Η νομική προσωπικότητα των θρησκευτικών κοινοτήτων σε χώρες της Ευρώπης *

Transcript

1 Η νομική προσωπικότητα των θρησκευτικών κοι σε χώρες της Ευρώπης * της ρ. Αλτάνας Φίλου-Πατσαντάρα Επιστημονικής συνεργάτιδος του Ινστιτούτου Max-Planck για ημόσιο ιεθνές και Συγκριτικό ίκαιο, Xαϊδελβέργη/Βρυξέλλες Ι. Θρησκευτικές Κοινότητες και η σχέση τους με το Κράτος Τα τελευταία 20 χρόνια έχει ξεκινήσει, στον ευρω παϊκό χώρο, μια νέα θεώρηση θεσμών και αξιών σχε τικά με την απόλυτη ισχύ των θεμελιωδών δικαιω μάτων του ανθρώπου και τη σχέση τους με ορισμέ νες παραδόσεις και θρησκευτικά κατεστημένα. Αυτή η διαδικασία αφορά κυρίως σε εκκλησίες και χριστια νικές θρησκευτικές κοινότητες, χωρίς να παραγνωρί ζεται η επίδραση του μουσουλμανικού και του εβραϊ κού στοιχείου στον ευρωπαϊκό χώρο και το ερώτημα, που τίθεται είναι, πώς θα μπορέσουν αυτές να συ νεχίσουν να συνυπάρχουν ειρηνικά εφαρμόζοντας τη χριστιανική διδασκαλία και τα ανθρώπινα δικαιώ ματα στις σχέσεις μεταξύ τους 1. Η πολιτιστική ταυ τότητα της Ευρώπης δεν εξαντλείται μόνο στο πα ρελθόν της, αλλά εκφράζεται και σ αυτό που είναι σήμερα, δηλ. μία πολιτική ένωση, η οποία λειτουργεί με αξίες διαχρονικές και σταθερές, όπως αυτή της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, δραστηριοποιού νται θρησκευτικές ομάδες, οι οποίες δεν είναι κατ ανάγκην νέες θρησκευτικές κινήσεις, αλλά συνδέονται συχνά, δογματικά, με τις μεγάλες εκκλησίες σε κά ποιον άλλον γεωγραφικό χώρο της Ευρώπης. Η πα ρούσα εργασία αφορά κυρίως σ αυτές τις «γνω στές» 2 θρησκείες και όχι στον μακρύ κατάλογο των (*) Το κείμενο αυτό αφιερώνεται στη μνήμη του Γιώργου Παπαδημητρίου για τα χρόνια , που διετέλεσε επιστημονικός συνεργάτης του Ινστιτούτου Max-Planck στη Χαϊδελβέργη. (1) Βλ. Patrick Michel, Religion, Identités Nationales, Identité Européenne, σε: Religion(s) et identité(s) en Europe. L épreuve du pluriel, Antonela Capelle-Pogâcean/Patrick Michel/Enzo Pace (επιμ.), Paris 2008, σ. 313 επ., όπου ο συγγραφέας παρουσιάζει τις κοινές προσπάθειες από τα κράτημέλη και την ΕΕ, σε θέματα θρησκείας. (2) Γνωστές με την έννοια, τόσο ως προς το δόγμα όσο και ως προς την τελετουργία, δηλ. να είναι προσιτές στο ευρύ κοινό και η είσοδος σ αυτές να μην προϋποθέτει κάποια «μύηση». λιγότερο γνωστών ή νέων θρησκειών που υπάρχουν σήμερα στον ευρωπαϊκό χώρο. Σχεδόν σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, το νομικό τους καθεστώς έχει ρυθμιστεί, ώστε η σχέση τους με την πολιτεία να μην προσκρούει σε εμπόδια που αναστέλλουν την πορεία ή την προσπάθεια για την ειρηνική συνύπαρξη όλων των πολιτών, ανεξαρτήτως των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων. Είναι σχετικά ανώδυνη η διακήρυξη προστασίας της θρησκευτικής ελευθερίας, ως ατομικό δικαίωμα, όμως η ελευθερία να την ασκεί κανείς ομαδικά με άλ λους μαζί, στην πράξη, δεν είναι πάντα εύκολη υπό θεση. Αλλά αυτή ακριβώς η πτυχή της θρησκευτι κής ελευθερίας είναι σημαντική για την κοινωνία, για τις επιδράσεις που αυτή δέχεται, για παράδειγμα, από τις διάφορες θρησκευτικές κοινότητες, που την αποτελούν. Αν μια θρησκευτική κοινότητα έχει την ελευθερία από το κράτος και μπορεί να οργανωθεί, όπως εκείνη το επιθυμεί και ταιριάζει στο θρησκευτικό της πι στεύω, υπακούοντας βεβαίως σε νόμους, που είναι αναγκαίοι σε μια δημοκρατική κοινωνία και δεν προ σβάλλουν τα χρηστά ήθη ή αν το κράτος οφείλει να προσφέρει το ίδιο για όλους κοινό νομικό πλαίσιο, είναι κάποια από τα ερωτήματα. Τα διαφορετικά καθεστώτα στον ευρωπαϊκό χώρο στις σχέσεις κράτους και εκκλησίας οδηγούν και σε ανάλογη θεώρηση για τη νομική προσωπικότητα των θρησκευτικών κοι. ΙΙ. Συνταγματικές και άλλες διατάξεις των σχέσεων κράτους και θρησκευτικών κοι σε χώρες της Ευρώπης Στα νομικά συστήματα των χωρών της Ευρώπης βρίσκονται πλήθος διατάξεων τόσο συνταγματικών όσο και του απλού νομοθέτη, οι οποίες αναφέρονται στη ρύθμιση των σχέσεων των διαφόρων θρησκευτι 552 Εφημ - 4/2012

2 κών, κυρίως χριστιανικών, κοι και του κρά τους, στο οποίο αυτές δραστηριοποιούνται. Οι κοινές ιστορικές ρίζες και οι κοινές χριστιανι κές αξίες, στον ευρωπαϊκό χώρο, γίνονται πρόσφορο έδαφος για μια πρώτη συγκριτική θεώρηση. Είθισται να ταξινομούνται τα κράτη σε τρεις κυ ρίως κατηγορίες, όσον αφορά στις σχέσεις τους με τις εκκλησίες 3. Στην πρώτη κατηγορία, ανήκουν κράτη με καθεστώς πλήρους χωρισμού κράτους και εκκλη σίας, όπως είναι για παράδειγμα η Γαλλία και η Ολ λανδία. Στη δεύτερη κατηγορία, ανήκουν κράτη με κα θεστώς σχετικού χωρισμού κράτους και εκκλησίας, όπως είναι η Γερμανία, η Αυστρία, η Ισπανία και οι Χώρες της Βαλτικής. Τέλος, στην τρίτη κατηγορία, ανήκουν κράτη, όπως το Ηνωμένο Βασίλειο, η Δανία, η Μάλτα και η Ελλάδα, τα οποία έχουν, συνταγματι κώς κατοχυρωμένη, κρατική εκκλησία ή επικρατούσα θρησκεία. Στην περίπτωση των θρησκευτικών κοι, η ταξινόμηση των κρατών σε παρόμοιες κατηγορίες δεν είναι εύκολη, γιατί δεν υπάρχουν σε όλες τις χώρες ακριβείς συνταγματικές ή άλλες διατάξεις για θρη σκευτικές κοινότητες, αλλά και όταν υπάρχουν, στην πράξη διαπιστώνεται συχνά η σχετικότητά τους. Στην Πορτογαλία, για παράδειγμα, ισχύει, σύμ φωνα με το Σύνταγμα της χώρας, το καθεστώς του απόλυτου χωρισμού κράτους εκκλησίας θρησκευ τικών κοι, αλλά στην πράξη ούτε απόλυτη ισότητα μεταξύ τους υπάρχει αλλά ούτε και απόλυ τος χωρισμός κράτους και εκκλησίας. Στην «εκκοσμι κευμένη» Γαλλία, το κράτος ενισχύει οικονομικά, στο πλαίσιο της πολιτιστικής ανάπτυξης, εκκλησιαστικά κτίρια σε τέτοιον βαθμό, που στη Γερμανία του «σχε τικού χωρισμού» δεν θα ήταν επιτρεπτό. Έτσι, ο ευρωπαϊκός χώρος, όσον αφορά στις θρη σκευτικές κοινότητες, μοιάζει μάλλον με φάσμα χρω μάτων, χωρίς τη δυνατότητα ταξινόμησης σε κατη (3) Βλ. W. Brugger, On the Relationship between Structural Norms and Constitutional Rights in Church-State-Relations, σε: Religion in the Public Sphere: A Comparative Analysis of German, Israeli, American and International Law, W. Brugger/M. Karayanni (επιμ.), Beiträge zum ausländischen öffentlichen Recht und Völkerrecht 190, σ. 21 επ., 31 επ., ο οποίος αναφέρεται σε έξι συστήματα χωρισμού Κράτους Εκκλησίας, ήτοι: επιθετικής αντιπαλότητας (aggressive animosity), απόλυτου χωρισμού στη θεωρία και στην πράξη (strict separation in theory and practice), απόλυτου χωρισμού στη θεωρία και καθυπόταξης στην πράξη (strict separation in theory and accommodation in practice), χωρισμού και συνεργασίας (division and cooperation), τυπικής σύνδεσης εκκλησίας και κράτους (formal unification of church and state), ουσιαστικής σύνδεσης εκκλησίας και κράτους (material unification of church and state). γορίες. Δεν υπάρχει ένας κοινώς αποδεκτός ορισμός, στα νομικά συστήματα των χωρών, για το πότε ένα σωματείο είναι θρησκευτική κοινότητα, ούτε με ποια κριτήρια γίνεται ο διαχωρισμός. Δεν υπάρχει ένα κοινό σύστημα οργάνωσης, αλλά ούτε και το νο μικό καθεστώς που διέπει τις θρησκευτικές κοινότη τες είναι παντού το ίδιο. Η μεταχείρισή τους από το κράτος και τα όργανά του εξαρτάται από τη θέση που ο συνταγματικός ή ο απλός νομοθέτης κάθε κράτους τους αποδίδει, όπως και από τον τρόπο που τις μεταχειρίζεται, αν δηλαδή το κράτος εφαρμόζει την αρχή της ισότητας απένα ντί τους ή αν επιβάλλει κανόνες, οι οποίοι επιτρέ πουν διακρίσεις. Σε όποια συνταγματικά κείμενα των ενδεικτικά επιλεγομένων κρατών υπάρχουν ειδικές διατάξεις, που αφορούν στις σχέσεις των θρησκευτικών κοινο τήτων με το κράτος θα δοθεί ιδιαίτερη βαρύτητα. Θα αναζητηθεί δε η βούληση του απλού νομοθέτη προς σύγκριση. Α. Σε χώρες με καθεστώς χωρισμού κράτους εκκλησίας 1. Γαλλία Θεωρείται ως η κατ εξοχήν «εκκοσμικευμένη» (laϊque) χώρα, όπου ισχύει το καθεστώς του χωρι σμού κράτους και εκκλησίας, ή όπως συνηθίζεται από πολλούς σήμερα να λέγεται, το καθεστώς της «θετι κής ουδετερότητας» 4. Ιστορικά, η Γαλλία είναι μια χώρα με ιδιαίτερη μεν παράδοση στον καθολικισμό, αλλά συγχρόνως και με ιδιαίτερη κοινωνική εχθρότητα απέναντι στον κλήρο. Σήμερα, 80% των πολιτών δηλώνουν καθολικοί κατά το θρήσκευμα, εν τούτοις λιγότεροι από το 15% ομο λογούν ότι πηγαίνουν την Κυριακή στην Εκκλησία 5. Σύμφωνα με το ισχύον Σύνταγμα 6, δεν αναγνωρί ζεται καμιά θρησκεία, ως κρατική, ή κυρίαρχη, ή επί (4) Βλ. B. Basdevant-Gaudemet, Staat und Kirche in Frankreich, σε: G. Robbers (επιμ.), Staat und Kirche in der Europäischen Union, 2η έκδ., Baden-Baden 2005, σ. 175 (5) Η δεύτερη σε μέγεθος θρησκευτική κοινότητα είναι η μουσουλμανική (περίπου ), ενώ ακολουθούν η Προτεσταντική Εκκλησία, η Ορθόδοξος Εκκλησία, η Εβραϊκή Κοινότητα και διάφορες άλλες μικρότερες, κυρίως ανατολικών θρησκειών. (6) Άρθρο 1 του ισχύοντος γαλλικού Συντάγματος, σε: Verfassungen der EU-Mitgliedstaaten, Α./Ch. Kimmel (επιμ.), 6η έκδοση, Μόναχο 2005, σ. Εφημ - 4/

3 σημη. Το νομικό καθεστώς των θρησκευτικών κοινο τήτων εντούτοις ήταν πάντα στενά συνδεδεμένο με την ιστορία. Μετά τη διακοπή των διπλωματικών σχέσεων του γαλλικού κράτους με το Βατικανό, το 1904, θεμελιώθηκε με νόμο, στις 9 Δεκεμβρίου 1905, το καθεστώς του χωρισμού κράτους και εκκλησίας, που ισχύει μέχρι σήμερα 7. Οι εκκλησίες έπαψαν πια να επηρεάζουν τη δημόσια ζωή και κάθε θρησκευτικό συναίσθημα περιορίστηκε στον ιδιωτικό χώρο. Σύμ φωνα με το άρθρο 19 του νόμου αυτού, ορίζεται για τις ενώσεις, «associations cultuelles», ότι οφείλουν να ακολουθούν μόνο θρησκευτικούς σκοπούς 8. Το κρά τος δεν υποχρεούται να εκχωρήσει ειδική νομική υπό σταση στα θρησκεύματα, πέραν αυτής, που ορίζεται γενικά από τους νόμους για τους κάθε είδους οργα νισμούς και ενώσεις, ιδιωτικού δικαίου. Μόνο σε δύο γαλλικές περιοχές, της Αλσατίας και της Λωρραίνης δεν ισχύει αυτό, επειδή την εποχή της ψήφισης του νόμου δεν αποτελούσαν μέρος της γαλ λικής επικράτειας. Το 1924 αναγνωρίστηκε με νόμο η ιδιαιτερότητα των δύο αυτών περιοχών και η κατο χύρωση στην επικράτειά τους, τεσσάρων «αναγνω ρισμένων θρησκευτικών κοι», της Ρωμαιοκα θολικής Εκκλησίας, δύο Προτεσταντικών Εκκλησιών και της Εβραϊκής Κοινότητας, με τη μορφή νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου 9. Όλες οι άλλες θρη σκευτικές κοινότητες έχουν το καθεστώς της μη ανα γνωρισμένης θρησκευτικής κοινότητας και με αίτησή τους μπορούν να ζητήσουν την καταχώρησή τους, ως σωματεία, κατά το αστικό δίκαιο. Το κράτος οφείλει, εν ονόματι της ισότητας, να πα ρέχει τα ίδια δικαιώματα σε όλα τα θρησκεύματα να ασκούν ελεύθερα τα της λατρείας τους και στον κα θένα να έχει ελεύθερη πρόσβαση σε εκδηλώσεις του θρησκεύματος της επιλογής του. Το ερώτημα είναι αν τίθενται όρια κι από ποιον φορέα στον προσδιορισμό των κριτηρίων για την απρόσκοπτη λειτουργία εκκλησιών, θρησκευτικών κοι και παρόμοιων οργανισμών, που ούτως ή άλλως δραστηριοποιούνται στη χώρα. Πρακτικά αποφασίζουν τα δικαστήρια (Conseil d Etat, Cour de Cassation) από περίπτωση σε περίπτωση, αν ένας ορ γανισμός ή ένωση προσώπων έχει θρησκευτικό χα ρακτήρα ή όχι και, κατά συνέπεια, αν θα εφαρμο στούν οι ανάλογες διατάξεις. Αλλά ακόμη και στη Γαλλία της συνταγματικής ουδετερότητας, για την κάθε εκκλησία ή θρησκευτική κοινότητα υπάρχει ένα νομικό καθεστώς, κατά περίπτωση, σύμφωνα με το οποίο αυτές υφίστανται και λειτουργούν 10. Κάθε θρη σκευτική κοινότητα έχει το θεμελιώδες δικαίωμα να απαιτήσει τη νομική της υπόσταση, τουλάχιστον σύμ φωνα με τις διατάξεις του ιδιωτικού δικαίου. Η Καθολική Εκκλησία, αφού απέρριψε από την αρχή το καθεστώς, ως «πολιτιστικός σύλλογος» (associa tion culturelle), που επέβαλε το κράτος για όλες τις θρησκευτικές κοινότητες, λειτουργεί ως «association diocésaines», όπως όρισε το 1924 ο ίδιος ο Πάπας Πορτογαλία Το Σύνταγμα της Πορτογαλίας 12 δεν κάνει ανα φορά σε καμιά θρησκεία, αλλά κατοχυρώνει την ελευ θερία της συνείδησης, τη θρησκευτική ελευθερία και την ελευθερία άσκησης της λατρείας για όλους τους πολίτες (άρθ. 41 παρ. 1). Θεσπίζει δε ρητά το καθε στώς χωρισμού κράτους, εκκλησίας και θρησκευτι κών κοι (άρθ. 41 παρ. 4). Το κράτος και τα όργανά του απέχουν πλήρως από πάσης φύσεως θρησκευτικές πράξεις, τελετές και κυβερνητικές εκ δηλώσεις με θρησκευτικό χαρακτήρα. Από την άλλη, απαγορεύεται και η ανάμιξη των εκκλησιών και των θρησκευτικών κοι σε υποθέσεις του κράτους. Η Καθολική Εκκλησία εξακολουθεί, για λόγους ιστο ρικούς, να είναι η κυρίαρχη εκκλησία στην Πορτογα 170. Στην ελληνική γλώσσα και για τις επόμενες αναφορές, βλ. Κ. Μαυριά/Α. Παντελή, Συνταγματικά Κείμενα, Ελληνικά και Ξένα, Αθήνα - Κομοτηνή, 3η έκδ (7) Βλ. αναλυτικά, J.-P. Durand, Das französische Trennungsgesetz von 1905 und seine Folgen, σε: Die Trennung von Staat und Kirche, Essener Gespräche zum Thema Staat und Kirche, Τεύχος 40, Münster, 2007, σ. 5 επ., Ch. Walter, Religionsverfassungsrecht, in vergleichender und internationaler Perspektive, Mohr Verlag 2006, σ (8) «Ces associations (les associations formées pour subvenir aux frais, à l entretien et à l exercice public d un culte) devront avoir exclusivement pour objet l exercice d un culte ( ).» (9) Λεπτομέρειες βλ. R. Metz, Églises et État en France, Paris 1977, σ. 110 επ.. (10) Με νομοθετική διάταξη από , η οποία ρυθμίζει γενικά το δίκαιο των ενώσεων, σε συνδυασμό με τις διατάξεις του νόμου από το 1905, ο οποίος προέβλεπε τη δημιουργία των «associations culturelles», όπου και θα μεταβιβαζόταν η τυχόν περιουσία των καταργηθέντων θρησκευτικών ενώσεων. Στο άρθρο 19 ορίζεται ότι όλοι αυτοί οι σύλλογοι θα πρέπει να έχουν αποκλειστικά κοινωφελείς/πολιτιστικούς σκοπούς και, σε καμία περίπτωση, να μη λαμβάνουν οικονομική ενίσχυση από κανέναν κρατικό φορέα. Στην πράξη, όμως, συμβαίνει συνήθως το αντίθετο, βλ. Ch. Walter, (σημ. 7), σ. 220 επ.. Για το κείμενο των νόμων, βλ. S. Berlingo (επιμ.), Code Européen Droits et Religions, 1ος Τόμος, Μιλάνο 2001, σ. 153 επ. και 196 επ. (για την Αλσατία). (11) J.-P. Durand, (σημ. 7) σ. 7 επ.. (12) Verfassung der Republic Portugal σε: Verfassungen der EU-Mitgliedstaaten, Α./Ch. Kimmel (επιμ.), 6η έκδοση, Μόναχο 2005, σ Εφημ - 4/2012

4 λία και οι σχέσεις της με το κράτος ρυθμίζονται βάσει κονκορδάτων (του 1940 και του 2004). Η Πορτογαλία είναι από τις λίγες ευρωπαϊκές χώρες, όπου επιχειρείται, νομικά, ένας ορισμός των όρων, «εκκλησία» και «θρησκευτική κοινότητα». Στο άρθρο 20 του νόμου για τη θέσπιση της Επιτροπής για τη Θρησκευτική Ελευθερία (2001), όπως διευρύν θηκε με τη Διάταξη 308/ , ορίζονται οι θρη σκευτικές κοινότητες, ως: «οργανωμένες κοινωνικές ομάδες, οι οποίες υπόσχονται σταθερότητα, συνέ χεια και διάρκεια, στο πλαίσιο των οποίων οι πιστοί μπορούν ανεμπόδιστα να ακολουθήσουν τα θρησκευ τικά τους καθήκοντα, όπως το προστάζει η θρησκεία τους» 14. Η συσταθείσα Επιτροπή για τη Θρησκευτική Ελευθερία απαρτίζεται από εκπροσώπους της κυ βέρνησης, της καθολικής εκκλησίας και των ήδη «ανα γνωρισμένων» εκκλησιών και θρησκευτικών κοινοτή των (άρθ. 54). Το πορτογαλικό δίκαιο ξεχωρίζει τρεις κατηγορίες θρησκευτικών κοι: α) θρησκευτικές κοινότητες χωρίς νομική προσω πικότητα, ως συνέπεια της μη καταχώρησης/εγγρα φής των στο ειδικό μητρώο για τα θρησκευτικά νο μικά πρόσωπα. β) θρησκευτικές κοινότητες, οι οποίες είναι εγγε γραμμένες στο ειδικό μητρώο θρησκευτικών νομικών προσώπων και, ως εκ τούτου, κατέχουν νομική προ σωπικότητα, ως θρησκευτικά νομικά πρόσωπα (sui generis). Αποκτούν το καθεστώς αυτό με την εγγραφή τους και μόνο στον κατάλογο για τις θρησκευτικές κοινότητες (νόμος 134/ ), χωρίς να απαιτείται ιδιαίτερη αναγνώριση επί πλέον από κάποιον κρα τικό φορέα. Η εγγραφή στον κατάλογο δεν είναι υπο χρεωτική, αλλά αν επιθυμεί μία θρησκευτική κοινό τητα να αποκτήσει νομική προσωπικότητα δεν υπάρ χει άλλος τρόπος για να το επιτύχει. Μπορεί ακόμη και μια θρησκευτική κοινότητα του εξωτερικού να εγ γραφεί στον κατάλογο είτε, ως ανεξάρτητη θρησκευ τική οργάνωση, η οποία αντιπροσωπεύει τους πι στούς της στην Πορτογαλία, είτε ως μέρος της συ γκεκριμένης θρησκευτικής κοινότητας στο εξωτερικό. (13) Αναλυτικά, βλ. V. Canas, Staat und Kirche in Portugal, σε: G. Robbers (επιμ.), Staat und Kirche (σημ. 4) σ. 483 επ.. (14) Βλ. V. Canas, Staat und Kirche (σημ. 13), σ Τα πλεονεκτήματα που αποκτούν οι εν λόγω θρη σκευτικές κοινότητες με την εγγραφή τους στον κα τάλογο είναι πολυάριθμα και αξίζει να αναφερθούν ορισμένα. Αποκτούν πλήρη ελευθερία στην οργάνωσή τους, χωρίς την ανάμιξη του κράτους, αλλά και καθεστώς ελεύθερης συνεργασίας με το κράτος σύμφωνα βέ βαια με την κοινωνική τους εμβέλεια. Το δικαίωμα να διαδίδουν ελεύθερα τις θρησκευτικές τους πεποιθή σεις, καθώς και ραδιοφωνικό και τηλεοπτικό χρόνο στα κρατικά κανάλια. Η θρησκευτική παιδεία δεν είναι υποχρεωτική στα δημόσια κρατικά σχολεία και, ως εκ τούτου, οι εγγεγραμμένες θρησκευτικές κοινό τητες αποκτούν το δικαίωμα για μάθημα θρησκευ τικών ή ηθικής, σύμφωνα με τη δοξασία τους. Έχουν το δικαίωμα να ιδρύουν ιδιωτικά σχολεία και άλλα εκπαιδευτικά ιδρύματα για την προώθηση των θρη σκευτικών τους δοξασιών, σύμφωνα με τα ισχύοντα και για τα υπόλοιπα εκπαιδευτήρια της χώρας. Αποκτούν δικαίωμα απαλλαγής από τους φό ρους, καθώς και το δικαίωμα να δέχονται τις εθε λοντικές υπηρεσίες και ότι άλλο υλικό αγαθό από τα μέλη τους. Το δικαίωμα, ως θρησκευτικές κοινό τητες, σε αναγνώριση της ιδιοκτησίας των κτιρίων, που στεγάζονται οι εκκλησίες και τα θρησκευτικά σωματεία. Για όλους τους ιερωμένους ισχύει, μεταξύ άλλων, η πλήρης απαγόρευση εκλογής των σε πολι τικά πόστα και του διορισμού των, λόγω του θρη σκευτικού χαρακτήρα της αποστολής των, ως δημο σίους υπαλλήλους. γ) οι απ αρχής και ιστορικά «ριζωμένες» θρησκευ τικές κοινότητες. Aλλά και στις εγγεγραμμένες θρη σκευτικές κοινότητες, ο νόμος κάνει διάκριση μεταξύ αυτών που είναι «απ αρχής», «με ρίζες» δηλαδή στην κοινωνία και αυτών που είναι σχετικά καινούργια θρησκεύματα. Το κριτήριο που θέτει ο νόμος είναι, η ύπαρξη οργανωμένης θρησκευτικής κοινότητας κατά το πορτογαλικό δίκαιο, με ιστορική διάρκεια τουλά χιστον 30 ετών, ικανό αριθμό μελών, ως εγγύηση της συνέχειας και στο μέλλον. Για θρησκευτικές κοινότη τες που μπορούν να αποδείξουν ότι η ύπαρξή τους στο εξωτερικό χρονολογείται πλέον των 60 ετών, δεν απαιτείται η προϋπόθεση των 30 ετών ύπαρξής των στην Πορτογαλία. Η σημασία του να αποκτήσει μια θρησκευτική κοι νότητα αυτό το καθεστώς, έγκειται στα επί πλέον προνόμια, τα οποία απολαμβάνει, σύμφωνα με τον νόμο, ήτοι: αα) το δικαίωμα να τελεί γάμους, που έχουν πολι τικά ισχύ, σύμφωνα με το τελετουργικό της Εφημ - 4/

5 ββ) το δικαίωμα να συνδιαλέγεται με την κυβέρ νηση και να υπογράφει συμβόλαια μαζί της για θέ ματα που ενδιαφέρουν τα δύο μέρη από κοινού 15 γγ) το δικαίωμα συμμετοχής στην Επιτροπή για τη Θρησκευτική Ελευθερία, καθώς και στην Επιτροπή που καθορίζει τον χρόνο συμμετοχής των εκκλησιών και θρησκευτικών κοι σε κρατικές ραδιοφω νικές και τηλεοπτικές εκπομπές δδ) τη δυνατότητα να λαμβάνουν το 0,5% των αποδοχών, ως φόρο, από τα μέλη τους και, τέλος, εε) το δικαίωμα να εκδίδουν αποδείξεις για φορο λογικές ελαφρύνσεις των μελών τους. 3. Κάτω Χώρες Το σύστημα που ισχύει είναι αυτό του χωρισμού κράτους και εκκλησίας. Ο θρησκευτικός πλουραλι σμός μαζί με το γενικό καθεστώς εκκοσμίκευσης είναι τα κύρια χαρακτηριστικά της θρησκευτικής ζωής στις Κάτω Χώρες 16. Στο Σύνταγμα του 1983 και συγκεκρι μένα στο άρθρο 6 παρ. 1 κατοχυρώνεται πλήρως η θρησκευτική ελευθερία, καθώς και η ελευθερία της συ νείδησης, όπως και η ελευθερία να ακολουθεί κανείς άλλες φιλοσοφικές ιδέες και κοσμοθεωρίες, ατομικά ή ομαδικά 17. Στο ισχύον Σύνταγμα, δεν γίνεται ιδιαίτερη ανα φορά σε εκκλησίες ή θρησκευτικές κοινότητες 18, επειδή προστατεύονται γενικώς από τη διάταξη περί θρη σκευτικής ελευθερίας. Προφανώς, όμως, χρειάζεται και σ αυτό το καθεστώς της απόλυτης ελευθερίας της θρησκευτικής οργάνωσης ένα νομικό πλαίσιο. (15) Τέτοιες διαπραγματεύσεις ξεκινούν με πρόταση της εκκλησίας ή θρησκευτικής κοινότητας και το κράτος συναινεί, αν δεν προβάλλει αιτιολογημένη αντίρρηση. Στη συνέχεια, συνίσταται μια Επιτροπή ιαπραγμάτευσης, η οποία ορίζεται από τον εκάστοτε υπουργό ικαιοσύνης. Κάθε συμφωνία εγκρίνεται από το Συμβούλιο των Υπουργών και υπογράφεται από τον Πρωθυπουργό και τους άλλους Υπουργούς. Κατόπιν υποβάλλεται με ειδικό νομοσχέδιο στη Βουλή προς επικύρωση, η οποία δεν επιτρέπεται να κάνει ούτε να συμφωνήσει σε αλλαγές μονομερώς. (16) Βλ. S. C. van Bijsterveld, Staat und Kirche in den Niederlanden, σε: G. Robbers (επιμ.), Staat und Kirche, (σημ. 4), σ (17) Verfassung des Königreichs der Niederlande, σε: Verfassungen der EU- Mitgliedstaaten, Α./Ch. Kimmel (επιμ.), 6η έκδοση, Μόναχο 2005, σ (18) Σε αντίθεση με το Σύνταγμα του 1801, που όριζε ότι κάθε γυναίκα ή άνδρας με τη συμπλήρωση του 14ου έτους της ηλικίας του ήταν υποχρεωτικό να ανήκει σε μία εκκλησία. Κάθε μετέπειτα αλλαγή ήταν αδύνατη! Βλ. S. C. van Bijsterveld, Staat und Kirche in den Niederlanden, σε: G. Robbers (επιμ.), Staat und Kirche, (σημ. 16), σ Στις διατάξεις του Αστικού Κώδικα οι εκκλησίες αναφέρονται, ως νομικά πρόσωπα, sui generis και το νομικό τους πλαίσιο είναι καθορισμένο επακριβώς 19. Διαχωρίζονται σαφώς από άλλα νομικά πρόσωπα του ιδιωτικού δικαίου, όπως είναι τα σωματεία ή τα ιδρύματα. Είναι ελεύθερες, όπως και όλες οι θρησκευ τικές ενώσεις να οργανωθούν σύμφωνα με το τελε τουργικό της η κάθε μια, και με σαφή αναφορά στη συγκεκριμένη θρησκεία ή ομολογία πίστης αρκεί να μην προσκρούουν στον νόμο, ο οποίος με τη σειρά του και παρέχει γενικά προστασία 20. Παρεμπιπτό ντως, ούτε στις διατάξεις του Αστικού Κώδικα ούτε αλλού, αποσαφηνίζεται η έννοια «εκκλησία», «θρη σκευτική κοινότητα» ή «θρησκεία». Σε κάποιες περι πτώσεις, αποφασίζει η διοίκηση, ενώ σε περίπτωση διάστασης απόψεων αποφασίζουν τα δικαστήρια Βέλγιο Η θρησκεία διαδραματίζει έναν σημαντικό ρόλο στην κοινωνική ζωή του Βελγίου. Το 70% του πληθυσμού ανήκει, σύμφωνα με πρόσφατες στατιστικές, στη Ρω μαιοκαθολική Εκκλησία 22. Το Σύνταγμα του 1831 ρύθ μιζε διεξοδικά τις σχέσεις εκκλησίας και κράτους. Σή μερα, μετά από τη συνταγματική αναθεώρηση, του 1994 και αυτή του 2002, οι σχέσεις αυτές ρυθμίζονται από τα άρθρα 19, 20, 21 και 181 του ισχύοντος Συντάγμα τος 23. Η ιδιόμορφη συγκρότηση του βελγικού κράτους, σε Κοινότητες (Communes), έχει ως άμεσο αποτέλεσμα, μετά το , θέματα που άπτονται της οργάνωσης των θρησκευτικών κοι να μην ανήκουν στη δι καιοδοσία του ομοσπονδιακού κράτους, αλλά στην αρ μοδιότητα των αυτοδιοικούμενων Κοι. Το άρθρο 21 του Συντάγματος παραμένει η νομική βάση για το αυτοδιοίκητο των εκκλησιών και θρη σκευτικών κοι στο Βέλγιο. Απολαμβάνουν γε (19) Άρθ. 2, ΙΙ Αστικός Κώδικας. (20) Βλ. S. C. van Bijsterveld, Religious minorities and minority churches in the Netherlands, the legal context, σε: European Consortium for Church and State Research (επιμ.). (21) Βλ. S. C. van Bijsterveld, Staat und Kirche in den Niederlanden, σε: G. Robbers (επιμ.), Staat und Kirche (σημ. 16), σ (22) Βλ. R. Torfs, Staat und Kirche in Belgien, σε: G. Robbers (επιμ.), Staat und Kirche (σημ. 4), σ. 8 επ.. (23) Die koordinierte Verfassung Belgiens, σε: Verfassungen der EU-Mitgliedstaaten, Α./Ch. Kimmel (επιμ.), 6η έκδοση, Μόναχο 2005, σ. 3 και 181. (24) Άρθ. 4 του Νόμου της , Moniteur belge, Εφημ - 4/2012

6 νικά την απεριόριστη προστασία του Κράτους στις δραστηριότητες τους εκείνες, που απορρέουν από την ιδιότητά τους, ως θρησκευτική κοινότητα, με την στενή του όρου έννοια, χωρίς βεβαίως να ελέγχο νται από αυτό. Αν και θεωρητικά όλες οι θρησκευτι κές κοινότητες στο Βέλγιο έχουν τα ίδια δικαιώματα, παρατηρούνται σχετικά μεγάλες διαφορές ανάμεσα σε αναγνωρισμένες και μη αναγνωρισμένες θρησκευ τικές κοινότητες, όπως ανάλογη είναι και η αντιμε τώπισή τους από την πολιτεία. Σε έξι θρησκεύματα στο Βέλγιο έχει δοθεί, διά νόμου, επίσημη αναγνώ ριση από το κράτος και ενισχύονται από αυτό οι κονομικά: στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, στην Προτε σταντική Εκκλησία, στην Ιουδαϊκή Κοινότητα, στην Αγ γλικανική εκκλησία, στις Μουσουλμανικές Κοινότητες και, τέλος, στην Ελληνική και Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλη σία 25. Παρότι η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και λόγω του μεγέθους της, αλλά και λόγω της θέσης της στη βελγική κοινωνία (π.χ. βασιλικοί γάμοι, και κηδείες τε λούνται κατά το τελετουργικό της) πρακτικά αναδει κνύεται, ως primus inter pares, εν τούτοις δεν απαιτεί καμία πλεονεκτική μεταχείριση. Το κυριότερο κριτήριο που θέτει ο νόμος για μια τέτοια αναγνώριση είναι ο κοινωνικός ρόλος που διαδραματίζει ένα θρήσκευμα στο πλαίσιο μίας κοι νωνίας 26. Άλλα κριτήρια είναι ο αριθμός των μελών, εσωτερική οργάνωση, η παρουσία του θρησκεύματος στη χώρα, τουλάχιστον δύο δεκαετίες, δηλ. να έχει κοινωνικό έρεισμα και να απέχει από δραστηριότη τες, που θέτουν σε κίνδυνο τη δημόσια τάξη. Εφόσον οι αναγνωρισμένες θρησκευτικές κοινότη τες δραστηριοποιούνται και σε άλλους τομείς, όπως είναι η εκπαίδευση ή ο τομέας υγείας, σε περίπτωση σύγκρουσης καθηκόντων των μελών τους και διαφο ρών με το κράτος είναι υποχρεωμένες να υπακού σουν στους κανόνες του Αστικού Δικαίου προς επί λυσή τους. Για όλες αυτές τις δραστηριότητες των εκκλησιών και θρησκευτικών κοι, που δεν έχουν άμεση σχέση με την αποστολή τους, ως εκκλη σίες, αλλά με τις «κοσμικές» ανάγκες του ποιμνίου, όλα αυτά τα κοινωφελή ιδρύματα χρειάζονται την από τον νόμο νομική προσωπικότητα, για τις συν διαλλαγές τους, καθόσον οι εκκλησίες στο Βέλγιο δεν έχουν οι ίδιες νομική προσωπικότητα. Αξιοσημείωτο είναι ότι, στο Βέλγιο, κάθε έλλειμμα στον οικονομικό (25) Νόμος της 17ης Απριλίου 1985, ο οποίος αντικατέστησε τον ισχύοντα μέχρι τότε νόμο από το έτος (26) Βλ. R. Torfs, (σημ. 22) σ. 13 επ., όπου αναφέροντα, λεπτομερώς τόσο τα κριτήρια, όσο και τα αντίστοιχα νομοθετήματα. προϋπολογισμό, που ήθελε προκύψει από τις δρα στηριότητες τέτοιων «εκκλησιαστικών» ιδρυμάτων («Kerkfabrieken», «fabriques d églises»), το επωμίζεται η αρμόδια κοινοτική αρχή 27. Το άρθρο 181 του βελγικού Συντάγματος ορίζει τη δημοσιονομική κάλυψη της μι σθοδοσίας των λειτουργών (τελευταίως και των Ιμά μηδων), κάθε αναγνωρισμένου θρησκεύματος, ενώ έχουν δικαίωμα να τους παραχωρηθεί στέγη, αναλό γως της θέσεώς των, τα έξοδα της οποίας βαρύνουν την εκάστοτε αρμόδια κοινότητα ή επαρχία, όπως και κάθε άλλο ποσό που δαπανάται γι αυτόν τον σκοπό. Έχουν αξίωση για τον ανάλογο τηλεοπτικό και ραδιοφωνικό χρόνο, στα κρατικά κανάλια, όπως επί σης και αξίωση να διορίζονται δικοί τους πνευματικοί για τις ανάγκες των μελών τους σε ανάλογες θέσεις στον στρατό, στα νοσοκομεία ή όπου αλλού χρεια στεί, με έξοδα του κρατικού προϋπολογισμού. To 1998 θεσπίστηκε με νόμο το ονομαζόμενο, Κέ ντρο Πληροφόρησης και Συμβουλών 28, το οποίο είναι επιφορτισμένο να πληροφορεί τους πολίτες για τη δράση ορισμένων νέων θρησκειών και οργανώσεων, έτσι ώστε να μπορούν να σχηματίζουν οι ίδιοι γνώμη. 5. Λεττονία Στη Λεττονία, το νέο δημοκρατικό Σύνταγμα (Sat versme) του , όπως αναθεωρήθηκε το 2003, ορί ζει στο άρθρο 99 ότι η εκκλησία έχει χωριστεί από το κράτος. Κάθε πολίτης είναι ελεύθερος να ακολουθεί όποια θρησκεία θέλει, χωρίς περιορισμό στη συνεί δησή του και στις σκέψεις του. Ούτε κρατική εκκλησία αναγνωρίζεται, ούτε κάποια θρησκεία, ως επίσημη 30. Εκτός από τις τρεις μεγάλες εκκλησίες, την Κα θολική (21% περίπου του πληθυσμού), τη Λουθηριανή (25%) και την Ορθόδοξη (25%), δραστηριοποιούνται και κάπου 170 άλλες θρησκευτικές κοινότητες. Το νομικό καθεστώς των θρησκευτικών κοινοτή των ρυθμίζεται από τον ειδικό προς τούτο νόμο, (27) Βλ. R. Torfs, (σημ. 22), σ. 14. Στη Βαλονία, για παράδειγμα, η κοινοτική αρχή δίνει το 1,2% του μέσου όρου του προϋπολογισμού της για την υποστήριξη των θρησκευτικών κοι. (28) Moniteur belge, 25.Novembre (29) Verfassung der Republik Lettland, σε: Verfassungen der EU-Mitgliedstaaten, Α./Ch. Kimmel (επιμ.), 6η έκδοση, Μόναχο 2005, σ (30) Η ίδια τάση παρατηρείται σε όλα σχεδόν τα κράτη του πρώην ανατολικού μπλοκ. Εφημ - 4/

7 «Περί θρησκευτικών Οργανισμών», από Ο νομοθέτης ξεχωρίζει, έτσι, τις θρησκευτικές κοινότη τες από άλλες ενώσεις προσώπων, που ρυθμίζονται γενικά σύμφωνα με τις διατάξεις του ιδιωτικού δι καίου της χώρας. Σύμφωνα με τον νόμο αυτό, οι θρησκευτικές κοι νότητες, οι οποίες έχουν καταχωρηθεί στο ειδικό μη τρώο, αποκτούν ορισμένα δικαιώματα, κυρίως νο μική προσωπικότητα με βάση την οποία μπορούν να αποκτήσουν ιδιοκτησία και ξέχωρο φορολογικό μη τρώο για τις συναλλαγές τους, αλλά και πολλά άλλα πλεονεκτήματα, όπως φορολογικές απαλλαγές και ελαφρύνσεις, έχουν δε το δικαίωμα έκδοσης αποδεί ξεων για την απαλλαγή των δωρητών τους από τους φόρους. Η καταχώριση στο μητρώο δεν είναι υπο χρεωτική και, σε κάθε περίπτωση, δεν είναι προϋπό θεση προκειμένου μια θρησκευτική κοινότητα να απο λαμβάνει πλήρη θρησκευτική ελευθερία. Μη καταχω ρημένες εκκλησίες ή θρησκευτικές κοινότητες μπορούν ελεύθερα να συνάζονται και να τελούν τα τελετουρ γικά της θρησκείας τους, όπως και να εργάζονται για έναν κοινωφελή σκοπό, με την προϋπόθεση της μη πρόσκρουσης στον νόμο ή στα χρηστά ήθη. Σύμφωνα με τον ανωτέρω νόμο, μπορούν 50 ενή λικες, οι οποίοι είναι εγγεγραμμένοι στους επίσημους καταλόγους του κράτους, ως πολίτες της Λεττονίας και είναι μέλη της ίδιας θρησκείας, να ιδρύσουν έναν θρησκευτικό οργανισμό. Μόνο εκκλησίες ή θρησκευτι κές κοινότητες με νομική προσωπικότητα μπορούν να ιδρύσουν θεολογικά σχολεία ή μοναστήρια για τους πιστούς τους, να τελέσουν δημόσια τη λατρεία, να παράσχουν θρησκευτική αρωγή σε δημόσια νοσοκο μεία, γηροκομεία, φυλακές και σε άλλα δημόσια κέ ντρα ή ιδρύματα, να χρησιμοποιούν δημόσια και ελεύ θερα τα θρησκευτικά τους σύμβολα. Οι δραστηριότητες αυτές περιορίζονται από το Σύνταγμα 32 σε συνδυασμό με διατάξεις του νόμου Περί Θρησκευτικών Οργανισμών (άρθρο 14). Αν απο δειχθεί, δικαστικώς, ότι μια εκκλησία ή θρησκευτική κοινότητα ενισχύει τη θρησκευτική αδιαλλαξία μεταξύ των πολιτών, σπέρνει μίσος, καταφέρεται κατά του κράτους, δεν σέβεται τους νόμους, θέτει σε κίνδυνο τη δημόσια τάξη ή την υγεία τρίτων κ.ά., το κράτος προ (31) R. Balodis, Staat und Kirche in Lettland, σε: G. Robbers (επιμ.), Staat und Kirche, (σημ. 4), σ. 290 επ.. (32) Άρθρο 116: Οι δραστηριότητες των εκκλησιών και των θρησκευτικών κοι ρυθμίζονται βάσει των καταστατικών τους, τα οποία έχουν κατατεθεί πριν στο Συμβούλιο αυτό. χωρεί αρμοδίως σε διάλυσή της. Παράλληλα, το κρά τος λαμβάνει όλα τα απαραίτητα μέτρα, ώστε όλοι οι πολίτες να μπορούν να ασκήσουν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα ελεύθερα. Η απόφαση, αν μια εκκλησία ή θρησκευτική κοι νότητα καταχωρηθεί τελικά στο μητρώο, ανήκει στο Συμβούλιο για Θρησκευτικές Υποθέσεις, το οποίο ιδρύθηκε το 2000 και είναι κρατικό όργανο, με ξεχω ριστό νομικό καθεστώς και το οποίο υπάγεται στο Υπουργείο Δικαιοσύνης. Ο υπεύθυνος του Συμβου λίου αυτού διορίζεται και παύεται από το Υπουρ γικό Συμβούλιο. Οι δραστηριότητες των εκκλησιών και των θρησκευτικών κοι ρυθμίζονται βάσει των καταστατικών τους, τα οποία έχουν κατατεθεί πριν στο Συμβούλιο αυτό και έχουν ελεγχθεί, όπως ο νόμος ορίζει. Προς το παρόν, είναι εγγεγραμμένοι στο μητρώο του Συμβουλίου περίπου 1160 θρησκευτικοί οργανι σμοί και τα επί μέρους ιδρύματά τους. «Παραδοσιακές» εκκλησίες, όπως η Λουθηριανή Εκ κλησία, η Καθολική, η Ορθόδοξος, η Παλαιοκαθολική, η Μεθοδιστική, η Βαπτιστική, των Αντβεντιστών της Εβδόμης Ημέρας και η Εβραϊκή Κοινότητα κατέχουν το δικαίωμα (άρθρο 51 του Αστικού Κώδικα της Λετ τονίας) να τελούν γάμους με πολιτική ισχύ, χωρίς οι λειτουργοί τους να λαμβάνουν μισθοδοσία από το κράτος. Β. Σε χώρες με καθεστώς σχετικού χωρισμού κράτους εκκλησίας 1. Γερμανία Η Γερμανία είναι ίσως η μόνη ευρωπαϊκή χώρα, όπου οι δύο μεγάλες εκκλησίες, η Καθολική Εκκλησία και η Ευαγγελική Εκκλησία συνυπάρχουν ισότιμα, ως θεσμοί, απέναντι στο κράτος και με αλληλοσεβασμό μεταξύ τους. Σύμφωνα με νεώτερες έρευνες και στα τιστικές, περίπου 30% των γερμανών ανήκουν είτε στην Καθολική Εκκλησία, είτε στην Ευαγγελική Εκκλη σία, είτε δεν ανήκουν πουθενά 33. Το υπόλοιπο 10% μοιράζεται κυρίως σε μικρότερες εκκλησίες και θρη (33) Βλ. V. Krech, Exklusivität, Bricolage und Dialogbereitschaft, σε: Religionsmonitor 2008, Bertelsmann Stiftung, Gütersloh 2008, σ. 34 και 35. Ο συγγραφέας δίνει μια ανάγλυφη εικόνα της θρησκευτικής ζωής στη Γερμανία, ενώ στα συμπεράσματά του (σ. 42) καταλήγει ότι το ζήτημα της θρησκείας απασχολεί πολύ περισσότερο τους ανθρώπους σήμερα και τους αναγκάζει να συμπεριφέρονται αναλόγως. Κυρίως τους οδηγεί σε κριτική θεώρηση της ίδιας τους της θρησκείας και σε μεγαλύτερη ανεκτικότητα προς το θρησκευτικά διαφορετικό. 558 Εφημ - 4/2012

8 σκευτικές κοινότητες, όπως είναι η Ορθόδοξος Εκ κλησία με περίπου 1,8%, άλλες χριστιανικές κοινότη τες με περίπου 1,5%, η Ιουδαϊκή Κοινότητα με περίπου 0,2% και, τέλος, το Ισλάμ με ποσοστό περίπου 4% επί των κατοίκων. Επίσης, υπάρχει ένας μεγάλος αριθ μός άλλων νέων και παλαιών (κυρίως από τον χώρο της Ασίας) θρησκειών 34. Η θρησκευτική ελευθερία κατοχυρώνεται πλήρως στον Βασικό Νόμο (Grundgesetz, GG) 35, στο άρθρο 4, που μαζί με το άρθρο 140, το οποίο περιλαμβάνει αυ τούσια τα άρθρα του Συντάγματος της Βαϊ μάρης (WRV), εξασφαλίζει την πλήρη ελευθερία στη λατρεία και γενικά ενθαρρύνει τη θρησκευτική ανά πτυξη των πολιτών, με την έννοια του σεβασμού της αξίας του ανθρώπου και την εξέλιξή τους σε ελεύ θερα και υπεύθυνα άτομα 36. Με το Σύνταγμα της Βαϊμάρης το 1919 επήλθε ο οριστικός χωρισμός μεταξύ Κράτους και Εκκλησιάς, ορίζοντας στο άρθρο 137 παρ. 1 (άρθ. 140 GG) ότι δεν υπάρχει κρατική εκκλησία αναγνωρίζοντας, όμως, συγχρόνως την ύπαρξη κοινών δραστηριοτήτων (Hinkende Trennung, quasi separation), στην υπηρεσία πάντα των ίδιων πολιτών και σε πεδία, όπως η εκ παίδευση, ο στρατός κ.ά. 37. Τρεις αρχές ορίζουν αυτή τη σχέση: Ουδετερότητα του κράτους, το οποίο δεν επιτρέπεται να ταυτιστεί με καμία θρησκεία, ούτε και να επεμβαίνει στα εσωτε ρικά μιάς θρησκευτικής κοινότητας 38. Ανεκτικότητα εκ μέρους του κράτους απέναντι σε όλες τις θρησκευ τικές δοξασίες, στο σημείο μάλιστα της υποχρέωσης του κράτους να παρέχει τις κατάλληλες ευκαιρίες για την ελεύθερη ανάπτυξη κάθε θρησκευτικού συναισθή (34) G. Robbers, Staat und Kirche in der Bundesrepublik Deutschland, σε: G. Robbers (επιμ.), Staat und Kirche, (σημ. 4), σ. 83 επ.. (35) Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland, σε: Verfassungen der EU- Mitgliedstaaten, Α./Ch. Kimmel (επιμ.), 6η έκδοση, Μόναχο 2005, σ. 58 και 108. (36) Για την ενότητα των συνταγματικών αυτών διατάξεων με τις υπόλοιπες, βλ.: P. Kirchhof, σε: Handbuch des Staatskirchenrecht I, 2η έκδοση, σ. 664, Maunz, σε: Maunz/Dürig/Herzog/Scholz, Άρθρο 140, αρ. περ. 2, H. Maurer, Der Verfassungsgerichtliche Rechtsschutz der Gemeinden, politischen Parteien und Kirchen, σε: Die Ordnung der Freiheit, R. Grote/I. Härtel/K.-E. Hain/T.Schmidt/T.Schmitz/G.F. Schuppert/Ch.Winterhoff (επιμ.), Τιμητικός Τόμος για τα 70α γενέθλια του Christian Starck, σ. 246 επ.. (37) Για την κατάταξη του συστήματος, που ισχύει στη Γερμανία, βλ. Α. von Campenhausen, Staatskirchenrecht, 3η έκδ., 1996, σ. 408 επ., S. Mückl, Trennung und Kooperation- das gegenwärtige Staat-Kirche-Verhältnis in der Bundesrepublik Deutschland, Essener Gespräche, σ (38) S. Huster, Die ethische Neutralität des Staates, Tübingen, 2002, σ. 12 επ.. ματος. Ίση μεταχείριση όλων των θρησκευτικών κοι, με γνώμονα πάντα τις συνταγματικές δια τάξεις, που ορίζουν και τις προϋποθέσεις για την αξιολόγηση του καθεστώτος της κάθε μίας 39. Οι μεγαλύτερες σε αριθμό μελών θρησκευτικές κοινότητες στη Γερμανία είναι, σύμφωνα με τις συ νταγματικές διατάξεις, νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου (άρθ. 137, παρ. 5 WRV, άρθ. 140 GG). Αλλά και πολλές άλλες μικρότερες θρησκευτικές κοινότη τες και σύνδεσμοι κοι κατέχουν το ίδιο καθε στώς, με το χαρακτηριστικό ότι, παραδοσιακά, η ορ γάνωσή τους ήταν κατά τα πρότυπα των δύο μεγά λων εκκλησιών 40. Κάθε θρησκευτική κοινότητα μπο ρεί να αποκτήσει αυτό το καθεστώς με αίτησή της στο αρμόδιο διοικητικό όργανο του αρμοδίου κρα τιδίου (γιατί είναι κυρίως αρμοδιότητα των κρατι δίων και όχι της κεντρικής ομοσπονδιακής κυβέρνη σης), αν έχει τις προϋποθέσεις που θέτει ο νόμος 41, δηλαδή αν με βάση το καταστατικό της και με τον αριθμό των μελών της εγγυάται τη διαρκή παρου σία της 42. Με την πάροδο του χρόνου, η μονόπλευρη αυτή ρύθμιση εκ μέρους του κράτους συμπληρώνεται με την υπογραφή συμφωνιών μεταξύ του γερμανι (39) P. Kirchhof, Die Kirchen und Religionsgemeinschaften als Körperschaften des öffentlichen Rechts, σε: HdbStKirchR I, 2η έκδ., Βερολίνο 1994, σ. 651 επ.. (40) Έναν κατάλογο των εκκλησιών και θρησκευτικών κοι της Γερμανίας, οι οποίες είναι ΝΠ μπορεί κανείς να βρει ηλεκτρονικά: < H. Maier, Über kirchenförmige Religion, σε: Τιμητικό Τόμο για Peter Häberle, Tübingen 2004, σ. 881 επ.. (41) Η τάση, τελευταίως, πολλών νέων θρησκευτικών κοι για αναγνώρισή τους κατέδειξε την αναγκαιότητα για επί πλέον κριτήρια από αυτά που ορίζει το Σύνταγμα, όπως η πίστη και υπακοή στους νόμους. Αναλυτικά περί αυτού, βλ. Α. von Campenhausen, Körperschaftsstatus der Kirchen und Religionsgemeinschaften, ZevKR 46 (2001), σ. 165 και 177, C. Link, Zeugen Jehovas und Körperschaftsstatus, ZevKR 43 (1998), 1 επ.. (42) Βάσει αυτών των προϋποθέσεων, αναγνωρίστηκαν τελευταίως στο κρατίδιο του Βερολίνου και οι Μάρτυρες του Ιεχωβά, ως ΝΠ, βλ. τις αποφάσεις του Ομοσπονδιακού Συνταγματικού ικαστηρίου (BverfGE 102,370), του ιοικητικού ικαστηρίου στο Βερολίνο (NVwZ 1994, 609), του Εφετείου του Βερολίνου (NVwZ 1996, 478) και του Ομοσπονδιακού ιοικητικού ικαστηρίου (BverwGE 105,117). Επίσης αναλυτικά, B. Spielbauer, Der öffentlich-rechtliche Körperschaftsstatus der Religionsgemeinschaften in der Bundesrepublik Deutschland, σε: Verfassungsrecht in Forschung und Praxis, 2005, Τεύχος 23, σ. 35 επ., Α. von Campenhausen, Körperschaftsstatus der Kirchen und Religionsgemeinschaften, ZevKR 46 (2001), σ. 166 και 177 επ.. Εφημ - 4/

9 κού κράτους και των θρησκευτικών κοι. Στην πρώτη γραμμή βρίσκονται οι συμφωνίες με την Καθο λική και την Ευαγγελική Εκκλησία για κοινές υποθέσεις και επιδιώξεις, τονίζοντας, έτσι, τη σημασία τους για τη διατήρηση των θρησκευτικών αξιών στην κοινω νία 43. Είναι αποκλειστικά αρμόδιες για τις υποθέσεις τους, όπως αναγράφονται στο καταστατικό τους και στο πλαίσιο που ορίζει επί τούτο ο νόμος, απο κλείοντας έτσι την αυθαίρετη παρέμβαση του κρά τους στα εσωτερικά τους (άρθ. 137 παρ. 3 WRV σε συνδ. με το άρθ. 140 GG) 44. Εκτός αυτών των δικαιω μάτων, αυτομάτως, η απόκτηση νομικής προσωπικό τητας συνοδεύεται από μέρους δικαιώματα, όπως η δυνατότητα να ζητήσουν φόρο από τα μέλη τους, να έχουν δικούς τους υπαλλήλους, δικαίωμα να ιδρύ ουν επί μέρους οργανισμούς, να απαλλάσσονται των φόρων, ως νομικά πρόσωπα, κ.ά 45. Παρότι νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου δεν μπορούν να θεω ρηθούν ότι είναι απoλύτως εντεταγμένα στον κρα τικό μηχανισμό, δεν μπορούν δηλαδή να θεωρηθούν ότι είναι όργανα του κράτους 46. Σε καμιά περίπτωση δε, δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι το κράτος αντιπρο σωπεύεται από μια ορισμένη εκκλησία ή θρησκευτική κοινότητα. Ρυθμίζοντας, όμως, το κράτος από μόνο του και μάλιστα σε συνταγματικό επίπεδο τις σχέ σεις του με τις εκκλησίες και, στην προκειμένη πε ρίπτωση, και με τις θρησκευτικές κοινότητες κατα δεικνύει τη μεγάλη σημασία, που αποδίδει σ αυτές για τη δημόσια ζωή και κατ επέκταση για τις ομα λές και πολιτισμένες σχέσεις των πολιτών μεταξύ των 47. Εκτός από το δικαίωμα για ελεύθερη διαχεί (43) Μια από τις τελευταίες, χρονικά, συμφωνίες ήταν αυτή της Ευαγγελικής Εκκλησίας της Βάδης - Βιρτεμβέργης με το κρατίδιο αυτό, στις Βλ. αναλυτικά, H. Maurer, Das neue Vertragstaaskirchenrecht in Baden Württemberg, σε: Festschrift für Hans-Wolfgang Strätz zum 70. Geburtstag, 2009, σ (44) Αναλυτικά, A. von Campenhausen, Church Autonomy in Germany, σε: G. Robbers (επιμ.), Church Autonomy, A Comparative Survey, Frankfurt a.m. 2002, σ. 77 επ.. Στη σ. 83 επισημαίνει δε ότι κράτος και εκκλησία με την ιδιαίτερη αποστολή τους και οργάνωση οφείλουν να οικοδομήσουν μια προσεκτική σχέση ισορροπίας μεταξύ τους η οποία και θα υποστηρίζει την ανεξαρτησία τους. (45) Βλ. αναλυτικά, B. Spielbauer, (υποσ. 42), σ. 118 επ.. (46) Έχουν, όμως, το δικαίωμα, σύμφωνα με το άρθρο 137 παρ. 6 WRV σε συνδ. με το άρθρο 140 GG, να απαιτούν φόρους από τα μέλη τους, σύμφωνα με τις διατάξεις των κρατιδίων. Η επιβολή φόρου έχει ιστορικές καταβολές και ανέρχεται σήμερα στο 8% - 9% των εσόδων. (47) Έτσι π.χ. Μ. Heckel, Staatskirchenrecht, σε: Maurer/Hendler (επιμ.), Baden-Württembergisches Staats-und Verwaltungsrecht, 1990, ο οποίος στη σ. 581 μιλάει για την αναγνώριση της «ημόσιας Εντολής των Εκκλησιών» (Öffentlichkeitsauftrag). Ιδιαίτερη μνεία οφείλεται στις δραριση των εσωτερικών υποθέσεών τους, στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων τους, ως θρησκευτικές κοινότη τες, έχουν επί πλέον το δικαίωμα, κατά περίπτωση, να παρέχουν στα μέλη τους αντίστοιχες υπηρεσίες και θρησκευτική αρωγή στα νοσοκομεία, στις φυλα κές, στον στρατό και σε κάθε άλλο δημόσιο κέντρο ή ίδρυμα. Οι ιερείς και πνευματικοί, τόσο των δύο με γάλων εκκλησιών όσο και των θρησκευτικών κοινοτή των, απαλλάσσονται, με αίτησή τους, των στρατιω τικών τους καθηκόντων (παρ. 11 και παρ. 12 WPflG). Επίσης, πολλά πλεονεκτήματα εκ του νόμου απολαμ βάνουν αυτές οι θρησκευτικές κοινότητες, για πα ράδειγμα από τις διατάξεις περί προστασίας των πολιτιστικών μνημείων, περί προστασίας προσωπι κών δεδομένων και συνεργασίας σε διάφορες μικτές επιτροπές 48. Άλλες μικρότερες θρησκευτικές κοινότητες, όπως η Βουδιστική κοινότητα, αποκτούν επίσης μετά από αίτηση το καθεστώς των νομικών προσώπων ιδιω τικού δικαίου, κυρίως, ως σύλλογοι, σύμφωνα με τις αστικές διατάξεις με μόνη διαφορά από όλους τους άλλους συλλόγους της χώρας (π.χ. ποδοσφαιρικούς), την ανάδειξη των ιδιαιτέρων θρησκευτικών χαρακτη ριστικών τους, για να τύχουν έτσι και της προστα σίας των διατάξεων περί θρησκευτικής ελευθερίας. Ομάδες ατόμων με φιλοσοφικές θεωρίες, χωρίς κά ποια θρησκευτική χροιά, έχουν παρόμοια δικαιώματα με αυτά των θρησκευτικών κοι. Το δικαίωμα να αποφασίζουν για τις εσωτερικές τους υποθέσεις, σύμφωνα με το καταστατικό τους (Selbstbestimmungsrecht) και στο πλαίσιο του νόμου, το έχουν όλες οι θρησκευτικές κοινότητες ανεξάρτητα από το νομικό τους καθεστώς Αυστρία Στο Σύνταγμα της Αυστρίας δεν υπάρχει διάταξη, η οποία να ρυθμίζει τις σχέσεις κράτους και εκκλη σίας, αλλά ούτε γίνεται αναφορά σε κρατική, κυ ρίαρχη ή άλλη επίσημη εκκλησία. Δεν γίνεται ευθεία αναφορά στην προστασία της θρησκευτικής ελευθε στηριότητες των δύο μεγάλων εκκλησιών σε αυτόν τον τομέα, με την Caritas της Καθολικής Εκκλησίας και το Diakonisches Werk της Ευαγγελικής Εκκλησίας. εν θα ήταν υπερβολή να ειπωθεί ότι χωρίς την ενεργό συμμετοχή τους στον κοινωνικό τομέα, στη μορφή π.χ. νοσοκομείων, γηροκομείων κ.λπ., η αρχή του κοινωνικού κράτους που εγγυάται ο Βασικός Νόμος στα άρθρα 20 παρ. 1 και 28 παρ. 1 θα ήταν χωρίς περιεχόμενο. (48) Βλ. B. Spielbauer, (σημ. 42), σ. 132 επ.. (49) G. Robbers, Staat und Kirche in der Bundesrepublik Deutschland, σε: G. Robbers (επιμ.), Staat und Kirche, (σημ. 4), σ. 89 επ Εφημ - 4/2012

10 ρίας, ως θεμελιώδες δικαίωμα του ανθρώπου, όπως συναντάμε σε άλλα ευρωπαϊκά συντάγματα. Απλώς, στο άρθρο 9 του Συντάγματος ορίζεται ότι οι γενι κώς αναγνωρισμένοι κανόνες του Διεθνούς Δικαίου αποτελούν κομμάτι του Ομοσπονδιακού Δικαίου της Αυστρίας, παραπέμποντας μ αυτόν τον τρόπο στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) και στην άνευ προϋποθέσεων ισχύ της στην Αυστρία 50. Επίσης, το άρθρο 7 του Συντάγματος πε ριλαμβάνει μια σειρά από απαγορεύσεις διάκρισης, που αφορούν και στις θρησκευτικές πεποιθήσεις των πολιτών. Στο κέντρο προστασίας αυτών των διατάξεων και πολλών άλλων του απλού νομοθέτη, βρίσκεται η υποχρέωση του κράτους για σεβασμό της θρησκευ τικής συνείδησης σε τομείς, όπως αυτός της παι δείας, εφόσον βέβαια δεν απειλείται η ασφάλεια και η συνοχή του κράτους. Ο καθένας είναι ελεύθερος να πιστεύει στον Θεό ή να μη πιστεύει και να μπο ρεί, οποιαδήποτε στιγμή να αλλάξει τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις. Η σημασία που δίνει ο νομοθέτης σ αυτό το σημείο είναι ενδεικτική, ρυθμίζοντας μάλι στα λεπτομερώς το θέμα 51. Ο νόμος περί Εκκλησιών και Θρησκευτικών Κοι (Kirchen und Religions gemainschaften, KuR) ρυθμίζει σε τελική ανάλυση όλα τα θέματα που ήθελαν προκύψει 52. Το ιδιαίτερο κα θεστώς που διέπει τις σχέσεις Αυστρίας και Καθολι κής Εκκλησίας ρυθμίζεται παραδοσιακά σε απευθείας συμφωνίες με το Βατικανό. Το αυστριακό κράτος δέχεται την πολυποικιλό τητα των θρησκευτικών και μη δοξασιών στην κοι νωνική ζωή και, χωρίς να παρεμβαίνει στα εσωτερικά των διαφόρων θρησκευτικών κοι, προσφέρει το νομικό πλαίσιο για την απρόσκοπτη λειτουργία τους 53. Τις ταξινομεί δε σε τρεις κατηγορίες: (50) Bundesverfassungs-Gesetz der Republik Österreich, σε: Verfassungen der EU- Mitgliedstaaten, Α./Ch. Kimmel (επιμ.), 6η έκδ., Μόναχο 2005, σ (51) Βλ. R. Potz, Staat und Kirche in Österreich, G. Robbers (επιμ.), σε: Staat und Kirche, (σημ. 4), σ (52) Θεωρούνται sui generis συμφωνίες και για την επικύρωσή τους απαιτείται η διαδικασία του άρθρου 50 του Συντάγματος, δηλ. και η σύμφωνη γνώμη του Εθνικού Συμβουλίου. (53) Σε πολλούς τομείς εκκλησιαστικά και γενικά θρησκευτικά ιδρύματα παίζουν έναν σπουδαίο ρόλο. Ενδεικτικά, αναφέρεται ο σημαντικός ρόλος που τους παραχωρείται διά νόμου στην περίθαλψη και φροντίδα α) Τις αναγνωρισμένες εκκλησίες και θρησκευτικές κοινότητες, οι οποίες σύμφωνα με το άρθρο 15 του Βασικού Νόμου του Κράτους (Staatgrundgesetz, StGG) 54 οργανώνονται με βάση το καταστατικό της αποκλει στικά και υπόκεινται, στους νόμους του κράτους, όπως κάθε άλλη μη κερδοσκοπική ένωση προσώπων. Η αρχική ιδέα ήταν, δίνοντας τη δυνατότητα στις εκ κλησίες και στις θρησκευτικές κοινότητες να ανα γνωριστούν, ως sui generis νομικά πρόσωπα δημο σίου δικαίου, να προβάλει τη θρησκεία, στον δημόσιο τομέα. Θεσπίσθηκε μάλιστα συγχρόνως και ο ειδικός νόμος 55. Βάσει αυτού, μέλη μίας μη αναγνωρισμένης θρησκευτικής κοινότητας, η οποία έχει, μεταξύ άλλων, συγκεκριμένη ομολογία πίστεως, καθορισμένες ώρες λατρείας, καταστατικό, που δεν προσκρούει στα χρη στά ήθη και στους νόμους του κράτους, καθώς και μόνιμο τόπο συνάθροισης των πιστών, μπορούν να ζητήσουν να αναγνωριστούν, ως νομικά πρόσωπα 56. Αναγνωρισμένες είναι όλες οι «ιστορικές» εκκλησίες, όπως η Καθολική Εκκλησία, με απευθείας συμφωνίες με το Βατικανό, η Προτεσταντική Εκκλησία, η οποία με ειδικό νόμο το 1961 αναγνωρίστηκε, ως ισότιμη με την Καθολική Εκκλησία. Επίσης, με ειδικό νόμο το 1967 αναγνωρίστηκε η Ελληνική Ορθόδοξος Εκκλησία, μαζί με τις ενορίες, που ήδη υπήρχαν. Το 1890/1984 ανα γνωρίστηκε η Ιουδαϊκή κοινότητα και το 1912/1988 οι διάφορες μουσουλμανικές κοινότητες. β) Τις καταχωρημένες θρησκευτικές κοινότητες. Με τον νόμο για το νομικό καθεστώς των θρησκευτικών ομολογιών (Rechtsstellung religiöser Bekenntnisgemein schaften, BekGG) το 1998, θεσπίσθηκε ένα νομικό πλαί σιο για τις θρησκευτικές κοινότητες, χωρίς αυτές να αποκτούν το καθεστώς του νομικού προσώπου δη μοσίου δικαίου, όπου απαιτείται επί πλέον ένας ελά χιστος αριθμός μελών, , (0,2% του πληθυσμού) 57. Τέτοιες είναι, μεταξύ άλλων, η Βαπτιστική Εκκλησία, η δεινοπαθούντων ξένων (άρθ. 4 παρ. 2 του Νόμου περί Ασύλου, 1997), ή στη συνεργασία για την ανάπτυξη και παροχή βοήθειας προς τις αναπτυσσόμενες χώρες (άρθ. 2 παρ. 3 του Νόμου για την Ανάπτυξη και τη συνεργασία). (54) Με την ισχύ αυτού του Βασικού Νόμου άρχισε το 1867 η «φιλική» προς την Καθολική Εκκλησία διαδικασία χωρισμού Κράτους και Εκκλησίας στην Αυστρία. Με κάποιες αλλαγές ισχύει μέχρι σήμερα. (55) Anerkennungsgesetz (56) Π.χ. το 1877 αναγνωρίστηκε η Παλαιοκαθολική Εκκλησία, το 1951 η Μεθοδιστική Εκκλησία και τελευταίως, το 1983 αναγνωρίστηκε η Αυστριακή Βουδιστική Κοινότητα. (57) Bundesgesetz über die Rechtspersönlichkeit von religiösen Bekenntnisgemeinschaften, BGBI I αρ. 19/1998, σε: Bundesgesetzblatt für die Republiκ Österreich ( ) Εφημ - 4/

11 Πεντηκοστή Εκκλησία, οι Μενωνίτες, οι Μάρτυρες του Ιεχωβά κ.ά. 58. Είναι, σύμφωνα με τις διατάξεις του Αστικού Δι καίου περί συλλόγων, νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δι καίου και απολαμβάνουν όλα τα δικαιώματα που τους παρέχει ο νόμος. Στην αίτηση, προς την αρμό δια κρατική υπηρεσία, πρέπει να αποδεικνύεται ότι τουλάχιστον 300 άτομα, κάτοικοι Αυστρίας, που δεν ανήκουν σε καμιά άλλη αναγνωρισμένη ή καταχωρη μένη θρησκευτική κοινότητα, είναι μέλη της αιτούσας θρησκευτικής κοινότητας. γ) Τις θρησκευτικές κοινότητες σε μορφή συλλό γων. Σύμφωνα με τις διατάξεις περί συλλόγων (Ver einsgesetz, 2002), μπορεί κάθε θρησκευτική κοινότητα, που δεν επιθυμεί ή δεν μπορεί να αποκτήσει με άλλον τρόπο νομική προσωπικότητα, να λειτουργεί, ως σύλ λογος, όπως ο παραπάνω νόμος ορίζει. Δεν έχουν, όμως, τα πλεονεκτήματα από τον νόμο, που έχουν οι αναγνωρισμένες θρησκευτικές κοινότητες. Ο νόμος τους δίνει βέβαια το δικαίωμα να αναγνωρισθούν αν ο αριθμός των μελών τους ξεπεράσει τα 300 μέλη, τα οποία δεν πρέπει να ανήκουν σε καμία άλλη αναγνω ρισμένη θρησκευτική κοινότητα στην Αυστρία. 3. Ιταλία Το άρθρο 7 παρ. 1 του ιταλικού Συντάγματος ει σάγει μεν το καθεστώς χωρισμού κράτους και εκκλη σίας, αναγνωρίζοντας συγχρόνως την ανεξαρτησία και κυριαρχία του ιταλικού Κράτους και της Καθολι κής Εκκλησίας στον τομέα δράσης τους 59. Σύμφωνα με το άρθρο 8 του Συντάγματος, κατο χυρώνεται πλήρως η θρησκευτική ελευθερία, ενώ το νίζεται η ισότητα έμπροσθεν του νόμου, όλων των θρησκευμάτων και των ομολογιών 60. Είναι ελεύθερη η δράση και συγκρότηση ομάδων, με θρησκευτικούς σκοπούς, όπως τις προσδιορίζουν οι ίδιες, χωρίς προηγούμενη άδεια από αρμόδια αρχή ή καταχώριση σε κάποιο μητρώο, αρκεί να μην προ σβάλλουν τη δημόσια τάξη και τα χρηστά ήθη. Η ιτα λική νομοθεσία παρέχει πολλές δυνατότητες προκει μένου μια θρησκευτική κοινότητα να αποκτήσει νο μική προσωπικότητα. Οι διαβαθμίσεις είναι χαρακτη ριστικές. Οι εκκλησίες και οι θρησκευτικές κοινότητες μπορούν, από τη μια πλευρά, να οργανωθούν, σύμ φωνα με το καταστατικό τους, αυτόνομα, με τη μόνη προϋπόθεση που θέτει το Σύνταγμα, δηλαδή να μην έρχονται σε αντίθεση με την ιταλική νομοθεσία. Λεί πουν παντελώς αντικειμενικά κριτήρια, όπως ο αριθ μός των μελών ή η χρονική διάρκεια της παρουσίας των στην Ιταλία. Από την άλλη πλευρά, το Σύνταγμα, στο άρθρο 8 παρ. 2, επισημαίνει ότι κάποια Δόγματα (Konfessionen) 61 ή Ομολογίες Πίστεως, εκτός της Καθο λικής Εκκλησίας, η οποία αναφέρεται ξεχωριστά στο προηγούμενο άρθρο, μπορούν, είτε για ιστορικούς είτε για άλλους λόγους, να συνάπτουν, ως νομικά πρό σωπα, διμερείς συμφωνίες με το κράτος, ορίζοντας έτσι και τον βαθμό της σχέσης τους μαζί του. Τέτοιες είναι η Εκκλησία των Αντβεντιστών της Έβδομης Ημέ ρας (1986), ο Σύνδεσμος των Συνάξεων του Θεού στην Ιταλία (1986/1988), η Λουθηριανή Ευαγγελική Εκκλησία (1993), η Ιουδαϊκή Κοινότητα (1987), ο Σύνδεσμος Εκκλη σιών Tavola Valdese (1984), και η Βαπτιστική Εκκλησία (1993) οι οποίες έχουν νομική προσωπικότητα σύμ φωνα με τις διατάξεις του Δημοσίου Δικαίου 62. Επειδή για κάθε θρησκευτική κοινότητα έχει υπογραφεί και διαφορετική συμφωνία με το κράτος, ανάλογα ποι κίλλει και το είδος της νομικής προσωπικότητας. Υπάρχουν οι μη αναγνωρισμένες ενώσεις προσώ πων (associazione non riconosciuta) και, σύμφωνα με τα άρθρα του ιταλικού Αστικού Κώδικα, αυτός ο τρόπος είναι ο πλέον απλός προκειμένου, μια θρη (58) Το αυτό καθεστώς αναγνωρίζεται όχι μόνο σε αυτοτελείς και ομοιογενείς θρησκευτικές κοινότητες αλλά και σε συνδέσμους ή συλλόγους (Verein), των οποίων τα μέλη ανήκουν σε διαφορετικές εκκλησίες ή θρησκευτικές κοινότητες, αλλά σύμφωνα με το καταστατικό του Συνδέσμου, συνεργάζονται από κοινού για έναν σκοπό. Τέτοιος είναι, για παράδειγμα, ο «Αυστριακός Ευαγγελικός Σύνδεσμος» (Österreichische Evangelische Allianz),ο οποίος ιδρύθηκε το (59) Verfassung der Republik Italien, σε: Verfassungen der EU-Mitgliedstaaten, Α./Ch. Kimmel (επιμ.), 6η έκδ., Μόναχο 2005, σ (60) Για τον όρο «θρησκευτικές κοινότητες», έναν όρο νέο την εποχή της συνταγματικής αναφοράς στην Ιταλία, βλ. G. Long, Church Autonomy and Religious Liberty in Italy, σε: G. Robbers (επιμ.), Church Autonomy, (σημ. 14), σ. 319, ο οποίος τονίζει ότι χρησιμοποιήθηκε στο συνταγμα- τικό κείμενο, υπονοώντας τόσο την Καθολική Εκκλησία, όσο και άλλες θρησκευτικές κοινότητες, γνωστές ως Ομολογίες, οι οποίες τεχνικά δεν θα μπορούσαν να ονομαστούν εκκλησίες, όπως είναι για παράδειγμα οι Μάρτυρες του Ιεχωβά. (61) Λείπει παντελώς από την ιταλική νομοθεσία ο ορισμός της λέξης και δημιουργείται πρόβλημα, δεδομένης της στάσης στη θεωρία και στην πράξη, ότι το κράτος δεν μπορεί ούτε είναι αρμόδιο να ορίσει τι είναι δόγμα. Το πρόβλημα γίνεται εντονότερο με την εμφάνιση «Νέων Θρησκειών», όπως η Scientology Church. (62) Βλ. G. Long, Church Autonomy, (σημ. 60), σ. 322 και 326, όπου αναφέρεται στις διαφορετικές διαδικασίες που ακολούθησε το ιταλικό κράτος με τις θρησκευτικές κοινότητες και τη ρύθμιση των σχέσεων μεταξύ τους. 562 Εφημ - 4/2012

12 σκευτική κοινότητα στην προκειμένη περίπτωση, να αποκτήσει νομική προσωπικότητα. Της παρέχεται η δυνατότητα εκ του νόμου να λαμβάνει δωρεές και να έχει ιδιόκτητη περιουσία, μεταξύ των άλλων δι καιωμάτων της, χωρίς να υπόκειται στον έλεγχο του κράτους όσον αφορά στο καταστατικό της ή στην ιδρυτική της πράξη. Ακολουθούν οι αναγνωρισμένες ενώσεις προσώπων (associazioni riconosciute) με πε ρισσότερα δικαιώματα αλλά και περισσότερες προϋ ποθέσεις, που θέτει ο νόμος στα άρθρα του ιταλικού Αστικού Κώδικα για εκείνες τις ενώσεις, οι οποίες έχουν την οικονομική άνεση εξ ιδίων μέσων σε βαθμό ώστε να μπορούν να πραγματοποιούν τους κοινωφελείς σκοπούς, για τους οποίους και ζητούν την αναγνώριση. Η αναγνώριση γίνεται με αίτηση και καταχώρισή τους στο ειδικό μητρώο του κάθε νομού. Τέλος, υπάρχουν οι sui generis θρησκευτικές κοι νότητες, οι οποίες δεν έχουν έρθει σε καμιά συμφω νία προηγουμένως με το ιταλικό κράτος και για τις οποίες ισχύουν οι διατάξεις του νόμου 1159 (με τη σχετική νομοθεσία του 1930 για την εφαρμογή του), από το Όλες οι θρησκευτικές κοινότητες μπο ρούν να αποκτήσουν με βάση αυτόν τον νόμο νο μική προσωπικότητα, σύμφωνα με τις διατάξεις του ιταλικού Αστικού Κώδικα, με χαρακτηριστικό τη θρη σκευτική τους υπόσταση. Τα πλεονεκτήματά τους, ως νομικά πρόσωπα, σε τομείς, όπως αυτός της εκπαίδευσης ή στο σύστημα φορολόγησης για τις δραστηριότητές τους εκείνες που αποφέρουν κέρδος, επειδή κατά κανόνα όλες οι θρησκευτικές κοινότητες είναι μη κερδοσκοπικοί ορ γανισμοί, είναι πολλά. Το κράτος δεν έχει καμιά αρ μοδιότητα σε καθαρά θρησκευτικά ζητήματα, που αφορούν το τελετουργικό της κάθε θρησκευτικής κοι νότητας και την εσωτερική οργάνωσή τους. 4. Ισπανία Το Σύνταγμα της Ισπανίας του 1978, κατά τη δια μόρφωση ενός κράτους δημοκρατικού και πλουρα λιστικού, σήμανε βαθιά αλλαγή στην παραδοσιακή στάση απέναντι στη θρησκεία 64, εγκαθιδρύοντας δι καιώματα ισότητας και θρησκευτικής ελευθερίας, την εφαρμογή των οποίων εγγυάται με το μεγαλύτερο δυνατό εύρος εντός των ορίων που απορρέουν από τη διατήρηση της δημόσιας τάξης που ο νόμος προ στατεύει και με σεβασμό προς τα θεμελιώδη δικαιώ ματα των άλλων. Το άρθρο 16 παρ. 3 ορίζει ότι δεν υπάρχει επί σημη κρατική εκκλησία 65. Παράλληλα, το κράτος λαμ βάνει υπ όψιν τα θρησκευτικά συναισθήματα και τις αναζητήσεις της ισπανικής κοινωνίας και διατηρεί τις ανάλογες σχέσεις συνεργασίας με την Καθολική Εκ κλησία, καθώς και με τα άλλα θρησκεύματα 66. Χαρα κτηριστικό είναι ότι στην αμέσως προηγούμενη πα ράγραφο (άρθ. 16 παρ. 2) το Σύνταγμα απαγορεύει την όποια προσπάθεια καταναγκασμού του ατόμου, προκειμένου να αποκαλύψει τη θρησκεία του, το πι στεύω του ή την ιδεολογία του. Τα δικαιώματα αυτά, που δημιουργήθηκαν αρχικά ως ατομικά δικαιώματα των πολιτών, επεκτείνονται, επίσης, και στα διάφορα θρησκεύματα και τις θρη σκευτικές κοινότητες στις οποίες οι πολίτες ενσω ματώνονται για την ολοκλήρωση μέσω της εκάστοτε θρησκευτικής κοινότητας των θρησκευτικών τους αναζητήσεων. Με τον νόμο 7/ , «Περί Θρησκευτικής Ελευ θερίας» 67 δίνεται η δυνατότητα σε εκκλησίες, δόγματα και θρησκευτικές κοινότητες να αποκτήσουν νομική προσωπικότητα με την εγγραφή τους στο μητρώο Θρησκευτικών Οργανισμών του Υπουργείου Δικαιο σύνης. Με τον ίδιο νόμο ορίζονται και οι προϋπο θέσεις για την εγγραφή (άρθ. 5 παρ 2). Απαιτείται αίτηση της ενδιαφερόμενης θρησκευτικής κοινότητας στην οποία επισυνάπτεται το έγγραφο ίδρυσής της στην Ισπανία, ακριβής περιγραφή των θρησκευτικών της σκοπών, χαρακτηριστικά που προσδιορίζουν το θρήσκευμα και το ξεχωρίζουν από άλλα, ορισμό των εκπροσώπων της και βεβαίως την περιγραφή επα κριβώς των αρμοδιοτήτων των εκπροσώπων αυτών. (63) S. Ferrari, Staat und Kirche in Italien, σε: G. Robbers (επιμ.), Staat und Kirche, (σημ. 4), σ. 236 επ.. Κατά καιρούς, έχουν κατατεθεί στο Ιταλικό Κοινοβούλιο, σχέδια νόμων για την αντικατάστασή του. Κείμενα νόμων, βλ. S. Berlingo (σημ. 10), σ. 371 επ.. (64) Βλ. J. Matinez-Torrón, Church Autonomy and Religious Liberty in Spain, σε: Church Autonomy, G. Robbers (επιμ.), (σημ. 14), σ. 346 επ., σχετικά με τον ορισμό της έννοιας «θρησκεία» και «θρησκευτική κοινότητα» (confesiones religiosas, entidades religiosas), στο ισπανικό δίκαιο. (65) Verfassung des Königreiches Spanien, σε: Verfassungen der EU-Mitgliedstaaten, Α./Ch. Kimmel (επιμ.), 6η έκδ., Μόναχο 2005, σ (66) Αξίζει να σημειωθεί ότι, παρά τη συνταγματική επιταγή, περί μη ύπαρξης επίσημης εκκλησίας, η Καθολική Εκκλησία έχει βαθύ κοινωνικό υπόβαθρο στην Ισπανία, όπου σύμφωνα με (ανεπίσημες) μετρήσεις, 80% περίπου των πολιτών ανήκουν σ αυτή. (67) Βλ. I. C. Ibán, Staat und Kirche in Spanien, σε: G. Robbers (επιμ.), Staat und Kirche, (σημ. 4), σ. 160 Εφημ - 4/

13 Εκτός από την απόκτηση νομικής προσωπικότητας, οι ούτως αναγνωρισμένες θρησκευτικές κοινότητες αποκτούν και πολλά άλλα πλεονεκτήματα, που τους παρέχει ευθέως ο ανωτέρω νόμος. Βασικά έχουν όμοια δικαιώματα με αυτά της Καθολικής Εκκλησίας και ανάλογα με την επίδρασή τους στην ισπανική κοινωνία έχουν αντίστοιχο αριθμό αντιπροσώπων στη συμβουλευτική επιτροπή για θρησκευτικά θέματα (Comisión Asesora de Asuntos Religiosos, άρθρο 8), του υπουργείου Δικαιοσύνης. Ο ισπανικός νόμος δημιουργεί τη δυνατότητα για το κράτος να συγκεκριμενοποιήσει τη συνεργασία του με τα διάφορα θρησκεύματα μέσω της υιοθέτη σης συμφωνιών ή συμβάσεων συνεργασίας. Άγραφη προϋπόθεση είναι, βέβαια, αυτές οι θρησκευτικές κοι νότητες να έχουν καταφέρει στην ισπανική κοινωνία, εκτός από «ρίζωμα» (notorio arraigo), να έχουν γίνει ευρέως αποδεκτές και η αξιοπιστία τους να είναι προφανής. Τέτοιες συμφωνίες ή συμβάσεις υπάρ χουν με θρησκευτικές κοινότητες που ανήκουν στον Χριστιανισμό, στον Ιουδαϊσμό και στο Ισλάμ, δηλαδή στις κυριότερες θρησκείες. Συγκεκριμένα, πρόκειται για την Ομοσπονδία Ευαγγελικών Θρησκευτικών Ορ γανισμών της Ισπανίας, την Ομοσπονδία των Ιουδαϊ κών Κοι της Ισπανίας και το Ισλαμικό Συμ βούλιο της Ισπανίας 68. Μεμονωμένες και ανεξάρτητες θρησκευτικές κοινότητες μπορούν, προκειμένου να αποκτήσουν τα επί πλέον δικαιώματα που παρέχει ο νόμος στις παραπάνω τρεις Ομοσπονδίες, να γί νουν μέλη σε μια από τις ήδη υπάρχουσες. Αυτό ενι σχύεται από την ισπανική διοίκηση, προκειμένου να μην αυξηθεί ο αριθμός των συμφωνιών μεμονωμένων θρησκευτικών κοι με το κράτος, αλλά από (68) Νόμος 24/1992, Νόμος 25/1992 και Νόμος 26/1992, το περιεχόμενο των οποίων είναι αντιστοίχως το ίδιο, όπως και η ημερομηνία υπογραφής τους. Αυτό παραπέμπει, ίσως, στη σκέψη ότι πρόκειται για το ίδιο κείμενο, που τέθηκε εκ μέρους του κράτους. Για παράδειγμα, στη συμφωνία συνεργασίας του ισπανικού κράτους με την Ομοσπονδία Ευαγγελικών Θρησκευτικών Οργανισμών θίγονται ζητήματα μείζονος σημασίας για τους ευαγγελικούς πολίτες, όπως η καθιέρωση των ευαγγελικών ιερέων με καθορισμό των ειδικών δικαιωμάτων που απορρέουν από την άσκηση του λειτουργήματός τους, προσωπική κατάσταση σε τομείς τόσο σημαντικούς, όπως η κοινωνική ασφάλιση και ο τρόπος εκπλήρωσης των στρατιωτικών τους υποχρεώσεων, νομική προστασία των τόπων λατρείας, απόδοση πολιτικής ισχύος των γάμων που τελούνται σύμφωνα με τους τύπους των Ευαγγελικών, θρησκευτική αρωγή σε δημόσια κέντρα ή ιδρύματα ευαγγελικής θρησκευτικής διδασκαλίας στα εκπαιδευτικά κέντρα και, τέλος, τις φορολογικές απαλλαγές που εφαρμόζονται επί ειδικών αγαθών και δραστηριοτήτων των εκκλησιών που ανήκουν στην Ομοσπονδία Ευαγγελικών Θρησκευτικών Οργανισμών της Ισπανίας. την άλλη οδηγεί σε παράδοξες καταστάσεις. Έτσι, οι Ορθόδοξες εκκλησίες στην Ισπανία, για παράδειγμα, «υποχρεώθηκαν» να γίνουν μέλη της Ομοσπονδίας Ευαγγελικών Θρησκευτικών Οργανισμών, προκειμέ νου να μπορέσουν να συνδιαλλαγούν με το ισπα νικό κράτος 69. Η κάθε Ομοσπονδία αποφασίζει αυτοτελώς και χωρίς καμιά ανάμειξη του κράτους για το εάν μια νέα θρησκευτική κοινότητα θα γίνει μέλος της. Γίνε ται, έτσι, προσπάθεια για συνεχή μέγιστη εξασφάλιση σεβασμού στη διαπραγματευτική θέληση των θρη σκευτικών συνομιλητών μεταξύ τους και με το κρά τος, ως τη βέλτιστη έκφραση των ειδικών μηνυμά των της κάθε θρησκευτικής κοινότητας και των ιδιό μορφων απαιτήσεων συνείδησης αυτών, που απορ ρέουν για να καταστεί δυνατή και αποτελεσματική η άσκηση του δικαιώματος θρησκευτικής ελευθερίας των μελών της κάθε θρησκευτικής κοινότητας. Από το 1996, οι καθηγητές στα δημόσια σχολεία, των θρη σκευτικών των τριών αυτών Ομοσπονδιών, πληρώ νονται από το κράτος, ακριβώς, όπως και της Καθο λικής Εκκλησίας 70. Η Καθολική Εκκλησία έχει ρυθμίσει τη σχέση της με το ισπανικό κράτος, ως είθισται, μέσω κονκορ δάτων, με το Βατικανό 71. Δεν είναι υποχρεωμένη, ως εκ τούτου, να εγγραφεί στο μητρώο Θρησκευτικών Οργανισμών του Υπουργείου Δικαιοσύνης, ενώ για τις συναλλαγές της εφαρμόζει διατάξεις του αστι κού δικαίου. Για θρησκευτικές κοινότητες, που δεν έχουν εγ γραφεί στο μητρώο του υπουργείου Δικαιοσύνης, όπως και για τις «Νέες Θρησκείες» ισχύουν οι γε νικές διατάξεις περί μη κερδοσκοπικών ενώσεων προσώπων 72. (69) Βλ. I. C. Ibán, Staat und Kirche in Spanien, (σημ. 67), σ (70) Σύμφωνα με τις συμφωνίες που έχει κάνει το κράτος με την Ευαγγελική και την Ισλαμική κοινότητα, καθώς η Ιουδαϊκή κοινότητα δεν προτιμά να λαμβάνει άμεση οικονομική υποστήριξη από το κράτος. (71) Βλ. M. J. Roca, Über die gegenwärtige Beziehungen von Staat und Kirche in Spanien, σε: Die Trennung von Staat und Kirche, Essener Gespräche σ. 127 επ.. (72) Ειδικά για κάποιες ενώσεις προσώπων, όπως η Scientology Church και η Church of Unification επανειλημμένως οι αρμόδιες ισπανικές διοικητικές υπηρεσίας έχουν αρνηθεί να τις εγγράψουν στο μητρώο, με την αιτιολογία ότι δεν είναι θρησκευτικές κοινότητες, παρότι σε άλλα κράτη, όπως στις ΗΠΑ, λογίζονται, ως τέτοιες. Μπορούν βέβαια να αποκτήσουν νομική προσωπικότητα, όπως κάθε άλλη ένωση προσώπων, ιδιωτικού δικαίου, σύμφωνα με τις διατάξεις του νόμου 181/ Εφημ - 4/2012

14 5. Σουηδία Η συντριπτική πλειοψηφία των Σουηδών ανήκει στην Ευαγγελική Λουθηριανή Εκκλησία, η οποία μέχρι την ήταν και η κρατική εκκλησία της Σουη δίας 73. Το νέο καθεστώς χωρισμού κράτους και εκ κλησίας ήταν αποτέλεσμα μίας μακράς διαβούλευσης με όλους τους αρμόδιους φορείς, με τη θέσπιση πλη θώρας νέων νόμων και, τέλος, με την αναθεώρηση του ίδιου του συντάγματος. Οι σχέσεις Κράτους και Ευαγγελικής Λουθηριανής Εκκλησίας ρυθμίζονται διά νόμου και συνεχίζουν βέβαια να είναι στενές και με πλεονεκτήματα για την εκκλησία αυτή και λόγω του μεγέθους της, αλλά και για λόγους ιστορικούς και οικονομικούς. Η Θρησκευτική Ελευθερία είναι κατοχυρωμένη, στο κεφ. 2, άρθρο 1 παρ. 6 του Συντάγματος 74. Σύμφωνα με τις νέες ρυθμίσεις, η Ευαγγελική Λουθηριανή Εκκλησία απέκτησε νομική προσωπικό τητα με ειδικό νόμο, καθότι δεν είχε με το προηγού μενο καθεστώς, όντας μέρος του κρατικού συστή ματος (κεφ. 8, άρθρο 6 του Συντάγματος). Οι άλλες 40 περίπου διαφορετικές εκκλησίες και θρησκευτικές κοινότητες, που υπάρχουν στη Σουηδία μπορούν να αποκτήσουν νομική προσωπικότητα, με καταγραφή τους στο ειδικό, διά νόμου, μητρώο για θέματα δι καιοσύνης, φορολογίας και διοίκησης 75. Για την κα ταγραφή στο μητρώο δεν κρίνεται το ορθόν της δι δασκαλίας της κάθε εκκλησίας ή θρησκευτικής κοινό τητας παρά μόνο ελέγχεται, αν πληρούνται οι αντι κειμενικές προϋποθέσεις που θέτει ο νόμος, δηλ. αν αυτές έχουν ως σκοπό τους την άσκηση της λατρείας και αν έχουν ικανό αριθμό μελών. Ο αριθμός των μελών υπολογίζεται είτε από τα μέλη που διαμένουν στη Σουηδία, είτε από την παγκόσμια εμβέλεια της εν λόγω εκκλησίας ή θρησκευτικής κοινότητας. Έτσι, σύμ φωνα με τη δήλωσή τους, η Εκκλησία Scientology έχει καταγραφεί στη Σουηδία, ως θρησκευτική κοινότητα 76. Ενώπιον του νόμου, όλες οι εκκλησίες και θρησκευτι κές κοινότητες είναι ίσες. (73) L. Friedner, Staat und Kirche in Schweden, σε: G. Robbers (επιμ.), Staat und Kirche, (σημ. 4), σ. 585 επ.. (74) Verfassung des Königreiches Schweden, σε: Verfassungen der EU-Mitgliedstaaten, Α./Ch. Kimmel (επιμ.), 6η έκδ., Μόναχο 2005, σ (75) L. Friedner, Staat und Kirche in Schweden, (σημ. 73), σ. 594 επ.. (76) Βλ. (σημ. 75), σ Για να λειτουργήσει μια εκκλησία ή θρησκευτική κοι νότητα στη Σουηδία δεν είναι απαραίτητη η κατα γραφή της στο ανωτέρω μητρώο. Οι εγγεγραμμένες, όμως, θρησκευτικές κοινότητες μπορούν να ζητήσουν την οικονομική υποστήριξη από το κράτος, ή να εκμε ταλλευτούν προς όφελός τους το κρατικό σύστημα φορολόγησης, όπως και να τελούν γάμους με πολι τική ισχύ. Τα δημόσια νεκροταφεία παραμένουν στην κυριότητα της Ευαγγελικής Λουθηριανής Εκκλησίας, αλλά και κάθε άλλη εκκλησία ή θρησκευτική κοινό τητα μπορεί να διατηρεί ιδιωτικούς χώρους γι αυτόν τον σκοπό. Μπορούν να ιδρύσουν σχολεία ή νοσοκομεία ή άλλα ιδρύματα, αλλά με τις ίδιες προϋποθέσεις, που χρειάζονται και οι διάφοροι άλλοι οργανισμοί στην Σουηδία. Γ. Σε χώρες με επίσημη ή κρατική εκκλησία 1. Ηνωμένο Βασίλειο Η Εκκλησία της Αγγλίας (Αγγλικανική) είναι η επί σημη εκκλησία του κράτους (Established Church) και αρχηγός της εκκλησίας είναι η Βασίλισσα 77. Η έλ λειψη γραπτού συντάγματος στο Ηνωμένο Βασίλειο (ΗΒ) έχει ως αποτέλεσμα και τη μη ύπαρξη γραπτών συνταγματικών διατάξεων για την κατοχύρωση της θρησκευτικής ελευθερίας. Είναι γεγονός, βέβαια, ότι το ΗΒ ήταν ένα από τα πρώτα κράτη, που υπέγραψαν την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Αν θρώπου 78. Από το , που η Ευρωπαϊκή Σύμβαση ενσωματώθηκε στο αγγλικό δίκαιο, τα αγγλικά δικα στήρια μπορούν να εφαρμόζουν όλες τις διατάξεις της και, κατά συνέπεια, το άρθρο 9 της Σύμβασης για τη θρησκευτική ελευθερία. Οι Κανόνες της Γενικής Συνόδου της Εκκλησίας της Αγγλίας για να ισχύσουν χρειάζονται την επικύρωση της Βουλής των Λόρδων (House of Lords). Οι Αγγλι κανοί Αρχιεπίσκοποι ορίζονται από τη Βασίλισσα, είναι μέλη και παρευρίσκονται στη Βουλή των Λόρ δων, όταν κάθε Νοέμβριο, η Βασίλισσα κηρύττει την έναρξη των εργασιών 80. (77) Άρθρο 8 της Act of Supremacy 1558, σύμφωνα με το οποίο αρμόδια για κάθε νομοθετικό ζήτημα όσον αφορά σε εκκλησιαστικά θέματα είναι η βασίλισσα. (78) Στις και επικυρώθηκε στις Βλ. Frowein/Peukert, Europäische MenschenrechtsKonvention, EMRK-Kommentar, 2η έκδοση, 1996, σ (79) Human Rights Act 1998, 4,21 Abs. 1. (80) O ρόλος των 24 Επισκόπων και Αρχιεπισκόπων δεν περιορίζεται σ αυτήν την επίσημη τελετή, αλλά λαμβάνουν ενεργό μέρος καθημερι- Εφημ - 4/

15 Το ΗΒ, ως γνωστό, αποτελείται από τέσσερα δια φορετικά «Μέρη», την Αγγλία, την Ουαλία, τη Σκωτία και Βόρειο Ιρλανδία. Στη Βόρειο Ιρλανδία, όπως και στην Ουαλία, η αγγλικανική εκκλησία δεν είναι πια, κρατική εκκλησία (Established Church) με συνέπεια τον χωρισμό κράτους και εκκλησίας. Στη Σκωτία, η Εκκλη σία της Σκωτίας, (the Kirk, πρεσβυτερική) είναι κρατική εκκλησία, αλλά συγχρόνως απηλλαγμένη από κάθε κρατικό έλεγχο 81. Εκτός της κρατικής εκκλησίας στην Αγγλία, όλες οι άλλες εκκλησίες και οι θρησκευτικές κοινότητες μπορούν γενικά με τον ίδιο τρόπο, όπως κάθε άλλη ένωση προσώπων, να συνδιαλέγονται ελεύθερα, να αποκτούν ιδιοκτησία, να οργανώνονται εσωτερικά, ορίζοντας μέλη τους, ως υπευθύνους για διάφορα φιλανθρωπικά και κοινωφελή ιδρύματα, που τους ανήκουν. Εδώ εξαντλείται και η υποχρέωση του κρά τους για ουδετερότητα, ως προς τις άλλες εκκλησίες και θρησκευτικές κοινότητες. Γιατί, ως προς τις σχέ σεις του με την αγγλικανική εκκλησία κάνει μια με γάλη εξαίρεση στον κανόνα, θέτοντας τη Βασίλισσα κεφαλή της Εκκλησίας. Δεν υπάρχουν ιδιαίτεροι κα νόνες, που να αναφέρονται ειδικά στις εκκλησίες και στις θρησκευτικές κοινότητες, ούτε υπάρχει κάποιο μητρώο εγγραφής αναγνωρισμένων από το κρά τος εκκλησιών ή θρησκευτικών κοι. Άτομα με τις ίδιες θρησκευτικές αναζητήσεις έχουν τη δυνατό τητα να ιδρύσουν έναν σύλλογο, όπου θα μπορούν από κοινού να ασκούν τα θρησκευτικά τους καθή κοντα 82. Ναοί και χώροι λατρείας μπορούν να κα ταχωρηθούν, ως τόποι ιερών τελετών, με την προϋ πόθεση τα μέλη που το ζητούν να αποτελούν θρη σκευτική κοινότητα, που σε περίπτωση αμφιβολίας, αν πληρούνται οι όροι, το κρίνουν τα δικαστήρια 83. νά στις νομοθετικές εργασίες του Κοινοβουλίου, D. Mc Clean, Kirche und Staat im Vereinigten Königreich, σε: Die Trennung von Staat und Kirche, Essener Gespräche zum Thema Staat und Kirche, Τεύχος 40, Münster 2007, σ. 13 επ.. (81) Βλ. D. Mc Clean, Essener Gespräche, (σημ. 80), σ (82) M. Hill, Church Autonomy in the United Kingdom, (σημ. 14), σ (83) Places of Worship Registration Act Τα δικαστήρια έχουν κρίνει μέχρι τώρα ότι για να αναγνωριστεί ένας χώρος, ως εκκλησία, θα πρέπει τα μέλη της ένωσης που το ζητούν, να λατρεύουν τον Θεό, ή κάποια ανώτερη δύναμη. Η Scientology Church, για παράδειγμα, δεν μπόρεσε να αποκτήσει έναν τόπο λατρείας, γιατί μια κοσμοθεωρητική φιλοσοφία δεν αρκεί, σύμφωνα με τη νομολογία των δικαστηρίων. Τόσο η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, όσο και η Προτε σταντική, ως δύο από τις μεγαλύτερες εκκλησίες πα γκοσμίως, έχουν τα ίδια δικαιώματα και υποχρεώ σεις, όπως κάθε άλλη μικρότερη εκκλησία ή θρησκευ τική κοινότητα. Ο εσωτερικός κανονισμός, σύμφωνα με τον οποίον κάποιες από αυτές λειτουργούν, ενώ πιον του αγγλικού δικαίου δεν λογίζεται παρά ως ιδιωτικό συμβόλαιο μεταξύ των μελών της εκάστοτε εκκλησίας. Υπαγωγή μίας άλλης εκκλησίας σε καθε στώς δημοσίου δικαίου με αντίστοιχη αναφορά σε νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου είναι έννοια ξένη για τους άγγλους νομικούς Δανία Το ισχύον Σύνταγμα της Δανίας, στο άρθρο 4, ορί ζει ότι η Ευαγγελική Λουθηριανή Εκκλησία είναι η Εκ κλησία του Λαού («Folkekirke»), καθώς η πλειονότητα των κατοίκων της Δανίας (87%) ανήκουν σ αυτήν και ως τοιαύτη υποχρεούται το κράτος να τη στηρίζει οι κονομικά 85. Ήδη, από το Σύνταγμα του 1849 λείπουν παλαιότερες διατάξεις, οι οποίες όριζαν τη συμμε τοχή, ως μέλος αυτής της εκκλησίας, υποχρεωτική για όλους τους πολίτες, ενώ στο ίδιο Σύνταγμα ανα γνωρίζεται για πρώτη φορά, η ελευθερία να μπο ρεί κανείς να γίνει μέλος και σε άλλες θρησκευτικές κοινότητες 86. Το καθεστώς που διέπει την Εκκλησία είναι ίδιο με αυτό ενός κρατικού διοικητικού οργάνου και το Εκκλησιαστικό Δίκαιο είναι μέρος του Δημοσίου Δικαίου. Το αξιοσημείωτο σε αυτό το σύστημα είναι ότι κάθε ενοριακή εκκλησία εκλαμβάνεται, ως κρα τικό όργανο, έχοντας, κατά συνέπεια, ξεχωριστή νο μική προσωπικότητα. Χωρισμός κράτους και εκκλη σίας είναι αδύνατος χωρίς προηγούμενη αναθεώρηση του συντάγματος. Η θρησκευτική ελευθερία κατοχυρώνεται πλήρως στο Σύνταγμα (άρθ. 67), ενώ το άρθρο 69 του Συ ντάγματος ορίζει ότι θέματα που αφορούν άλλες (84) Βλ. D. McClean, Staat und Kirche im Vereinigten Königreich, σε: G. Robbers (επιμ.), (σημ. 4), σ. 613 επ.. (85) Verfassung des Königreiches Dänemark, σε: Verfassungen der EU- Mitgliedstaaten, Α./Ch. Kimmel (επιμ.), 6η έκδ., Μόναχο 2005, σ. 41. (86) I. Dübeck, Staat und Kirche in Dänemark, σε: G. Robbers (επιμ.), Staat und Kirche, (σημ. 4), σ. 59 επ.. Αξιοσημείωτο είναι ότι 80% των κατοίκων ανήκουν στην Ευαγγελική Λουθηριανή Εκκλησία με το βάπτισμά τους, ως παιδιά. 566 Εφημ - 4/2012

16 θρησκευτικές κοινότητες, εκτός της κρατικής εκκλη σίας, πρέπει να ρυθμίζονται διά νόμου. Ο νόμος στη Δανία, αναγνωρίζει τον δημόσιο χα ρακτήρα των θρησκευτικών κοι και τις δια χωρίζει σε τρεις κατηγορίες 87 : α) τις αναγνωρισμένες θρησκευτικές κοινότητες Αναγνωρισμένες θρησκευτικές κοινότητες είναι, εκτός από τη γερμανική και γαλλική Ευαγγελική Εκ κλησία (Μεταρρυθμιστικές), την Καθολική Εκκλησία και την Ιουδαϊκή Κοινότητα, οι οποίες είχαν αναγνωρισθεί και πριν το Σύνταγμα του 1849, ακόμη ορισμένες θρη σκευτικές κοινότητες που μέχρι το 1969, με βασιλικό διάταγμα, τους αναγνωριζόταν το δικαίωμα να τε λούν γάμους και βαπτίσεις και να τηρούν καταστα τικά γέννησης των μελών τους. Τέτοιες είναι η Βαπτι στική Εκκλησία, η Μεθοδιστική Εκκλησία, η Σουηδική Εκ κλησία του Γουσταύου, η Νορβηγική Εκκλησία του Βα σιλιά Χάακον, η Φινλανδική Εκκλησία, η Ισλανδική Εκ κλησία, η Μεταρρυθμιστική Εκκλησία της Δανίας, η Αγ γλική Εκκλησία του Αγίου Αλβανού και η Ρωσική Ορ θόδοξος Εκκλησία. β) για τις θρησκευτικές κοινότητες με το δικαίωμα να τελούν την ιεροτελεστία του γάμου ο νόμος θέτει ορισμένες προϋποθέσεις. Η κοινότητα θα πρέπει να έχει σαφή θρησκευτικό χαρακτήρα, επαρκή μέλη, με σαφή οργάνωση και να αντιπροσωπεύεται επακρι βώς από τα προς τούτο διορισμένα άτομα. Δεν αρκεί μία κοινότητα να έχει απλά μια θρησκευτική, ιδεολο γική ή φιλοσοφική χροιά, αλλά πρέπει να πρεσβεύει κάποια θρησκεία, με ομολογία πίστεως και γνωστό τελετουργικό και η οποία δεν έρχεται σε αντίθεση με τα χρηστά ήθη και τους κανόνες της δημοσίας τάξης. Οι ιερωμένοι δεν απαιτείται να έχουν τη δανέζικη υπηκοότητα, αλλά είναι απαραίτητο να μιλούν καλά τη γλώσσα και να μπορούν, για παράδειγμα, να κα τανοούν τις κυβερνητικές διατάξεις. Σήμερα, υπάρ χουν περίπου 90 θρησκευτικές κοινότητες, που οι ιε ρωμένοι τους έχουν το δικαίωμα να τελούν γάμους, μεταξύ των οποίων 50 χριστιανικές κοινότητες δια φόρων ομολογιών, 15 διαφορετικές ισλαμικές κοινό τητες και 4 βουδιστικές 88. γ) Τις θρησκευτικές κοινότητες χωρίς τυπική ανα γνώριση το νομικό καθεστώς των οποίων υπόκειται στις διατάξεις του ιδιωτικού δικαίου. (87) I. Dübeck, (σημ. 86), σ. 65 επ.. (88) I. Dübeck, (σημ. 86), σ. 66. Μια ιδιαιτερότητα αποτελούν οι Ελεύθερες Εκκλη σίες (Frimenigheder), οι οποίες πρεσβεύουν τα ίδια με την Ευαγγελική Λουθηριανή Εκκλησία, αλλά θέλουν να είναι ανεξάρτητες και να έχουν τη δική τους οργά νωση. Είναι σε πλεονεκτικό καθεστώς από τις άλλες θρησκευτικές κοινότητες, ως προς το ότι π.χ. μπο ρούν ελεύθερα να χρησιμοποιούν τα κτίρια της επί σημης εκκλησίας, να φέρουν την ίδια ενδυμασία και να φοιτούν στα ίδια ανώτερα και ανώτατα θεολο γικά ιδρύματα. Δεν έχουν, όμως, το δικαίωμα να τε λούν γάμους. Η υποχρέωση του κράτους να ενισχύει ποικιλο τρόπως την Ευαγγελική Λουθηριανή Εκκλησία δεν σημαίνει βεβαίως ότι δεν επιτρέπεται να ενισχύονται από το κράτος και άλλες θρησκευτικές κοινότητες. Απεναντίας σε πολλές τέτοιες θρησκευτικές κοινότη τες παρέχεται το δικαίωμα να χρησιμοποιούν κρα τικά κτίρια χωρίς να πληρώνουν ενοίκιο ή κάποιο άλλο αντίτιμο. Το σύστημα είναι άκρως φιλελεύθερο και μη γρα φειοκρατικό. Από το 1998 οι αιτήσεις για αναγνώριση γίνονται προς μια επιτροπή ελεύθερων συμβούλων του Επισκόπου της Κοπεγχάγης 89. Δ. Στην Ελλάδα Το πλέγμα των σχέσεων πολιτείας και εκκλησίας στην Ελλάδα οδηγεί αναπόφευκτα σε μια προνομιακή μεταχείριση της Ορθοδόξου Εκκλησίας και όχι μόνο εξ αιτίας της συνταγματικής διάταξης του άρθρου 3, περί «επικρατούσης θρησκείας» 90. (89) V. Mortensen, Church Autonomy and Religious Liberty in Denmark, σε: G. Robbers, Church Autonomy, (σημ. 14), σ. 399 επ.. (90) εν είναι εφικτό να παρατεθεί η πλουσιότατη ελληνική και ξένη βιβλιογραφία επί του θέματος. Περιορίζομαι ενδεικτικά σε: Μ. Σταθόπουλος, Σχέσεις Πολιτείας και Εκκλησίας, Αθήνα 1993, σ. 14 επ. και 34 επ., όπου τονίζει ότι ο όρος «επικρατούσα» χρησιμοποιείται ως «διαπίστωση ενός πραγματικού, ιστορικού γεγονότος», Ν. Αλιβιζάτος, Ο αβέβαιος εκσυχρονισμός, Αθήνα 2001, ο οποίος αναφέρει ότι, κατά την κρατούσα άποψη, το άρθρο 13 του Συντάγματος εξακολουθεί να ερμηνεύεται, υπό το φως του άρθρου 3, με αποτέλεσμα να έχουν προκύψει στην πράξη σοβαρότατα προβλήματα, σ Βλ. επίσης Κ. Μπέη, Η θρησκευτική ελευθερία στην καθημερινή ελληνική πρακτική, σε: Η θρησκευτική ελευθερία, Κ. Μπέη (επιμ.), Αθήνα 1997, σ. 239 επ., όπου τονίζει για τις σχέσεις κράτους και εκκλησίας: «Το ισχύον σύστημα, γνωστό ως σύστημα «της νόμω κρατούσης πολιτείας» είναι βέβαια αναχρονιστικό, ταπεινωτικό για την εκκλησία και προπαντός, παρέχει πολύ κακό παράδειγμα για την μεταχείριση της ορθόδοξης εκκλησίας σε άλλες χώρες». Επίσης, βλ. Π. Φουντεδάκη, Σχέσεις κράτους και εκκλησίας στον ευρωπαϊκό χώρο, σε: ΤοΣ, τ. 26, 2000, σ Άλλη γνώμη, βλ. Ε. Βενιζέλο, Οι σχέσεις κράτους και εκκλησίας, 2η εκδ., Θεσσαλονίκη 2000, σ. 55 επ. και ιδιαίτερα σ. 91 επ., όπου ο συγγραφέας βλέπει το άρθρο 3 του ελληνικού Συντάγματος, «ως θεσμική εγγύηση της θρησκευτικής ελευθερίας της ορ- Εφημ - 4/

17 Κατά την κρατούσα άποψη, σε κράτη, όπως η Ελ λάδα με καθεστώς μίας κρατικής εκκλησίας, ή μίας επικρατούσας θρησκείας παραβιάζονται βασικές αρχές της ισότητας και των διατάξεων κατά των διακρίσεων, επειδή η μία κρατική ή επικρατούσα εκ κλησία προστατεύεται συνήθως μονομερώς και εις βάρος των άλλων θρησκευτικών κοι, είτε νο μοθετικά είτε διοικητικά 91. Βεβαίως, η ύπαρξη κρατικής ή η καθιέρωση επίση μης εκκλησίας σ ενα κράτος δεν προσκρούει αυτή καθαυτή σε διεθνείς συμβάσεις, όπως είναι η ΕΣΔΑ 92, παρά μόνο στην έκταση που μια τέτοια καθιέρωση επιτρέπει προνομιακή μεταχείριση με την εισαγωγή διακρίσεων σε βάρος άλλων θρησκευτικών κοινο τήτων και εμποδίζεται η ελεύθερη και απρόσκοπτη ανάπτυξη των θρησκευτικών αναζητήσεων και επι διώξεων όλων των πολιτών Στην Ελλάδα, εκτός από την Ορθόδοξο Εκκλη σία, την Ισραηλιτική Kοινότητα και τη Μουσουλμα νική Μειονότητα στην Θράκη, που σύμφωνα με τον νόμο είναι νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου, καμία άλλη θρησκευτική κοινότητα δεν έχει αποκτήσει μέχρι σήμερα παρόμοια νομική προσωπικότητα 93. Οι πε ρισσότερες λειτουργούν, στην καλύτερη περίπτωση, σύμφωνα με τη νομοθεσία περί σωματείων ή ιδρυ μάτων, κι αυτό, όσον αφορά μόνο στα περιουσιακά τους 94. θόδοξης εκκλησίας και όχι ως περιορισμό(ς) της θρησκευτικής ελευθερίας οποιουδήποτε άλλου». (91) J.C. van Der Vyver, Constitutional Arrangements of Church-State Relations, Leuven Lectures on Religious Institutions, Religious Communities and Rights, Τόμος 5, Leuven, 2004, σ. 55. (92) J. Frowein, άρθ. 9, (θρησκευτική ελευθερία), σε: Europäische Menschenrechtskonvention, Kommentar, 2η έκδ. Frowein/Peukert, Kehl 1996, περ. 2. (93) Η Καθολική Εκκλησία, για παράδειγμα, κατά την ελληνική νομολογία, δεν έχει νομική προσωπικότητα, με αποτέλεσμα να μη μπορεί να παρασταθεί, ως διάδικος, σε δικαστήριο. βλ. απόφαση του Ε Α στην υπόθεση Καθολική Εκκλησία Παναγίας Χανίων της , Reports 1997-VIII: (= 1998, σ. 567 επ.), Γ. Κτιστάκι, Η νομική προσωπικότητα της Καθολικής Εκκλησίας της Ελλάδος, 1998, σ. 547 επ.. (94) Όπως για παράδειγμα, η Ελληνική Ευαγγελική Εκκλησία, οι Ελεύθερες Ευαγγελικές Εκκλησίες και άλλες προτεσταντικές (διαμαρτυρόμενες) εκκλησίες, πολλές από τις οποίες λειτουργούν στην Ελλάδα πάνω από 160 χρόνια και οι οποίες συστηματικά αγνοούνται από τον νομοθέτη. Το αλλόκοτο στην ελληνική επικράτεια είναι ότι για μια από αυτές τις εκκλησίες, το ιοικητικό ικαστήριο Αλεξανδρουπόλεως (αρ. 28/1978, ΝοΒ 21, σ. 554) έχει αποφανθεί ότι πληροί τα γνωρίσματα των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου και θα πρέπει να αντιμετωπιστεί αναλόγως, ενώ το Συμβούλιο Επικρατείας με την υπ αριθ. 1558/74 απόφασή του είχε κρίνει ότι η Ελληνική Ευαγγελική Εκκλησία αποτελεί νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου και, συγκεκριμένα, ίδρυμα. Βλ. γενικώς και Χ. Μιχαηλίδου, Οι θρησκευτικές μειονότητες στην Ελλάδα, Όσο βεβαίως και να τονίζεται ότι το καθεστώς της επικρατούσας θρησκείας στην Ελλάδα είναι ευέλικτο και καθόλα σύμφωνο με διατάξεις για την προστασία της θρησκευτικής ελευθερίας, είναι εντούτοις υπερ βολικός ο ισχυρισμός ότι οι θρησκευτικές κοινότητες έχουν τα ίδια δικαιώματα, ως προς την οργάνωσή τους, με αυτά της Ορθόδοξης Εκκλησίας 95. Οι απανωτές και ήδη πολυσχολιασμένες καταδί κες της Ελλάδας από το Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δι καιωμάτων, στο Στρασβούργο, με αφορμή παραβιά σεις του άρθρου 9, περί θρησκευτικής ελευθερίας, της ΕΣΔΑ, καταδεικνύουν τα προβλήματα που αντιμετω πίζουν οι διάφορες θρησκευτικές κοινότητες, τόσο σε επίπεδο νομοθεσίας όσο και σε επίπεδο διοίκησης 96. Παρά την ισχύ διεθνών συμβάσεων, που κατά το ελ ληνικό Σύνταγμα (άρθρο 28, παρ. 1) αποτελούν εσω τερικό δίκαιο και μάλιστα υπερέχουν των εθνικών νόμων, συνεχίζουν παράλληλα να ισχύουν και να εφαρμόζονται απαρχαιωμένα νομοθετήματα σε θέ ματα σχέσεων κράτους και θρησκευτικών κοινοτή των, τα οποία σαφώς απαγορεύουν κάθε επέμβαση εναντίον μόνο της επικρατούσας θρησκείας 97. ΙΙΙ. Συγκριτικά πλεονεκτήματα από την απόκτηση νομικής προσωπικότητας εκ μέρους των θρησκευ τικών κοι Το δικαίωμα να αποκτούν οι θρησκευτικές κοινό τητες νομική προσωπικότητα είναι από τα πλέον ση μαντικά και είναι υποχρέωση του κράτους και ένα από τα κριτικά σημεία κατά πόσο αυτό λαμβάνει σο βαρά υπ όψιν τη θρησκευτική ελευθερία ως θεμελιώ δες ανθρώπινο δικαίωμα. Η ιδιαίτερη νομική προσω πικότητα είναι το όνομα, που ξεχωρίζει μια θρησκευ τική κοινότητα από τις πολλές άλλες ενώσεις προ ιδίως κατά την έκθεση του ειδικού εισηγητή της Επιτροπής Ανθρωπίνων ικαιωμάτων ΟΗΕ, σε: Θρησκευτική Ελευθερία, Κώστα Μπέη (επιμ.), Αθήνα 1997, σ και ιδ. 189 επ.. (95) Έτσι, Χ. Παπαστάθης, Religious Self-Administration in the Hellenic Republic, (σημ. 14), σ (96) Aντί άλλων, βλ. Γ. Κτιστάκι, Η ευρωπαϊκή προστασία της θρησκευτικής ετερότητας. Οι ελληνικές προσφυγές ενώπιον του δικαιοδοτικού μηχανισμού της Ευρωπαϊκής Σύμβασης ικαιωμάτων του Ανθρώπου, σε:. Χριστόπουλο (επιμ.), Νομικά ζητήματα θρησκευτικής ετερότητας στην Ελλάδα, Κέντρο Ερευνών Μειονοτικών Ομάδων, Αθήνα 1999, σ (97) Bλ. Β. Καρακώστα, Τα συνταγματικά θεμέλια της θρησκευτικής ελευθερίας και η δυνατότητα αναθεώρησης των σχετικών διατάξεων, σε: Θρησκευτική Ελευθερία, Κ. Μπέη (επιμ.), Αθήνα 1997, σ , και ιδιαίτερα σ. 104 και Εφημ - 4/2012

18 σώπων, όπως είναι, για παράδειγμα, οι ποδοσφαιρι κοί σύλλογοι. Με απλά λόγια, εκεί όπου όλα τα καλά που απορρέουν από τη συλλογική θρησκευτική ελευ θερία λαμβάνουν σάρκα και οστά! Κράτος και εκκλησίες και θρησκευτικές κοινότη τες έχουν διαφορετική θεώρηση των πραγμάτων, διαφορετικούς σκοπούς και διαφορετικές προσβά σεις για την πραγματοποίηση αυτών των σκοπών. Τους ενώνει, όμως, το συμφέρον του κοινού καλού και οι όποιες αντιπαραθέσεις μεταξύ των οφείλουν να έχουν στόχο την «υπέρβαση» και την ικανοποιη τική και για τις δυο πλευρές λύση. Στη σημερινή κοι νωνία δεν μπορεί μόνο του το κράτος να ανταποκρι θεί στις αυξημένες κοινωνικές ανάγκες των πολιτών σε διάφορους τομείς. Σε όλες τις προς σύγκριση χώρες ο εθνικός νομο θέτη έχει φροντίσει, λαμβάνοντας υπ όψιν και τις ιδιαιτερότητες της χώρας του να ρυθμίσει τις σχέσεις αυτές κράτους και θρησκευτικών κοι. Στις σκανδιναβικές χώρες συναντάμε την παρου σία μιας ισχυρής παραδοσιακής εκκλησίας, αλλά και τον θρησκευτικό πλουραλισμό! Το νομικό σύστημα της Δανίας επιτρέπει, παρά την ύπαρξη μίας κρα τικής εκκλησίας, τη σύγχρονη ανάπτυξη πληθώρας άλλων θρησκευτικών κοι, με δικαιώματα σε πολλές περιπτώσεις ισότιμα της κρατικής εκ κλησίας, όσον αφορά στην παρουσία τους στη δη μόσια ζωή. Η δράση τους είναι αξιόλογη και απο τελούν ένα σημαντικό παράγοντα της κοινωνικής πρόνοιας της χώρας με το να ιδρύουν και να λει τουργούν νηπιαγωγεία, σχολεία, νοσοκομεία, γηρο κομεία κ.ά. Πλεονεκτήματα υπέρ της μίας εκκλησίας μπορεί, στην προκειμένη περίπτωση, να δικαιολο γούνται ιστορικά, αλλά όχι σε βάρος της θρησκευ τικής ελευθερίας όλων των υπολοίπων θρησκευτι κών κοι. Στη Γερμανία, οι θρησκευτικές κοινότητες, ως νο μικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου, διαδραματίζουν ένα σπουδαίο και σημαντικό ρόλο στη δημόσια ζωή του τόπου, ρόλο που το ίδιο το κράτος τούς προσδίδει ισότιμα, αναγνωρίζοντας την καταλυτική παρουσία τους στο κοινωνικό σύστημα της χώρας. Ο χαρακτη ρισμός τους, ως νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου δεν είναι απλώς διακοσμητικό στοιχείο, αλλά έχει πε ριεχόμενο, το οποίο παράγει έννομα αποτελέσματα.. Έχουν διάφορες φορολογικές απαλλαγές, όπως από τον φόρο επιτηδεύματος, τον φόρο κληρονομίας, τον φόρο ακίνητης περιουσίας, απαλλαγή από δικαστικά έξοδα και πολλές άλλες διευκολύνσεις όσον αφορά στην ανέγερση ναών και ευκτηρίων οίκων 98. Το κα θεστώς αυτό, το οποίο είναι κατοχυρωμένο στο Σύ νταγμα της χώρας, αποτελεί εγγύηση για όλα τα επί μέρους δικαιώματα που παρέχει. Στο σύστημα αυτό απεικονίζεται ανάγλυφα η εικόνα της ελευθερίας και της ουδετερότητας του κράτους, που το μόνο που έχει να κάνει είναι να προσφέρει το κατάλληλο νομο θετικό πλαίσιο, ώστε οι θρησκευτικές και άλλες πε ποιθήσεις του ατόμου να μη μένουν δικό του προσω πικό απόκτημα μόνο, αλλά να μπορεί να τις μοιρά ζεται ελεύθερα με τους άλλους, ζώντας σε μια κοι νωνία, που μπορεί να έχει όφελος από αυτό, επειδή αφορά όλους και όχι μόνο μια ομάδα ειδικών ενδια φερόντων και συμφερόντων. Το ίδιο σχεδόν ισχύει και στην Αυστρία, με τη λεπτομερέστατη, διά νόμων, ρύθμιση των σχέσεων κράτους εκκλησιών θρησκευ τικών κοι. Η μόνη, άνευ ουσίας βεβαίως, δια φορά με τη Γερμανία έγκειται ως προς τον σκοπό. Ενώ στη Γερμανία ο νομοθέτης ρυθμίζει τις παρα πάνω σχέσεις αναγνωρίζοντας τη σπουδαιότητα του ρόλου των εκκλησιών και θρησκευτικών κοι στην κοινωνική ζωή, στην Αυστρία ο νομοθέτης κινεί ται περισσότερο με στόχο την ομαλή λειτουργία του κράτους, από τεχνικής πλευράς, γι αυτό άλλωστε και η πολυνομία επί του θέματος. Σε άλλες χώρες, όπως το Βέλγιο, εκτός από την άμεση οικονομική ενίσχυση εκ μέρους του κράτους προς τα αναγνωρισμένα θρησκεύματα και τις άλλες θρησκευτικές και μη οργανώσεις, οι θρησκευτικές κοι νότητες έχουν επίσης, εκτός των άλλων και πολλά φορολογικά πλεονεκτήματα και απαλλαγές, με την απόκτηση νομικής προσωπικότητας. Στη Γαλλία, με την καταχώρισή τους ως associations cultuelles, έχουν το πλεονέκτημα να μπορούν να δέχονται δωρεές και να αποδέχονται κληρονομιές, πράγμα που δεν είναι δυνατόν στις απλές ενώσεις προσώπων και στα σωματεία. Σε κάποια άλλα ευρωπαϊκά κράτη, όπως η Πορ τογαλία έχει δημιουργηθεί μια ανεξάρτητη επιτροπή, για τη θρησκευτική ελευθερία, δίνοντας τη δυνατό τητα στο κράτος να διατηρήσει την ουδετερότητά του, αλλά καταγράφοντας συγχρόνως λεπτομερώς τις προϋποθέσεις απόκτησης νομικής προσωπικότη (98) Αναλυτικότατα περί αυτών, βλ. G. Hammer, Steuer-und Gebührenbefreiung der Kirchen, σε: J. Listl/ D. Pirson (επιμ.), Handbuch des Staatskirchenrechts der Bundesrepublik Deutschland, 1ος Τόμος, 2η έκδ., Βερολίνο 1994, σ επ.. Εφημ - 4/

19 τας, όλων των θρησκευτικών κοι, που υπάρ χουν στη χώρα. Στην Ισπανία, επιδίωξη του κράτους ήταν μια ίση αντιμετώπιση των θρησκευτικών κοι, χωρίς να είναι αναγκαίο να ταξινομεί την κάθε μια χωριστά σε κατηγορίες. Έτσι, με τον ειδικό επί τούτου νόμο, περί θρησκευτικής ελευθερίας έχουν ρυθμιστεί λεπτο μερώς οι προϋποθέσεις απόκτησης νομικής προσω πικότητας. Το ισχύον σύστημα, των επί μέρους συμ φωνιών με το κράτος, έχει γίνει κοινώς αποδεκτό από όλες τις θρησκευτικές κοινότητες. Το πρόβλημα των μικρότερων θρησκευτικών κοι, όπως οι Μάρτυρες του Ιεχωβά, που δεν είναι μέρος των συμ φωνιών με το κράτος, είτε γιατί δεν πληρούν τις τε χνικές προϋποθέσεις, που θέτει ο νόμος, είτε γιατί δεν θέλουν να γίνουν μέλη της Ευαγγελικής Κοινό τητας, εφόσον ούτε κάτω από την ομοσπονδία των Ιουδαϊκών Κοι, ούτε κάτω από το Ισλαμικό Συμβούλιο της Ισπανίας είναι δυνατόν να υπαχθούν, παραμένει άλυτο. Το κράτος έχει δημιουργήσει ένα σταθερό καθεστώς με τις πλέον γνωστές και παρα δοσιακές θρησκείες και δεν νοιώθει την ανάγκη να συνδιαλλαγεί με τόσες άλλες μικρότερες θρησκευτικές ομάδες, που υπάρχουν στην επικράτειά του. Αριθμοί μελών δεν είναι βέβαια ικανοί για να προσδώσουν σε μια θρησκευτική κοινότητα κοινωνικό υπόβαθρο, αλλά είναι σημαντικός παράγοντας για μια αντικει μενική θεώρηση του ζητήματος. Στην Ιταλία, συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο με την πληθώρα νόμων, οι οποίοι παρέχουν σε κάθε θρη σκευτική κοινότητα ξεχωριστά τη δυνατότητα από κτησης νομικής προσωπικότητας, με τις αντίστοιχες διαβαθμίσεις, ως προς τα πλεονεκτήματα που αυτές απολαμβάνουν από το κράτος. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, μόνο η μια εκκλησία, η Αγ γλικανική, είναι αναγνωρισμένη ως εκκλησία. Όλες οι άλλες εκκλησίες και θρησκευτικές κοινότητες είναι απλά οργανωμένες σύμφωνα με τους κανόνες ιδιω τικού δικαίου. Σε πολλές πρώην ανατολικοευρωπαϊκές χώρες παρατηρείται η τάση δημιουργίας ενός ειδικού μη τρώου για την καταγραφή των θρησκευτικών κοινο τήτων, με τις προϋποθέσεις βέβαια που θέτει ο ειδι κός προς τούτο νόμος. Παρατηρείται, έτσι, το μεγάλο ενδιαφέρον της πο λιτείας για παρέμβαση, τόσο στη διαδικασία όσο και στις προϋποθέσεις που χρειάζονται για την εγγραφή των θρησκευτικών κοι στο μητρώο, σε σημείο μάλιστα προσβολής, σε κάποια σημεία, της συνταγ ματικώς κατοχυρωμένης θρησκευτικής ελευθερίας. Η σχετική επιείκεια με την οποία αντιμετωπίζεται το ζήτημα από την επιστημονική κοινότητα οφείλεται στο ότι οι περισσότερες από αυτές τις χώρες είναι καινούργιες δημοκρατίες και είναι φυσικό να απαιτεί ται χρόνος για να επέλθει απόλυτη αρμονία μεταξύ θεωρίας και πράξης, μάλιστα στο δεδομένο και ιστο ρικά φορτισμένο κοινωνικό πλαίσιο. Στην Ελλάδα, οι συνταγματικά κατοχυρωμένες σχέ σεις κράτους και εκκλησίας μετρούν πάνω από 180 χρόνια, χωρίς καμιά σημαντική αλλαγή. Αλλά ιστορία και παράδοση δεν αρκούν πλέον σήμερα για να δι καιολογήσουν το παγιωμένο θρησκευτικό καθεστώς μίας χώρας. Η νομιμότητα της διατήρησης μίας εκκλη σίας ξεπερνάει τα όρια αυτά και επικεντρώνεται στη θέση που κατέχει σήμερα αυτή στο κρατικό οικοδό μημα και στη διαμόρφωση του κοινωνικού ιστού, που δεν μένει ο ίδιος. Θα πρέπει να είναι σύμφωνη αυτή η θέση με τις θεμελιώδεις αρχές του κράτους, όπως είναι η αρχή της δημοκρατίας, του κράτους δικαίου, του κοινωνικού κράτους και του σεβασμού των θε μελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αρχίζει να γίνεται όλο και πιο έντονη η έλλειψη ει δικού νόμου στην Ελλάδα, για τη νομική υπόσταση των θρησκευτικών κοι, οι οποίες δεν έχουν αναγνωριστεί ακόμη ως νομικά πρόσωπα. Χωρίς αυτήν τη ρύθμιση, που να ανταποκρίνεται στις σύγ χρονες ανάγκες και στις επιταγές του δικαίου για ίση μεταχείριση, δεν πρόκειται να λυθούν και τα διάφορα ζητήματα που ανακύπτουν καθημερινά, όπως η φο ρολόγησή τους από το κράτος, η ανάγκη πνευματικής υποστήριξης σε νοσοκομεία και άλλα δημόσια ιδρύ ματα μελών θρησκευτικών κοι από πνευμα τικούς με τις ίδιες θρησκευτικές πεποιθήσεις, σε θέ ματα εκπαίδευσης κ.ά. 99. Η οργάνωση μιας θρησκευτικής κοινότητας και η ρύθμιση των σχέσεών της με το κράτος δεν είναι ο σκοπός, αλλά το μέσον για την ανάδειξη και την ελεύθερη άσκηση κάποιων αξιών, που προστατεύο (99) Χαρακτηριστικά είναι τα πρόσφατα δημοσιεύματα στον τύπο (Το Βήμα, και ) για προβλήματα που είχαν δημιουργηθεί εξ αιτίας της άρνησης του ληξίαρχου Αθηνών να μην καταχωρεί στο αντίστοιχο μητρώο γάμους ελλήνων, χριστιανών καθολικών κατά το θρήσκευμα, επειδή είχαν τελεστεί σε καθολικούς ναούς, που δεν περιλαμβάνονται σε συγκεκριμένο κατάλογο και προσκρούουν έτσι στο μητρώο ετεροδόξων (!) του Υπουργείου Παιδείας διά Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων (!), το οποίο αναγνωρίζει μόνο τέσσερις ναούς της Καθολικής Εκκλησίας στην Αθήνα και έναν στη Σύρο. 570 Εφημ - 4/2012

20 νται τόσο από τον εθνικό νομοθέτη, όσο και τον ευρωπαϊκό. Με έναν τέτοιον νόμο, θα μπορούσαν να τεθούν αντικειμενικά κριτήρια για την απόκτηση νομικής προσωπικότητας, που θα ισχύουν για όλους το ίδιο, αφαιρώντας, έτσι, τη δυνατότητα από τη διοικητική αρχή για καταχρηστική μεταχείριση. Συνταγματικές διατάξεις, όπως στο ελληνικό Σύ νταγμα η διάταξη του άρθρου 13 παρ. 2, περί προσυ λητισμού 100, η οποία έχει μέχρι σήμερα χρησιμοποιηθεί μόνο κατά ορισμένων θρησκευτικών κοι, δεν απαντώνται σε άλλα ευρωπαϊκά συντάγματα. Η Ελ λάδα παραμένει μια ιδιαιτερότητα σ αυτό το σημείο. Ανάμιξη του κράτους με τη μορφή νόμων υπέρ μίας θρησκευτικής κοινότητας και ανάμιξης στα εσω τερικά της είναι η συνταγή για διενέξεις και πολιτική εκμετάλλευση. Δεν ανήκει στην αρμοδιότητα και δεν είναι καθή κον και υποχρέωση του κράτους να επιβάλλει θρη σκευτικές αξίες per se προκειμένου να στηρίζει μια κρατική εκκλησία ή να εισαγάγει ένα θεοκρατικό σύ στημα αξιών 101. Ούτε ακόμη κι αν η πλειοψηφία το ζητεί. Τα ανθρώπινα δικαιώματα αποκτούν την αξία τους αν είναι μηχανισμοί προστασίας του ατόμου ή μικρών θρησκευτικών ομάδων και όχι της πλειοψη φίας απαραιτήτως. Από τη σύγκριση με αυτά που ισχύουν σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες προκύπτει η πιεστική πλέον ανά γκη για τη δημιουργία ενός πλαισίου νόμου απόκτη σης νομικής προσωπικότητας των θρησκευτικών κοι και στην Ελλάδα. Θα ξεκαθαρίσει, έτσι, το θολό τοπίο, που επικρατεί αυτή τη στιγμή και θα τεθεί μια διαρκής νομική βάση στις σχέσεις των θρη σκευτικών κοι και του κράτους με σκοπό και την ασφάλεια δικαίου. Αν θα είναι νομικά πρόσωπα του εκκλησιαστικού δικαίου 102, ή θα αποκτήσουν την ίδια νομική προσωπικότητα, δηλαδή νομικού προσώ που δημοσίου δικαίου, που κατέχουν ήδη η ισραηλι τική κοινότητα και η μουσουλμανική κοινότητα της Θράκης, είναι ζήτημα πλέον ουσιαστικού και πολι (100) Βλ. αντί άλλων, Α. Λοβέρδο, Προσηλυτισμός. Για την αντισυνταγματικότητα της σχετικής με τον προσηλυτισμό ποινικής νομοθεσίας, Αθήνα - Κομοτηνή, (101) J.van Der Vyver, Leuven Lectures, (σημ. 91), σ. 64. (102) Όπως είχε από παλιά προταθεί, βλ. Κ. Μπέη, (σημ. 97), σ Βλ. και πρόταση της Ελληνικής Ένωσης για τα ικαιώματα του Ανθρώπου, από τισμένου διαλόγου στο πλαίσιο ενός δημοκρατικού κράτους. IV. Αντί επιλόγου Ο Γιώργος Παπαδημητρίου έγραφε το 2001: «Παρά τις πολιτικές και τις χρονικές αβεβαιότητες, βέβαιη πρέπει να θεωρηθεί η απόληξη της πορείας. Και η απόληξη θα ισοδυναμεί με την επικράτηση μιας συ νεκτικότερης δομής και λειτουργίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που με τη σειρά τους θα είναι προϊόν της συ νταγματοποίησής της» 103. Σ αυτό ακριβώς το Σύνταγμα για την Ευρώπη, γνωστό και ως Σύμβαση της Λισαβόνας, η Ευρωπαϊκή Ένωση αναφέρεται στη δημιουργία ενός ανοιχτού και συνεχούς διαλόγου όχι μόνο με τις εκκλησίες, αλλά και με τις θρησκευτικές κοινότητες 104. Δεν επιδιώκει σύγκλιση εκκλησιών και θρησκευτικών κοι 105. Επιθυμεί να συμβάλει στην ειρηνική συνύπαρξη και ανάπτυξη, στον ευρωπαϊκό χώρο, όλων των εκκλη σιών και των θρησκευτικών και μη κοι, προς όφελος όλων των πολιτών χωρίς διάκριση. Τα τελευταία χρόνια πληθαίνουν οι φωνές στην Ευρώπη, για ένα «Ευρωπαϊκό Σύνταγμα των Θρη σκειών», πέρα από τις ιστορικές παραδόσεις της κάθε χώρας και πέρα από τις όποιες εθνικές με ταρρυθμιστικές προσπάθειες 106. Το Ευρωπαϊκό και το Διεθνές Δίκαιο προσφέρουν την πλατφόρμα για τυχόν μεταρρυθμίσεις σε εθνικό επίπεδο. Τα Όργανα της ΕΕ δεν έχουν βέβαια την αρμοδιότητα να νομοθε τήσουν άμεσα για θέματα που σχετίζονται με τη θρη σκεία, αλλά συμβάλλουν ήδη με την έκδοση για πα ράδειγμα Οδηγιών προς αυτήν την κατεύθυνση, δη (103) Γ. Παπαδημητρίου, η Συνταγματοποίηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Αθήνα 2001, σ. 30. (104) Άρθρο 17: «1. Η Ένωση σέβεται και δεν θίγει το καθεστώς που έχουν σύμφωνα με το εθνικό δίκαιο οι εκκλησίες και οι θρησκευτικές ενώσεις ή κοινότητες στα κράτη-μέλη. 2. Η Ένωση σέβεται παρομοίως το καθεστώς των φιλοσοφικών και μη ομολογιακών οργανώσεων. 3. Η Ένωση διατηρεί ανοικτό, διαφανή και τακτικό διάλογο με τις εκκλησίες και τις οργανώσεις αυτές, αναγνωρίζοντας την ιδιαίτερη ταυτότητα και την συμβολή τους». (105) Churches and religious organisations have a particular contribution to make, βλ. European Commission, White Paper on European Governance, Ιούλιος (106) Στη Γερμανία για παράδειγμα, γίνεται ήδη η ορολογιακή μετάβαση από Εκκλησιαστικό ίκαιο (Staatskirchenrecht) σε πλουραλιστικό Συνταγματικό ίκαιο των Θρησκειών (Religionsverfassungsrecht), βλ. και Ch. Walter, (σημ. 7), σ. 329 επ., G. Robbers, Religionsrechtliche Gehalte der Europäischen Grundrechtecharta, σε: Τιμητικό Τόμο για Hartmut Maurer, Μόναχο 2001, σ. 425 επ.. Εφημ - 4/