμό με φυσικά εμπόδια, πολιτική αστάθεια και διάφορα θεσμικά και τεχνικά εμπόδια στα σύνορα, δημιουργεί μια περίπλοκη κατάσταση όσον αφορά στις μεταφορές. Στην περιοχή αυτή, η ανάπτυξη του συστήματος μεταφορών και η βελτίωση του συνδυασμού μέσων μεταφοράς αποτελεί άμεση προτεραιότητα. Επομένως, η υποδομή μεταφορών στη ΝΑΕ χρειάζεται σημαντική ανάπτυξη για την αύξηση της συνδεσιμότητας και την προσβασιμότητας των κρατών στην περιοχή. Πέρα από τις υποδομές, η εφαρμογή ήπιων μέτρων θα ευνοούσε επενδύσεις σε υποδομές, βελτιώνοντας την κινητικότητα στη ΝΑΕ, δημιουργώντας έτσι προστιθέμενη κοινωνικοοικονομική αξία. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

194 Οι προτάσεις της διαχειριστικής αρχής είναι σύμφωνες με την πιο πρόσφατη πρόταση της Ε.Ε. για την αναθεώρηση των Οδηγιών ΤΕΝ-Τ (COM(2011) 650/2) και εναρμονίζεται με το όραμα της Ε.Ε. προς ένα σύστημα μεταφορών ανταγωνιστικό και επαρκές σε πόρους, όπως αυτό εκφράζεται από την τελευταία Λευκή Βίβλο- Οδικό χάρτη προς μια Ενιαία Ευρωπαϊκή Περιοχή Μεταφορών (COM(2011) 144 final). Το μέλλον του TEN-T θα αποτελείται από ένα διπλό επίπεδο δομής δικτύου, αποτελούμενο από ένα δίκτυο ευρύ και ένα βασικό. Το ευρύ δίκτυο αντιπροσωπεύει το διευρυμένο στρώμα του ΤΕΝ-Τ και περιλαμβάνει συνδέσεις με την ενδοχώρα και κόμβους συνδυασμένων μέσων προκειμένου να ενδυναμώσει τους συνδέσμους υποδομής μεταξύ των Κρατών Μελών και των χωρών εκτός Ε.Ε. Αποτελείται από στοιχεία κάθε μεταφορικού μέσου σιδηροδρομικά, οδικά, εσωτερικών υδάτων, εναέρια, θαλάσσια, καθώς και διασυνδέσεις με συνδυασμό μέσων και τις αντίστοιχες πληροφορίες, μαζί με συστήματα διαχείρισης. Το βασικό δίκτυο είναι ένα υποσύνολο του ευρέως δικτύου, για να αντιπροσωπεύσει τους πιο σημαντικούς στρατηγικούς κόμβους και συνδέσμους της ΤΕΝ-Τ στην επικράτεια των Κρατών Μελών της Ε.Ε. Είναι συνδυασμός πολλών μέσων, δηλαδή περιλαμβάνει όλα τα μέσα μεταφορών και διασυνδέσεων αυτών, καθώς και τα ανάλογα συστήματα διαχείρισης των μετακινήσεων. Στην Ευρώπη, η σύλληψη των MoS αποσκοπεί στην εισαγωγή νέων αλυσίδων logistics βασισμένες κυτίως στις θάλασσιες μεταφορές και τον συνδυασμό μέσων η οποία αναμένεται μεσοπρόθεσμα να επιφέρει δομική αλλαγή στην οργάνωση των μεταφορών. Αυτές οι αλυσίδες θα είναι βιώσιμες και πιο αποτελεσματικές εμπορικά συγκριτικά με τις οδικές μεταφορές μέσω της ενδοχώρας. Επομένως, οι MoS θα βελτιώσουν την πρόσβαση στις αγορές σε όλη την Ευρώπη και θα ανακουφίσουν το υπερφορτωμένο ευρωπαϊκό οδικό σύστημα. Η Ελλάδα χωροταξικά τοποθετημένη στα όρια της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποτελεί το σημείο εξόδου αλλά και εισόδου των διευρωπαϊκών διαδρόμων (ΤΕΝ-Τ) και το μεταφορικό σύνδεσμο της Ε.Ε. προς την Ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή. Βασικοί άξονες σιδηροδρομικοί και οδικοί, τα λιμάνια της Θεσσαλονίκης, του Πειραιά, της Ηγουμενίτσας, της Πάτρας καθώς και των νησιών, περιλαμβάνονται στο βασικό ή στο ευρύ δίκτυο. Ειδικότερα, η γεωγραφική θέση των νησιών του Αιγαίου καθίσταται ιδιαίτερα στρατηγική ως «σταυροδρόμι» στη διαχείριση των εμπορευματικών ροών και διαμετακόμισης. Καθοριστικό ρόλο στις διαπιστούμενες εξελίξεις έχει διαδραματίσει το ευρύτερο πλαίσιο γεωπολιτικών αλλαγών στην περιοχή: απελευθέρωση εθνικών οικονομιών και παγκοσμιοποίηση, διεθνείς συμφωνίες, δομικές αλλαγές στα συστήματα βιομηχανικής παραγωγής και διακίνησης. Στο πλαίσιο αυτό και με δεδομένη την οικονομική κρίση που γνωρίζει, η «περιφερειακή» ναυτιλιακή βιομηχανία αναδιοργανώνεται, ώστε να ανταποκριθεί στα νέα δεδομένα. Στη διαδικασία αυτή συμβάλλει ιδιαίτερα και η Ευρωπαϊκή Πολιτική Μεταφορών, ενθαρρύνοντας με διάφορες δράσεις την ανάπτυξη της ναυτιλίας κοντινών αποστάσεων (short sea shipping). Η πολιτική αυτή, πέραν των αναγκών υποστήριξης του υφιστάμενου θαλάσσιου μεταφορικού έργου, αποτελεί και έναν από τους βασικούς πυλώνες για την ανάπτυξη των συνδυασμένων μεταφορών. Αφετηρία της πολιτικής αυτής είναι η κυρίαρχη θέση των ηπειρωτικών οδικών μεταφορών και η ανάγκη για εκτροπή μέρους της κίνησης από τις οδικές μεταφορές σε άλλα μέσα, με στόχο τη μείωση του «κοινωνικού» κόστους (ή «εξωτερικού» κόστους), που αυτές προκαλούν. Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

195 Σε αυτή τη συγκυρία, είναι ιδιαίτερα σημαντικό να βελτιωθεί η συνδεσιμότητα των νησιών με την ηπειρωτική χώρα, η διασύνδεση των νησιών μεταξύ τους και η προσπελασιμότητα μέσα στα νησιά. Η βελτίωση της συνδεσιμότητας των νησιών του Βορείου Αιγαίου με την ενδοχώρα (ηπειρωτική χώρα) είναι επιτακτική, καθώς μέσω αυτής θα αξιοποιηθεί περισσότερο η στρατηγική τους θέση ως τμήμα των θαλάσσιων διευρωπαϊκών δικτύων μεταφορών, θα προωθηθεί η δημιουργία νέων κόμβων διεθνούς εμβέλειας, και θα μπορέσει να ενισχυθεί η τοπική οικονομία μέσα από την αύξηση της επιχειρηματικότητας και του τουρισμού. Προκειμένου να επιτευχθεί ο παραπάνω στόχος, όσον αφορά τις πύλες εισόδου και εξόδου των νησιών (αεροδρόμια και λιμάνια), σε πολλές περιπτώσεις είναι απαραίτητη είτε η επέκταση/βελτίωση των υφιστάμενων υποδομών είτε η μετεγκατάστασή τους προκειμένου να μπορέσουν να ανταποκριθούν στις νέες συνθήκες (νέοι τύποι πλοίων, νέα ζήτηση, κλπ.), ενώ είναι απαραίτητη και η αναθεώρηση/πύκνωση των υφιστάμενων συνδέσεων (ακτοπλοϊκών και αεροπορικών) έτσι ώστε να ανταποκρίνονται στις ανάγκες των κατοίκων και επιχειρηματιών των νησιών καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Η σημαντικότερη απειλή ως προς το τελευταίο είναι ο μειωμένος ανταγωνισμός που υφίσταται στις αεροπορικές και ακτοπλοϊκές συνδέσεις, ο οποίος συνοδεύεται μεταξύ άλλων από αυξημένο κόστος μετακίνησης. Εξίσου σημαντική είναι η βελτίωση της διασύνδεσης των νησιών μεταξύ τους, καθώς παρατηρείται ανεπάρκεια τόσο ακτοπλοϊκών όσο και αεροπορικών συνδέσεων, ενώ και το μεταφορικό κόστος είναι υψηλό σε αντίθεση με το επίπεδο εξυπηρέτησης που σε πολλές περιπτώσεις είναι χαμηλό. Επίσης θα πρέπει να σημειωθεί η απουσία συνδυασμένων μεταφορών τόσο όσον αφορά τις επιβατικές όσο και τις εμπορευματικές μετακινήσεις., μέρος της οποία οφείλεται και στην ελλιπή διασύνδεση των νησιών. Επιπλέον, η ανεπάρκεια συνδέσεων, που εντείνεται κατά τους χειμερινούς μήνες, έχει ως αποτέλεσμα την απομόνωση ειδικότερα των μικρότερων σε μέγεθος και πληθυσμό νησιών και την αδυναμία εκμετάλλευσης των ευκαιριών που υφίστανται λόγω της χωρικής τους θέσης (διευρωπαϊκά δίκτυα μεταφορών). Η ανάπτυξη ενός συστήματος για τη βελτιστοποίηση της συνδεσιμότητας των νησιών του Αιγαίου (ακτοπλοϊα και αεροπλοϊα) με την ενδοχώρα και των νησιών μεταξύ τους, σε συνδυασμό με την βελτίωση των πυλών εισόδου/εξόδου (λιμάνια και αεροδρόμια) θα συμβάλλει καθοριστικά στην αξιοποίηση των δυνατών σημείων και των ευκαιριών που υφίστανται λόγω της καίριας θέσης των νησιών. Επίσης, ιδιαίτερα σημαντικο τόσο για την ευημερία των κατοίκων των νησιών όσο και για την περαιτέρω ανάπτυξή τους (π.χ προσέλκυση πληθυσμού, επιχειρήσεων, τουριστική ανάπτυξη, κλπ.) και την προώθηση των συνδυασμένων μεταφορών, είναι η βελτίωση της προσβασιμότητας μέσα στα νησιά, ώστε να επιτυγχάνεται εύκολη πρόσβαση τόσο μεταξύ των εσωτερικών ζωνών, όσο και με τις πύλες εισόδου και εξόδου (λιμάνια και αεροδρόμια) και άλλων ειδικού ενδιαφέροντος ζωνών (νοσοκομεία, διοικητικά/οικονομικά κέντρα, κλπ.). Ειδικότερα, είναι απαραίτητη η περαιτέρω ανάπτυξη του οδικού δικτύου σε περιοχές που δεν είναι προσβάσιμες, η προώθηση των εναλλακτικών μορφών μετακίνησης (π.χ ποδήλατο, περπάτημα) μέσα από την ανάπτυξη ποδηλατοδρόμων και τη δημιουργία πεζοδρομίων (όπου δεν υφίστανται) ή την διαπλάτυνση τους, και η ενίσχυση της δημόσιας συγκοινωνίας, μέσα από την χρησιμοποίηση μικρών λεωφορείων, συστημάτων bus on demand, κλπ.. Τα παραπάνω θα συμβάλλουν στην μείωση της κυκλοφοριακής συμφόρησης που παρατηρείται στα κέντρα Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

196 (πόλεις) των νησιών και στις πύλες εισόδου/εξόδου ιδίως κατα τους θερινούς μήνες, ενώ θα συμβάλλει σημαντικά και στην τουριστική τους ανάπτυξη. Η βελτίωση των προαναφερθέντων παραμέτρων του μεταφορικού συστήματος των νησιών του Βορείου Αιγαίου, θα συνεισφέρει μεταξύ άλλων: Στη μείωση του εξωτερικού μεταφορικού κόστους, συνεισφέροντας στην προστασία του περιβάλλοντος και την ασφάλεια των μεταφορών. Στην αποφυγή περιφερειακών ανομοιοτήτων, την ενίσχυση της προσβασιμότητας και την υποστήριξη της περιφερειακής ανάπτυξης. Στην προώθηση «πράσινων» πολιτικών μέσω της χρήσης των ολοκληρωμένων υποδειγμάτων για χρήση της γης, της μεταφοράς, του αντίκτυπου στο περιβάλλον και την κατανάλωση ενέργειας. Στην προώθηση της συνδυασμένης χρήσης μέσων (intermodality) και της ναυτιλίας κοντινών αποστάσεων για μετακίνηση επιβατών και αγαθών. Στην υποστήριξη περιφερειακών, εθνικών και ευρωπαϊκών στρατηγικών και αποφάσεων για τη διαχείριση ροών φορτίων που περιλαμβάνουν σταθμούς transit και στην προώθηση προχωρημένων εφοδιαστικών λύσεων, δημιουργώντας έτσι νέα προστιθέμενη αξία. Ευρυζωνικότητα Ο ευρύς ορισμός της έννοιας της ευρυζωνικότητας περιλαμβάνει το προηγμένο, το εφικτό και το καινοτόμο από άποψη πολιτική, κοινωνική, οικονομική και τεχνολογική. Αποτελεί ένα περιβάλλον, το οποίο αποτελείται από: την παροχή γρήγορων συνδέσεων στο Διαδίκτυο, την κατάλληλη δικτυακή υποδομή, τη δυνατότητα του πολίτη να επιλέγει, και το κατάλληλο ρυθμιστικό πλαίσιο αποτελούμενο από πολιτικές, μέτρα, πρωτοβουλίες, άμεσες και έμμεσες παρεμβάσεις, οι οποίες είναι αναγκαίες για την ενδυνάμωση της καινοτομίας αλλά και για την προστασία του ανταγωνισμού. Η σημασία της ευρυζωνικότητας μπορεί να καταδειχθεί από δηλώσεις αξιωματούχων όπως ο Επίτροπος της FCC στην Αμερική, Michael Copps, ο οποίος τον Αύγουστο του 2003 είχε αναφέρει πως «Τα ευρυζωνικά δίκτυα θα είναι για τον 21ο αιώνα τόσο κριτικής σημασίας όσο ήταν για τον 19ο αιώνα οι δρόμοι, τα κανάλια και οι σιδηροδρομικές γραμμές και για τον 20ο αιώνα τα τηλεπικοινωνιακά δίκτυα και τα ταχύτατα μέσα μαζικής μεταφοράς.» Ακόμα, σχετική τοποθέτηση είχε και ο δήμαρχος του Σαν Φρανσίσκο σε πρόσφατες δηλώσεις τονίζοντας ότι «Όπως το φως και το νερό, το ασύρματο δίκτυο πρέπει να γίνει μέρος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων». Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ενδεικτικές είναι οι δηλώσεις αφενός της αρμόδιας Επιτρόπου για την «Κοινωνία της Πληροφορίας» και τα μέσα ενημέρωσης, Viviane Reding,η οποία τον Ιούνιο 2005 είχε αναφέρει πως «Στόχος μας είναι μέχρι το 2010, να είναι συνδεδεμένα τα μισά ευρωπαϊκά νοικοκυριά σε ευρυζωνικά δίκτυα με ταχύτητες τουλάχιστον 10 Megabit το δευτερόλεπτο, επιτρέποντας έτσι την πρόσβαση σε πλούσιες μορφές επικοινωνίας, Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

197 όπως το video.» και αφετέρου του πρώην Επιτρόπου, αρμόδιου για την Κοινωνία της Πληροφορίας, Erkki Liikanen ο οποίος είχε αναφέρει πως «Oι ευρυζωνικές υποδομές και υπηρεσίες είναι σήμερα τόσο σημαντικές για την οικονομία, όσο υπήρξε και ο ηλεκτρισμός. Ακόμη και αν δεν καταλαβαίνουμε τη σημασία τους ας το κάνουμε. Θα το αντιληφθούμε όταν τελειώσουμε.» Η τάση διάδοσης της χρήσης ευρυζωνικών δικτύων αποκαλύπτεται πέρα από τους διακηρυγμένους στόχους που έχουν πλέον ενεργά μπει στην ατζέντα των πολιτικών και από δεδομένα, σύμφωνα με τα οποία δυο στους πέντε Αμερικανούς διαθέτουν πλέον ευρυζωνική πρόσβαση στο Internet, ανεβάζοντας έτσι το ποσοστό στο 42% του συνολικού πληθυσμού (Nilsen/Netratings). Στις ΗΠΑ αποτελούσε στόχο να έχει μέχρι το 2010, το 62% των νοικοκυριών γρήγορη πρόσβαση στο διαδίκτυο, κάτι που μεταφράστηκε σε σχεδόν 71 εκατομμύρια γρήγορες συνδέσεις (Forrester Research). Η Ευρώπη ακολουθεί στη δεύτερη θέση της παγκόσμιας κατάταξης του αριθμού των χρηστών που χρησιμοποιούν ευρυζωνικές συνδέσεις (World Broadband Statistics: Q1 2005), με 40 εκατομμύρια συνδέσεις σήμερα, παρουσιάζοντας αύξηση κατά 70% σε σχέση με τα αντίστοιχα περσινά μεγέθη (World Broadband Statistics: Q1 2005). Σχεδόν τα μισά από τα νοικοκυριά στη Δυτική Ευρώπη, απέκτησαν ευρυζωνικές συνδέσεις μέχρι το 2010, με την Ολλανδία και τις Σκανδιναβικές χώρες να αποτελούν πρωτοπόρους του πεδίου (Forrester Research). Θα πρέπει να σημειωθεί πως παρουσιάστηκε αύξηση κατά ποσοστό 67% στην ανάπτυξη των wireless hotspots στην Ευρώπη το πρώτο εξάμηνο του έτους. Το 34% αυτών βρίσκεται στη Βρετανία, η οποία είναι μακράν πρώτη σε αυτόν τον τομέα, ακολουθούμενη από τη Γερμανία και τη Γαλλία. Στη Σκωτία, μέχρι το τέλος του 2005, κάθε σπίτι σε οποιοδήποτε σημείο της χώρας και αν βρισκόταν είχε αποκτήσει ευρυζωνική πρόσβαση στο διαδίκτυο. Αξίζει να σημειωθεί πως η γρήγορη πρόσβαση στο διαδίκτυο αναπτύσσεται με ταχύτατους ρυθμούς στη Βρετανία, ενώ ενδεικτικό αυτού είναι πως οι συνδέσεις γρήγορου Ίντερνετ (Καλωδιακού και ADSL) ξεπέρασαν για πρώτη φορά τις παραδοσιακές PSTN συνδέσεις. Συγκεκριμένα, έφτασαν τα 8,1 εκατομμύρια τον Ιούνιο, έναντι 7,5 εκατομμυρίων PSTN συνδέσεων (Ofcom). Χάρη σε κρατικές επιχορηγήσεις πολλών εκατομμυρίων λιρών, η ευρυζωνική πρόσβαση στο διαδίκτυο ήταν διαθέσιμη για κάθε τηλεφωνικό κέντρο της χώρας στο τέλος του 2005 (Forrester Research). Κάνοντας μία σύντομη επισκόπηση των σχετικών βημάτων παγκοσμίως, θα βρούμε τη Νότια Κορέα στην πρώτη θέση μεταξύ των 30 χωρών-μελών του ΟΟΣΑ, όσον αφορά στη διείσδυση των ευρυζωνικών υπηρεσιών, η οποία σ αυτή τη χώρα φτάνει το 25% (World Broadband Statistics: Q1 2005). Την ακολουθούν, σε μικρή απόσταση τρεις ευρωπαϊκές χώρες, ονομαστικά η Ολλανδία, η Δανία και η Ισλανδία, ενώ ο Καναδάς συμπληρώνει την πρώτη πεντάδα (World Broadband Statistics: Q1 2005). Η γειτονική Τουρκία κατάφερε να αυξήσει τον αριθμό των ευρυζωνικών συνδέσεων κατά 150%, ενώ η Ταϊλάνδη κατά 23.8% με νέες γραμμές τον τελευταίο χρόνο (World Broadband Statistics: Q1 2005). Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο

198 Εικόνα 1: Κατάταξη των χωρών της Ε.Ε. με βάση τον αριθμό των ευρυζωνικών συνδέσεων (1/1/2005) Πηγή: Παρατηρητήριο για την ΚτΠ Εικόνα 2: Σχετική διείσδυση της ευρυζωνικότητας στην ΕΕ των 15 Πηγή: Παρατηρητήριο για την ΚτΠ 30 Σήμερα είναι 27 (συν Βουλγαρία και Ρουμανία). Π1: Έκθεση Στρατηγικής της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο