ΝΙΣΥΡΟΣ. Εξερευνήστε το τοπίο, τα πετρώματα και τη φύση της Νισύρου. Γνωρίστε την ιστορία και τον πολιτισμό της.

Transcript

1 Εξερευνήστε το τοπίο, τα πετρώματα και τη φύση της Νισύρου. Γνωρίστε την ιστορία και τον πολιτισμό της. ΝΙΣΥΡΟΣ ΕΡΓΟ: ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΓΕΩΤΟΠΩΝ-ΓΕΩΠΑΡΚΩΝ, ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΑΕΙΦΟΡΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

2 Η Νίσυρος, ένα από τα νησιά του Ν. Αιγαίου, είναι ουσιαστικά ένας κώνος που υψώνεται σχεδόν 700 μ. από την επιφάνεια της θάλασσας, δηλώνoντας την ταυτότητά της: το νεότερο μεγάλο ενεργό ηφαίστειο του Αιγαίου. Το «ηφαίστειο» δεν είναι μόνο ο δημοφιλής κρατήρας του Στέφανου, που δεσπόζει στο κέντρο του νησιού. Ολόκληρη η Νίσυρος είναι ένα ηφαιστειακό οικοδόμημα. Κάθε πέτρα στο νησί οφείλει τη γέννησή της στην ηφαιστειακή δράση, καθένα από τα εκατοντάδες στρώματα των πετρωμάτων που σχηματίζουν το νησί αποτέθηκε από κάποια ηφαιστειακή έκρηξη. Η ποικιλία της σύστασης και των μορφών των πετρωμάτων, οι εκτεταμένες και εύκολα προσβάσιμες ΓΝΩΡΙΜIΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧH φυσικές τομές και το θαυμάσιο κλίμα καθιστούν τη Νίσυρο ένα υπαίθριο γεωλογικό μουσείο. Επιπλέον, είναι το μοναδικό ενεργό ηφαίστειο του Αιγαίου με τόσο πλούσια χλωρίδα και πανίδα. Τα κρυστάλλινα νερά επιτρέπουν τη θέαση ενός πανέμορφου βυθού, τονίζοντας τη συνέχεια της ισορροπίας μεταξύ θαλάσσιου και χερσαίου χώρου. Με συνεχή κατοίκηση από την προϊστορική εποχή, η Νίσυρος φιλοξενεί πλήθος μνημείων πολιτισμού. Πρόκειται για έναν παράδεισο για τους γεωλόγους, αλλά και για κάθε επισκέπτη που σέβεται και αγαπά τη φύση και προσπαθεί να διδαχθεί από την αιώνια σοφία της δράσης της για τη δική του απειροελάχιστη στιγμή ύπαρξης. ΠΩΣ ΝΑ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΕΙΤΕ ΤΙΣ ΚΑΡΤΕΛΕΣ Το πακέτο περιέχει 12 καρτέλες: οι 5 πρώτες περιέχουν γενικές πληροφορίες για τη γεωλογία, τα πετρώματα, τη φύση και τον πολιτισμό της Νισύρου. Οι επόμενες 7 περιγράφουν σύντομα τις 10 πιο ενδιαφέρουσες διαδρομές, με κύριο γνώμονα τη γεωλογία του χώρου. Οι χάρτες που εμφανίζονται στις καρτέλες είναι ενδεικτικοί, με αδρές πληροφορίες. Δίπλα στις διαδρομές, υπάρχουν γράμματα και αριθμοί. Στο κείμενο σχολιασμού, τα γράμματα αντιστοιχούν στην περιγραφή της διαδρομής, ενώ οι αριθμοί στην περιγραφή των θέσεων ιδιαίτερου ενδιαφέροντος. Για ασφαλή περιήγηση είναι απαραίτητο να έχετε χάρτη σε κλίμακα 1: της περιοχής, με τις σχετικές διαδρομές (μπορείτε να τον προμηθευτείτε από το δικτυακό τόπο όπου διατίθενται και οι διαδρομές σε ψηφιακή μορφή για δορυφορική πυξίδα. Καλό είναι να έχετε και τον αντίστοιχο γεωλογικό χάρτη. Προτού ξεκινήσετε μια διαδρομή, διαβάστε προσεκτικά τη σχετική καρτέλα. Μερικά από τα τμήματα των διαδρομών που προτείνονται, κινούνται σε μη δημόσιους χώρους. Παντού απαιτείται ο σεβασμός του χώρου και η ενημέρωση του ιδιοκτήτη, αν βρίσκεται εκεί. Γ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ( ) ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΥΓΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΟΥΜΕΝΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ (ΕΤΠΑ) ΔΡΑΣΗ 7.3.1/ΠΡΑΞΗ ΙΙ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΓΕΩΛΟΓΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΛΛΕΥΤΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΓΕΝΙΚΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΛΟΓΙΚΩΝ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΕΩΝ Σπύρου Λούη 1, Ολυμπιακό Χωριό, Γ Είσοδος, Αχαρναί, Αττική Τηλ.: FAX: Η σειρά «Γεωδιαδρομές στην Ελλάδα» είναι πιλοτική έκδοση του Ινστιτούτου Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ) με τη χρηματοδότηση του Γ ΚΠΣ για το έργο: «Ανάδειξη γεωτόπωνγεωπάρκων, συμβολή στην αειφόρο ανάπτυξη» και το υποέργο: «Δημιουργία υλικού προβολής, διάδοσης, ευαισθητοποίησης για τους γεώτοπους και τα γεωπάρκα», ενώ η αποτύπωση των γεωδιαδρομών έγινε στο πλαίσιο του υποέργου «Μελέτες-σχεδιασμός γεωδιαδρομών για δυνητικά γεωπάρκα» του ίδιου έργου, κατά το έτος Για το σχεδιασμό της σειράς «Γεωδιαδρομές» ελήφθησαν υπόψη η σειρά Landscapes from stone, από κοινού έκδοση της Γεωλογικής Υπηρεσίας της Βόρειας Ιρλανδίας και της Γεωλογικής Υπηρεσίας της Ιρλανδίας, τα φυλλάδια για το γεωπάρκο του νησιού RAB από την ProGEO Croatia, καθώς και διάφορα άλλα σχετικά έντυπα. ΕΡΕΥΝΑ ΥΠΑΙΘΡΟΥ, ΚΕΙΜΕΝΑ, ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: Γιώργης Βουγιουκαλάκης, ΙΓΜΕ, gvoug@igme.gr ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΕΡΓΟΥ, ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ, ΣΧΕΔΙΑΣΗ: Ειρ. Θεοδοσίου, ΙΓΜΕ, ren@igme.gr Διεύθυνση Γεωλογίας και Γεωλογικών Χαρτογραφήσεων (ΔΓΓΧ), dggx@igme.gr Διευθυντής ΔΓΓΧ: Π. Τσόμπος ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ, ΣΧΕΔΙΑΣΗ, ΠΑΡΑΓΩΓΗ: Εκδόσεις Καλειδοσκόπιο, ISBN Copyright ΙΓΜΕ, Γεωδιαδρομές 2009

3 ΧΑΡΤΗΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ ΜΕ ΤΙΣ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ 2αρκετή ποσότητα (πάνω από ένα λίτρο ανά άτομο) και ελαφριά τροφή (φρούτα, ξηροί καρποί, παξιμάδι και τυρί). Ένα μικρό φαρμακείο πρέπει πάντα να βρίσκεται στο σακίδιο ενός από τη συντροφιά. Η άνοιξη (Απρίλιος-Ιούνιος) και το φθινόπωρο (Σεπτέμβριος-Οκτώβριος) είναι οι καλύτερες εποχές για περιπάτους. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι υπόλοιπες εποχές δεν ενδείκνυνται. Το καλοκαίρι η ζέστη δεν είναι σοβαρό πρόβλημα, γιατί το αεράκι σπάνια σταματά να φυσά εδώ. Αλλά και ο χειμώνας δεν προκαλεί σοβαρά προβλήματα, καθώς ο μόνος μήνας που βρέχει αρκετά είναι ο Δεκέμβριος, ενώ η μέση ημερήσια θερμοκρασία σπάνια πέφτει κάτω από τους 10 C ακόμη και τον πιο κρύο μήνα, τον Φεβρουάριο. 1. Καλδέρα-Λακκί 2. Διαβάτης-Νύφιος 3. Άργος 4. Χοχλάκοι-Κανόνι 5. Νικιά-Φυλάκιο-Παρλέτια 6. Νικιά-Αυλάκι 7. Κάτερος 8. Πάλοι-Λιες 9. Ευαγγελίστρα-Εμπορειό 10. Περίπλους* Οι διαδρομές που προτείνονται και περιγράφονται εδώ δεν πρέπει να θεωρηθούν ως οι ομορφότερες του νησιού. Είναι δύσκολο να επιλέξεις με αυτό το κριτήριο τη μια από την άλλη περιοχή, σε ένα χώρο που αξίζει να τον επισκεφθείς βήμα προς βήμα. Η επιλογή έγινε με βάση την αντιπροσωπευτικότητα των γεωλογικών σχηματισμών, τις καλές εμφανίσεις των πετρωμάτων, καθώς και τη δυνατότητα πρόσβασης από έναν περιπατητή που βρίσκεται σε ικανοποιητική φυσική κατάσταση. Θεωρείται βέβαια δεδομένο ότι ο επισκέπτης κινείται πεζός, αν και πολλές διαδρομές μπορούν να γίνουν άνετα με ποδήλατο βουνού ή μοτοσυκλέτα. Η σχέση όμως του περιπατητή με τη φύση είναι μοναδική, τόσο για την παρατήρηση του τοπίου και των πετρωμάτων, όσο και για την απόλαυση των ήχων, των αρωμάτων και των εικόνων της χέρσου και της θάλασσας, των φυτών και των ζώων. Στον αναγκαίο εξοπλισμό για μια ασφαλή περιήγηση περιλαμβάνονται κατάλληλα παπούτσια (ελαφριά περιπατητικά άρβυλα), καπέλο και γυαλιά ηλίου γιατί εδώ ο ήλιος δεν αστειεύεται. Αναγκαίο επίσης είναι το νερό σε * Περιπλέοντας τη Νίσυρο, προσεγγίζουμε αρκετές θέσεις τις οποίες θα συναντήσουμε και κατά τη διάρκεια των γεωδιαδρομών στη στεριά. Π.χ., η θέση 1 του Περίπλου αντιστοιχεί με τη θέση 1 της 4ης διαδρομής, οπότε στην καρτέλα του Περίπλου σημειώνεται ως (1)/4(1) Κ.Ο.Κ.

4 ΟΔΗΓΟΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΥ ΕΚΔΡΟΜΕΑ Όταν περιδιαβαίνουμε σε μια περιοχή, καλό είναι να θυμόμαστε ότι είμαστε σε δημόσιο ή προστατευμένο χώρο ή σε ιδιωτική περιοχή. Το περιβάλλον χρειάζεται φροντίδα και προσοχή, για να μπορεί να μας παρέχει γνώση, ευεξία, ευχαρίστηση και αναψυχή. Ακολουθούμε, λοιπόν, μερικούς βασικούς κανόνες. Αυτοκίνητο σε καλή κατάσταση, προτιμότερο τύπου τζιπ. Παρκάρουμε προσεκτικά, ώστε να μην εμπoδίζονται είσοδοι και έξοδοι. Προσέχουμε τη χρήση φωτιάς! Αν αντιληφθούμε κάποια εστία φωτιάς, καλούμε αμέσως το 199. Δεν καταστρέφουμε φράχτες ή τοίχους. Δεν αφήνουμε σκουπίδια. Αποφεύγουμε την άσκοπη συλλογή απολιθωμάτων ή ορυκτών έχουν μεγαλύτερη αξία στο φυσικό τους χώρο. Ντύσιμο ανάλογο με την εποχή του έτους. Υποδήματα πεζοπορίας (προτιμότερο ψηλά μποτάκια). Χρησιμοποιούμε το γεωλογικό σφυρί με σύνεση. Σε περίπτωση ατυχήματος ειδοποιούμε αμέσως το 166. ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ Οι προτεινόμενες διαδρομές γίνονται με την ευθύνη όποιου επιθυμεί να τις πραγματοποιήσει. Για οποιοδήποτε συμβάν το ΙΓΜΕ δεν φέρει καμία ευθύνη. Για πληροφορίες, εκδόσεις, μελέτες ή χάρτες σχετικά με τη γεωλογία της Ελλάδας και των επιμέρους περιοχών, επικοινωνήστε με το ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΓΕΩΛΟΓΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΛΛΕΥΤΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ. Φύλλο Αξιολόγησης αυτής της έκδοσης θα βρείτε στο Η γνώμη σας θα μας βοηθήσει για τη βελτίωσή της.

5 ΤΟ ΑΕΙΚΙΝΗΤΟ ΑΙΓΑΙΟ, Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΕΝΕΡΓΩΝ ΗΦΑΙΣΤΕΙΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΝΙΣΥΡΟΥ Γενικά Τομή της λιθόσφαιρας του Αιγαίου και τα ενεργά ηφαίστειά του 3 Πέντε εκατομμύρια έτη πριν από τη σημερινή εποχή, η Αιγηίδα γη, δηλαδή μια χέρσα αλπική οροσειρά που καταλάμβανε το χώρο του σημερινού Αιγαίου, άρχισε να κατακερματίζεται και να βυθίζεται στα νερά της θάλασσας. Η πίεση της τεκτονικής πλάκας της Τουρκίας που ολισθαίνει κατά μήκος του ρήγματος της βόρειας Ανατολίας και τα ανοδικά θερμά ρεύματα που προκαλούνται από την υποβυθιζόμενη αφρικανική λιθόσφαιρα λεπταίνουν και βυθίζουν μεγάλα τμήματα του ηπειρωτικού φλοιού του Αιγαίου. Την ίδια εποχή στρατεύονται στον αγώνα της ξηράς εναντίον της θάλασσας τα ηφαίστεια. Το μάγμα που γεννιέται κάτω από το νότιο Αιγαίο, λόγω της υποβύθισης της αφρικανικής λιθόσφαιρας, βρίσκει διεξόδους στον κόλπο του Σαρωνικού όπου δημιουργεί το μεγαλύτερο μέρος της Αίγινας και τη χερσόνησο των Μεθάνων, στο κεντρικό Αιγαίο όπου δημιουργεί τα νησιωτικά συμπλέγματα της Μήλου και της Σαντορίνης και, τέλος, στο ανατολικό Αιγαίο, όπου δημιουργεί τη Νίσυρο με τις πέριξ αυτής νησίδες και μέρος της δυτικής Κω. Στο ανατολικό άκρο του ηφαιστειακού τόξου, η ηφαιστειακή δράση άρχισε πριν από 3,4 εκατομμύρια χρόνια να προσθέτει νέα ηφαιστειακή γη στη νότια Κω και να δημιουργεί μικρά νησάκια νότιά της, όπως την Πυργούσα και την Παχιά. Μια τεράστια έκρηξη κλείνει την ηφαιστειότητα στην Κω, πριν από χρόνια. Είναι η μεγαλύτερη έκρηξη που έγινε στην ανατολική Μεσόγειο. Τίναξε στον αέρα εκατοντάδες δισεκατομμύρια τόνους πέτρωμα, που απλώθηκε σαν ηφαιστειακή τέφρα σε ολόκληρη την περιοχή και σήμερα καλύπτει τη μισή Κω, ενώ τη βρίσκουμε στην Κάλυμνο, την Τήλο και στα εγγύς παράλια της Μικράς Ασίας. Μετά από αυτό το γεγονός οι εκρήξεις συνεχίζονται νοτιότερα και οικοδομούν τη Νίσυρο, τη Στρογγυλή και το Γυαλί. Η Νίσυρος είναι το νεότερο από τα μεγάλα ενεργά ηφαίστεια της Ελλάδας. Τα παλαιότερα πετρώματα που εμφανίζονται εδώ έχουν ηλικία λίγο μικρότερη των χρόνων, ενώ τα νεότερα αγγίζουν τα όρια της προϊστορίας, πριν από περίπου χρόνια. Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς άρχισαν να οικοδομούνται τα υποθαλάσσια θεμέλια της Νισύρου. Σίγουρα χρειάστηκαν μερικές δεκάδες χιλιάδες χρόνια υποθαλάσσιας ηφαιστειακής δράσης ώσπου η πρώτη κορυφή του νησιού να αναδυθεί

6 από τα νερά του Αιγαίου, πριν από περίπου χρόνια. Το ηφαίστειο, αφού αναδύεται από τη θάλασσα, αρχίζει να οικοδομεί ένα χερσαίο κώνο. Στα επόμενα χρόνια οικοδομείται από τη διαδοχή στρωμάτων τέφρας και λάβας ένας μεγάλος ηφαιστειακός κώνος πάνω από τη στάθμη της θάλασσας. Η διάμετρός του υπολογίζεται σε 7 περίπου χλμ. και το μέγιστο ύψος του σε 700 μ. Η πρώτη μεγάλη καταστροφική έκρηξη εκδηλώνεται στο νησί πριν από περίπου χρόνια. Μέσα σε λίγα εικοσιτετράωρα, δισεκατομμύρια τόνοι λιωμένο πέτρωμα εκτοξεύονται στην ατμόσφαιρα παράγοντας τεράστιο όγκο ελαφρόπετρας και στάχτης. Η κορυφή του ηφαιστείου κατακρημνίζεται στο κενό που έχει δημιουργηθεί κάτω από το νησί λόγω της εκτόξευσης του μάγματος και δημιουργείται η πρώτη καλδέρα της Νισύρου. Μετά από την έκρηξη, το παχύρρευστο λιωμένο πέτρωμα οικοδομεί μεγάλους θόλους λάβας κοντά στα ανατολικά χείλη της πρώτης καλδέρας και καλύπτει τις νοτιοανατολικές πλαγιές του ηφαιστείου με πολύ παχιά ρεύματα λάβας, αυτά όπου σήμερα πάνω τους βρίσκονται χτισμένα τα Νικιά. Η περίοδος ηρεμίας που ακολουθεί διακόπτεται από τη δεύτερη καταστροφική έκρηξη της Νισύρου, πριν από περίπου χρόνια, η οποία προσθέτει νέα στρώματα ελαφρόπετρας στο νησί και δημιουργεί τη σημερινή καλδέρα της Νισύρου. Το μάγμα, μετά τη μεγάλη έκρηξη, αναβλύζει ήρεμα για αρκετές χιλιάδες χρόνια, δημιουργώντας τους «μετακαλδερικούς θόλους», τους ψηλούς λόφους που πληρούν τα 2/3 περίπου της καλδέρας, καθώς και το θόλο του Καραβιώτη, έξω από την καλδέρα. Έτσι η Νίσυρος παίρνει τη σημερινή μορφή της. Καμιά από τις επόμενες εκρήξεις του ηφαιστείου, που καταγράφονται στις ιστορικές πηγές, δεν παράγει λιωμένο πέτρωμα. Όλες είναι υδροθερμικές εκρήξεις και οφείλονται στην ύπαρξη υπέρθερμου ατμού στο υπέδαφος του νησιού. Το θαλασσινό νερό και το νερό της βροχής κατεισδύουν στα πετρώματα του νησιού, συγκεντρώνονται σε βαθείς ορίζοντες και θερμαίνονται από το μάγμα. Το νερό εκεί μετατρέπεται σε υπέρθερμο ατμό, ασκεί φοβερές πιέσεις που, όταν ξεπεράσουν το βάρος και τη συνεκτικότητα των υπερκείμενων πετρωμάτων, τα τινάζει στον αέρα προκαλώντας μια υδροθερμική έκρηξη. Τέτοιες ήταν όλες οι εκρήξεις που έχουν καταγραφεί στη Νίσυρο κατά τους ιστορικούς χρόνους. Στο νότιο τμήμα του πυθμένα της καλδέρας υπάρχουν ίχνη από 20 τέτοιους κρατήρες. Οι 10 είναι καλά διατηρημένοι και ο καθένας έχει τη δική του ονομασία. Σχηματική αναπαράσταση του ηφαιστείου της Νισύρου

7 Μυθολογία Ακόμα και σήμερα, δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια πότε άρχισε για πρώτη φορά να αναβλύζει το λιωμένο πέτρωμα στην περιοχή της Νισύρου. Οι αρχαίοι Έλληνες όμως είχαν σαφή άποψη τόσο για το χρόνο όσο και για τον τρόπο δημιουργίας του νησιού: «Ο Πολυβώτης, κυνηγημένος μεσοπέλαγα από τον Ποσειδώνα, φτάνει στην Κω. Αλλά και εκεί ο Ποσειδώνας αρπάζει ένα κομμάτι από το νησί και το ρίχνει επάνω του. Είναι το νησάκι που ονομάζεται Νίσυρος». Ένας θαυμάσιος μύθος, που αποκαλύπτει ότι οι πρόγονοί μας γνώριζαν πως η Νίσυρος είναι ένα ηφαίστειο και ότι τα πετρώματά της είναι παρόμοια με αυτά της νοτιοδυτικής Κω. Γνώριζαν ή διαισθάνονταν, επίσης, ότι οι συχνοί τοπικοί σεισμοί είναι συνυφασμένοι με το μηχανισμό γένεσης του νησιού. Η εγκλωβισμένη ενέργεια του λιωμένου πετρώματος και του υπέρθερμου ατμού κάτω από τη Νίσυρο μετασωματώνεται στο Γίγαντα Πολυβώτη, που στενάζει και τραντάζεται φυλακισμένος στα σπλάχνα της. Ιστορία και πολιτισμός Η Νίσυρος έχει μακραίωνη ιστορία. Στο νησί έχουν καταγραφεί ίχνη νεολιθικής κατοίκησης από την 5η χιλιετία π.χ., και η ζωή φαίνεται να συνεχίζεται χωρίς διακοπή από τότε έως σήμερα. Ιδιαίτερη άνθηση γνωρίζει το νησί τον 4ο π.χ. αιώνα και τον 12ο-13ο αιώνα μ.χ. Στο τέλος του 19ου αιώνα αριθμεί περίπου κατοίκους. Από τότε αρχίζει η καθοδική πορεία. Η αγροτική παραγωγή, η αλιεία και η κτηνοτροφική δραστηριότητα δεν επαρκούν πλέον. Κέρατα καθοσιώσεως στο μινωικό ιερό κορυφής του Νύφιου Η μάχη του Ποσειδώνα με τον Γίγαντα Πολυβώτη Ασημένια δραχμή της Νισύρου 4 Έτσι, οι κάτοικοι στρέφονται προς τη μετανάστευση. Τα παλαιότερα ευρήματα ανθρώπινης παρουσίας στον ευρύτερο χώρο είναι της νεολιθικής περιόδου, με υπολείμματα κατοίκησης στη νησίδα Γυαλί και σε ορισμένες θέσεις κυρίως στη βορειοδυτική Νίσυρο. Για τη μινωική και μυκηναϊκή παρουσία υπάρχουν αμυδρά ίχνη, με κερατόσχημα λαξεύματα, θραύσματα αγγείων και «κυκλώπεια» τείχη αυτών των πολιτισμών. Η προκλασική και κλασική περίοδος (10ος-4ος αι. π.χ.) αντιπροσωπεύονται κυρίως με το περίφημο Παλαιόκαστρο, πλήθος γλυπτών και σπαραγμάτων αρχαίων ναών, και την κατοίκηση στην περιοχή του Άργους. Από την ελληνιστική περίοδο διασώζονται ορισμένες επεκτάσεις και προσθέσεις σε κλασικά κτίσματα, καθώς και πλήθος «φρυκτωρίες» (πύργοιφυλάκια), τόσο στη Νίσυρο όσο και στη νησίδα Πυργούσα, που οφείλει την ονομασία της σε αυτές. Η ρωμαϊκή περίοδος άφησε γλυπτά και υπολείμματα λουτρών και δεξαμενών, λείψανα των οποίων σώζονται σήμερα έξω από τους

8 Πάλους. Κατά τους πρώιμους βυζαντινούς χρόνους χτίζονται πλήθος μεγάλες και μικρές εκκλησίες, τα ερείπια ορισμένων από τις οποίες διασώζονται. Από τον 11ο ως το 15ο αιώνα κυριαρχούν οι Λατίνοι αρχικά οι Βενετοί και αργότερα οι Ιωαννίτες ιππότες, που οικοδομούν το ομώνυμο Κάστρο στο Μαντράκι και πλήθος άλλων οχυρωματικών έργων. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, η Νίσυρος είναι έρμαιο των επιδρομών πειρατών και Τούρκων. Η Νίσυρος βρίσκεται πάνω στον ανατολικό μεταναστευτικό διάδρομο για τα ασιατικά είδη πτηνών, το σημαντικότερο δρόμο στην πορεία τους προς την Ελλάδα και τη Μικρά Ασία. Λόγω του εύφορου ηφαιστειακού εδάφους της, η χλωρίδα είναι πολύ ανεπτυγμένη. Η καταγεγραμμένη παρουσία 450 ειδών χλωρίδας, 85 ειδών ορνιθοπανίδας, 7 ειδών ερπετών, καθώς και η παρουσία της φώκιας Monachusmonachus στις ακτές αναδεικνύουν τη Νίσυρο σε έναν τόπο άξιο ιδιαίτερης προστασίας και μελέτης. Η πυκνή θαμνώδης βλάστηση είναι ένα ευχάριστο εμπόδιο που θα συναντήσει ο περιπατητής εκτός των μονοπατιών. Λόγω των πολλών δέντρων, η Νίσυρος μπορεί να χαρακτηριστεί σαν το μοναδικό «πράσινο» ενεργό ηφαίστειο του Αιγαίου. Αντίστοιχου εύρους και ποικιλότητας με τη χλωρίδα είναι και η πανίδα που φιλοξενείται στο νησί. Επιπλέον, υπάρχουν πολλά ζώα ελεύθερης βοσκής, όπως κατσίκια, γουρούνια και αγελάδες. Χλωρίδα και πανίδα της Νισύρου > Το Παλαιόκαστρο. Χλωρίδα και πανίδα Κατά το τέλος του 15ου αιώνα ερημώνει ολοκληρωτικά και το 1522 υποτάσσεται στους Οθωμανούς, που την κατέχουν ως το 1912, οπότε περνά στην ιταλική κατοχή. Το ειδικό καθεστώς που παραχωρείται από τους Οθωμανούς στα Δωδεκάνησα, με ισχυρή και δραστήρια τοπική αυτοδιοίκηση, επιτρέπει στη Νίσυρο να αναπτυχθεί σημαντικά αυτή την περίοδο. Πλήθος εκκλησιών αυτής της περιόδου μαρτυρούν σχετική ευμάρεια και έντονη κοινωνική ζωή.

9 ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ, ΛΑΒΑ ΚΑΙ ΤΕΦΡΑ Τα ηφαίστεια είναι χερσαία ή υποθαλάσσια φυσικά οικοδομήματα, συνήθως λόφοι ή βουνά. Δημιουργούνται εκεί όπου το μάγμα, τηγμένο πέτρωμα που βρίσκεται βαθιά στη γη, καταφέρνει να βρει διέξοδο προς την επιφάνεια. Εξερχόμενο το μάγμα στην επιφάνεια ψύχεται και στερεοποιείται σε λάβα. Η γένεση και η άνοδος του μάγματος προς την επιφάνεια της γης ευνοείται σε περιοχές τεκτονικά διαταραγμένες. Από το μαγματικό θάλαμο, φθάνει στην επιφάνεια μέσω των ηφαιστειακών αγωγών ή των φλεβών τροφοδοσίας και καταλήγει στον ηφαιστειακό πόρο, συνήθως μια χοανοειδή κοιλότητα, τον κρατήρα. Στα διαστήματα μεταξύ των ηφαιστειακών εκρήξεων, το μόνο στοιχείο δραστηριότητας του ηφαιστείου είναι η εκπομπή ατμίδων, δηλαδή θερμών αερίων και ατμών από κοιλότητες του εδάφους. Η ηφαιστειακή δράση κυμαίνεται μεταξύ δύο ακραίων τύπων: στον έναν τύπο, το φτωχό σε αέρια μάγμα φθάνει στην επιφάνεια ήρεμα και εκχύνεται από τον ηφαιστειακό πόρο δημιουργώντας ρεύματα λάβας, όταν είναι λεπτόρρευστο, ή θόλους λάβας, όταν είναι παχύρρευστο. Στον 5άλλο τύπο, το πλούσιο σε αέρια μάγμα τροφοδοτεί εκρήξεις. Τότε η λάβα εκτινάσσεται κατακερματισμένη από τον ηφαιστειακό πόρο, ως τέφρα. Η τέφρα ονομάζεται και πυροκλαστικό υλικό, ενώ το πιο λεπτόκοκκο κλάσμα της ονομάζεται ηφαιστειακή σποδός ή στάχτη. Ορισμένα ηφαίστεια είναι ενεργά για μεγάλα χρονικά διαστήματα, όπως το ηφαίστειο Στρόμπολι, στα νησιά του Αιόλου, σε δράση τα τελευταία χρόνια. Τα περισσότερα όμως ηφαίστεια παρουσιάζουν μικρής διάρκειας επεισόδια, που διαρκούν από λίγες ημέρες έως λίγα χρόνια και μετά αδρανούν για δεκάδες, εκατοντάδες ή χιλιάδες χρόνια. Το εν υπνώσει ή κοιμώμενο ηφαίστειο μπορεί να είναι τελείως ήσυχο ή μπορεί να εκπέμπει αέρια και ατμούς που προδίδουν την ενεργή κατάστασή του. Σήμερα θεωρούνται ενεργά τα ηφαίστεια που έδρασαν τα τελευταία χρόνια και βρίσκονται σε τεκτονικά ενεργές περιοχές. Τα πετρώματα της Νισύρου Η Νίσυρος αποτελείται αποκλειστικά από ηφαιστειακά πετρώματα. Το αρχικό μάγμα που τροφοδοτεί την

10 ηφαιστειακή δράση είναι ασβεσταλκαλικός βασάλτης: ένα ρευστό που αποτελείται από οξείδια του πυριτίου, του αργιλίου, του μαγνησίου, του σιδήρου, του ασβεστίου, του νατρίου, του τιτανίου και του καλίου. Όταν αυτό το μάγμα εξέλθει στην επιφάνεια δίνει τις βασαλτικές λάβες (SiO 2 < 56% κ.β.). Αν παραμείνει μεγάλο διάστημα αποθηκευμένο στο φλοιό, διαφοροποιείται με το χρόνο και, σταδιακά, ο βασάλτης γίνεται ανδεσίτης (SiO %), δακίτης (SiO %) και τέλος ρυόλιθος (SiO 2 > 70%). Οι ορυκτοί κρύσταλλοι που βρίσκονται στα πετρώματα της Νισύρου είναι: Άστριοι, λευκοί διαυγείς κρύσταλλοι. Πυρόξενοι, σκούροι πράσινοι έως μαύροι κρύσταλλοι. Κεροστίλβες, σκούροι πράσινοι έως φαιοί κρύσταλλοι. Ολιβίνες, μελί έως φαιοπράσινοι διαυγείς κρύσταλλοι. Τα αέρια επίσης παίζουν καθοριστικό ρόλο στην τελική μορφή των ηφαιστειακών πετρωμάτων. Ένα ρευστό βασαλτικό ή ανδεσιτικό μάγμα που περιέχει πολλά αέρια δίνει πετρώματα με σπογγώδη υφή και χαρακτηριστικό μαύρο ή σκούρο κόκκινο χρώμα, που τα ονομάζουμε σκουριές. Ένα παχύρρευστο δακιτικό ή ρυολιθικό μάγμα πλούσιο σε αέρια παράγει την ελαφρόπετρα (κίσηρη), λευκό πέτρωμα που αποτελείται από «φυσημένο» γυαλί με λίγους κρυστάλλους. Πολύ συχνά συναντώνται στους δακίτες και τους ρυόλιθους εγκλείσματα ανδεσίτη: πρόκειται για νέο βασαλτικό μάγμα που εισέρχεται στο μαγματικό θάλαμο και αναμειγνύεται με το όξινο μάγμα που βρίσκεται εκεί. Μια ειδική ομάδα πετρωμάτων στη Νίσυρο είναι τα εξαλλοιωμένα πετρώματα. Βρίσκονται κυρίως στην περιοχή του Ραμού, καθώς εδώ συγκεντρώνεται η εντονότερη υδροθερμική δραστηριότητα, η οποία είναι υπεύθυνη για τη δημιουργία τους. Τέλος, ένα ιδιαίτερο και αρκετά σπάνιο πέτρωμα, το οποίο οι γεωλόγοι αποκαλούν σκαρν, απαντάται μεταξύ των θραυσμάτων που εκτίναξαν από τα βάθη οι μεγάλες εκρήξεις. Το χρώμα του κυμαίνεται από ανοιχτό πράσινο έως λαδί σκούρο, ή από ροδοκόκκινο έως μαύρο, ανάλογα με τους κρυστάλλους που το αποτελούν (πυρόξενοι, ολιβίνες, επίδοτα, σπινέλιοι και γρανάτες). Το σκαρν δημιουργείται στη ζώνη επαφής, όταν το λιωμένο πέτρωμα διεισδύει σε ασβεστόλιθους και μάρμαρα. Τα πετρώματα της Νισύρου δίνουν στους κατοίκους της ένα θαυμάσιο υλικό για να οικοδομήσουν και να στηρίξουν την οικονομική τους δραστηριότητα. Το Παλαιόκαστρο κατασκευάστηκε αποκλειστικά από βασαλτικό ανδεσίτη, ένα από τα πιο σκληρά πετρώματα στον κόσμο. Η Νίσυρος είναι γνωστή από την αρχαιότητα για τις περίφημες μυλόπετρες και τους χειρόμυλους, που κατασκευάζονται κυρίως από βασάλτη και ανδεσίτη και εξάγονται στην ευρύτερη περιοχή. Η ελαφρόπετρα (κίσηρη) είναι το πέτρωμα που έχει υποστεί τη μεγαλύτερη εκμετάλλευση στην περιοχή και στηρίζει σοβαρά την οικονομία του νησιού τις τελευταίες δεκαετίες. Το θειάφι, που φιλοξενείται στα εξαλλοιωμένα πετρώματα της περιοχής του Ραμού (θειοχώματα), ιδιαίτερα κοντά στους υδροθερμικούς κρατήρες, υπήρξε επίσης κατά διαστήματα αντικείμενο εκμετάλλευσης. Μυλόπετρα κλασικής περιόδου. Κρύσταλλοι θείου.

11 1η ΔΙΑΔΡΟΜH Καλδέρα Λακκί Απόσταση: 6 χλμ. Υψόμετρο: μ. Χρόνος: 3,5 ώρες 6 Α. Η διαδρομή ξεκινά από τη διασταύρωση του αμαξιτού δρόμου που οδηγεί στα Νικιά με αυτόν που κατεβαίνει στο Λακκί. Στην αρχή της διαδρομής, από το βόρειο φρύδι της καλδέρας, έχουμε θαυμάσια θέα της μεγάλης εκρηξιγενούς χοάνης και των μετακαλδερικών θόλων (1). Στη συνέχεια μπορεί κανείς να παρατηρήσει, στις τομές του δρόμου που κινείται στα πρανή της καλδέρας, τους παλιούς σχηματισμούς της Νισύρου. Παρατηρήστε τα συμπαγή ή ελασματωμένα λόγω ροής ρεύματα λάβας και τα στρώματα τέφρας (2 ) με τα οποία εναλλάσσονται. Σε κάποια σημεία τα ρεύματα λάβας εισέρχονται στα ιζήματα μικρών λιμνών, τις οποίες φιλοξενούσαν οι κρατήρες της εποχής, και ανακατεύονται χαρακτηριστικά με τα ιζήματα των λιμνών αυτών. Σε άλλα σημεία μπορείτε να δείτε μεγάλες ηφαιστειακές βολίδες (3) να τρυπούν και να παραμορφώνουν τα στρώματα της στάχτης, αφήνοντας εμφανή τα ίχνη της κατεύθυνσης της πτώσης τους, δίνοντάς μας έτσι πολύτιμες πληροφορίες για το πού βρισκόταν ο κρατήρας, από τον οποίο εκτοξεύθηκαν. Β. Στο δεύτερο τμήμα του δρόμου που κατεβαίνει προς το Λακκί, εμφανίζονται δύο μεγάλες φλέβες τροφοδοσίας (4) των πρώτων δακιτικών λαβών της Νισύρου. Λίγο παρακάτω θα δείτε πάνω στα κορρήματα που σκεπάζουν τα γκρεμνά της καλδέρας να έχει αποτεθεί η λεπτόκοκκη ελαφρόπετρα (κίσηρη) (5) από την τελευταία μεγάλη έκρηξη του Γυαλιού. Γ. Στο τρίτο, επίπεδο πια, τμήμα του δρόμου που κινείται στο Λακκί, συναντάτε αρχικά τις λάβες του Μποριάτικου (6), ενός από τους νεότερους μετακαλδερικούς θόλους της Νισύρου. Στη συνέχεια μπορείτε να παρατηρήσετε τα στρώματα των ρευμάτων τεμαχών και στάχτης που αποτίθενται από μερικές καταρρεύσεις του θόλου Βιστερνιά (7) και, παρακάτω, τις ατμίδες στις ανατολικές πλαγιές του θόλου του Λόφου (8). Δ. Αφού δροσιστείτε στο περίπτερο του Λευτέρη, πάρτε το μονοπάτι για τον Στέφανο και κατεβείτε στον

12 Ίχνη πτώσης ηφαιστειακής βολίδας (θέση 3) πυθμένα του. Θαυμάστε τα κρύσταλλα θείου που σχηματίζονται στις ατμίδες. Μην προσπαθήσετε να τα συλλέξετε: καταστρέφονται αμέσως και στερείτε από τους επόμενους τη δυνατότητα να τα δουν. Αφουγκραστείτε τη βουή του γεωθερμικού ρευστού καθώς ανεβαίνει στην επιφάνεια. Προσοχή! Μην ακουμπήσετε στα πετρώματα και τα ρευστά ρουχισμό και σακίδια, γιατί καταστρέφονται πολύ γρήγορα. Αν επισκεφθείτε τον κρατήρα κατά την περίοδο των βροχών, θα απολαύσετε το θέαμα της κοχλάζουσας λάσπης, καθώς το μεγαλύτερο μέρος του πυθμένα του Στέφανου μετατρέπεται σε λάσπη που βράζει. Ε. Πάρτε στη συνέχεια το μονοπάτι για τους κρατήρες του Αλέξανδρου (9), του Πολυβώτη Μικρού (10) και Μεγάλου (11) και όλους τους άλλους που φιλοξενεί η περιοχή του Λόφου. Αξίζει τον κόπο η κάθοδος (με πολλή προσοχή και για ικανούς αναρριχητές) στον Μεγάλο Πολυβώτη, για να θαυμάσετε τα λεπτοστρωμένα ιζήματα της λίμνης την οποία φιλοξενούσε πριν από τις εκρήξεις του , καθώς και τις άπειρες ατμίδες του. Προσοχή! Αν δεν φυσάει ικανοποιητικά, αποφύγετε να κατέβετε στον πυθμένα του Πολυβώτη. Η συσσώρευση διοξειδίου του άνθρακα, που είναι βαρύτερο από τον αέρα, κάνει επικίνδυνη την παραμονή εδώ, αν δεν ανανεώνεται ικανοποιητικά ο αέρας. Ατμίδες στον κρατήρα Στέφανο

13 2η ΔΙΑΔΡΟΜH Διαβάτης Νύφιος Απόσταση: 6,5 χλμ. Υψόμετρο: μ. Χρόνος: 4 ώρες Α. Είναι ίσως το πιο ενδιαφέρον μονοπάτι και αυτό που οδηγεί στην ψηλότερη κορυφή της Νισύρου (υψόμετρο 698 μ.). Ξεκινήστε πολύ πρωί και καλά προετοιμασμένοι για την ανάβαση. Μέχρι το μοναστήρι της Ευαγγελίστρας υπάρχει αμαξιτός δρόμος. Η ανάβαση ξεκινά από το μοναστήρι της Ευαγγελίστρας και ο χρόνος ως την κορυφή είναι περίπου μία ώρα κανονικό περπάτημα χωρίς στάσεις. Αρχικά, περπατάτε λίγα λεπτά στο μονοπάτι που κινείται στα ΒΔ γκρεμνά της καλδέρας, όπου παρατηρείτε τα ανδεσιτικά ρεύματα λάβας και τις σκουριές των μέσων ανδεσιτικών λαβών (1). Μόλις φτάσετε στο σημείο όπου οι λάβες του θόλου του Προφήτη Ηλία (2) ακουμπούν την καλδέρα, στρίβετε αριστερά και ξεκινάτε την ανάβαση πάνω στους δακίτες της τελευταίας ηφαιστειακής έκρηξης του νησιού. Παρατηρήστε προσεκτικά τα πετρώματα. Θα δείτε μέσα στους τεφρορόδινους δακίτες πολλά στρογγυλεμένα κομμάτια από ένα πιο σκούρο μοβ πέτρωμα. Πρόκειται για έναν ανδεσίτη που εισέβαλε στο μαγματικό θάλαμο του δακίτη και μαζί πήραν το δρόμο για την επιφάνεια. Το μονοπάτι είναι βατό και ευδιάκριτο στο πρώτο μέρος του, ενώ χρειάζεται προσοχή για να μην το χάσετε μεταξύ των μ. Β. Εξήντα μέτρα χαμηλότερα από την κορυφή, αφού διασχίσετε το δάσος από πουρνάρια που σκεπάζουν τη βορειοδυτική πλαγιά του θόλου, σε υψόμετρο 638 μ., σας περιμένει ο «κρεμαστός κήπος» του Διαβάτη (3): μια όαση από ψηλά δέντρα καρυδιές, συκιές, αχλαδιές κ.ά. σε μια επίπεδη κυκλική έκταση που περικλείεται από ψηλό μαντρότοιχο. Η κυκλική αυτή δομή είναι ένας κρατήρας κατάρρευσης του θόλου του Προφήτη Ηλία, δομή συνηθισμένη σε θόλους που δημιουργούνται στην τελική φάση της έκρηξης, κατά την ψύξη του μάγματος. Στην είσοδο του Διαβάτη δεσπόζει ένα λευκό σπιτάκι, με χαραγμένη στη λάβα της στέρνας του τη χρονολογία Η εκκλησία που βρίσκεται πίσω από το σπιτάκι είναι της Παναγιάς της Διαβατιανής (Γαλακτοτροφούσα), με εντυπωσιακές τοιχογραφίες πιθανώς του 17ου αιώνα. Απέναντι από την εκκλησία υπάρχουν μικρά κελιά σε κακή κατάσταση, που φιλοξενούσαν παλαιότερα τις καλόγριες του μοναστηριού. Γ. Συνεχίστε το μονοπάτι ακολουθώντας αριστερή πορεία ως την ανατολικότερη θέση, όπου θα θαυμάσετε ολόκληρη τη νοτιοδυτική Νίσυρο και ιδιαίτερα την καλδέρα και τους υδροθερμικούς κρατήρες (4). Δ. Συνεχίστε προς τα δυτικά. Σε

14 καθοσιώσεως και υπολείμματα κατοίκησης. Πιθανή ύπαρξη ιερού των Νυμφών (εξ ου και Νύφιος) σε λαξευμένο σπήλαιο, όπου βρίσκεται σήμερα εκκλησία του Αγίου Ο «κρεμαστός κήπος» του Διαβάτη (θέση 3) Ιωάννη του Καλυβίτη και μοναστηριακό συγκρότημα με ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες, αφιερωμένο στον Νυμφίο Χριστό. Θ. Η επιστροφή από τον Νύφιο μπορεί να γίνει με 30 λεπτά κατηφορικό μονοπάτι τόσο προς την Ευαγγελίστρα, όσο και προς το Λακκί. Στη διασταύρωση δεσπόζουν τα μέτωπα των ρευμάτων λάβας που τροφοδοτούνται από το θόλο του Μποριάτικου (7). Κατηφορίζοντας, θα δείτε στα ριζά του βόρειου γκρεμνού της καλδέρας να υψώνεται ένας χαρακτηριστικός λαιμός ανδεσιτικής λάβας (8). Στην Ευαγγελίστρα κάντε μια στάση στο μοναστήρι, πιείτε λίγο δροσερό νερό από τη στέρνα της αυλής και χαρείτε το δροσερό αεράκι κάτω από τα κλαδιά της τεράστιας αγραμυθιάς. λίγα λεπτά θα βρίσκεστε στην κορυφή του Προφήτη Ηλία (5) με το ομώνυμο ξωκλήσι, 698 μ. πάνω από τη θάλασσα. Η θέα από εδώ είναι μοναδική προς τα δυτικά. Ε. Όσοι αντέχουν το περπάτημα μπορούν να κινηθούν νότια του Προφήτη Ηλία και να θαυμάσουν στο διάσελο, πριν από την Τραπεζίνα, το εκκλησάκι του Αγίου Παντελεήμονα. Ζ. Η επιστροφή προτείνεται μέσω του εντυπωσιακού οροπεδίου του Νύφιου. Στο πρώτο τμήμα του μονοπατιού θαυμάστε τις «ακίδες» των λαβών του θόλου (6) στα αριστερά σας. Η. Στο οροπέδιο του Νύφιου σώζονται οι μόνες ενδείξεις για ιερό κορυφής των Μινωιτών, με κέρατα Η θέα των υδροθερμικών κρατήρων από τον Προφήτη Ηλία (θέση 4)

15 3η ΔΙΑΔΡΟΜH Άργος Απόσταση: 8,5 χλμ. Υψόμετρο: μ. Χρόνος: 4 ώρες 8 Α. Η διαδρομή ξεκινά με αυτοκίνητο σε βατό χωματόδρομο, στις δυτικές πλαγιές της Νισύρου, στη συμβολή του θόλου του Καραβιώτη με αυτόν της Τραπεζίνας. Εδώ μπορείτε να φτάσετε και με τα πόδια από το Μαντράκι. Το πρώτο σημείο για επίσκεψη είναι οι Σιώνες. Ένας μικρός ναός στα δυτικά πρανή της καλδέρας, αφιερωμένος στη γέννηση της Θεοτόκου, με πλούσια εικονογράφηση, όπως ανακαινίστηκε από τον ιερομόναχο Ιωνά το Β. Αφήνετε το χωματόδρομο μεταξύ των θόλων Καραβιώτη και Τραπεζίνας και εισέρχεστε στο μονοπάτι που κινείται κατά κύριο λόγο στον μη ερευνημένο αρχαιολογικό χώρο του Άργους. Εδώ θα συναντήσετε πλήθος υπολείμματα κατοίκησης από τη νεολιθική (;) περίοδο (1, 2) ως τον προηγούμενο αιώνα. Ιδιαίτερα εντυπωσιακές είναι οι «τάβλες» (αναβαθμίδες για καλλιέργεια) του χώρου, με τους ψηλούς αναλημματικούς τοίχους τους να δομούνται αποκλειστικά από τα υπολείμματα των δραστηριοτήτων λατόμευσης του ανδεσίτη για την παραγωγή των περίφημων «μυλίων λίθων» (μυλόπετρες) της Νισύρου. Γ. Το τελευταίο τμήμα του μονοπατιού κινείται σε εντυπωσιακές εμφανίσεις ρευμάτων ανδεσιτικής λάβας και σκωριών (3). Η περιοχή αυτή φιλοξενεί στοές, σκαμμένες μέσα στη γη, σε μήκος δεκάδων μέτρων και σε βάθος λίγων μέτρων. Το πιθανότερο είναι να πρόκειται για καταφύγια που κατασκεύασαν οι κάτοικοι του νησιού από τα αρχαία χρόνια, για να κρύβονται στη διάρκεια πειρατικών επιδρομών. Το μονοπάτι καταλήγει στην Αγία Ειρήνη, όπου υπάρχουν ερείπια του εργοστασίου επεξεργασίας του θείου (4), το οποίο οικοδομήθηκε εδώ το 1879 από τον Α. Ράλλη και λειτούργησε μόνο για 10 χρόνια. Δ. Ένα μονοπάτι από την περιοχή του Άργους οδηγεί στο Δρακόσπηλο (5), τη νοτιότερη φρυκτωρία