ÅÔÁÉÑÅÉÁ ÉÊÁÑÉÁÊÙÍ ÌÅËÅÔÙÍ 25

Transcript

1 ÁÓÔÉÊÇ ÅÔÁÉÑÅÉÁ ÌÇ ÊÅÑÄÏÓÊÏÐÉÊÏÕ ÁÑÁÊÔÇÑÁ ÔÑÉÌÇÍÉÁÉÁ ÅÊÄÏÓÇ ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2010 ÁÑ. ÖÕËËÏÕ 12 ÅÔÏÓ 5 ïí ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΙΚΑΡΙΑΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ 25

2 ÁÓÔÉÊÇ ÅÔÁÉÑÅÉÁ ÌÇ ÊÅÑÄÏÓÊÏÐÉÊÏÕ ÁÑÁÊÔÇÑÁ ÔÑÉÌÇÍÉÁÉÁ ÅÊÄÏÓÇ ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2010 ÁÑ. ÖÕËËÏÕ 12 ÅÔÏÓ 5 ïí ÌéëôéÜäïõ 3, ÊçöéóéÜ, Ôçë.: , Fax.: , info@ikarianstudies.org Κάμε το σπίτι σου, όσο χωρείς και το χωράφι σου, όσο θωρείς ðåñéå üìåíá 3 Ικαρία / Èεοί ήρωες και Διόνυσος Ηρώ Τσαρνά 5 ΙåñÜ ÌïíÞ Áã. Ïíïõöñßïõ / Μéα Üãíùóôç ìïíþ óôçí Éêáñßá ÈåìéóôïêëÞò Êáôóáñüò 8 Μια ιδέα, να πλησιάσουν η βόρεια με τη νότια Ικαρία Ìïõóåßï ÉêÜñïõ Ãéá ôçí ßäñõóç ôïõ Ìïõóåßïõ ÉêÜñïõ ðñïóöýñïõí: 1. Ãåþñãéïò ÔóáìðÞò ôïõ Ëåùíßäá Åôáéñåßá Éêáñéáêþí Ìåëåôþí ÂÜóù ÁíäñÝïõ ôïõ ÍéêïëÜïõ Êùí/íïò Ìáõñßêçò ôïõ ÐÝôñïõ ÄçìïóèÝíçò Ôñéðüäçò ôïõ Êùí/íïõ Ãéþñãïò Êáóéþôçò ÐáñóêåõÞ Êáóéþôç - Ðáñéáíïý Ãåþñãéïò ºêáñïò Ê. ÌáñêïõëÜêçò Íéêçöüñïò ËÝöáò Ãåþñãéïò ºêáñïò Í. ÎåíÜêçò Íßêç É. ÊåöÜëá ëëç - ííá Ð. Ìðïýôïõ 150 ¼óïé åðéèõìïýí íá åíéó ýóïõí ôï Ýñãï áõôü ìðïñïýí íá êáôáèýôïõí óôïí áñéèìü ôçò ÅèíéêÞò ÔñáðÝæçò Ικαριώτικη παροιμία Κ. Ρόζο & Δ. Ρόζο 14 Ο παραδοσιακός οικιστικός χώρος της Ικαρίας / Πολιτιστική ταυτότητα του νησιού Γιώργος Κόκκινος 20 ΔåëöéêÜ ðáñáããýëìáôá 22 Κίνηση για την διάσωση των αυτοχθόνων φυλών της Ικαρίας Ελευθέριος Κόχυλας Ðñüóêëçóç Ðñïóêáëïýìå ôïõò áãáðçôïýò ìáò óõìðáôñéþôåò ðïõ Ý ïõí åêäþóåé ðïéçôéêýò óõëëïãýò íá ìáò óôåßëïõí 2-3 ðïéþìáôá êáô åðéëïãþ ôïõò åíüøåé ìéáò Áíèïëïãßáò ìå ÉêÜñéïõò ðïéçôýò ðïõ ðñïôßèåôáé íá åêäþóåé ç Åôáéñåßá Éêáñéáêþí Ìåëåôþí. Ðáñáêáëïýìå ç áðïóôïëþ ôùí ðïéçìüôùí íá óõíïäåýåôáé áðü ôá äýïíôá ãñáììáôïëïãéêü óôïé åßá: ëßãá ëüãéá ãéá ôïí ðïéçôþ êáé ôï Ýñãï ôïõ, åêäïôéêüò ïßêïò, ñïíïëïãßá Ýêäïóçò. Õð üøç: êáò Çñþ ÔóáñíÜ-Êü éëá Äéåýèõíóç: ÌåíÜíäñïõ 31, Ô.È. 450 ÍôñÜöé, ÑáöÞíá. Ôçë Éäéïêôçóßá Åôáéñåßá Éêáñéáêþí Ìåëåôþí Åêäüôçò ñéóôüäïõëïò Ì. ÎåíÜêçò ÅðéìÝëåéá êäïóçò ÐÝôñïò ÈÝìåëçò Óýìâïõëïò êäïóçò ÈåìéóôïêëÞò Êáôóáñüò ÌÜêçò Öïõíôïýëçò ÓõíôáêôéêÞ ÏìÜäá Çñþ ÔóáñíÜ - Êü éëá Ãñáììáôåßá Å.Ä. ýëç ÄçìÞôñçò Ñüæïò ÂÜóù ÁíäñÝïõ Öùôïãñáößåò Êáëëéôå íéêüò Óýìâïõëïò ñéóôüäïõëïò Ó. Ìáëá ßáò ÓôáìÜôçò. Ìáëá ßáò Ó åäéáóìüò óåëéäïðïßçóç Êùí/íïò ÔñÜêáò trakask@yahoo.gr Åêôýðùóç ÃñáöéêÝò ÔÝ íåò ÄåêÜëïãïò áñ. Ôñéêïýðç 153 Ôçë ÐáñáëáâÞ Üñèñùí êáé åñãáóéþí óôá ãñáöåßá ôçò åôáéñåßáò ÌéëôéÜäïõ 3, ÊçöéóéÜ Ôçë.: Fax.: info@ikarianstudies.org Áðáãïñåýåôáé ìå ïðïéïíäþðïôå ôñüðï, áíáäçìïóßåõóç, ðáñüöñáóç, äéáóêåõþ, ç åí ãýíç áíáðáñáãùãþ ìýñïõò Þ ïëüêëçñùí èåìüôùí ôïõ ðåñéïäéêïý, êáèþò êáé ç áíáðáñáãùãþ ôçò óôïé åéïèåóßáò êáé óåëéäïðïßçóþò ôïõ, óýìöùíá ìå ôéò äéáôüîåéò ôïõ Í. 2121/93, ôçò Äéåèíïýò Óýìâáóçò ÂÝñíçò Ðáñéóßùí êáé ôïõò êáíüíåò Äéåèíïýò Äéêáßïõ ðïõ éó ýïõí óôçí ÅëëÜäá. Óôï åîþöõëëï: Τσουρέδο. Κατοικία μικτού τύπου. Öùôïãñáößá Γ. Κόκκινος ÓõíÜíôçóç Ìåëþí Ïé ößëïé êáé ôá ìýëç ôçò Åôáéñåßáò Éêáñéáêþí Ìåëåôþí óõíáíôþíôáé ôçí 1ç Ôñßôç êüèå ìþíá ìåôü ôéò óôç Í. Åñõèñáßá óôï åóôéáôüñéï Åõáããåëéóôñßáò 2, Ôçë.:

3 Ικαρία Èεοί ήρωες και Διόνυσος Ηρώ Τσαρνά Σχετικά με το όνομα του νησιού «Ηρακλής (εν τη) νήσω Δολίχη, το Ικάρου σώμα ιδών τοις αιγιαλοίς προσφερόμενον, έθαψε και την νήσον αντί Δολίχης Ικαρίαν εκάλεσεν». 1 Άλλη εκδοχή θέλει το Ικαρία από το Ικώρ (=ιχθυόεσσα) όπως την ονόμασαν οι Φοίνικες. 2 Υπάρχουν επίσης κι άλλες εκδοχές σχετικά με την ονομασία του νησιού. Στο Λεξικό του Ιω. Σταματάκου ορίζεται ως «Ικάριος Πόντος» «το μέρος του Αιγαίου πελάγους, το μεταξύ Κυκλάδων και Καρίας, ένθα ελέγετο ότι επνίγη ο Ίκαρος ο υιός του Δαιδάλου». Και στο Ομηρικόν λεξικόν του Ι.Πανταζίδου η νήσος του Αιγαίου πελάγους (η)«ικαρος» η πρότερον καλουμένη Δολίχη, είτα μετονομασθείσα από του Ικάρου του υιού του Δαιδάλου, Υμν. 26,1 ετυμολογείται: α) κατά τον Σίκκλερον από το ιωνικό κάρα καρός=νομή ή β) (πιθανότερον) σύμφωνα με τον Κούρτιο από ρίζα ικ (ic στα Λατινικά) που σημαίνει κτυπώ. Στα συγγράμματα των αρχαίων οι κυριότερες πόλεις της Ικαρίας είναι η Οινόη ή Διονυσιάς, το Δράκανον (σημερινό Φανάρι), τα Θέρμα. Οι πρώτοι της κάτοικοι ήταν Πελασγοί, Κάρες, Φοίνικες. Ο Μίνως της Κρήτη τους νίκησε και εγκατέστησε στα νησιά τους γιους του. (Σχετική αναφορά υπάρχει και στον Θουδυδίδη. Στα μέσα του 10 ου αιώνα π.χ. τα νησιά του Αιγαίου βρίσκονται σε περίοδο ακμής. Μετά την επικράτηση των Ιώνων στην Ικαρία οι παλαιότεροι κάτοικοι της νήσου δεν άργησαν να δεχτούν τον πολιτισμό των μεταναστών. Οι παλαιές θεότητες των Φοινίκων, Ασσυρίων, Αιγυπτίων και Κρητών εξελληνίζονταν. Οι Ικάριοι, λατρεύοντας την Αστάρτη και την Αρτέμιδα, καθόλου δεν δυσκολεύτηκαν να υιοθετήσουν τους νέους θεούς που εισήγαγαν οι Ιωνες. Οι πλέον δημοφιλείς κατέστησαν οι Διόνυσος, Αρτεμις, Ποσειδών. Στην Ικαρία, η λατρεία του Διονύσου συνένωσε τον ελληνικό χαρακτήρα με τον ασιατικό μυστικισμό. Ας αρχίσουμε από τους άλλους δύο θεούς. Οι Ικάριοι τιμούσαν ιδιαίτερα την Αρτέμιδα που είχε γεννηθεί στο 1. Βλ. ΑΠΟΛΛΟΔΩΡΟΥ ΤΟΥ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ Η ΠΕΡΙ ΘΕΩΝ ΒΙΒΛΙΑ, Εν Βιέννη της Αούστριας, εκ της Τυπογραφίας Ιω. Βαρθολ. Του Σβηκίου πρώην Γ.Βενδώτα, 1811, ΙΙ, κδ, 9, 10 κεξ., σ.75). 2. Βλ. Τσαπαλιάρης Κων/νος Ν.: Η νήσος Ικαρία διά μέσου των αιώνων, ήτοι Γεωγραφική και ιστορική της νήσου περιγραφή από των αρχαιοτάτων μέχρι των καθ ημάς χρόνων. όρος Κύνθος της νήσου Δήλου, δίδυμη αδελφή του Απόλλωνα, κόρη της Λητούς και του Δία, θεά του κυνηγιού και της παρθενικής σωφροσύνης. Ως θεά του κυνηγιού αγαπούσε την Ικαρία, τόπο γεμάτο δάση, τότε, και τόπο κυνηγιού και θεωρούσε το νησί κάλλιστο τόπο διαμονής της: Τις και νύτοι νήσων, ποίος δ όρος εύαδε Τις και λιμήν; Ποίη και πόλις; Νήσων μέν Δολίχη, πολίων δε τοι εύαδε Πέργη 3 Ή κατ όρη σκιόεντα και άκριας ηνεμόεσσας (Καλλιμάχου, ύμνος εις Αρτεμιν) 4 Στην υπηρεσία της θεάς υπήρχε πλήθος ιερέων και ιεροδούλων και προσείλκυε τους κατοίκους αλλά και ξένους που της θυσίαζαν δορκάδες, ελάφια, βόδια και κριάρια. Το ουράνιο πρότυπο της παρθενικής αγνότητας της κυνηγέτιδας Αρτέμιδος φαίνεται στο μύθο με τη Μερόπη, κόρη του βασιλιά της Χίου Οινοπίωνα. Την ερωτεύτηκε ο ήρωας Ωρίων, ο πατέρας της όμως του είπε ότι θα την πάρει γυναίκα του μόνο όταν θα σκοτώσει όλα τα θηρία του τόπου (του νησιού). Ο θηρευτής Ωρίων το έπραξε, αλλά ο Οινοπίων έβρισκε συνεχώς αφορμές αναβολής εκπλήρωσης του λόγου του και ο Ωρίων έκλεψε τη Μερόπη. Τότε ο πατέρας της έβαλε τους Σατύρους και τον κοίμισαν και εκείνος τον τύφλωσε. Χρησμός από το Μαντείο των Δελφών έλεγε ότι θα δει μόνο αν βαδίσει αντίθετα από τον ανατέλλοντα ήλιο. Ετσι και έκανε με τη βοήθεια του Ηφαίστου και ανάβλεψε. Μετά πήγε στην Κρήτη και συνόδευε την Αρτεμιν ως θηρευτής. Ερωτεύτηκε τη θεά και άγγιξε το πέπλο της, τότε η θεά τον φόνευσε με τα βέλη της. Οποιον έβλεπε ευνοϊκά η θεά οι αγροί του ήταν γεμάτοι στάχια, τα ποίμνιά του ευδοκιμούσαν. Το αντίθετο με όποιον οργιζόταν εναντίον του. Ιερό της θεάς στην Ικαρία: το Ταυροπόλιον, δυτικά του Αρμενιστή. Ο Ποσειδών ήταν, ως γνωστό, θεός της θάλασσας. Στον αγώνα θεών εναντίον γιγάντων, ο θεός, αφού απέσπασε 3. Πόλη της Παμφυλίας, βλ. A. Bailly, Dictionnaire Grec-Français, Hachette, Βλ. και Υμν. Ομήρ. ΚΖ, 4 και εφ. 3

4 τεμάχιο βράχου από τη νήσο Κω, το έριξε εναντίον του γίγαντα Πολυβότου, αλλά επειδή αστόχησε, ο βράχος έπεσε στη θάλασσα και σχηματίστηκε το νησί Νίσυρος. Και λένε ότι όλες οι βραχώδεις νήσοι του Αιγαίου και των Κυκλάδων όφειλαν την αρχή τους σ αυτό τον θεό. Ο μύθος του Διονύσου είναι λίγο πολύ γνωστός. Ο Ζευς αγάπησε τη Σεμέλη και η ζηλότυπη Ηρα την ξεγέλασε, προτρέποντάς την να του ζητήσει να εμφανιστεί μπροστά της με όλη του τη λαμπρότητα. Η Σεμέλη τότε κατακάηκε από τους κεραυνούς του Δία. Το έμβριο (καρπός του Δία και της Σεμέλης) που γλίτωσε το έραψε ο Δίας στο μηρό του. Όταν συμπληρώθηκε ο χρόνος της κύησης γεννήθηκε Διόνυσος και Αριάδνη. από το μηρό του Δία ο Διόνυσος (έτσι ετυμολογείται, κατά μία άποψη και το όνομά του) «εν τω όρει Δρακάνω της νήσου Ικαρίας»: Χαίρει μεν Διόνυσος, ον εν Δρακάνω νιφόεντι Ζεύς ύπατος μεγάλαν επιγουνίδα κάτθετο λύσας (Θεοκρίτου Λήναι ή Βάκχαι, XXVI, σ.σ. 33, 34) Μόλις γεννήθηκε το βρέφος το παρέδωσε ο πατέρας του στον Ερμή, ο οποίος πάλι το παρέδωσε στις Νύμφες, για να τον αναθρέψουν ως νύμφη. Όταν ενηλικιώθηκε ο Διόνυσος, η Ηρα από ζήλεια και μίσος, όπως πάντα με τα παιδιά του Δία από θνητές, τον καταδίωκε. Ετσι ενέβαλε μανία στον Διόνυσο που ήταν και θεός των αμπελιών- και τον έκανε να περιπλανιέται ανά τον κόσμο. Πρώτα πήγε στην Αίγυπτο, όπου τον δέχτηκε με μεγάλες τιμές ο Πρωτέας. Κατόπιν στη Συρία και έφθασε μέχρι τις Ινδίες. Οπου πήγαινε δίδασκε τη φυτεία και καλλιέργεια της αμπέλου και στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού. Πήγε και στην Ευρώπη. Επέστρεψε στην πατρίδα του και οργάνωσε βακχικό πανηγύρι για την επιστροφή του. Οινοπίονας και Διόνυσος Δίδαξε την αμπελουργία στην Ικαρία. Αναφέρει και ο Απολλόδωρος το πέρασμά του από αυτό το νησί πριν από τη Νάξο.5 Η μετάβασή του με πλοίο Τυρρηνών πειρατών στη Νάξο αναφέρεται και σε Ομηρικό ύμνο. Οι πειρατές τον πήγαιναν στην Ασία, τους νίκησε και πήγε στη Νάξο, όπου νυμφεύτηκε, με τη μεσολάβηση της νύμφης Ψαλακάνθης που έμενε στην Ικαρία, την Αριάδνη, κόρη του Μίνωα, βασιλιά της Κρήτης, την οποία ο Θησέας του Αιγέα, βασι5. Βλ. ο.α. ΙΙ, 7: «Βουλόμενος δε από της Ικαρίας εις Νάξον διακομισθήναι, Τυρρηνών ληστρικήν εμισθώσατο τριήρη» 4 λιά των Αθηνών, πήρε από την Κρήτη, άφησε στη Νάξο, όπως πήγαινε στην Αθήνα, με την υπόσχεση να γυρίσει να την νυμφευτεί. Σ αυτή τη νύμφη ο Διόνυσος χάρισε στεφάνι, το οποίο, αφού μεταμορφώθηκε από το θεό σε άστρο στον ουρανό, ονομάστηκε «Βόρειος στέφανος». Αλλά επειδή η Ψαλακάνθη θύμωσε με την αθέτηση της υπόσχεσης του Διονύσου ότι θα φαινόταν ευμενής μαζί τη μετά το γάμο, μαρτύρησε τις πονηριές του θεού στην Αριάδνη. Ο θεός τότε τη μεταμόρφωσε σε πόα. Αλλά πάλι το μετάνιωσε και περιέλαβε το φυτό αυτό στο στεφάνι της Αριάδνης, που είχε μεταμορφωθεί σε άστρο. Ο Διόνυσος, όταν συναντούσε φίλο τού έκανε δώρο οίνο που ευφραίνει και παρηγορεί. Ετσι έκανε και με τον πρώτο βασιλιά της Ικαρίας, τον Ικάριο (άλλοι τον θέλουν αγρότη και πάντως στην Ικαρία της Αττικής επί Πανδίονος) που τον φιλοξένησε. Τού έμαθε, δηλαδή, την τέχνη να φτιάχνει κρασί. Ο Ικάριος θέλοντας να κοινωνήσει το δώρο του θεού στους ανθρώπους έδωσε σε βοσκούς να το δοκιμάσουν. Εκείνοι μέθυσαν πίνοντας άμετρα και άκρατα και, νομίζοντας ότι είχαν δηλητηριαστεί, σκότωσαν τον Ικάριο. Στο νεκρό σώμα του Ικάριου οδήγησε η Μαίρα, το σκυλί του, την Ηριγόνη, την κόρη του, η οποία, μόλις είδε τον πατέρα της νεκρό, κρεμάστηκε.(παρόμοιος ήταν ο θάνατος της Αριάδνης, όταν την εγκατέλειψε ο Θησέας).6 Ο θεός Διόνυσος είχε, αρχικά, συνοδούς τις Χάριτες. Επειτα σταθεροί συνοδοί του και ακόλουθοι έγιναν οι Σιληνοί, οι Σάτυροι, οι Κένταυροι, οι Πάνες, οι Βακχίδες και οι Μαινάδες. Η δεύτερη γέννηση του Διονύσου, που είναι και η πραγματική, η ελευθέρωση του Δία, τοποθετείται από τον Νόννο από την πόλη του Πανός της Αιγύπτου (5ος αι. μ.χ.) - και σ αυτό συμφωνεί με τον συγγραφέα των Ειδυλλίων, Θεόκριτο - στο όρος Δράκανον (από το ομώνυμο ακρωτήρι - και η πόλη) της νήσου Ικαρίας: 6. Άλλη προσέγγιση της Ηριγόνης με την Αριάδνη είναι ο θρύλος ότι ο Στάφυλος ήταν γιος του Διονύσου και της Ηριγόνης ή της Αριάδνης με την οποία «ο θεός της έκστασης και της παράφορης μέθης» είχε ακόμη τον Θόαντα, τον Οινοπίωνα και τον Πάρηθον. Ακόμη η Αριάδνη, η απτή εικόνα της θηλυκότητας στον Διόνυσο,είναι και η εικόνα του θανάτου όλων των πιστών στον θεό γυναικών, όπως ήταν και η Ηριγόνη, κόρη του σφαγιασμένου φίλου του Διονύσου Ικαρίου, σύμβολο θανάτου, που μνημονευόταν την ημέρα των νεκρών, στη γιορτή των Χυτρών. Βλ. σχετικά W.F.OTTO, Διόνυσος, Μύθος και Λατρεία, εισαγωγή, μετάφραση Θεόδωρος Λουπασάκης, εκδ. Εικοστού πρώτου, Αθήν, 1991, σ. 105.

5 Ζεύς δε πατήρ Σεμέλης φλογερών νωμήτορα κόλπων ημιτελή λοχίοιο διαθρώσκοντα κεραυνού δεξάμενος Διόνυσον επέρραφεν άρσενι μηρώ μαρμαρυγήν δ ανέμιμνε τελεσσιγόνοιο Σελήνης. Και Διός ωδίνοντος ίτυς θηλύνετο μηρού, και πάις ηλιτόμηνος αμήτορι τήκετο θεσμώ άρσενα ληλυτέρην μετά γαστέρα βαίνων. Και μιν έσω Δρακάνοιο λεχώιον αμφί κολώνην πήχει κολπωθέντι λαβών Μαιήιος Ερμής ηερόθεν πεπότητο. (Διονυσιακών Θ, στ. 1-18, κ.16) Ο Βάκχος είναι η μετενσάρκωση ενός πρώτου Διονύσου, του Ζαγρέα, του οποίου το Πάθος, χρησιμοποιείται ως πρόλογος για την ίδια τη γέννησή του. Η τελευταία γήινη πράξη του είναι η ένωσή του με την Αύρα (από τις αγαπημένες του Διονύσου), από την οποία θα γεννηθεί ο ΙåñÜ ÌïíÞ Áã. Ïíïõöñßïõ ΜéÜ Üãíùóôç ìïíþ óôçí Éêáñßá ÈåìéóôïêëÞò Êáôóáñüò Ιακχος, ο τρίτος Διόνυσος. 7 Η σημασία του ποιήματος του Νόννου, που από μερικούς κρίνεται μπαρόκ (κυρίως λόγω της ποικιλίας του έργου Διονυσιακά -που την ευνοεί και η ίδια η κίνηση του Διονύσου- μυθολογικά, αστρονομικά, «επιστημονικά» στοιχεία, περιγραφές, επιγράμματα, ύμνοι, κομμμάτια ρητορικής), εκτίθεται μέσα στην προφητεία του Δία. «Ο πατήρ θεών τε ανδρών τε» για να παρηγορήσει την καταπιεσμένη ανθρωπότητα θα της στείλει τον Διόνυσο, που θα της φέρει την ευεργεσία του κρασιού, όπως προηγουμένως η Δήμητρα της είχε κάνει δώρο τα δημητριακά, ο νέος εκπολιτιστικός θεός, γεννημένος από τον Δία και από μια θνητή, θα νικήσει τους Ινδούς, έπειτα τους Γίγαντες πριν ανέβει στον ουρανό, στο πλευρό του πατέρα του. Το ποίημα του Νόννου θα κλείσει με την αποθέωση του Διονύσου. Εκεί θα γευθεί το νέκταρ και την αμβροσία των θεών, αντί του κρασιού των θνητών Βλ. Εισαγωγή στον Νόννο από την Πανόπολη, εκδ. BELLES LETTRES, σ. XIX, T.I. 8. Βλ. Νόννου, Διονυσιακά, ο.α. σ.σ. XIX, XXII. Στα βόρεια του Αγ. Κηρύκου, μεταξύ των χωρίων Μαυράτων και Οξέ, κάτω από την κορυφογραμμή του όρους Πράμνος, σώζεται το καθολικό μιας μικρής μονής το οποίο τιμάται στο όνομα του Αγίου Ονουφρίου. Ο Άγιος Ονούρφριος κατήγετο από την Αίγυπτο και έζησε τον 4 ο αιώνα. Κατ αρχήν εμόνασε σε ένα κοινόβιο στην Ερμούπολη των Θηβών της Αιγύπτου. Αργότερα, ακολούθησε τους Αναχωρητές και έζησε μόνος στην έρημο της Θηβαΐδος για εξήντα ολόκληρα χρόνια. Πληροφορίες για τον βίο του έχουμε από τον Αγ. Παφνούτιο, Επίσκοπο της Άνω Θηβαΐδος και το «Εκλόγιον». Η μνήμη του Αγ. Ονουφρίου εορτάζεται την 12 Ιουνίου. Το καθολικό της μονής του Αγ. Ονουφρίου έχει κτισθεί στον τύπο του Τρικόγχου ναού. Πρόκειται για ναό σταυροειδή μετά τρούλλου. Οι πλάγιες κεραίες του σταυρού εξέχουν και σχηματίζουν ημικυκλικές κόγχες, καλούμενες «Χοροί», επειδή σ αυτές στεκόταν ο χορός των ψαλτών. Έχει κτισθεί με παχείς τοίχους, κυρίως από σχιστόλιθο, ο οποίος αφθονεί στην περιοχή. Το μήκος του ναού είναι 6,20m. από της κόγχης του Ιερού βήματος μέχρι της εισόδου, και το πλάτος του είναι 4,10m. μαζί με τις πλάγιες κόγχες. Η δυτική κεραία του σταυρού έχει πλάτος 2,60m. Οι τέσσερεις κεραίες του σταυρού στεγάζονται με καμάρες, τα τόξα των οποίων στηρίζονται στους παχείς τοίχους του οικοδομήματος, δημιουργώντας στις γωνίες ελαφρά λοφία. Στην βόρεια και στην νότια κεραία διακρίνονται οι υποδοχές των ξυλίνων ελκυστήρων. Στον κύκλο, ο οποίος σχηματίζεται επάνω από τα λοφία και τις αψίδες των τόξων, έχει κτισθεί ένα πολυγωνικό κατασκεύασμα, χαμηλό σε ύψος και επάνω από αυτό ένα δεύτερο, σχεδόν κυκλικό. Από τον εσωτερικό δακτύλιο αυτού αρχίζει να υψώνεται πολυγωνικός πύργος, με οκτώ πλευρές, ο οποίος στεγάζεται με τον τρούλλο, ο οποίος εξωτερικά δίνει την εντύπωση μεγάλης ανεστραμμένης χοάνης. Στην νότια πλευρά ανοίγεται ορθογώνιο παράθυρο. Οι γωνίες της κάτω πολυγωνικής κατασκευής εξέχουν, δίνοντας την εντύπωση αστέρα. Εξωτερικά παρατηρούμε ότι η στέγη διαμορφώνεται σε τέσσερα επίπεδα: Ένα επίπεδο με γωνίες, ένα δεύτερο κυκλικό, ακολουθεί ο πρισματικός πύργος και τέλος ο τρούλλος. Όλα αυτά στεγάζονται με πλάκες σχιστολίθου εν είδη φολίδων. Η οριζόντια κεραία του σταυρού, από την είσοδο μέχρι την κόγχη του ιερού βήματος (διακοπτομένη από τον Τρούλλο) ευρίσκεται σε υψηλότερο επίπεδο από την κάθετη κεραία, η οποία και αυτή στεγάζεται με το ίδιο σύστημα. Γενικά παρατηρείται μια εναλλασσόμενη διαδοχή επιπέδων στην στέγη, με στόχο την πλαστική ανάδειξη του σταυρού. Το Ιερό βήμα εξέχει του κτίσματος, είναι τρίπλευρο με επικλινή στέγη από σχιστολιθικές πλάκες και φέρει ένα μικρό παράθυρο (31 x 21cm) του οποίου οι παραστάδες είναι από μάρμαρο με γεωμετρική διακόσμηση, ίσως σε δεύτερη χρήση, προερχόμενες από αρχαίο οικοδόμημα. 5

6 Στο εσωτερικό του έχει την αγία τράπεζα στηριζομένη σε κτιστό κυκλικό κίονα. Η κόγχη της προθέσεως ευρίσκεται εντός του πάχους του τοίχου και έχει μικρό παράθυρο (20 x 12cm). Η βόρεια και η νότια κόγχη, οι χοροί, φέρουν από ένα παράθυρο ορθογώνιο πλαισιωμένο από πλάκες μαρμάρου και λίγο υψηλότερα στο νότιο παράθυρο (70 x 62cm) προεξέχει λίθινο γείσο. Η είσοδος του ναού ευρίσκεται δυτικά (1,69 x 0,90m.) και πλαισιώνεται από μαρμάρινες παραστάδες. Επάνω από την είσοδο, σε ρηχό φάτνωμα έχει τοποθετηθεί τμήμα γκρίζου μαρμάρου (31 x 29cm) πλαισιωμένο με γλυφές. Και αυτό το μάρμαρο είναι σε δεύτερη χρήση και έχει αφαιρεθεί το κάτω τμήμα του. Στο άνω μέρος αυτής της πλάκας υπάρχει επιγραφή κοιλόγλυφος σε δύο σειρές: «1602 ΜΑΡΤΙΟΥ 16 ΟΠΟΥ ΕΤ/ΕΛ[ΕΙΩΘΗ] και στο κάτω μέρος διαβάζουμε το όνομα «ΙΓΝΑΤΙΟΣ». Θα αναμέναμε η χρονολογία σ αυτήν την επιγραφή να είχε χαραχθεί με τον καθιερωμένο τρόπο, δηλαδή την χρήση γραμμάτων αντί αριθμών (Α x Β=1602). Έγγραφα της περιόδου αυτής, δημόσια ή ιδιωτικά, χρησιμοποιούν παράλληλα και τους δύο τρόπους αρίθμησης σε όλη την Ικαρία. Η πρώτη σειρά της επιγραφής αρχίζει με το σημείο του σταυρού ( ) και ακολουθούν δέκα οκτώ χαρακτήρες. Η δεύτερη σειρά έχει μόνο δύο χαρακτήρες. Ιδιαίτερα μας προβλημάτισε η χάραξη της χρονολογίας (1602). Ο αριθμός ένα (1) έχει σημειωθεί με μία κάθετη γραμμή. Ο αριθμός εξ (6) φαίνεται ότι άρχισε να χαράζεται από την κεραία προς τα κάτω και στην προσπάθεια του χαράκτη να σχηματισθεί ο κύκλος, ξέφυγε ελαφρά το γλύφανο, χαράζοντας ένα χαρακτήρα που ομοιάζει με το γράμμα γ (μικρό), αλλά πολύ ανοικτό επάνω. Ο τρίτος αριθμός είναι το μηδέν (0) και ο τέταρτος είναι δυνατόν να εκληφθεί ως μηδέν ή ως δύο. Εάν όμως προσέξουμε περισσότερο με προσοχή παρατηρούμε την οριζόντια γλυφή του αριθμού 2. Ο Μακαριστός Μητροπολίτης Σιδηροκάστρου Ιωάννης, διάβασε την επιγραφή ως εξής: «1809 Μαρτίου 16 Ο.Π.Ο.Ε/ΕΛ» (Η εκκλησία της Ικαρίας, Σιδηρόκαστρο 1978), όταν όμως αυτή είχε επιχρισθεί με ασβέστη. Η γνώμη μας είναι ότι η χρονολογία είναι Την ίδια γνώμη έχει και ο Αγαμ. Τσελίκας, Προϊστάμενος του Ιστορικού και Παλαιογραφικού αρχείου του Μ.Ι.Ε.Τ., στον οποίο επιδείξαμε εκμαγείο της επιγραφής. Σύμφωνα λοιπόν με την επιγραφή αυτή ο ναός το «1602 Μαρτίου 16 όπου ετ/ελ(ειώθη)» ανήκει στα τέλη του 16 ου αιώνα. Στο κάτω μέρος της πλάκας ήδη αναφέραμε ότι αναγράφεται το όνομα «ΙΓΝΑΤΙΟΣ», το οποίο έχει χαραχθεί με επιμέλεια και με ωραία ευανάγνωστα γράμματα. Είναι φανερή η διαφορά μεταξύ των άνω σειρών της επιγραφής και αυτής της κάτω. Πρόκειται για χάραγμα νεώτερο. Και ίσως τότε να έγιναν παρεμβάσεις στο άνω μέρος της επιγραφής, με αποτέλεσμα το δυσδιάκριτο των αριθμών. Ποιός ήταν ο Ιγνάτιος αυτός; Στη συνέχεια διατυπώνονται κάποιες υποθέσεις γι αυτόν. Το παλαιόν τέμπλο του καθολικού από τον χρόνο και την υγρασία κατεστράφη. Από τις εικόνες σώζονται μόνο δύο από τα τέλη του 19 ου αιώνα ή τις αρχές του εικοστού. Η εικόνα του Αγ. Ονούφριου στο τέμπλο του ναού δεν είναι η ίδια που περιγράφεται από τον Ιωάννη Σιδηροκάστρου (σελ. 123). Η υπάρχουσα σήμερα είναι αγιογραφημένη το Ο Άγιος εικονίζεται γυμνός με την μακρυά γενειάδα κρατώντας ειλητάριο στο αριστερό χέρι στο οποίο αναγράφονται: «Μη κόρος/εντέρω Χρι/στού χωρίσει/μη βόρβορος/σε των παθών/καθηδύνει/ειτ ουν δακρύσει/εν Φλογί τη Παμφάγω. Εις δε το κάτω μέρος: Έργον Ιερομ. Γαβριήλ Λάμπη Άγιον Όρος. Ι. Σκήτη Αγίας Άννης Χειρ. Ανθ. Ζαφ.» Δυτικά του καθολικού της μονής σώζονται ερείπια επτά τουλάχιστον οικίσκων-κελλιών. Ένα εξ αυτών έφερε και έναν όροφο τουλάχιστον. Διακρίνονται τα κλιμακοστάσια, οι είσοδοι, οι εντός του πάχους των τοίχων θυρίδες, η θέση του τζακιού και του χειρόμυλου. Είναι κτισμένα με σχιστόλιθο και φαίνεται ότι ήταν στον τύπο του χητού, του Ικαριακού τύπου οικίας. Εδώ πρέπει να στεγαζόταν οι μοναχοί. Σημειωτέον ότι τόσον ο ναός όσον και τα κελλιά εξωτερικά είναι χωρίς επίχρισμα ασβέστου, όπως ήταν οι εκκλησίες και τα σπίτια σε όλη την Ικαρία κατά τους χρόνους εκείνους, ώστε να είναι προστατευμένα από πειρατικές επιδρομές. Στα βόρεια σώζεται μεγάλο λιθόκτιστο καμίνι. Εδώ, κατά την παράδοση, οι μοναχοί «έψηναν» τα κεραμεικά που κατασκεύαζαν. Αυτά κυρίως ήταν πιθάρια, χαστριά (κυψέλες) και άλλα πήλινα οικιακής χρήσεως. Λίγα μέτρα πιο πέρα ένα πέταλο για την έκθλιψη των σταφυλιών. Περί τα δέκα μέτρα δυτικά του καμινιού υπάρχει πηγή νερού, διαμορφωμένη σε θολωτό κτίσμα μέσα στην πλαγιά του βουνού, ενώ μια δεύτερη πηγή (το λεγόμενο πηγαδάκι) υπάρχει κοντά στην δυτική περίφραξη του κτήματος. Πίσω από ένα κελλί, σε διαμορφωμένο άνδηρο, με χαμηλούς τοίχους δυτικά και ανατολικά και προσβάσιμο με κλίμακα, υπάρχει όρθια μια πλάκα σχιστολίθου μήκους 1,47m. και ύψους 0,85m. περίπου, η οποία στο άνω μέρος φέρει τέσσερεις ημικυκλικές διατομές. Πρόκειται για κρατευτές, βάσεις επάνω στις οποίες στηριζόταν οι οβελοί (σούβλες), περιστρεφόμενοι για το ψήσιμο των κρεάτων. Παρόμοιες κατασκευές έχουν εντοπισθεί και σε άλλα σημεία του νησιού. Μία τέτοια όμως κατασκευή σε χώρο μονής είναι περίεργη, λόγω της μη καταλύσεως κρέατος στα περισσότερα μοναστήρια της εποχής εκείνης, εκτός και αν ανάγεται σε νεώτερους χρόνους. Αναφέρεται ακόμη ότι κοντά στην μονή γινόταν εξόρυξη 6

7 ώχρας, την οποία χρησιμοποιούσαν για βαφή σπιτιών και καϊκιών. Ο τύπος του Τρικόγχου ναού συναντάται στην Αθωνική Πολιτεία ήδη από τον 10 ο αιώνα, και προέρχεται από προγενέστερα μοναστικά κέντρα και μάλιστα από την γειτονική μας Μ. Ασία. Βέβαια τρίκογχα κτίσματα συναντώνται ήδη από τον 1 ον ì.χ. αιώνα στα Μαρτύρια, στα βαπτιστήρια και σε ταφικά συγκροτήματα.. Για το συγκεκριμένο μονύδριον δεν έχουν ακόμη ευρεθεί έγγραφα τα οποία να μας δίδουν κάποια πληροφορία, έστω έμμεση. Εκτός από το βιβλίο του Ιωάννη Σιδηροκάστρου, ο Ι. Μελάς στο βιβλίο του «Ιστορία της νήσου Ικαρίας» αναφέρεται στην Μονή αυτή (σελ. 261, σημ. 2) και υποθέτει ότι ανήκει στον 17 ο αιώνα. Η επιτόπια όμως προφορική παράδοση αναφέρει ότι εδώ εγκαταστάθηκαν το πρώτον οι Κολλυβάδες πατέρες, όταν εγκατέλειψαν το Άγιο Όρος λόγω της έριδας που ξέσπασε εκεί (1754), αφού περιπλανήθηκαν σε διάφορα νησιά του Αιγαίου. «Ήρθαν οι καλόγεροι και πρωτοκάτσανε στον Άγιο Ονούφριο. Δια-μορφώσανε τον χώ-ρο γύρω από την εκκλησία. Επισκευάσανε τα κελλιά και κτίσανε και νέα. Όμως τα βράδια ερχόταν οι τσοπαναραίοι και τους κλέβανε. Ένα μικρό βοσκόπουλο ημαρτύρησε στους καλογέρους ποιοί ήτανε οι κλέφτες. Τότε αυτοί το θάψανε ζωντανό. Στις φωνές του μικρού ητρέξανε οι καλόγεροι, το ξέθαψαν, αλλά αυτό δεν άντεξε και πέθανε. Το θάψανε εκεί δα, απέναντι από το Ιερό». (Διήγηση Μαρίας Τσερμέγκα-Μωραΐτου, όπως ενθυμείται από διήγηση του Παπού της Παπά Γιώργη Τσερμέγκα). Ο Πατέρας Παντελεήμων Πούλος, εφημέριος στα γύρω χωριά διηγείται περίπου το ίδιο περιστατικό, όπως το άκουσε από γέροντες. «Οι καλόγεροι είχανε πάει στο μοναστήρι του Θεολόγου στην Πάτμο. Όταν έλειπαν έγινε επιδρομή πειρατών που λεηλάτησαν το μοναστήρι και ένα μικρό καλογεράκι, ο Κασιανός, που έβοσκε τα ζώα της μονής, πιάστηκε και το θάψανε μέχρι το λαιμό ζωντανό. Όταν γύρισαν οι μοναχοί το βρήκαν μισοπεθαμένο, το περιποιήθηκαν όσο γινόταν αλλά δεν άντεξε και πέθανε». Μετά το γεγονός αυτό οι μοναχοί αναζήτησαν άλλο χώρο για εγκατάσταση. Εδόθησαν σ αυτούς χωράφια στην θέση Λευκάδα, αγοράστηκαν και μερικά αγροτεμάχια και έτσι το 1775 ο Νήφων ο Χίος έκτισε την Μονή Ευαγγελισμού της Θεοτόκου Λευκάδας και το καθολικό αυτής στον ίδιο ρυθμό με το καθολικό του Αγ. Ονουφρίου. Από όλα αυτά τεκμαίρεται ότι η Μονή του Αγ. Ονουφρίου προϋπήρχε της ελεύσεως των Κολλυβάδων στην Ικαρία. Το 1854 στην Ιερά Μονή Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, στην Λευκάδα, εκοιμήθη ο ηγούμενος Αγάθων και τρία έτη μετά (1857) εκοιμήθη ο Σισώης. Τότε ο μοναχός Ιγνάτιος από τα Άγραφα της Ρούμελης, ο οποίος ασκήτευε εκεί μαζί με τα αδέλφια του Αθηνόδωρο και Απολλώ, εγκατέλειψε το μοναστήρι. Πιστεύουμε ότι αυτός ήλθε και εγκαταστάθηκε στο μοναστήρι του Αγ. Ονουφρίου και ότι το όνομα «Ιγνάτιος» το οποίο αναγράφεται στο υπέρθυρο της μονής, αναφέρεται σ αυτόν. Σύμφωνα με τον κώδικα της Μονής Ευαγγελισμού της Θεοτόκου Λευκάδος (σελ. 18) ο «Ιγνάτιος αποχωρήσας εις Μαραθόκαμπον της Σάμου και αυτόθι μονύδριον επ ονόματι του Αγίου Ονουφρίου κτίσας, απεβίωσεν εν αυτώ». Ο Ιωάννης Σιδηροκάστρου στο βιβλίο του «Η Εκκλησία της Σάμου Σάμος 1967» αναφέρει εκκλησία του Αγ. Ονουφρίου (σελ. 351, 7) και στην σημείωση 136 γράφει ότι αυτή εκτίσθη το 1800 επί ηγουμενίας Ιγνατίου, πληροφορία η οποία έρχεται σε αντίθεση με τον κώδικα της Μονής Λευκάδος. Το μικρό αυτό μοναστήρι του Αγ. Ονουφρίου στην Ικαρία έχαιρε ιδιαιτέρας εκτιμήσεως για πολλούς και διαφόρους λόγους και για το ότι συνήθιζε να ανεβαίνει για να προσευχηθεί ο Άγιος Μακάριος ο Νοταράς Αρχιεπίσκοπος Κορίνθου, τον καιρό που διέμενε στην Λευκάδα. Η προφορική παράδοση εκτός από το όνομα του Ιγνατίου μας διέσωσε και άλλα ονόματα μοναχών, όπως των: Κασιανού, Αγαθαγγέλου, Αγάθονος, Αθανασίου (Σαφού), και Κωνσταντίνου (Μαυρίκη), ο οποίος ασκήτευε εκεί το 1840 (Ιωάννου Σιδηροκάστρου: Η εκκλησία της Ικαρίας - σελ.123, σημ. 25). Γύρω από το καθολικό και τα κελλιά η περιοχή είχε διαμορφωθεί σε πεζούλια. Στους χώρους αυτούς οι μοναχοί καλλιεργούσαν αμπέλια και διάφορα εποχιακά φυτά. Βόρεια της μονής όλη η περιοχή ήταν κάποτε κατάφυτη από το ενδημικό φυτό Παιώνια (Paeonia Mascuta Ikarica). Σήμερα με την ανεξέλεγκτη βόσκηση το φυτό αυτό σχεδόν χάθηκε, όπως και πολλά άλλα είδη φυτών και δένδρων. Το 1932, 16 Δεκεμβρίου, ο Ο.Δ.Ε.Π. (Οργανισμός Διοικήσεως Εκκλησιαστικής Περιουσίας) διενήργησε δημοπρασία και έκταση περίπου δύο στρεμμάτων επωλήθη στους πλειοδοτήσαντες. Έτσι παρέμεινε το καθολικό της μονής, τα ερείπια των κελλιών και μερικοί «κοινοτικοί αγροί» σιωπηλοί μάρτυρες μιας ιστορίας που σχεδόν ξεχάστηκε. 7

8 Μιά ιδέα, να πλησιάσουν η βόρεια με τη νότια Ικαρία Κ. Ρόζο, συντ. πολιτικό μηχανικό ΕΜΠ Δ. Ρόζο, Επ. Καθ. ΕΜΠ Το μακρύ και αγέρωχο βουνό με τα 1040m ύψος, η ραχοκοκαλιά της Ικαρίας με την πανάρχαια ονομασία Πράμνος, χαρακτηρίζει το νησί, προσδιορίζει το μικροκλίμα του συγκρατώντας υπόγεια και επιφανειακά νερά και τρέφει την ποικίλη εξαιρετική χλωρίδα και πανίδα του. Ταυτόχρονα, όμως, χωρίζει το νησί σε δυο τμήματα - πλευρές: τη βόρεια, σοφρανική (προσήνεμη) και τη νότια σταβεντική (υπήνεμη). Καθώς το διοικητικό κέντρο του, ο Άγιος Κήρυκος, ευρίσκεται στη νότια πλευρά και είναι εντελώς παράκεντρο, αφού το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού κατοικεί στη βόρεια, οι κάτοικοι του νησιού, για τις διάφορες υποθέσεις τους, αναγκάζονται να διασχίσουν από οκτώ έως ογδόντα χιλιόμετρα δρόμου. Μέσα σ αυτά τα χιλιόμετρα είναι και το τμήμα Καραβοστάμου - Περδικίου - Αγίου Κηρύκου, όπου ευθύγραμμο τμήμα δεν υπάρχει, σχεδόν καθόλου, παρά μόνο συνεχείς κλειστές στροφές και ανηφόρες, ενώ στο τμήμα από πριν το Μηλιωπό μέχρι μετά το Μαυράτο, μήκους είκοσι τριών χιλιομέτρων, τους χειμερινούς μήνες συχνά επικρατεί ομίχλη ή και παγετός, που καθιστούν επικίνδυνη έως αδύνατη αυτή τη διαδρομή. Ο Κ. Ρόζος (1985) είχε υποβάλει στην τοπική αυτοδιοίκηση μια πρόταση σωστής ανάπτυξης του νησιού, στην οποία, μεταξύ άλλων, είχε προταθεί η κατασκευή ενός κεντρικού οδικού κλάδου, στη νότια πλευρά του νησιού, που θα ακολουθούσε την πορεία Άγιος Κήρυκος Χρυσόστομος - Δάφνη - Εύδηλος και ακόμη έναν άλλο κλάδο, που θα ένωνε Δάφνη - Φραντάτο - Ράχες. Εκεί, αποδεικνύεται ότι: από τη συντόμευση των διαδρομών με αυτούς τους δρόμους θα προκύψει, εκτός των άλλων καλών, και όφελος οικονομικό με το οποίο σε λίγες δεκαετίες θα αποσβεσθεί η δαπάνη της κατα-σκευής αυτών των έργων. Η πρόταση εισακούστηκε, αλλά τα έργα προχώρησαν με πολύ αργούς ρυθμούς, έτσι που σήμερα, ο πρώτος κλάδος έχει φθάσει μέχρι τα Κοσοίκια Δάφνης με ατέλειωτο το τμήμα παράκαμψης της Πλαγιάς του Χρυσοστόμου, ενώ θέλει πολλές και μεγάλες βελτιώσεις το τμή-μα Δάφνης - Ευδήλου και δεν έχει ξεκινήσει ακόμη ο κλάδος Δάφνης - Φραντάτου - Ραχών. Σήμερα, η νέα αυτή Ιδέα στοχεύει στην παραπέρα δραστική μείωση των αποστάσεων των οικισμών του νησιού από το διοικητικό τους κέντρο, αλλά και μεταξύ τους και ακόμη στην ασφαλή μετακίνηση των κατοίκων τους χειμερινούς μήνες σε δρόμους με υψόμετρα κάτω των τετρακοσίων μέτρων, όπου δεν θα υπάρχει ομίχλη και παγετός, όπως συμβαίνει σήμερα, τόσο στον παλαιό οδικό άξονα Αγίου Κηρύκου - Ευδήλου, όσο και στον νέο Αγίου Κηρύκου - Χρυσοστόμου - Δάφνης - Ευδήλου. Αυτό μπορεί να πραγματοποιηθεί με την κατασκευή μιας σήραγγας που θα διατρήσει τον Πράμνο στην πιο κατάλληλη θέση. Θέση σήραγγας Η αρχική σκέψη ήταν να προταθεί η κατασκευή της σήραγγας στη θέση από το Τσουνάτο Αρέθουσας έως τον Άγιο Παντελεήμωνα Χρυσοστόμου σε υψόμετρο 500μ, όπου αυτή θα είχε μήκος 1000μ. Όμως, εκτός από το μεγάλο υψόμετρο, το οποίο δεν θα απάλλασσε τους οδηγούς από ομίχλη και παγετό, για να φθάσει κανείς από τον επαρχιακό δρόμο Αγίου Κηρύκου - Ευδήλου Σχήμα 1. Πληθυσμός Δημοτικών Διαμερισμάτων Ικαρίας (απογραφή Ε.Σ.Υ. 2001), αποστάσεις οικισμών και θέση σήραγγας. 8

9 Σχήμα 2. Διάταξη των έργων της πρώτης εκδοχής για τη σήραγγα Άρη ποταμού Ξυλοσύρτη. Σχήμα 3. Διάταξη των έργων της δεύτερης εκδοχής για τη σήραγγα Άρη ποταμού Ξυλοσύρτη. Πρώτη εκδοχή ΔΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣΠΕΛΑΣΗΣ ΑΒ ΣΗΡΑΓΓΑ ΒΓ ΔΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣΠΕΛΑΣΗΣ ΓΔ ΣΥΝΟΛΟ 1200 μ / υψόμετρα άκρων 1850 μ / υψόμετρα άκρων 1860 μ / υψόμετρα άκρων 4910 μ / / / διαφ. 130/ διαφ. 0/ διαφ. 200/ κλίση 10,8% κλίση 0% κλίση 10,8% 3100 μ / υψόμετρα άκρων 1180 μ / υψόμετρα άκρων 3660 μ / υψόμετρα άκρων 7940 μ / / / διαφ. 330/ διαφ. 0/ διαφ. 400/ κλίση 10,6% κλίση 0% κλίση 10,9% Δεύτερη εκδοχή ΔΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣΠΕΛΑΣΗΣ ΑΒΒ ΣΗΡΑΓΓΑ Β Γ ΔΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣΠΕΛΑΣΗΣ Γ ΓΔ ΣΥΝΟΛΟ στη θέση Τσουνάτο Αρέθουσας πρέπει να διανύσει στενό ανηφορικό δρόμο μήκους τεσσάρων χιλιομέτρων, με πολλές στροφές, διασχίζοντας στο τέλος και τον γραφικό οικισμό της Αρέθουσας, ο οποίος δεν θα άντεχε την επακόλουθη κυκλοφοριακή επιβάρυνση. Έτσι επιλέχθηκε ως θέση η ευθεία από τον Άρη Ποταμό Καραβοστάμου έως την Κάμπα Ξυλοσύρτη Χρυσόστομου, όπως φαίνεται στον χάρτη του Σχήματος 1 όπου αναγράφεται: Δρόμοι - σήραγγα 4.9 ή 8km. Τα δυο μήκη, 4,9 και 8km, αναφέρονται σε δυο εκδοχές και περιλαμβάνουν τη σήραγγα αλλά και τις οδούς προσπέλασης των στομίων αυτής. Η διάταξη των έργων της πρώτης εκδοχής φαίνεται στο Σχήμα 2, ενώ της δεύτερης στο Σχήμα 3. Τα γεωμετρικά στοιχεία των δυο εκδοχών φαίνονται στα ακόλουθα πινάκια. Παρατηρείται ότι η δεύτερη εκδοχή έχει μεν μικρότερο μήκος σήραγγας, κατά = 670μ, αλλά έχει συνολικό μήκος διαδρομής μεγαλύτερο της πρώτης κατά = 3030μ και τα στόμια εισόδου - εξόδου της σήραγγας ευρίσκονται σε υψόμετρα 500μ, που είναι ανεπιθύμητα, από πλευράς ομίχλης - παγετού. Μένει να δειχθεί σε πόσα έτη μπορεί να αποσβεσθεί η διαφορά κόστους της ακριβότερης πρώτης περίπτωσης από την δεύτερη. Ανάλυση κόστους μετακίνησης και οφέλους από τη σήραγγα - Κόστος μετακίνησης ανά αυτοκίνητο και χιλιόμετρο Για την Ικαρία το πλέον συνηθισμένο μέσο μετακίνησης των κατοίκων είναι το αγροτικό - επαγγελματικό, επιβατικό ΙΧ αυτοκίνητο, με δύο άτομα συνήθως μέσα και σπάνια το μη εξυπηρετικό λεωφορείο με το ένα ή το πολύ δύο δρομολόγια την ημέρα το καλοκαίρι, ενώ τον χειμώνα για πολλές μέρες κανένα. Άλλωστε το εισιτήριο του λεωφορείου δεν διαφέρει και πολύ από τη δαπάνη του ΙΧ, που μεταφέρει δυο άτομα, όπως θα δούμε. Τέλος, πολύ σπάνια χρησιμοποιείται το ακριβό ταξί. Με τις συνθήκες των τοπικών δρόμων ως μέση ταχύτητα του αυτοκινήτου θεωρούνται τα 40 χιλιόμ./ώρα, πράγμα που σημαίνει ότι για να διανύσει το αυτοκίνητο απόσταση ενός χιλιομέτρου θα χρειαστεί 1/40 της ώρας και ακόμη ότι για να διανυθεί αυτό το χιλιόμετρο θα απολεσθεί από το εφτάωρο μεροκάματο των επιβατών το (1/40) x (1/7) = 9

10 1/280 ή 0,00357 του ημερομισθίου με το οποίο αμείβεται το μεροκάματο τους. Ακόμη, στη δαπάνη κάθε μετακίνησης υπάρχουν: τα καύσιμα, η απόσβεση του οχήματος και τα γενικά έξοδα: σέρβις, λάδια ανταλλακτικά και ασφάλεια του αυτοκινήτου. Αναλύοντάς τα έχομε: α) Καύσιμα: Μέση κατανάλωση βενζίνης για 1 χιλιόμετρο των ορεινών δύσκολων δρόμων του νησιού 0,10 λίτρου. Αξία 0,10x1,10 = 0,110 β) Απόσβεση: Ως χρόνος απόσβεσης υπολογίζονται οι 5000 ώρες συνεχούς λειτουργίας του αυτοκινήτου και ως αξία του τα Επομένως στο 1 χιλιόμετρο, που χρειάζεται 1/40 της ώρας, αναλογεί χρηματικό ποσό για απόσβεση 10000/(5000x40) = 0,050 γ) Έξοδα: σέρβις, λάδια, ανταλλακτικά και ασφάλεια: Εκτιμώμενη αξία = 0,014. Μερική δαπάνη: 0,174 /αυτοκ. και χιλ. δ) Απώλεια από τα ημερομίσθια: Για μετακίνηση δυο ατόμων με κάθε αυτοκίνητο και ημερομίσθιο 60, η απώλεια για 1 χιλιόμετρο είναι 2x60x0,00357 = 0,428 Συνολική δαπάνη: 0,602 /αυτοκ. και χιλ. Ετήσιο κόστος μετακίνησης ανά χιλιόμετρο Όμως, οι μετακινήσεις των κατοίκων δεν είναι μόνο προς το διοικητικό τους κέντρο αλλά και άλλες, αραιότερες βέβαια, προς τους άλλους οικισμούς για την εργασία τους ή άλλους λόγους. Ομοίως και οι κάτοικοι του διοικητικού κέντρου μετακινούνται αραιότερα προς τους οικισμούς του νησιού. Με την ολοκλήρωση των δύο νέων, ως άνω, οδικών κλάδων και την κατασκευή του δρόμου Καρκιναγρίου - Μαγγανίτη, που έχει ήδη ξεκινήσει, δεν θα είναι πλέον υποχρεωτική η διέλευση όλων των μετακινούμενων οχημάτων από την προτεινόμενη, με την παρούσα, σήραγγα. Έτσι, ένα ποσοστό μόνο των κατοίκων ΠΛΗΘΥΣΜΟΙ ΔΗΜΟΤΙΚΩΝ ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑΤΩΝ, ΥΠΑΡΧΟΝΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΕΠΟΜΕΝΟΙ, ΠΟΥ ΔΥΝΗΤΙΚΑ ΘΑ ΔΙΕΡΧΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝ ΘΕΜΑΤΙ ΣΗΡΑΓΓΑ ΔΗΜΟΤ. ΠΛΗΘΥΣΜ. ΠΡΟΒΛΕΠ. ΠΛΗΘ. ΔΙΕΡΧ. ΔΙΕΡΧ. ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑ ΑΠΟΓΡ. Μ.Ρ.Μ 2021 ΠΟΣΟΣΤ. ΠΛΗΘ έως 2021 ΚΑΡΚΙΝΑΓΡΙΟΥ % % 42 ΡΑΧΩΝ % % 1733 ΑΓ. ΠΟΛΥΚΑΡΠΟΥ % % 714 ΕΥΔΗΛΟΥ % % 944 ΑΡΕΘΟΥΣΑΣ % % 206 ΔΑΦΝΗΣ % % 299 ΚΑΡΑΒΟΣΤΑΜΟΥ % % 613 ΜΑΓΓΑΝΙΤΗ % % 30 ΦΡΑΝΤΑΤΟΥ % % 888 ΑΓ. ΚΗΡΥΚΟΥ % % 293 ΠΕΡΔΙΚΙΟΥ % % 121 ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ % % 76 ΣΥΝΟΛΑ (Μ.Ρ.Μ. = Μέσος Ρυθμός Μεταβολής) του κάθε οικισμού θα έχει συμφέρον να διέλθει από τη σήραγγα για να κερδίσει απόσταση ή καιρικές συνθήκες. Λαμβάνοντας αυτά υπόψη μας, ακόμη, τους πληθυσμούς των Δημοτικών Διαμερισμάτων (απογραφή Ε.Σ.Υ. 2001), τη μεταβολή τους στον χρόνο και τις αποστάσεις μεταξύ των οικισμών, όπως φαίνονται αυτά στον χάρτη του Σχήματος 1, καταρτίσαμε τον προηγούμενο πίνακα. Ως ενεργός πληθυσμός, για τις διελεύσεις από τη σήραγγα, θεωρούνται άτομα ηλικίας από 15 έως 55 ετών (με μέσο όρο ζωής τα 80 είναι: (55-15)/80=1/2) και του ενός από τα δύο φύλα (1/2), δηλαδή το (1/2)* (1/2) = (1/4) του πληθυσμού. Με ένα αυτοκίνητο μετακινούνται συνήθως 2 άτομα, άρα τα διερχόμενα αυτοκίνητα θα είναι το (1/2) του ενεργού πληθυσμού. Κάθε τέτοια διέλευση υπολογίζεται ότι θα γίνεται 4 φορές τον μήνα ή (48) τον χρόνο. Ακόμη κάθε μετάβαση συνεπάγεται και μια επιστροφή, άρα έχομε (2) διελεύσεις. Λαμβάνοντας αυτά υπόψη μας έχομε ότι: Οι ετήσιες διελεύσεις θα είναι: 5959x(1/4)x(1/2)x(48)x(2) = 71508, και η ετήσια δαπάνη 71508*0,602 = ανά χιλιόμετρο. Εκτός όμως των ως άνω κατοίκων, σημαντικό ρόλο παίζουν στο θέμα μας οι Έλληνες και αλλοδαποί τουρίστες. Από πληροφορίες των ναυτιλιακών πρακτορείων έχομε έκδοση, μέσα στην τουριστική περίοδο, εισιτηρίων ατόμων, τα οποία ανά τρία κατά μέσο όρο χρησιμοποιούν ένα δικό τους ή νοικιασμένο αυτοκίνητο, δηλαδή /3= αυτοκίνητα. Αυτά, στη διάρκεια της παραμονής τους στο νησί, θα διέλθουν τουλάχιστον δυο φορές από την προτεινομένη σήραγγα (μετάβαση και επιστροφή), δηλαδή έχομε διελεύσεις. Το κόστος μετακίνησης αυτών είναι 0,174 /τουρίστ. αυτοκ. και χιλιομ., όπως αναλύεται πιο πάνω, χωρίς δηλαδή τη δαπάνη απώλειας των ημερομισθίων. Η ετήσια λοιπόν δαπάνη μετακίνησης τουριστικών αυτοκινήτων που θα διέλθουν από τη σήραγγα είναι: *0,174 = ανά χιλιόμετρο. Συνολικά για τις = διελεύσεις δαπανώνται = /χιλιομ. Οι διελεύσεις των τουριστικών αυτοκινήτων πραγματοποιούνται μέσα σε 90 μέρες, από 16/6 έως 14/9, δηλαδή /90 = 889 διελεύσεις τη μέρα. Αντιθέτως οι των μονίμων κατοίκων είναι σχεδόν ισοκατανεμημένες μέσα στο έτος, άρα έχομε 71508/365 = 196 διελεύσεις τη μέρα. Σύνολο = διελεύσεις / ημέρα, κατά τις 90 καλοκαιρινές μέρες. Τα στοιχεία αυτά ελέγχονται επίσης με τη μετάβαση κατά τους καλοκαιρινούς μήνες από τον Εύδηλο στον Άγιο Κήρυκο και την επακόλουθη επιστροφή, σε διάφορες ώρες κατά τη διάρκεια της ημέρας. Κατά τις διαδρομές αυτές μετρώνται από τον παρατηρητή τα αυτοκίνητα που συναντώνται, ερχόμενα από την αντίθετη διεύθυνση, στην ωριαία διαδρομή της μετάβασης ή της επιστροφής. Μετά από σειρά πολλών παρατηρήσεων, διαπιστώνεται ότι κατά μέσο όρο συναντώνται 50 αυτοκίνητα σε κάθε διαδρομή. Καθώς, το πρώτο που συναντάται, ξεκινώντας 10

11 τη διαδρομή, έχει αναχωρήσει από το άλλο άκρο πριν μια ώρα και μετά μια ώρα φθάνοντας ο παρατηρητής στον προορισμό του συναντά το τελευταίο της αντίθετης διαδρομής, έπεται ότι τα 50 αυτοκίνητα που συναντήθηκαν πέρασαν την απόσταση Αγίου -Ευδήλου σε δυο ώρες. Όμως άλλα τόσα κινήθηκαν μαζί με τον παρατηρητή και δεν τα είδε ποτέ γιατί κινιόταν προς τη ίδια κατεύθυνση και με την ίδια ταχύτητα. Άρα 100 αυτοκίνητα πέρασαν από την διαδρομή αυτή σε δυο ώρες ή 50 την ώρα. Επομένως, εξαιρώντας από το 24ωρο το νυκτερινό τετράωρο 2 έως 6, οπότε πρακτικά δεν υπάρχει κυκλοφορία, μέσα στις υπόλοιπες 20 ώρες έχουμε: 50 x 20 = 1000 διελεύσεις, που είναι πολύ κοντά στις προβλεπόμενες Ετήσιο όφελος από την κατασκευή της σήραγας Ήδη μπορεί να υπολογιστεί το ετήσιο όφελος από την κατασκευή της σήραγγας για τις δυο εκδοχές της, παρατηρώντας τις αποστάσεις όπως αναγράφονται στους χάρτες των σελίδων -8- και -9- έχομε: Χωρίς τη σήραγγα η απόσταση Άρη Ποταμού - Αγίου Κηρύκου είναι 15, ,00 = 32,50 Km, ενώ μετά την κατασκευή της θα είναι: Στην πρώτη εκδοχή: 4,91 +6,00 = 10,91 αντί 32,50. Άρα διαφορά 21,59 Km ή ετήσιο όφελος 21,59*56968 = Στην δεύτερη εκδοχή:7,94 +6,00 = 13,94 αντί 32,50. Σχήμα 4. Σκαρίφημα τυπικής διατομής των οδών προσπέλασης για τα μέτωπα της σήραγγας. Σχήμα 5. Προσεγγιστική διατομή στα δεδομένα της σήραγγας Άρη ποταμού Ξυλοσύρτη. Άρα διαφορά 18,56 Km ή ετήσιο όφελος 18,56 x = Το μεγαλύτερο όφελος είναι στην πρώτη εκδοχή κατά 3,03 Km από τη δεύτερη ή /ετος Κόστος κατασκευής δρόμων Αναλύεται το κόστος κατασκευής 1μ δρόμου, με πλάτος διάνοιξης 8,50μ, με υπόβαση μεταβλητού πάχους σε πλάτος 7,50 μ, με κρασπεδόρειθρο πλάτους 1,00 και πάχους 0,25μ, με οδοστρωσία πάχους 0,10μ σε πλάτος 6,50μ, με προεπάλειψη, συγκολλητική, ασφαλτική στρώση πάχους 0,05 και σφραγιστική σε πλάτος 6,50μ και τέλος με τα αναγκαία τοιχία και οχετούς. Σκαρίφημα τυπικής διατομής των οδών προσπέλασης φαίνεται στο Σχήμα 4. ΓΙΑ 1 ΜΕΤΡΟ ΜΗΚΟΥΣ ΤΕΛΕΙΩΜΕΝΗΣ ΟΔΟΥ 1. Εκσκαφές βραχώδεις- ημιβραχώδεις 12,00 m3 x 2,00 /m3 = 24,00 2. Σκυρόδεμα C12/15 ρείθρων, τοιχίων κλπ. 0,60 m3 x 130,00 /m3 = 78,00 3. Υπόβαση μεταβλητού πάχους 0,85 m3 x 28,00 /m3 = 23,80 4. Βάση πάχους 0,10μ 6,50 m2 x 2,80 /m2 = 18,20 5. Ασφαλτική προεπάλειψη 6,50 m2 x 2,04 /m2 = 13,26 6. Ασφαλτική συγκολλητική επάλειψη 6,50 m2 x 0,68 /m2 = 4,42 7. Ασφαλτική στρώση πάχους 0,05μ με τη σφραγιστική 6,50 m2 x 8,50 /m2 = 55,25 ΑΘΡΟΙΣΜΑ 216,93 Γ.Ε.-Ο.Ε. 18% 39,05 ΑΘΡΟΙΣΜΑ 255,98 ΑΠΡΟΒΛΕΠΤΑ 15% 38,40 ΑΘΡΟΙΣΜΑ 294,38 ΑΣΦΑΛΤΟΣ ΑΠΟΛΟΓΙΣΤΙΚΑ ΜΕ Γ.Ε. - Ο.Ε. 6,17 ΔΗΜΟΠΡΑΤΟΥΜΕΝΟ ΠΟΣΟ 300,55 ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ 17,15 ΠΡΟΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΕΡΓΟΥ 317,70 ΦΠΑ 13% 41,30 ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΔΑΠΑΝΗ ΓΙΑ 1ΜΜ ΔΡΟΜΟΥ 359,00 Κόστος κατασκευής σήραγγας Αναλύομε, πάλι, τη δαπάνη για την κατασκευή 1μέτρου μήκους σήραγγας κυκλικής διατομής με τελική διάμετρο 10,50μ, με άμεση αντιστήριξη, πλήρη τελική επένδυση από οπλισμένο σκυρόδεμα, με πεζοδρόμια αγωγούς, ηλεκτρομηχανολογικά με παροχές, πυρόσβεση, αερισμό, ακόμη καταφύγια, χώρους ελιγμών και αναστροφής οχημάτων και ότι απαιτείται από τους κανονισμούς. Σκαρίφημα διατομής της σήραγγας φαίνεται στο σχήμα 5. ΓΙΑ 1 ΜΕΤΡΟ ΜΗΚΟΥΣ ΤΕΛΕΙΩΜΕΝΗΣ ΣΗΡΑΓΓΑΣ (Τιμές με Γ.Ε.- Ο.Ε. και Αναθεώρηση) 1. Εξωτερικά έργα 144,00 2. Εκσκαφή σήραγγας, άμεση αντιστήριξη, κλπ 9464,00 3. Τελική επένδυση, παροχές 5675,00 4. Η/Μ, Πυρόσβεση 797,00 11

12 Δεύτερη εκδοχή Έχομε κόστος κατασκευής: Δρόμοι προσπέλασης: μήκος = 6760 μ. κόστος 6760 x 359 = Σήραγγα: μήκος 1180 κόστος 1180 x = ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΚΟΣΤΟΣ = Η χρηστική ποιότητα των έργων της δεύτερης Φωτογραφία 1. Η περιοχή εισόδου (Άρης ποταμός) της σήραγγας και το εικονικής πραγματικότητας ίχνος του δρόμου προσπέλασης. εκδοχής είναι χειρότερη της πρώτης, αφού τα έργα θα κατασκευασθούν στο υψόμετρο των 500μ με ομίχλη και παγετό τον χειμώνα. Οι δρόμοι προσπέλασης θα είναι μεγαλύτεροι σε μήκος με περισσότερες στροφές και η μείωση του μήκους της διαδρομής Βόρειας - Νότιας Ικαρίας από την κατασκευή αυτών των έργων θα είναι 18,56 Km με όφελος στις δαπάνες μετακίνησης κατοίκων και τουριστών /έτος, αλλά με πιο βραχυχρόνια απόσβεση του κόστους σε / = 21,27 έτη. Επιλογή Η διαφορά στη διάρκεια απόσβεσης της πρώφωτογραφία 2. Η περιοχή εξόδου (περιοχή Ξυλοσύρτη) της σήραγγας και πραγματικότητας ίχνος του δρόμου προσπέλασης. 5. Μελέτες και έρευνα κατά την κατασκευή 920,00 ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΔΑΠΑΝΗ ΓΙΑ 1 ΜΜ ΣΗΡΑΓΓΑΣ 17000,00 Επιλογή εκδοχής Μετά από αυτά μπορούμε να συγκρίνομε τις δυο εκδοχές για την κατασκευή της σήραγγας, από άποψη κόστους και ποιότητας. Πρώτη εκδοχή Έχομε κόστος κατασκευής: Δρόμοι προσπέλασης: μήκος =3060 μ. κόστος 3060 x 359 = Σήραγγα: μήκος 1850 κόστος 1850 x = ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΚΟΣΤΟΣ = Η χρηστική ποιότητα των έργων της πρώτης εκδοχής είναι καλύτερη της δεύτερης, αφού τα έργα θα κατασκευασθούν στο χαμηλό υψόμετρο των 300μ αντί των 500μ χωρίς ομίχλη και παγετό τον χειμώνα. Οι δρόμοι προσπέλασης είναι μικρότεροι σε μήκος με λιγότερες στροφές και η μείωση του μήκους της διαδρομής Βόρειας - Νότιας Ικαρίας από την κατασκευή αυτών των έργων είναι 21,59 Km με όφελος στις δαπάνες μετακίνησης κατοίκων και τουριστών /έτος, αλλά με απόσβεση του κόστους σε / = 26,46 έτη. 12 της από τη δεύτερη εκδοχή είναι λοιπόν μόνο 5,19 έτη και έτσι επιλέγεται η πρώτη εκδοχή. το εικονικής Στις φωτογραφίες 1 & 2 φαίνονται αντίστοιχα οι περιοχές εισόδου (Άρης ποταμός) και εξόδου (περιοχή Ξυλοσύρτη) της σήραγγας, καθώς και τα ίχνη των δρόμων προσπέλασης που απαιτούνται (εικονική πραγματικότητα). Γενικές γεωλογικές συνθήκες Με βάση τα υπάρχοντα γεωλογικά δεδομένα από τους Κτενά (έκδοση Μαρίνος, 1969), Παπανικολάου (1978 & 1988), και κυρίως με τις πρόσφατες μελέτες του ΙΓΜΕ (Φωτιάδης, 2003 & 2008), η νήσος Ικαρία δομείται από μεταμορφωμένα πετρώματα και γρανίτες που συνιστούν τμήμα της ηπειρωτικής λιθόσφαιρας στην περιοχή του Αιγαίου. Αναλυτικότερα διακρίνονται δύο ενότητες σχηματισμών: (α) την κατώτερη ενότητα που συνίσταται από ένα γνευσιακό υπόβαθρο αποτελούμενο από ορθογνευσίους και παραγνευσίους επί του οποίου αναπτύσσεται σειρά μαρμάρων-σχιστολίθων. Εντός αυτών των μεταμορφωμένων σχηματισμών της Ικαρίας διεισδύουν οι γρανίτες των Ραχών (μεγάλης επιφανειακής εξάπλωσης στο δυτικό τμήμα του νησιού) και του Ξυλοσύρτη (μικρής επιφανειακής εξάπλωσης στο ανατολικό τμήμα του νησιού). Τόσο οι γνεύσιοι όσο και η σειρά μαρμάρων - σχιστολίθων υπέστησαν μεταμορφικές διεργασίες και ανάπτυξαν χαρακτήρες ανάδρομης μεταμόρφωσης πρασινοσχιστολιθικής φάσης κατά την διάρκεια διεισδύσεως των γρανιτών στο Μειόκαινο. (β) την ανώτερη τεκτονική ενότητα, η οποία αποτελείται από μολασσικούς σχηματισμούς πλούσιους σε οφιολιθικές κροκάλες, ενώ στη μάζα τους συμμετέχουν και ανακρυσταλλωμένα ανθρακικά σώματα. Οι σχηματισμοί αυτοί βρίσκονται επωθημένοι επί των

13 μαρμαροσχιστολιθικών σχηματισμών της κατώτερης ενότητας και εντοπίζονται στις περιοχές του υψώματος Κεφάλα και Φάρου. Γεωλογική δομή του χώρου διέλευσης της σήραγας Στην περιοχή ανάπτυξης της σήραγγας ιδέας προσέγγισης Βόρειας και νότιας Ικαρίας (περιοχή Άρη ποταμού Ξυλοσύρτη) οι σχηματισμοί που θα συναντηθούν είναι αυτοί της κατώτερης γεωλογικής ενότητας της Ικαρίας και συγκεκριμένα οι γνεύσιοι γνευσιοσχιστόλιθοι καστανού χρώματος (Σχήμα 6). Οι σχηματισμοί αυτοί αποτελούν τον πυρήνα του αντικλίνου που ταυτίζεται με τον Αθέρα (Πράμνο) και παρουσιάζει διεύθυνση ΒΑ/κή ΝΔ/ κή. Οι λιθολογικοί τύποι που συμμετέχουν είναι αμφιβολιτικοί και βιοτιτικοί γνεύσιοι, διμαρμαρυγιακοί και ασβεστιτικοί σχιστόλιθοι σε εναλλαγές, καθώς και μάρμαρα σιπολινομάρμαρα σε ασυνεχείς φακοειδείς παρεμβολές. Επιπρόσθετα συμμετέχουν χαλαζίτες με μορφή σωμάτων ή φλεβών καθώς και απλιτικές και πηγματιτικές φλέβες που σε πολλές θέσεις αποκτούν πάχος μέχρι και 4μέτρα. Οι φλεβοειδείς αυτές εμφανίσεις αναμένεται να είναι πολύ συχνές κοντά στην περιοχή του γρανίτη του Ξυλοσύρτη, αφού διαπερνούν το σώμα των γνευσίων και εμφανίζονται μέχρι και τη βόρεια πλευρά (περιοχή Μηλεωπού και Μονοκαμπίου). Ο Γρανίτης του Ξυλοσύρτη, επιφανειακά δεν εντοπίζεται εντός της ζώνης διέλευσης της σήραγγας. Εντούτοις, λόγω της γειτνίασής του με το έργο στην περιοχή Ξυλοσύρτη (περιοχή εξόδου της σήραγγας), είναι πολύ πιθανόν να συναντηθεί σε κάποιο μήκος της σήραγγας. Πρόκειται για γρανοδιοριτικές μάζες μεσόκοκκες ανοικτότεφρου χρώματος. Τα πετρώματα που περιγράφηκαν ανωτέρω από τεχνικογεωλογικής πλευράς αποτελούν βραχώδεις σχηματισμούς με μέτριο έως τοπικά μόνο ισχυρό κερματισμό στους ανώτερους ορίζοντες. Συνεπώς στο βάθος ανάπτυξης της σήραγγας η γεωμηχανική συμπεριφορά της βραχομάζας αναμένεται πολύ καλή. Οι όποιοι προβληματισμοί θα αναφέρονται στη διαμόρφωση των μετώπων εισόδου και εξόδου (αυξημένος κερματισμός), καθώς και σε θέσεις που η βραχομάζα διασχίζεται από μεγάλα ρήγματα με ζώνη κερματισμού μυλωνιτίωσης αυξημένου πλάτους. Οι θέσεις αυτές, που πάντως φαίνεται να είναι ελάχιστες από πρώτη διερεύνηση, θα απαιτήσουν πρόσθετα μέτρα υποστήριξης και πιθανόν αντιμετώπισης μέτριων εισροών νερού. Στο Σχήμα 7 που ακολουθεί δίνεται σχηματική τομή στο χώρο διέλευσης της σήραγγας. Συμπεράσματα Συμπερασματικά θα μπορούσε να λεχθεί ότι η ιδέα της σήραγγας για τη σύντομη προσέγγιση βόρειας και νότιας Ικαρίας αποτελεί ένα τεχνικό έργο αρκετών εκατομμυρίων ευρώ, που στην πλέον εφικτή λύση και με τις σημερινές κυκλοφοριακές συνθήκες αποσβένεται σε 26 έτη. Από πλευράς κατασκευής οι συνθήκες διάνοιξης αναμένονται καλές έως πολύ καλές. Έτσι τα όποια προβλήματα είναι κυρίως τα συνήθη σε τέτοια έργα, δηλαδή αυτά που σχετίζονται με τη διαμόρφωση των μετώπων εισόδου και εξόδου. Κατά τη διάνοιξη της σήραγγας η αναμενόμενη καλή συμπεριφορά της βραχομάζας περιορίζει τις πρόσθετες παρεμβάσεις σε πιθανές θέσεις μεγάλων ρηγμάτων με ζώνη κερματισμού μυλωνιτίωσης αυξημένου πλάτους. Συνεπώς, και με δεδομένη την αύξηση της κυκλοφορίας των οχημάτων στο δρόμο Ευδήλου Αγίου Κηρύκου, που οπωσδήποτε θα απομειώνει το χρόνο απόσβεσης, η ιδέα που αναλύθηκε στηρίζεται σε κριτήρια ρεαλιστικά και επομένως αξίζει να αντιμετωπιστεί θετικά. Σχήμα 6. Απόσπασμα γεωλογικού χάρτη στην περιοχή διέλευσης της σήραγγας Σχήμα 7. Σχηματική τομή κατά μήκος της σήραγγας του Σχήματος 2. Διακρίνεται η αντικλινική δομή του Αθέρα (Πράμνου) στο χώρο διέλευσης. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Κτενάς, Κ. (εκδ. Γ. Μαρίνος, 1969): Η γεωλογία της νήσου Ικαρίας. Γεωλογικαί και Γεωφυσικαί Μελέται, ΙΓΕΥ, ΤΟΜ. XIII, Vol 2. Παπανικολάου, Δ. (1978): Συμβολή εις την γεωλογίαν της νήσου Ικαρίας Αιγαίον Πέλαγος). Ann. géol. Pays Hellén., vol.29, p Παπανικολάου, Δ. (1988): Η ενδιάμεση τεκτονομεταμορφική ζώνη των Ελληνίδων. Δελτ. Ελλ. Γεωλ. Εταιρίας, ΧΧ/1, Ρόζος, Κ. (1985) : Μια πρόταση σωστής ανάπτυξης της Ικαρίας. Εφημερίδα «Αθέρας». Αθήνα Φωτιάδης Α (2003): Γεωλογικός Χάρτης της Ελλάδας, φύλλο Ικαρία, κλίμακα 1: Ι.Γ.Μ.Ε. Αθήνα. Φωτιάδης Α (2008): Γεωλογική και μεταμορφική ιστορία της ν. Ικαρίας. Περιοδικό Εταιρείας Ικαριακών μελετών, Αθήνα. 13

14 Ο παραδοσιακός οικιστικός χώρος της Ικαρίας Πολιτιστική ταυτότητα του νησιού Γιώργος Κόκκινος Το παραδοσιακό σπίτι της Ικαρίας και γενικά η δομή του κτι- στού περιβάλλοντος του νησιού ήταν σχεδόν παντελώς άγνωστα, σε αντίθεση με την λαϊκή αρχιτεκτονική και την δομή των οικισμών των άλλων νησιών του Αιγαίου που έχουν μελετηθεί διεξοδικά και είναι πασίγνωστα στον Ελληνικό αλλά και εκτός των Ελληνικών συνόρων χώρο. Πολλοί λόγοι θα μπορούσαν να αναφερθούν γι αυτό. Ένας από τους βασικότερους είναι το γεγονός ότι η λαϊκή αρχιτεκτονική άλλων νησιών όπως η κυκλαδίτικη, χρησιμοποιήθηκε σαν βασικό εργαλείο προβολής της μεγάλης τουριστικής ανάπτυξης τους κατά το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα (Μύκονος, Σαντορίνη κλπ.) σε αντίθεση με ό,τι συνέβη στην Ικαρία. Ένας άλλος λόγος είναι η διαφορετικότητα της ικαριακής αρχιτεκτονικής από εκείνη όλων των άλλων νησιών του Αιγαίου. Μέχρι πρόσφατα ελάχιστες γραπτές αναφορές υπήρχαν για το ικαριώτικο σπίτι και αυτές αποσπασματικές και συνοπτικές. Σήμερα μετά από συστηματική μελέτη τα τελευταία χρόνια, της ικαριακής κατοικίας είμαστε σε θέση να πούμε απερίφραστα ότι υπάρχει στην Ικαρία μια λαϊκή αρχιτεκτονική που είναι μοναδική μέσα στο Αιγαίο και κατέχει σημαντικότατη θέση στο σώμα της Ελληνικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Από την εποχή του Στράβωνα, η Ικαρία αναφέρεται ως έρημη - λειπανδρούσα που είχε δυο ή τρεις μικρές πόλεις (πολίσματα) την Οινόη το Δράκανο και τις παλαιότερες Θέρμες. Οι θέσεις των περιοχών αυτών όπως και το Ταυροπόλιον όπου βρισκόταν ο ναός της Αρτέμιδος είναι παραλιακές. Οι περιγραφές μέχρι και τον 17ο αιώνα μ.χ. δεν αναφέρουν την ύπαρξη ορεινού οικισμού ο οποίος, εφόσον υπήρχε, θα ήταν εκ πρώτης όψεως ορατός λόγω της ορεινής αμφικλινούς διαμόρφωσης του νησιού τουλάχιστον από την θάλασσα όπως συμβαίνει σήμερα με τα περισσότερα ορεινά χωριά της Ικαρίας. Ο περιηγητής Cristoforo Buontelmonti το 1417 αν και περιγράφει την Ικαριά σαν αναποδογυρισμένο πλοίο, αναφέρει μόνο δυο οχυρές πόλεις που βρίσκονται στην κορυφή του νησιού και προφανώς εννοεί τα δυο ορατά κάστρα του νησιού (Κοσκινά και Μηλιωπού ή Καψαλινό) τα οποία σήμερα γνωρίζουμε ότι δεν ήταν οχυρωμένες πόλεις. Τί στην πραγματικότητα συνέβαινε; Υπήρχαν ορεινοί οικισμοί; Ήταν η ορεινή Ικαρία κατοικη- 1. Κάμπα. Χυτό. (Φωτ: Ι. Κορωνίδη) 14 μένη ή ήταν ακατοίκητη; Αν και οι συστηματικές αρχαιολογικές έρευνες στην Ικαρία είναι ελάχιστες, γνωρίζουμε από την μεγάλη διασπορά αλλά και το πλήθος των ερειπίων και ευρημάτων, όπως κτισμάτων, κατασκευών, εργαλείων, αντικειμένων, εκτεταμένων νεκροταφείων κλπ, από την νεολιθική περίοδο μέχρι τα πρόσφατα χρόνια, σχεδόν σε όλη την έκταση της, ότι η Ικαρία και μάλιστα η ορεινή είχε μια συνεχή κατοίκηση. Πού βρίσκονταν όμως οι άνθρωποι των ορεινών περιοχών; Σήμερα ένα χαρακτηριστικό της Ικαρίας είναι η πολύ μεγάλη οικιστική διασπορά που εμφανίζει. Έχει πάνω από 70 οικισμούς διάσπαρτους, αραιοδομημένους και εκτεταμένους, πολλοί από τους οποίους έχουν συνοικίες που βρίσκονται σε απόσταση από αυτούς σε αντίθεση με τους συνεκτικούς και περιορισμένης έκτασης που βλέπουμε στα άλλα νησιά. Εκτός από τους οικισμούς αυτούς που είναι σήμερα, ή ήταν, στο άμεσο παρελθόν λιγότερο ή περισσότερο κατοικημένοι, συναντά κάποιος περιδιαβαίνοντας τους ορεινούς δασωμένους όγκους της Ικαρίας, ίχνη κατοίκησης σχεδόν σε όλη της την έκταση παρόλο το μέγεθος και το δυσπρόσιτο του νησιού λόγω των γεωμορφολογικών συνθηκών του. Συναντά κανείς τοίχους και πεζούλια σχεδόν όπου και αν βρεθεί που φθάνουν πολλές φορές μέχρι τις κορυφές των βουνών. Ανάμεσα σε αυτά βρίσκονται ερείπια από μεμονωμένα κτίσματα ή και μικρά οικιστικά σύνολα. Η κυρίαρχη μορφή των κτισμάτων αυτών αλλά και των παλαιοτέρων που αναγνωρίζονται μέσα στους οικισμούς και που διατηρούν κάποια ίχνη τοιχοποιίας ώστε να διακρίνεται το σχήμα τους, είναι χαρακτηριστική. Έχουν ορθογώνια κάτοψη με την μακριά πλευρά τοποθετημένη παράλληλα με τις ισοϋψείς γραμμές του εδάφους, είναι μονόχωρα και φέρουν ή έφεραν μονόρριχτη στέγη με κλίση προς την κατωφέρεια. Η πρόσοψη τους, που το ύψος της δεν ξεπερνά πολλές φορές το ένα μέτρο και έχει στην μια άκρη της το μοναδικό συνήθως άνοιγμα του κτίσματος, τις περισσότερες φορές καλύπτεται εξ ολοκλήρου πίσω από ένα τοίχο που είναι κτισμένος σε μικρή απόσταση από αυτή. (εικ. 1,2) Πώς δημιουργήθηκε αυτό το ιδιότυπο οικιστικό μοντέλο; ποιες ήταν εκείνες οι ιδιόμορφες συνθήκες που ανάγκασαν τους Ικαριώτες να κατοικήσουν το νησί τους με έναν 2. Λαγκάδα. Χυτό στο οποίο διακρίνεται η αυλή με τον προστατευτικό αυλότοιχο που καλύπτει την πρόσοψη.. 3. Η θέση των οικισμών Λεριάδων Βουδαντάδων στην περιοχή Καρκιναγρίου διακρίνεται χάρη σε μια καλοκαιρινή πυρκαγιά.

15 τόσο διαφορετικό τρόπο από εκείνον των άλλων νησιών της περιοχής τους και όχι μόνο. Σήμερα είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε ότι οι κάτοικοι του νησιού αυτού από πολύ νωρίς οργάνωσαν ένα μοναδικό αμυντικό σύστημα που βασίσθηκε στην απόκρυψη και την αφάνεια και όχι στην συσπείρωση και την οχύρωση όπως στα περισσότερα νησιά, και το οποίο μεταξύ των άλλων είχε σαν αποτέλεσμα την δημιουργία μιας ιδιαίτερης μορφής οικισμών και κατοικίας. Κ αθοριστικό ρόλο στην αμυντική αυτή διαδικασία έπαιξαν η γεωμορφολογία του νησιού και η πυκνή κατά το παρελθόν βλάστηση του. Η έλλειψη φυσικών λιμανιών και οι επικρατούντες άνεμοι που σπάνια είναι ασθενείς έκαναν την Ικαρία ανέκαθεν δυσπρόσιτη. Επίσης η Ικαρία δεν διαθέτει πεδινές παραλιακές εκτάσεις με εξαίρεση τις μικρές εκείνες του Κάμπου (όπου βρίσκονταν η αρχαία Οινόη) και του Φάρου κοντά στο Δράκανο. Το έντονο όμως φυσικό της ανάγλυφο δημιουργεί κοιλάδες, λαγκάδια, κοιλώματα και μικρά οροπέδια και λεκανοπέδια σε μεγαλύτερο υψόμετρο, πολλά από τα οποία δεν είναι ορατά από την θάλασσα είναι δε απομονωμένα και από την υπόλοιπη ενδοχώρα του νησιού, διαθέτουν όμως τα απαραίτητα εκείνα στοιχεία για κατοίκηση όπως νερό, καλλιεργήσιμη γη και προστασία. (εικ 3) Αυτές οι «κρυφές» τοποθεσίες λειτούργησαν ως κρησφύγετα για τους κατοίκους του νησιού τις κρίσιμες ιστορικές στιγμές (επιδρομές, κατοχές, πειρατεία κλπ), έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση του ανθρωπογενούς στοιχείου και έδιναν, όπως η μαγιά, ζωή που απλώνονταν σε ολόκληρο το νησί όταν το επέτρεπαν οι συνθήκες, διατηρώντας όμως πάντοτε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. Αυτός ο συνδυασμός των γεωφυσικών χαρακτηριστικών του νησιού δημιούργησε εκείνες της συνθήκες για να αναπτυχθεί ένας ιδιαίτερος μηχανισμός άμυνας από τους κατοίκους του νησιού και είχε σαν αποτέλεσμα την επιβίωση ενός λαού που διατήρησε μέχρι τουλάχιστον τις αρχές του 20ου αιώνα πολλά από τα αρχαία στοιχεία του όπως γλώσσα, έθιμα αλλά και την μορφή της κατοικίας του. Ποια είναι λοιπόν τα ιδιόμορφα χαρακτηριστικά του κτιστού περιβάλλοντος του νησιού που προέκυψαν από όλα αυτά; Α. Πρώτο είναι οι βασικοί τύποι κατοικίας 2 με χαρακτηριστικότερο αυτό που οι Ικαριώτες ονομάζουν χυτό. Αυτό το ταπεινό μονόχωρο ορθογωνικής κάτοψης σπίτι που αναφέραμε πριν, με την μονόρριχτη στέγη, με τον αυλότοιχο που καλύπτει όλη την πρόσοψη του και το χωστοκέλι του καθώς και με την αυστηρή τυποποίηση της μορφής του, της εσωτερικής του διάταξης, της λειτουργίας του και του τρόπου κατασκευής του, σε όλη την έκταση του νησιού, αποτελεί ένα μοναδικό τύπο κατοικίας σε ολόκληρο το Αιγαίο αλλά και στον ελλαδικό χώρο.(εικ. 1,2,4) Είναι κατασκευασμένο σε τέτοια θέση και με τέτοιον τρόπο που να μην διακρίνεται ακόμη και όταν βρίσκεσαι σχεδόν δίπλα του, αν δεν γνωρίζεις την θέση του. (εικ.1) Η ιδιότητα του αυτή υπήρξε ένα από τα βασικά όπλα των Ικαριωτών στον αγώνα τους για επιβίωση. Θεωρείται το γνήσιο παραδοσιακό ικαριώτικο σπίτι που αποτέλεσε την μήτρα ενός ολόκληρου λαού για πολλούς αιώνες. Στην αρχή του 19 ου αιώνα εμφανίζεται στην Ικαρία ο Πύργος (εισαγόμενος τύπος κτίσματος). (εικ. 5) Πρόκειται για ένα διώροφο κτίσμα τετραγωνικής περίπου κάτοψης με δίρριχτη στέγη όπου ο κάθε όροφος διαθέτει ένα δωμάτιο. Το κτίσμα αυτό δεν μπόρεσε να καθιερωθεί ευρέως ως ανεξάρτητη κατοικία αλλά συνδυάζεται σχεδόν αμέσως με το χυτό και δημιουργεί μια νέα σύνθετης μορφής 6. Ελεύθερη αξονομετρική απόδοση κατοικιών μικτού τύπου από διάφορες περιοχές του νησιού. Διακρίνονται οι εξελιγμένοι, σε σύγκριση με του χυτού, αυλότοιχοι με τις βοηθητικές κατασκευές τους. 4. Λαγκάδα. Ελεύθερη αξονομετρική απόδοση χυτού. 5. Προεσπέρα. Ελεύθερη αξονομετρική απόδοση πύργου. 7. Ελεύθερη αξονομετρική απόδοση ισόγειου μακριναριού-μακρόσυρτου με δίρριχτη στέγη. 15

16 κατοικίας ( τον μικτό τύπο) που επικρατεί τον 19ο αιώνα σε όλο το νησί. (εικ. 6,12) Ο μικτός τύπος αποτελεί και αυτός, όπως και το χυτό, με την αρμονική μορφή του, την τυποποίηση και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που απέκτησε, μοναδικό τύπο κατοικίας μέσα στο Αιγαίο αλλά και σε ολόκληρο τον Ελλαδικό χώρο που χαρακτηρίζει την ικαριώτικη αρχιτεκτονική. Υπάρχουν βέβαια και άλλες νεότερες μορφές κατοικίας που αφομοίωσαν παραδοσιακά στοιχεία του νησιού και οπωσδήποτε έβαλαν και αυτές την σφραγίδα τους στη παράδοση του.(εικ. 7,8,9,15) Β. Δεύτερο σημαντικό χαρακτηριστικό του κτιστού περιβάλλοντος της Ικαρίας είναι το ικαριώτικο κτήμα ή περιβόλι (εικ. 9,11) που με τις κατασκευές του και την ιδιαίτερη οργάνωση του, εξυπηρετεί τον μοναδικό τρόπο κατοίκησης του νησιού. Βρίσκεται μέσα στον οικισμό και περιλαμβάνει όλες τις δραστηριότητες της οικογένειας (μόνιμη κατοικία και αγροτικές δραστηριότητες σε αντίθεση με τις άλλες περιοχές της Ελλάδας όπου υπάρχει συνήθως χωρικός διαχωρισμός μεταξύ της επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής (το κτήμα έξω από το χωριό και μακριά από το σπίτι). Γ. Τρίτο τέλος ιδιαίτερο «οικιστικό» χαρακτηριστικό είναι η μορφή των οικισμών του νησιού. Αραιοδομημένοι (διάσπαρτοι), πολυκεντρικοί, κατάφυτοι, και εκτεταμένοι, περιλαμβάνουν δε μέσα τους και καλλιεργήσιμες εκτάσεις, σε αντίθεση με τους οικισμούς που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε στα άλλα νησιά του Αιγαίου αλλά συνήθως και στην ηπειρωτική Ελλάδα όπου είναι συνεκτικοί με πυκνή δόμηση, συνήθως άδενδροι και με τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις σχεδόν πάντα έξω από αυτούς. (εικ. 10,14) Οι ικαριώτικοι οικισμοί προέρχονται από την χαλαρή συνένωση μεμονωμένων ιδιοκτησιών που βασικό χαρακτηριστικό τους ήταν η διασπορά και η απόκρυψη για λόγους άμυνας. Ενώ η μορφή των οικισμών στα άλλα νησιά του Αιγαίου προέρχεται από τους οικισμούς των νησιών αυτών, που δεν εγκαταλείφθηκαν τα δύσκολα χρόνια της πειρατείας και των επιδρομών και δημιουργήθηκαν με την συσπείρωση των σπιτιών, που υπαγορεύθηκε από την λογική της οχύρωσης. Τελειώνω συνοψίζοντας κάποια συμπεράσματα και διαπιστώσεις που προέκυψαν από την μέχρι τώρα μελέτη της ικαριακής κατοικίας και γενικότερα της δομής του κτιστού περιβάλλοντος του νησιού. Μέχρι τον 18ο αιώνα επικρατεί στην Ικαρία μια λαϊκή αρχιτεκτονική η οποία δεν σχετίζεται καθόλου με εκείνη των άλλων νησιών του Αιγαίου3. Πρέπει να σημειωθεί ότι η κατοικία αποτελεί βασικό δείκτη των πολιτιστικών επιδράσεων μιας κοινωνίας. Η μοναδική και αυστηρή τυποποίηση της μορφής (εσωτερικής και εξωτερικής) των χυτών σε όλη την έκταση του νησιού μέχρι τον 19ο αιώνα, μαρτυρεί μια απομονωμένη και αυτοτροφοδοτούμενη παράδοση στην κατασκευή των κατοικιών, ή οποία έχει τις ρίζες της σε άγνωστο βάθος του παρελθόντος. Στο τελευταίο 8. Ελεύθερη αξονομετρική απόδοση διώροφης πλατυμέτωπης κατοικίας (νεότερος τύπος κατοικίας) Τσουρέδο. συνηγορεί και το γεγονός ότι ανάμεσα στα ερείπια των παλαιών κτισμάτων που σώζονται σπαρμένα σε όλη την έκταση του νησιού, εκτός της βυζαντινής και ρωμαϊκής Οινόης, δεν διακρίνονται κτίσματα που να μην παραπέμπουν στο Χυτό, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων κτισμάτων άλλων μορφών (π.χ. κυκλικών) τα οποία όμως αποτελούν αντικείμενο ειδικών αρχαιολογικών μελετών. Το ίδιο άλλωστε το χυτό είναι μια αρχέγονη μορφή κατοικίας ή οποία όμως τυποποιήθηκε και απέκτησε μοναδικά στοιχεία προσαρμογής στις ιδιαίτερες συνθήκες του νησιού. Αν και η ανάγκη της αντιμετώπισης των εξωτερικών εχθρών φαίνεται να έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση του κτιστού περιβάλλοντος του νησιού, το ίδιο αίτιο δεν κατέληξε σε παρόμοια αποτελέσματα στα άλλα νησιά, ακόμη και στα πιο κοντινά, ενώ είναι γνωστή η κοινή ιστορική μοίρα όλου του Αιγαίου (κατοχές, πειρατεία, επιδρομές κλπ.) παρά τις επί μέρους διαφοροποιήσεις. Αυτά απεναντίας παρουσιάζουν ένα κτιστό περιβάλλον με κοινά μεν χαρακτηριστικά μεταξύ τους, αλλά τελείως διαφορετικά από εκείνα της Ικαρίας. Έτσι ενώ το κέλυφος επιβίωσης των άλλων αιγαιοπελαγιτών δεν περιορίζεται μόνο στα όρια της κατοικίας τους αλλά επεκτείνεται στα όρια των συγκροτημένων και οχυρωμένων οικισμών τους, στην Ικαρία οι κάτοικοι ζουν αυτόνομοι και αυτάρκεις μέσα στα όρια των ιδιόμορφων ιδιοκτησιών τους που καλύπτουν διάσπαρτες ένα μεγάλο ποσοστό της έκτασης του νησιού. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι μόλις τον 19ο αιώνα, οπότε ανοίγει η ικαριακή κοινωνία στον έξω κόσμο με την ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας, συναντούμε σπίτια που ξεχωρίζουν και μπορούν να χαρακτηρισθούν ως «αρχοντικά». Όλα τα παραπάνω μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι στην Ικαρία διατηρήθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα, άγνωστου βάθους, μια αταξική κοινωνία απομονωμένη με ελάχιστες εξωτερικές επιδράσεις, που διατήρησε και ανέπτυξε δικούς της πολιτιστικούς κώδικες. Σε αυτό βέβαια συνηγορούν και άλλα στοιχεία που σε ανύποπτο χρόνο βγήκαν στο φως της δημοσιότητας. Μεταξύ αυτών θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τις ανακοινώσεις για την ικαριακή διάλεχτο4, για τα ανθρωπολογικά των Ικαρίων5, την επιβίωση κάποιων εθίμων6 δεισιδαιμονιών και μύθων7, την ιδιαιτερότητα του χαρακτήρα, των συνηθειών και της κοινωνικής συμπεριφοράς των Ικαρίων, και τα οποία αν και από μόνα τους πιθανόν να μην αποτελούν μοναδική ιδιαιτερότητα, η συνύπαρξη τους όμως στην Ικαρία αναδεικνύει την εμφάνιση μιας μοναχικής πολιτιστικής πορείας στο νησί. Θα έλεγε κανείς ότι μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1960 πολύ λίγο είχε επηρεάσει η σύγχρονη οικοδομική τεχνολογία τον τρόπο δόμησης στο νησί. Η επιρροή αυτή περιοριζόταν κυρίως στην κάλυψη με πλάκα από οπλισμένο σκυρόδεμα μικρού αριθμού κτιρίων κυρίως στην περιοχή του Αγ. Κηρύκου και κάποιων παραλιακών οικισμών. Αυτό οφείλεται στην δυσκολία προμήθειας υλικών για την κατασκευή σκυροδέματος λόγω της έλλειψης λι- 11. Λαγκάδα. Διακρίνεται η κατοικία με τα βοηθητικά της κτίσματα και το κτήμα διαμορφωμένο σε πεζούλια για τις καλλιέργειες. (Φωτ: Χ. Μαλαχίας)

17 μανιού, αλλά και αμαξιτών οδών. Έτσι μέχρι τότε χρησιμοποιούαπό τη δεκαετία του 1990, που βελτιώθηκε το βιοτικό επίπεδο νταν κυρίως οι παραδοσιακές μέθοδοι δόμησης. Το 1970 η Ικαρία και άρχισε σταδιακά η τουριστική ανάπτυξη της Ικαρίας, άρχιαπέκτησε λιμάνι και σταδιακά άρχισε η πρόσβαση οχηματαγωσαν να αντιλαμβάνονται οι κάτοικοι την αξία του πολιτιστικού γών που έφεραν τα σύγχρονα δομικά υλικά και μηχανήματα στο περιβάλλοντος του τόπου τους διαπιστώνοντας την επιρροή νησί. Το γεγονός αυτό, επέτρεψε σταδιακά την κατασκευή ενός που είχε σε αυτό ο μαζικός τουρισμός στα κοντινά τους νησιά εκτεταμένου οδικού δικτύου λόγω των διάσπαρτων οικισμών, όχι (Σάμος, Μύκονος κλπ.). Ταυτόχρονα άρχισε να γίνεται έντονα καλής ποιότητας, αλλά ικανού να αισθητή η επίπτωση της απουοδηγήσει και στο πιο απόμακρο σίας παραδοσιακών λύσεων σημείο του νησιού. Οι κάτοικοι στη δόμηση και η ποιότητα που του νησιού τη δεκαετία του 1970 αυτές έδιναν στην καθημερινή ασπάσθηκαν όπως και σε όλη την ζωή τους. Κλασικό παράδειγμα Ελλάδα το μοντέλο της κατοικίας η υψηλή αισθητική και η καλή που πρόβαλλαν τα μεγάλα αστιμόνωση που πρόσφερε η ικακά κέντρα ως σύμβολο προόδου ριώτικη στέγη σε σύγκριση με και πολιτισμού. Τα μηχανήματα την ταράτσα από σκυρόδεμα. που διάνοιγαν τους δρόμους άρέτσι, δειλά στην αρχή, ξεκίνηχισαν να χρησιμοποιούνται και για σε η αναζήτηση και εφαρμογή την διαμόρφωση οικοπέδων, καπαραδοσιακών μορφών και ταστρέφοντας τα πεζούλια χωρίς στοιχείων στο κτιστό περιβάλνα υπάρχει καν σχέδιο κατοικίας. λον του νησιού, με τρόπο που Μεγάλα πρανή ορυγμάτων και άλλοτε είναι περισσότερο και τοιχία αντιστήριξης από σκυρόδεάλλοτε λιγότερο επιτυχημένος. μα αντικατέστησαν τις ξερολιθιές Είναι πολύ πιθανόν η αντίληψη των πεζουλότοιχων. Έτσι, σταδιαπου διαμορφώνεται, σε συνδυκά, χάθηκε ο σεβασμός που επέασμό με την απαίτηση για υψηβαλλαν στο φυσικό ανάγλυφο ο λότερης στάθμης τουρισμό, να παραδοσιακός τρόπος δόμησης οδηγήσει σε περισσότερο επικαι τα υλικά. Δυστυχώς το οπλιτυχημένες λύσεις. Σε αυτό θα 9. Γλαρέδο. Ελεύθερη αξονομετρική απόδοση ικαριώτικου κατοικίας νεώσμένο σκυρόδεμα, παρόλη την τερου τύπου με το «σπιτογύρι» και τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώ- συμβάλει η αξιοποίηση του ντόπλαστικότητα που διαθέτει, είναι ρου. πιου σχιστόλιθου που μπορεί πολύ λίγο συμβατό με τη μορφή να δώσει στο νησί το ιδιαίτερο του παραδοσιακού σπιτιού του νησιού, του οποίου χαρακτηριστιχρώμα του. Καθοριστικό ρόλο σ αυτό θα παίξουν και οι μηχακό είναι η στέγη με επικάλυψη σχιστόλιθου και οι πέτρινοι τοίχοι. νικοί που εργάζονται στο νησί και οφείλουν να μελετούν και να Τα Κυκλαδονήσια με τα οριζόντια δώματα και τους ασβεστωμέσυνδυάζουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις παραδοσιακές νους τοίχους στάθηκαν πιο τυχερά, αφού τους ταίριαξε περισσόμορφές και λύσεις με τις σύγχρονες τεχνολογίες και υλικά στη τερο το νέο υλικό. Βέβαια, η αλόγιστη τουριστική αξιοποίηση των δουλειά τους. Μπορεί κανείς να πει εδώ ότι βασική παράμετρος νησιών αυτών αλλοίωσε εντελώς το οικιστικό τους περιβάλλον. που πρέπει να λαμβάνεται υπόψη, εκτός των παραδοσιακών Στην Ικαρία ο σχιστόλιθος, που μέχρι τότε εξασφαλιζόταν με τις μορφολογικών στοιχείων, είναι και η ένταξη των κτισμάτων στο παραδοσιακές μεθόδους, έγινε δυσεύρετος και ακριβός. Από την φυσικό ανάγλυφο. Η χαρακτηριστική προσαρμογή των διώάλλη, δεν είχε μελετηθεί καθόλου η ιδιαίτερη παραδοσιακή αρχιροφων παραδοσιακών κτισμάτων στο κεκλιμένο έδαφος του τεκτονική του νησιού σε αντίθεση με την κυκλαδίτικη ή και άλλων νησιού με τον άνω όροφο να αυλίζεται στα ανάντη και τον περινησιών του Αιγαίου που είχε γίνει πασίγνωστη. Όλα αυτά είχαν βάλλοντα χώρο να διαμορφώνεται με αναλημματικούς τοίχους σαν αποτέλεσμα τα τελευταία χρόνια να κατασκευασθεί ένας (πεζούλια) ύψους 1,50 έως 2,00μ. έχει το βέλτιστο αισθητικό μεγάλος αριθμός κτισμάτων τα οποία είναι τελείως ξένα με την λειτουργικό και οικονομικό αποτέλεσμα. Απεναντίας, οι ανεξέαρχιτεκτονική παράδοση του νησιού και την αισθητική που είχε λεγκτες γενικές εκσκαφές οικοπέδων (διανοίξεις) παραμένουν διαμορφωθεί τόσους αιώνες. Το πληγές στο φυσικό ανάγλυφο με μεγάλα εμφανή πρανή, τα ευτύχημα είναι ότι η αξιοποίηση οποία, εκτός της αντιαισθητικής εικόνας τους, απαιτούν και δατου νησιού καθυστέρησε για διπανηρά έργα αντιστήριξης που επιβαρύνουν συχνά υπέρμετρα άφορους λόγους, και έτσι έχει τον προϋπολογισμό του κτίσματος. διασωθεί μέχρι τώρα ένα σημαοι μεγάλες επεμβάσεις άλλωστε, δηλαδή οι μεγάλες εκντικό τμήμα του οικιστικού του σκαφές, τα ογκώδη και ψηλά κτίσματα και τα μεγάλα τοιχία, πλούτου. βρίσκονται σε πλήρη δυσαρμονία με το «ανθρώπινο μέτρο» 12. Τσουρέδο. Κατοικία μικτού τύπου. 13. Πετροπούλι. (Φωτ: Χ. Μαλαχίας) 14. Κουντουμάς. Τμήμα οικιστικού ιστού. 17

18 που αποτελεί την ουσία της πολιτιστικής κληρονομιάς του ικαριακού λαού για όλα τα δημιουργήματα και τις εκδηλώσεις του και στην οποία οφείλει την ίδια του την ύπαρξη. Σε κάθε περίπτωση είναι ανάγκη να διασώσουμε τη μοναδική αυτή πολιτιστική μας κληρονομιά γιατί εκτός των άλλων, αυτή αποτελεί την σημαντικότερη μαρτυρία της ιδιαίτερης πορείας μας μέσα στον χρόνο. Μπορεί δε να χρησιμοποιηθεί σαν το βασικό εργαλείο προβολής της ταυτότητας μας. Αυτό δεν σημαίνει ότι θα επανέλθουμε στα χυτά για να ζήσουμε αλλά μπορούμε χρησιμοποιώντας παραδοσιακά ή και ακόμη σύγχρονα υλικά να κατασκευάσουμε κατοικίες με όλες τις σύγχρονες λειτουργίες και ανέσεις διατηρώντας όμως στοιχεία και μορφές της παράδοσής μας. Ακόμη και τα περισσότερα σύγχρονα κτίρια που δεν έχουν παραδοσιακά στοιχεία μπορούν μετά από μελέτη να υποστούν τροποποιήσεις, χωρίς ιδιαίτερα μεγάλο κόστος, ώστε να αποκτήσουν παραδοσιακά μορφολογικά στοιχεία (επεμβάσεις στα μπαλκόνια, στα κουφώματα, στην στέγη κλπ.). Όμως είναι πολύ σημαντική η διατήρηση και ανάδειξη ενός αριθμού παλαιών σπιτιών αντιπροσωπευτικών των ικαριακών παραδοσιακών τύπων και μορφών κατοικίας, που θα αποτελούν σημεία αναφοράς της πολιτιστικής αυτής κληρονομιάς μας. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό επίσης να θεσπισθούν ειδικοί όροι δόμησης για το νησί που θα εξασφαλίζουν την διατήρηση των βασικών παραδοσιακών μορφολογικών στοιχείων χωρίς όμως να λειτουργούν αποτρεπτικά σε όσους επιθυμούν να οικοδομήσουν. Να επιτρέπουν δηλαδή την ανέγερση κατοικιών ή και επαγγελματικών κτιρίων σύμφωνα με τις σύγχρονες απαιτήσεις της ζωής υποχρεώνοντας όμως αυτούς που κτίζουν να διατηρούν κάποια βασικά παραδοσιακά στοιχεία, χωρίς να μειώνεται κατ ανάγκη και η εκμετάλλευση του οικοπέδου. (π.χ. υποχρεωτική στέγη με πλάκες Ικαρίας, διάσπαση μεγάλων όγκων, κάποιοι περιορισμοί στις όψεις και στο περίγραμμα του κτιρίου κλπ.) Η θέσπιση ειδικών όρων δόμησης θα ήταν ιδιαίτερα επιτυχής δε, αν συνδυάζονταν με την λειτουργία τοπικών λατομείων σχιστόλιθου, διότι, δεδομένης της υποχρέωσης κατασκευής στέγης με ικαριώτικες πλάκες, θα αξιοποιούσε μια τοπική πλουτοπαραγωγική πηγή εξασφαλίζοντας της αγορά, δηλαδή βιωσιμότητα, και θα της επέτρεπε μια περαιτέρω ανάπτυξη εκτός Ικαρίας. Τα Σχέδια Χωροταξικής και Οικιστικής Οργάνωσης Ανοικτών Πόλεων (ΣΧΟΟΑΠ) που εκπονούνται για την Ικαρία αυτή την περίοδο θα πρέπει σε κάθε περίπτωση να σεβασθούν το οικιστικό μοντέλο του νησιού και να συμβάλλουν στην ανάπτυξή του, αλλά μια βιώσιμη ανάπτυξη στα πλαίσια της αειφορίας που είναι σήμερα περισσότερο από κάθε άλλη φορά επιτακτική. Ακολουθεί μια πρόταση για θέσπιση ειδικών όρων δόμησης για την Ικαρία η οποία μπορεί να αποτελέσει τη βάση για παραπέρα συζήτηση. 15. Εύδηλος. Κατοικία νεότερου τύπου με νεοκλασικά στοιχεία. (Φωτ: Χ. Μαλαχίας) Προτεινόμενοι ειδικοί όροι δόμησης για την Ικαρία 1. Απαγορεύεται η Pilotis. 2. Στέγη υποχρεωτική με επικάλυψη σχιστόπλακες Ικαρίας, κλίση 30 50%, ύψος μέχρι 2.00μ. και μορφή: α. Μονόρριχτη με κλίση προς την πρόσοψη. β. Δίρριχτη με ενιαίο κορφιά (όχι ανισοσταθμία των δύο σκελών). γ. Τετράρριχτη μονόκορφη (ομπρελάτη), ή με κορφιά. Στη στέγη επιτρέπεται περιμετρική προεξοχή (μαρκίζα) μέχρι 30 εκ. 3. Κάτοψη κτίσματος ορθογώνια ή τετράγωνη χωρίς σπασίματα. Επιτρέπεται εξαίρεση κατά τον συνδυασμό ανεξάρτητων αρχιτεκτονικών όγκων ή λόγω αδυναμίας, οφειλόμενης στην μορφή του οικοπέδου μετά από έγκριση της ΕΠΑΕ. Για κτίσματα με όγκο μεγαλύτερο των 600 μ3 για διώροφα ή 900 μ3 για τριώροφα χωρίς την στέγη, να διασπάται ο όγκος αρχιτεκτονικά, ώστε να δίνει την εικόνα δυο ή και περισσοτέρων κτιρίων. 4. Επιτρέπεται ημιυπαίθριος χώρος μόνο στο ισόγειο διωρόφου κτίσματος, ή στους δυο κατώτερους επί τριωρόφου, σε επαφή με την πρόσοψη και εκτός του περιγράμματος της οικοδομής και ο οποίος θα λειτουργεί σαν ανοικτή βεράντα του πρώτου ορόφου ή και του δεύτερου επί τριωρόφων. Το μήκος του να μην υπερβαίνει το 50% του μήκους της όψης του κτιρίου. Στον ημιυπαίθριο αυτόν απαγορεύονται οι καμάρες εκτός τόξων με ύψος που να μην ξεπερνά το 15% του ανοίγματος 5. Η σκάλα που θα οδηγεί από το έδαφος στον πρώτο όροφο, επιτρέπεται να είναι εξωτερική, ακάλυπτη, παράλληλη με την όψη του κτίσματος, είτε σε επαφή είτε σε απόσταση από αυτήν, και με τον χώρο από κάτω της κλειστό. Η σκάλα αυτή θα οδηγεί σε ανοικτή βεράντα της προηγούμενης παραγράφου και δεν θα προσμετράται στην κάλυψη και στον συντελεστή δόμησης. Εξωτερική σκάλα που θα οδηγεί σε στάθμη υψηλότερη του δαπέδου του πρώτου ορόφου ή στην στέγη απαγορεύεται. 6. Ο εξώστης σε πρόβολο (μπαλκόνι) θα είναι ορθογωνικής κάτοψης, ακάλυπτος τοποθετημένος στο κέντρο της όψης του κτίσματος με μέγιστο πλάτος 1,50 μ. και μήκος που να μην υπερβαίνει το 30% του μήκους της όψης. Εξαιρέσεις επιτρέπονται σε ειδικά κτίρια π.χ. Ξενοδοχεία μετά από έγκριση της ΕΠΑΕ. Δε επιτρέπονται πρόβολοι δυο όψεων να παρουσιάζουν συνέχεια στην γωνία του κτιρίου. 7. Τα ανοίγματα να απέχουν από τα όρια των όψεων αλλά και μεταξύ τους τουλάχιστον 0,60 μ.. Τα υπέρθυρα να είναι οριζόντια ή τοξωτά με ύψος τόξου όχι μεγαλύτερο του 15% του ανοίγματος. Ο λόγος του πλάτους προς το ύψος των παραθύρων να μην είναι μεγαλύτερος του 1/1,5 και των θυρών του 1/2,2. Το εμβαδόν των ανοιγμάτων να μην υπερβαίνει το 35% του εμβαδού του τοίχου;. Το ποσοστό αυτό μπορεί να υπερβαίνει το 35% για το ισόγειο εφόσον πρόκειται για κατάστημα, μετά από έγκριση της ΕΠΑΕ 8. Τα κουφώματα να είναι ανοιγόμενα (όχι συρταρωτά ή ρολά) με εξωτερικά φύλλα καρφωτά, περαστά, ταμπλαδωτά, ή και σε περιπτώσεις κτιρίων με νεοκλασικίζοντα στοιχεία γερμανικά ή γαλλικά. Τα κουφώματα μπορεί να είναι είτε ξύλινα είτε από άλλα υλικά νέας γενιάς που μιμούνται με απόλυτη επιτυχία τα ξύλινα. Το χρώμα τους να είναι ή το φυσικό χρώμα ξύλου ή οποιοδήποτε χρώμα μη μεταλλικό. Σε περίπτωση πέτρινης τοιχοποιίας τα κουφώματα να τοποθετούνται στο εσωτερικό ήμισυ του πάχους του τοίχου του ανοίγματος. 9. Τα στηθαία στις εξωτερικές σκάλες να είναι συμπαγή, ενώ στις βεράντες συμπαγή είτε σε όλο το ύψος τους 18

19 είτε στο κατώτερο τμήμα τους. Στους προβόλους τα κιγκλιδώματα να είναι μεταλλικά ή ξύλινα. 10. Οι όψεις των κτισμάτων θα είναι, είτε με εμφανή λιθοδομή είτε επιχρισμένες με λευκό χωριάτικο σοβά. Στα κτίρια με νεοκλασικίζοντα στοιχεία επιτρέπονται συνδυασμοί γήινων χρωμάτων (ώχρα, μπεζ κλπ). 11. Ηλιακοί θερμοσίφωνες στην στέγη απαγορεύονται. Επιτρέπονται μόνο οι καθρέφτες ηλιακών στην στέγη καθώς και τυχόν βολταϊκά τα οποία υποχρεωτικά ενσωματώνονται στην στέγη. 12. Τα κλιματιστικά μηχανήματα και τα εξαρτήματά τους να τοποθετούνται σε μη ορατά σημεία των όψεων των κτιρίων (π.χ δάπεδα βεραντών με στηθαίο, ακάλυπτοι χώροι κλπ) οι δε τυχόν ορατές σωληνώσεις σε κανάλια. 13. Επί κεκλιμένου εδάφους απαγορεύεται η γενική εκσκαφή του οικοπέδου. Επιτρέπεται η εκσκαφή μόνο στα τμήματα όπου θα τοποθετηθούν τα κτίσματα ενώ ο περιβάλλον χώρος του οικοπέδου επιτρέπεται να διαμορφώνεται με πεζούλια με αναλημματικούς τοίχους από λιθοδομή με μέγιστο ύψος 2,00μ. και ελάχιστο πλάτος βαθμίδας 2,00μ. Τοίχοι και τοιχία αντιστήριξης από οπλισμένο σκυρόδεμα επιτρέπονται μόνο μετά από έγκριση της ΕΠΑΕ και επενδύονται υποχρεωτικά με συμπαγή λιθοδομή. 14. Όταν το κτίσμα εφάπτεται σε όρυγμα επιτρέπεται να αφήνεται χαντάκι πλάτους μέχρι 0,70 εκ.. Το χαντάκι αυτό είναι δυνατόν να καλύπτεται εφόσον είναι λειτουργική η ανώτατη στάθμη του. Είτε είναι καλυμμένο είτε ακάλυπτο δεν προσμετράται στο ποσοστό κάλυψης του οικοπέδου και στον συντελεστή δόμησης ούτε και δημιουργεί απαίτηση ελάχιστης απόστασης Δ από τα όρια του οικοπέδου. Φυσικά δεν επιτρέπονται ανοίγματα στον τοίχο του κτίσματος σε αυτό εφόσον ευρίσκεται στο σύνορο του οικοπέδου με όμορη ιδιοκτησία. 15. Ο συντελεστής δόμησης των κτισμάτων αυξάνεται κατά 10% για υφιστάμενα κτίσματα «ακαλαίσθητα» των οποίων η μορφή θα τροποποιηθεί σύμφωνα με τους ανωτέρω γενικούς όρους δόμησης ώστε να αποκτήσουν μορφολογικά στοιχεία της ικαριακής παράδοσης, μετά από έγκριση της ΕΠΑΕ. 16. Επιτρέπεται η επισκευή, συντήρηση και αποκατάσταση παλαιών ακόμη και ημιερειπωμένων χωρίς στέγη κτισμάτων αντιπροσωπευτικών της παραδοσιακής ικαριακής αρχιτεκτονικής έστω και αν οι απαιτούμενες να εκτελεσθούν εργασίες αντίκεινται στις διατάξεις του παρόντος. Στην περίπτωση αυτή απαιτείται φωτογραφική απεικόνιση και σχεδιαστική αποτύπωση των κτισμάτων που θα περιλαμβάνονται στον φάκελο για την έκδοση της οικοδομικής άδειας του κτίσματος και θα αποδεικνύουν την ακριβή αρχική μορφή τους Η άδεια θα εκδίδεται μετά από έγκριση της ΕΠΑΕ. 1.Τα κάστρα αυτά, λόγω της γεωγραφικής τους θέσης και του ελάχιστου ζωτικού χώρου τους, λειτούργησαν κυρίως ως βίγλες και καταφύγια κατά τη διάρκεια επιδρομών και όχι ως μόνιμοι οικισμοί των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής τους. Σε αυτά παρέμενε περιορισμένος αριθμός ατόμων απαραίτητος για τη λειτουργία τους. Μέσα ή γύρω από τα κάστρα αυτά άλλωστε, δεν διατηρήθηκε οικισμός, ούτε απετέλεσαν τον πυρήνα ή τμήμα νεότερων οικισμών όπως συνέβη σε άλλα νησιά. 2. Βλέπε Γιώργος Ν. Κόκκινος: Η παραδοσιακή κατοικία της Ικαρίας και το ιδιόμορφο κτιστό περιβάλλον του νησιού. Έκδοση: Εταιρεία Ικαριακών Μελετών, Αθήνα Μια συνοπτική παρουσίαση των μορφών των παραδοσιακών κατοικιών των νησιών του Αιγαίου όπου διακρίνεται η ιδιαιτερότητα εκείνων της Ικαρίας βρίσκεται στο βιβλίο «Το παραδοσιακό σπίτι στο Αιγαίο» των Κ. Παπαϊωάννου, Αικ. Δημητσάνου Κρεμεζή και Μ. Φινέ. Παρουσίαση του παραδοσιακού σπιτιού των νησιών του Αιγαίου (Ανατολικό Αιγαίο, Σποράδες, Κυκλάδες, Δωδεκάνησα, Κρήτη) μη συμπεριλαμβανομένης της Ικαρίας αλλά και ολόκληρου σχεδόν του Ελλαδικού χώρου, υπάρχει σε πλήθος έργων μεταξύ των οποίων (βλέπε βιβλιογραφικές πηγές): Στους 7 Τόμους του έργου «Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική» εκδόσεις Μέλισσα. Στις εργασίες του Γ. Μέγα «Η Ελληνική Οικία», «Η Λαϊκή Κατοικία της Δωδεκαννήσου», Η Λαϊκή οικοδομία της Λήμνου», «Αι Αγροτικαί Οικίσεις της Άνδρου» «Το Ελληνικό Λαϊκό σπίτι» του Π Μιχελή Σε πλήθος εργασίες (μονογραφίες) που αναφέρονται στην αρχιτεκτονική συγκεκριμένων περιοχών. 4. Ο Γ. Χατζηδάκης στον πρόλογο του έργου του «περί της Ικαρίας διαλέχτου» έγραφε το 1893 «Για τον Αρχαϊκό χαρακτήρα του ικαριακόυ ιδιώματος είχα πολλές φορές ακούσει. Αλλά το νησί είναι τόσο λίγο γνωστό στην ιστορία και τόσο άγνωστο στους περιηγητές, ώστε σχεδόν τίποτα βέβαιο δεν μπορεί να εξακριβώσει κανείς γι αυτό. Διαμένοντας δυο βδομάδες στην Ικαρία μας δόθηκε η ευκαιρία να περιέλθουμε σε όλο το νησί και να την μελετήσουμε αρκετά καλά. Έτσι βεβαιωθήκαμε για την αρχαιότητα της ικαριακής διαλέχτου, διότι ακούσαμε και συγκεντρώσαμε πολύ μεγάλο αριθμό γνήσιων Ελληνικών λέξεων και τύπων και όλα τα τοπωνύμια του νησιού είναι γνησίως Ελληνικά πολλά δε καθ ολοκληρίαν αρχαία.» συνεχίζει δε σχολιάζοντας έναν από τους βασικότερους λόγους που αλλοιώνεται το γλωσσικό αυτό ιδίωμα. «Αρκετοί άντρες και γυναίκες, έμειναν ή και μένουν για αρκετό διάστημα μακριά από το νησί και εκεί αποβάλλουν τα ιδιαίτερα αρχαιότροπα χαρακτηριστικά της γλώσσας τους και παίρνουν αυτά των γειτόνων τους δηλ των Χιωτών Σμυρναίων κλπ. Φέρονται δε έτσι όσο φτωχότεροι, αδοξότεροι και υποδεέστεροι είναι σε σχέση με αυτούς που συναλλάσσονται. Εξ αιτίας αυτών αλλά και διότι σκώπτονται από τους ξένους αποφεύγουν με κάθε τρόπο την χρήση της γλώσας τους ως ευτελούς, και κυνηγούν τα ξένα ως ευγενέστερα. Πολλές φορές παρατήρησα ότι όταν μας μιλούσαν ντρέπονταν να πουν: Δυο γνώμας, τας πολλάς, τους ναύτας, τοβ βουμ μου, γυρεύγουσι κτλ όπως μιλούσαν μεταξύ τους. Και αυτά όχι μόνο οι άντρες αλλά και οι γυναίκες και τα παιδιά, διότι σε όλους ανεξαιρέτως επεκράτησε η άποψη για την ευτέλεια και χωριατιά της γλώσσας τους, γι αυτό και η μητέρα φροντίζει με επιμέλεια να διδάσκει το παιδί της τους κοινούς τύπους για να μην το κοροϊδεύουν. Έτσι με τον καιρό εξομοιώνεται η γλώσσα τους με εκείνη των γειτονικών περιοχών αποβάλλοντας συνεχώς τα περισσότερα αρχαιότροπα συστατικά της.» Απόδοση στην δημοτική Γ. Κόκκινος. Ο Λ. Καστανάκης ονόμασε την Ικαρία «κιβωτό της ελληνικής Γλώσσης» Ταχυδρόμος τ Ο Ανθρωπολόγος Άρης Πουλιανός το 1968 μελέτησε από το οστεοφυλάκιο του νεκροταφείου Ευδήλου 210 σύγχρονους σκελετούς κατοίκων της Ικαρίας που πέθαναν τα τελευταία 100 χρόνια. Από την μελέτη αυτή διαπίστωσε καταπληκτική ομοιότητα των κρανίων αυτών με τα μεσoμινωϊκά κρανία της Κρήτης και θεωρεί αυτό σαν δείγμα ότι στην Ικαρία δεν έγινε καμιά αλλαγή πληθυσμού στην διάρκεια 4000 χρόνων. Συνεχίζει δε λέγοντας ότι τα μινωικά κρανία της Κρήτης μοιάζουν πιο πολύ με τα σύγχρονα κρανία της Ικαρίας των τελευταίων 100 χρόνων παρά με τα σύγχρονα κρητικά λόγω των μεταναστεύσεων που έγιναν στην Κρήτη από την εποχή των Μινωιτών που διαφοροποίησαν τους αρχαίους κατοίκους της από τους σύγχρονους σε αντίθεση με ότι συνέβη στην Ικαρία. [Α) Άρη Πουλιανού : Ανθρωπολογικά των Ικαρίων Πρακτικά 6ου Διεθνούς Συμποσίου Αιγαίου σ Β) Άρη Πουλιανού : Η προέλευση των Ελλήνων σ. 301)]. 6. Ι Μελά: Αρχαίοι Θεσμοί στην Ικαρία, Ικαριακά 1989 σ , Αναφέρεται στην αρχαιότητα του θεσμού των αναστατικών κτημάτων που επέζησε στην Ικαρία. - Α. Πουλιανού: Το εθιμικό Δίκαιο της Ικαρίας, Πρακτικά 6ου Διεθνούς Συμποσίου Αιγαίου σ Χ. Μακκά: Τα αναστατικά κτήματα της Ικαρίας. 7. Ο ίδιος ο μύθος του Ικάρου περιέχει το σπέρμα κάποιας σχέσης ή κίνησης μεταξύ Ικαρίας και προϊστορικής Κρήτης. Είναι βέβαια από τα αρχαία χρόνια γνωστή η μινωική παρουσία στα νησιά του Αιγαίου (Ηρόδοτος, Θουκιδίδης) η οποία έχει τεκμηριωθεί σήμερα και με αρχαιολογικά δεδομένα [ J.C. Poursat, G. Touchais: «Οι παλιτισμοί του Αιγαίου», Ν. Πλάτων Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Τ. Α σ ]. Εδώ θα μπορούσαμε να αναφέρουμε την ομοιότητα που παρουσιάζουν τα ερείπια των κτισμάτων του Κουμαρό που θεωρούμε πρόδρομες μορφές του ικαριώτικης κατοικίας (Χυτού) με τα προϊστορικά κτίσματα της Kρήτης (τύπου But and Ben). Βέβαια μόνο μια σοβαρή μελέτη από ειδικούς θα μπορούσε πιθανόν να βρει κατά πόσο αυτές οι μορφές κατοικίας είναι αποκλειστικά προϊόν προσαρμογής στις τοπικές συνθήκες της Ικαρίας η αποτελούν απολίθωση μορφών κατοικιών άλλων εποχών. (Βλέπε Γιώργος Ν. Κόκκινος: Χυτό. Το μονόσπιτο της Ικαρίας. Μια μοναδικής μορφής κατοικία στο Αιγαίο. Πρακτικά Α Αρχαιολογικού Συνεδρίου Ικαρίας «Η αρχαιολογική σκαπάνη στην Ικαρία. Αρμενιστής 1-5 Σεπτεμβρίου 2006» σσ Έκδοση Φεστιβάλ Ικαρίας, Αθήνα 2010.) 19

20 ΔåëöéêÜ ðáñáããýëìáôá ΩΦΕΛΗΜΑΤΑ ΑΝΘΡΩΠΟΙΣ ΕΣ ΒΙΟΝ. Εν δε τω προνάω τω εν Δελφοίς γεγραμμένα εστίν ωφελήματα ανθρώποις ες βίον, εγράφη δε υπό ανδρών ους γενέσθαι σοφούς λέγουσιν Έλληνες. Ούτοι δε ήσαν εκ μεν Ιωνίας Θαλής τε Μιλήσιος και Πρι ηνεύς Βίας, Αιολέων δε των εν Λέσβωι Πιττακός Μυτιληναίος εκ δε Δωριέων των εν τη Ασία Κλεόβουλος Λίνδιος και Αθηναίος τε Σόλων και Σπαρτιάτης Χίλων τον δε έβδομον Πλάτων ο Αρίστωνος αντί Περιάνδρου του Κυψέλου Μύσωνα κατείλοχε τον Χηνέα, κώμη δε εν τη Οίτη τω όρει ωκούντο αι Χήναι. Ούτοι ουν οι άνδρες αφικόμενοι ες Δελφούς ανέθεσαν τω Απόλλωνι τα αδόμενα Γνώθι σ αυτόν και Μηδέν Άγαν. Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις ΕΙ ΝΕΜΣΕΙΣ ΟΥΔΕΝ ΠΟΙΗΣΕΙΣ ΓΝΩΘΙ ΣΑΥΤΟΝ Αγάθους τίμα. Αδικείαν μίσει. Αδωροδόκητος δοκίμαζε. Αισχύνην σέβου. Αιτιώ παρόντα. Άκουε πάντα. Ακούσας νόει. Ακούων όρα. Αλλοτρίων απέχου. Αλύπως βίου. Αμαρτάνων μετανόει. Απέχθειαν φεύγε. Αποκρίνου εν καιρώ. ΑΕΙ Ο ΘΕΟΣ ΓΕΩΜΕΤΡΕΙ Απόντι μη μάχου. Άρρητα κρύπτε. Άρχε σε αυτού. Ατυχούντι συνάχθου. Βίαν μηδέν πράττειν. Βίας μη έχου. Βουλεύου χρόνου. Γαμείν μέλλε καιρόν γνώθι. Γάμους κράτει. Γήρας προσδέχου. Γλώττης άρχε. Γλώσσαν ίσχε. Γνούς πράττε. ΜΕΤΡΟΝ ΑΡΙΣΤΟΝ ΕΓΓΥΑ ΠΑΡΑ Δ ΑΥΤΑ Γνώθι μαθών. Γονείς σέβου. Δαπανών άρχου. Διαβολήν μίσει. Δικαίως κτω. Δόλου φοβού. Δόξαν δίωκε. Δόξαν μη λείπε. Εγγυήν φεύγε. Ελπίδα αίνει. Εξ ευγενών γέννα. Επαγγέλου μηδενί. Επαίνει αρετήν. 20