Περιεχόμενα. Αναζητώντας τον Ουίλιαμ Σαίξπηρ Τα πρώτα χρόνια, Τα χαμένα χρόνια, Στο Λονδίνο...

Transcript

1

2 Περιεχόμενα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Αναζητώντας τον Ουίλιαμ Σαίξπηρ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Τα πρώτα χρόνια, ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Τα χαμένα χρόνια, ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Στο Λονδίνο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Τα έργα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Τα χρόνια της δόξας, ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Η βασιλεία του Ιακώβου Α, ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Το τέλος ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 Οι «διεκδικητές» EYXAΡΙΣΤΙΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΡΙΑΣ ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

3 ΣΑΙΞΠΗΡ: ΟΛΗ Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ Έχουν γραφτεί πολλά για το λεξιλόγιο του Σαίξπηρ. Είναι πραγματικά αδύνατον να πούμε πόσες λέξεις ήξερε ο Σαίξπηρ και δεν θα είχε και πολύ νόημα να προσπαθούσαμε να το διαπιστώσουμε. Ο Σπέβακ, στο θαυμάσιο και ογκώδες ευρετήριό του την πιο σχολαστική, για να μην πούμε και πιο ψυχαναγκαστική, καταγραφή του σαιξπηρικού ιδιώματος που επιχειρήθηκε ποτέ υπολογίζει ότι εμφανίζονται λέξεις, αλλά συνυπολογίζει ως διαφορετικές λέξεις και τους διαφορετικούς τύπους της ίδιας λέξης και τις συντμήσεις. Αν ακολουθήσουμε τη συνήθη πρακτική και θεωρήσουμε ως μία λέξη όλους τους τύπους του ίδιου λεξήματος (όπως θα έλεγαν οι γλωσσολόγοι) για παράδειγμα, τους τύπους παίρνω, πήρα, πήραμε, πάρε, παίρνουν κτλ., ο αριθμός που δίνει ο Σπέβακ πέφτει στις περίπου. Αυτό το νούμερο δεν είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό. Σήμερα εκτιμούμε ότι ο μέσος άνθρωπος ξέρει λέξεις περίπου. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι άνθρωποι σήμερα εκφράζονται καλύτερα ή είναι πιο δημιουργικοί γλωσσικά από τον Σαίξπηρ. Οφείλεται απλώς στο γεγονός ότι έχουμε στη διάθεσή μας χιλιάδες κοινές λέξεις τηλεόραση, σάντουιτς, υπολογιστής, κινηματογράφος, που ο Σαίξπηρ δεν θα μπορούσε να τις ξέρει, γιατί δεν υπήρχαν ακόμη τα αντίστοιχα αντικείμενα. Έτσι κι αλλιώς, είναι προφανές ότι η ουσία δεν βρίσκεται στο πόσες λέξεις 96

4 ΤΑ ΕΡΓΑ χρησιμοποιούσε, αλλά στο πώς τις χρησιμοποιούσε και σε αυτό κανένας δεν τα έχει καταφέρει καλύτερα. Λέγεται συχνά ότι αυτό που ξεχωρίζει τον Σαίξπηρ είναι η ικανότητά του να ρίχνει φως στις αφανείς λειτουργίες της ανθρώπινης ψυχής και το κάνει πραγματικά τέλεια αυτό, αλλά το έργο του όλο του το έργο, ποίηση, θέατρο, ακόμα και αφιερώσεις, σε όλες τις φάσεις της καριέρας του το χαρακτηρίζει κυρίως η απτή και θετική αίσθηση της καθηλωτικής δύναμης της γλώσσας. Το Όνειρο καλοκαιρινής νύχτας εξακολουθεί να είναι ένα μαγικό έργο ύστερα από τετρακόσια χρόνια, αλλά λίγοι θα ήταν διατεθειμένοι να υποστηρίξουν ότι ανιχνεύει το βάθος της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Αυτό που κάνει είναι ότι αντλεί και συγχρόνως προσφέρει γνήσια ικανοποίηση μέσα από την ευφορία της γλωσσικής έκφρασης. Και δεν υπήρξε ποτέ καλύτερη ευκαιρία από τον 16ο αιώνα για να αντλήσει κανείς ευχαρίστηση από τη γλώσσα. Η ανανέωση ζωντάνεψε την αγγλική γλώσσα σαν να τη φύσηξε ανοιξιάτικο αεράκι. Μεταξύ του 1500 και του 1650, η γλώσσα εμπλουτίστηκε με έναν τεράστιο αριθμό λέξεων, οι μισές από τις οποίες χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα περίπου λέξεις. Συγχρόνως, παλιές λέξεις άρχισαν να χρησιμοποιούνται με καινούργιους τρόπους. Ρήματα και επιρρήματα δημιουργήθηκαν από τα αντίστοιχα ουσιαστικά. Επιρρήματα έγιναν επίθετα. Ιδιωματικές εκφράσεις, που παραβίαζαν τους κανόνες της γραμματικής μερικές από τις οποίες τις δημιούργησε ο Σαίξπηρ, άρχισαν ξαφνικά να χρησιμοποιούνται από πολύ κόσμο. Οι διπλοί υπερθετικοί και οι διπλές αρνήσεις δεν ενοχλούσαν ξαφνικά κανέναν και επέτρεψαν να προστεθεί έμφαση, που χάθηκε στη συνέχεια. Η ορθογραφία εμφάνιζε μια πολυτελή, νωχελική ποικιλία. Μπορούσες να γράψεις «St Paul s» και «St Powles» για την εκκλησία του Αγίου Παύλου, και κανένας δεν έμοιαζε να προσέχει τη διαφορά ή να ενδιαφέρεται για το ποια εκδοχή ήταν σωστότερη. Η οδός Γκρέιστσερτς (Gracechurch) (της Αγίας Χάρητος) εμφανιζόταν και ως Γκρέισες (Gracious) (Χαριτωμένη οδός) ή και ως Γκρας (Grass) (οδός Χλόης). Το Στράτφορντ-απόν-Έιβον (Stratford-upon-Avon) (στον-ποταμό-έιβον) ήταν και Στράτφορντ-απόν-Χέιβεν (Stratford-upon- Haven (στο-λιμάνι). Οι άνθρωποι δεν ήταν σταθεροί ούτε με τα ίδια τους τα ονόματα. Ο Κρίστοφερ Μάρλοου (Marlowe) έχει υπογράψει ως «Μάρλεϊ» (Marley) το μοναδικό σωζόμενο χειρόγραφο με την υπογραφή του, ενώ στο Κέιμπριτζ έχει εγγραφεί ως «Κρίστοφερ Μάρλεν» (Christopher Marlen). Σε άλλα έγγραφα τον έχουν γράψει «Μόρλεϊ» (Morley) και «Μέρλιν» (Merlin), μεταξύ άλλων. Κατά παρόμοιο τρόπο, ο ιμπρεσάριος Φίλιπ Χένσλοου (Henslowe) 97

5 ΣΑΙΞΠΗΡ: ΟΛΗ Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ υπέγραφε και ως «Χένσλεϊ» (Hensley) και άλλοι τον έγραφαν Χίνσλεϊ (Hinshley), Χίντσλοου (Hinchlow), Χένσκλοου (Hensclow), Χίντσλοους (Hynchlowes), Ίνκλοου (Inclow) και καμιά δεκαριά άλλα παρόμοια. Το όνομα του Σαίξπηρ γραφόταν με ογδόντα διαφορετικούς τρόπους, από Σάπιερ (Shappere) μέχρι Σάξμπερντ (Shaxberd). (Αξίζει ίσως να σημειωθεί ότι το Αγγλικό Λεξικό της Οξφόρδης δεν χρησιμοποιεί τον τρόπο γραφής που ακολουθούμε συνήθως [Shakespeare] αλλά κάποιον άλλο [Shakspere].) Η πιο εύγλωττη ίσως μαρτυρία για την ποικιλομορφία της ορθογραφίας στην ελισαβετιανή περίοδο είναι το λεξικό Αλφαβητικός πίνακας δύσκολων λέξεων, το οποίο εκδόθηκε το 1604, που στη σελίδα του τίτλου του ο όρος «λέξη» γράφεται με δύο διαφορετικούς τρόπους. Και η προφορά όμως ήταν πολύ διαφορετική από τη σημερινή. Ξέρουμε από τον Σαίξπηρ ότι λέξεις όπως knees (νίιζ), grease (γκρίις), grass (γκράας) και grace (γκρέις) ομοιοκαταληκτούσαν (λίγο πολύ) και ότι μπορούσε να κάνει λογοπαίγνιο με τις λέξεις raisin (ρέιζεν) και reason (ρίιζεν), καθώς και με τις Rome (ρόουμ) και room (ρούουμ). Οι πρώτοι εκατό περίπου στίχοι του Αφροδίτη και Άδωνις εμφανίζουν ως ομοιοκατάληκτα ζεύγη λέξεις όπως: fast (φάαστ) και haste (χέιστ), bone (μπόουν) και gone (γκον), entreats (εντρίιτς) και frets (φρετς), swears (σουέαρζ) και tears (τίαρζ), heat (χίιτ) και get (γκετ). Σε άλλα σημεία το plague (πλέιγκ) ομοιοκαταληκτεί με το wage (γουέιτζ), το grapes (γκρέιπς) με το mishaps (μισχάπς), η γαλλική πόλη Callais (Καλέ/Καλέι) με το chalice (τσάλις/ τσαλίς) (το Callais γραφόταν πολλές φορές Callis ή και Callice). Υπήρχε σοβαρή διαφωνία για το αν έπρεπε να προφέρουν όλα τα γράμματα σε μία λέξη για παράδειγμα, το k στην αρχή των λέξεων όπως στο knight (νάιτ) ή το knee (νίι). Ο Σαίξπηρ εκμεταλλεύεται χιουμοριστικά το θέμα της προφοράς, όταν βάζει τον βαρετό Ολοφέρνη στο Αγάπης αγώνας άγονος να επιτίθεται στους «βασανιστές της ορθογραφίας, που θέλουν να λέμε το κάαφ κόοφ και το χάαφ χόοφ, το νέιμπορ νέμπορ και το νέι νε». 34 Η προφορά πολλών λέξεων έχει αλλάξει από την εποχή του Σαίξπηρ και χρειαζόμαστε ειδικές γνώσεις για να την αποκαταστήσουμε. Σε ένα πείραμα που έγινε το 2005, το θέατρο Σφαίρα στο Λονδίνο ανέβασε το Τρωίλος και Χρυσηίδα σε «πρώιμα σύγχρονα αγγλικά» ή την «προφορά του πρωτοτύπου». Ο κριτικός Τζον Λαρ του περιοδικού Νιου Γιόρκερ υπολόγισε ότι καταλάβαινε μόνον το τριάντα τοις εκατό από όσα άκουγε. Αλλά δεν είναι μόνον η προφορά. Κάποιες έννοιες λέξεων έχουν επίσης αλλάξει. Πολύ λίγοι σύγχρονοι θεατές είναι σε θέση να αντιληφθούν ότι στον Ερρίκο Ε, όταν η Γαλλίδα Πριγκίπισσα Κατρίν προφέρει τη λέξη για τον λαιμό «νικ» (nick) αντί «νεκ» (neck) βωμο- 98

6 ΤΑ ΕΡΓΑ λοχεί προκαλώντας τα γέλια του αρχικού κοινού του Σαίξπηρ παρόλο που η γλώσσα που χρησιμοποιεί ο Σαίξπηρ είναι γενικά απαλλαγμένη από αισχρολογίες, σχεδόν σεμνότυφη. Ενώ ο Μπεν Τζόνσον κοπρολογεί ασύστολα στα έργα του, με εκφράσεις όπως «κουράδα στα δόντια σου», «σκατά στο κεφάλι σου», «σε κλάνω», το κοινό του Σαίξπηρ έπρεπε να αρκεστεί σε κάποιες σποραδικές και ήπιες εκφράσεις, όπως «που να τον βρει κακό», 35 «το ψωμί του Θεού» 36 και μία μόνο εμφάνιση της έκφρασης «γιος πουτάνας». (Μετά το 1606 η βωμολοχία επέσυρε βαριά πρόστιμα και επομένως εξαφανίστηκε στην ουσία.) Από πολλές απόψεις η γλώσσα που χρησιμοποιούσε ο Σαίξπηρ ήταν πολύ σύγχρονη. Δεν χρησιμοποιούσε ποτέ τον ξεπερασμένο, αρχαιοπρεπή τύπο του τρίτου ενικού για το ρήμα «βλέπω» (seeth) αλλά τον πιο σύγχρονο (sees), προτιμούσε το spoke από το spake για τον αόριστο του «μιλώ» και το goes από το goeth για το τρίτο ενικό πρόσωπο του «πηγαίνω». Αντίθετα, η καινούργια μετάφραση της Βίβλου στα αγγλικά (η λεγόμενη «Βίβλος του Βασιλέως Ιακώβου») χρησιμοποιούσε σταθερά τους παλαιότερους τύπους. Το περίεργο είναι ότι σε όλη του τη ζωή ο Σαίξπηρ διατήρησε το thou αντί του you (για το «εσύ»), παρόλο που στο τέλος του 16ου αιώνα θεωρούσαν ήδη ξεπερασμένο και περίεργο τον παλαιότερο τύπο ο Μπεν Τζόνσον δεν τον χρησιμοποιούσε σχεδόν ποτέ. Είχε επίσης μεγάλη μανία με τη χρήση λέξεων που χαρακτήριζαν το ιδίωμα των επαρχιωτών και θεωρούνταν κακόηχες στην πρωτεύουσα και παραδόξως δεν φαινόταν να τον ενοχλούν καθόλου. Πολλές από αυτές, όπως οι λέξεις cranny (τρύπα), forefathers (πρόγονοι), aggravate (χειροτερεύω) καθιερώθηκαν στην αγγλική γλώσσα λόγω της μεγάλης επιρροής που ασκούσαν τα έργα του. Δημιούργησε ή, για να ακριβολογούμε, έκανε πρώτος χρήση με βάση τα αρχεία που έχουμε νεολογισμούς, και μάλιστα ξεκίνησε να πλάθει λέξεις από την αρχή της καριέρας του. Τα Τίτος Ανδρόνικος και Αγάπης αγώνας άγονος, δύο από τα πιο πρώιμα έργα του, περιέχουν συνολικά 140 νέες λέξεις. Αυτή η δημιουργική τάση δεν άρεσε σε όλους. Όταν γράφει ο Ρόμπερτ Γκριν «εξωραϊσμένος (δηλαδή στολισμένος) με τα δικά μας φτερά» κοροϊδεύει τον σαιξπηρικό νεολογισμό «εξωραϊσμένος». Απτόητος ο Σαίξπηρ αύξανε τον αριθμό των νεολογισμών του όσο προχωρούσε η καριέρα του. Στα έργα που έγραψε τα πιο δημιουργικά και παραγωγικά του χρόνια Άμλετ, Μακμπέθ, Ληρ, η συχνότητα των νεολογισμών είναι εντυπωσιακή: ένας ανά δυόμισι στίχους. Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις που έχουμε, στον Άμλετ το κοινό άκουγε για πρώτη φορά εξακόσιες λέξεις. Ανάμεσα στις λέξεις που δημιούργησε ο Σαίξπηρ είναι οι εξής: abstemious 99

7 ΣΑΙΞΠΗΡ: ΟΛΗ Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ (λιτοδίαιτος), antipathy (αντιπάθεια), critical (κρίσιμος), frugal (λιτός), dwindle (αργοσβήνω), extract (αφαιρώ), horrid (φρικτός), vast (απέραντος), hereditary (κληρονομικός), excellent (εξαίσιος), eventful (πολυτάραχος), barefaced (αναίσχυντος), assassination (δολοφονία με πολιτικό κίνητρο), lonely (που αισθάνεται μοναξιά), leapfrog (παιχνίδι «βαρελάκια»), 37 indistinguishable (δυσδιάκριτος), well-read (πολυδιαβασμένος, μορφωμένος), zany (γελοίος) 38 και αναρίθμητες άλλες (συμπεριλαμβανομένης και της λέξης για το αναρίθμητος, δηλαδή countless). Πού θα βρισκόταν η αγγλική γλώσσα χωρίς αυτές τις λέξεις; Όπως παρατηρεί ο Ντέιβιντ Κρίσταλ, ο Σαίξπηρ έχει χρησιμοποιήσει ιδιαίτερα παραγωγικά το πρόθεμα un- (ξε-) σε λέξεις που υπήρχαν ήδη, για να δημιουργήσει καινούργιες, που κανένας δεν είχε σκεφτεί μέχρι τότε unmask (ξεμασκαρεύω), unhand (ξεγραπώνω), unlock (ξεκλειδώνω, ξεθάβω, αποκαλύπτω), untie (ξεδένω, λύνω), unveil (ξεσκεπάζω, αποκαλύπτω) και άλλες 309 λέξεις που παράγονται με τον ίδιο τρόπο. Φτάνει να σκεφτεί κανείς πόσο απελπιστικά φλύαρες θα ήταν οι εναλλακτικές εκφράσεις (για να αποδοθεί το ίδιο νόημα) και θα καταλάβει αμέσως τι ώθηση έδωσε ο Σαίξπηρ στην αγγλική γλώσσα. Κατάφερε να δημιουργήσει έναν τέτοιο χείμαρρο νέων λέξεων και νοημάτων, ώστε ο Ότο Τζέσπερσεν παρατήρησε κάποτε χαριτολογώντας ότι για πολλές από αυτές «ίσως και ο ίδιος ο συγγραφέας να μην ήξερε τι ακριβώς σήμαιναν». Βέβαια, πολλοί νεολογισμοί του Σαίξπηρ δεν καθιερώθηκαν. Τα undeaf (ξεκουφαίνω με την έννοια ότι κάνω κάποιον να ακούσει κάτι που δεν ήθελε να το ακούσει μέχρι εκείνη τη στιγμή), untent (βγάζω κάποιον από τη σκηνή του), unhappy (ως ρήμα, δηλαδή δυστυχώ), exsufficate (αξιοπεριφρόνητος), bepray (ικετεύω), insultment (αναιδής συμπεριφορά) συγκαταλέγονται στις εκφράσεις που μπορεί να μην ακούστηκαν ξανά έξω από τον χώρο των σαιξπηριστών. Όμως ένας τεράστιος αριθμός άλλων εκφράσεων πέρασε στη γλώσσα και οκτακόσιες από αυτές τις λέξεις χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα. Όπως λέει και ο Ντέιβιντ Κρίσταλ, «Φαντάζομαι ότι οι περισσότεροι σύγχρονοι συγγραφείς θα ήταν πανευτυχείς αν έστω και ένας νεολογισμός τους περνούσε σε κοινή χρήση». Το πραγματικό του ταλέντο ήταν η κατασκευή φράσεων. «Η γλώσσα του Σαίξπηρ» γράφει ο Στάνλεϊ Ουέλς «έχει μια ιδιότητα που είναι δύσκολο να περιγραφεί: Ανακαλείται στη μνήμη. Γι αυτό πέρασαν τόσες φράσεις του Σαίξπηρ στην κοινή γλώσσα». Ανάμεσά τους βρίσκονται οι εκφράσεις: one fell swoop (με μία κίνηση), vanish into thin air (γίνομαι καπνός), bag and baggage (με όλα [μου] τα υπάρχοντα), play fast and loose (φέρομαι με ασυνέπεια), go down the primrose path (παίρνω τον δρόμο της καταστροφής), be in a pickle (είμαι σε δύ- 100

8 ΤΑ ΕΡΓΑ σκολη θέση), budge an inch ([δεν το] κουνάω ρούπι), the milk of human kindness (ανθρωπιά), more sinned against than sinning (θύμα μάλλον παρά θύτης), remembrance of things past (ανάμνηση των περασμένων), beggar all description (δεν περιγράφεται με λόγια), cold comfort (παρηγοριά στον άρρωστο), to thine own self be true (μην κοροϊδεύεις τον εαυτό σου), more in sorrow than in anger (λυπημένος μάλλον παρά θυμωμένος), the wish is father to the thought (το πιστεύεις επειδή θα ήθελες να είναι αλήθεια), salad days (τα νιάτα [με την έννοια της άγνοιας και της αθωότητας]), flesh and blood (συγγενής εξ αίματος), foul play (παρανομία, παλιανθρωπιά), tower of strength (βράχος [ακλόνητος] μεταφ.), be cruel to be kind (ταλαιπωρώ κάποιον για το καλό του), blinking idiot (αρχιηλίθιος), with bated breath (με κομμένη την ανάσα), pomp and circumstance (επισημότητα και μεγαλοπρέπεια), foregone conclusion (δεδομένος [με την έννοια του «βέβαιος»]) και άλλες πολλές, που ο αγγλόφωνος κόσμος τις θεωρούσε πάντα πολύ πετυχημένες και τις επαναλαμβάνει τόσο συχνά, ώστε έχουν καταλήξει κλισέ. Ήταν τόσο παραγωγικός, ώστε μπορούσε ακόμα και να περιλάβει δύο από τις εκφράσεις αυτές σε μία πρόταση, όπως συμβαίνει στον Άμλετ: «Παρόλο που γεννήθηκα εδώ και ξέρω τις συνήθειες του τόπου, αυτό το έθιμο είναι πιο έντιμο να το αγνοείς παρά να το τηρείς». 39 Αν βασιστούμε στο Λεξικό Αποφθεγμάτων της Οξφόρδης, ο Σαίξπηρ παρήγαγε περίπου το ένα τρίτο από τα πιο σημαντικά αποφθέγματα της αγγλικής γλώσσας, σε γραπτό ή προφορικό λόγο, από την αρχή της εμφάνισής της πραγματικά εντυπωσιακό ποσοστό. Το περίεργο όμως είναι ότι η αγγλική γλώσσα έδινε αγώνα για να κερδίσει τον σεβασμό των ομιλητών της. Τα λατινικά εξακολουθούσαν να είναι η γλώσσα των επίσημων εγγράφων, της σοβαρής λογοτεχνίας και των επιστημονικών και φιλοσοφικών κειμένων. Η Ουτοπία του Τόμας Μουρ, το Νέο όργανο του Φράνσις Μπέικον και Οι αρχές των Μαθηματικών του Ισαάκ Νιούτον ήταν γραμμένα στα λατινικά. Από τους έξι χιλιάδες τόμους που είχε το 1605 η Μποντλιανή Βιβλιοθήκη της Οξφόρδης, μόνον οι τριάντα έξι ήταν στην αγγλική γλώσσα. Η προσήλωση στα λατινικά ήταν τόσο μεγάλη, ώστε όταν κάποιος Τόμας Σμιθ έγραψε το πρώτο διδακτικό βιβλίο της αγγλικής γλώσσας το 1605, το έγραψε στα λατινικά. Το γεγονός ότι η αγγλική γλώσσα άρχιζε επιτέλους να αποκτά κύρος στη χώρα που δημιουργήθηκε οφείλεται σε μεγάλο μέρος στο έργο του Σαίξπηρ και των συνεργατών του. Όπως παρατηρεί ο Στάνλεϊ Ουέλς: «Είναι χαρακτηριστικό ότι η γέννηση του Ουίλιαμ Σαίξπηρ καταγράφεται στα αρχεία στα λατινικά αλλά ο θάνατός του στα αγγλικά: Ουίλιαμ Σαίξπηρ, τζέντλμαν». 101

9