ΕΛΕΝΗ Γιώργος Σεφέρης

Transcript

1 ΕΛΕΝΗ Γιώργος Σεφέρης Το ποίημα αυτό γράφτηκε το 1953 στην Κύπρο, όταν αυτή ανήκε ακόμη στους Άγγλους.Σ αυτό περιπλέκονται, από τη μια μεριά, οι μύθοι του Τεύκρου και της Ελένης, και υπό την άλλη, το δράμα του σύγχρονου Ελληνισμού, οι πόλεμοι και η μικρασιατική καταστροφή. Σύμφωνα με κάποιους μύθους, ο Τεύκρος, αδελφός του Αίαντα και γιος του Τελαμώνα, όταν γύρισε από την Τροία στη Σαλαμίνα, εκδιώχθηκε από τον πατέρα του, επειδή δε συμπαραστάθηκε στον αδελφό του Αίαντα. (Θυμίζουμε ότι ο Αίαντας είχε αυτοκτονήσει, γιατί δεν κατάφερε να πάρει τα όπλα του νεκρού Αχιλλέα). Τότε ο Τεύκρος κατέφυγε στην Κύπρο, όπου ίδρυσε πόλη με το όνομα Σαλαμίνα. Πηγαίνοντας όμως στην Κύπρο, πέρασε από την Αίγυπτο, όπου τυχαία συνάντησε την Ελένη, την όμορφη γυναίκα του Μενέλαου, για την οποία έγινε ο πόλεμος της Τροίας. Έτσι αποδείχθηκε ότι ο πόλεμος αυτός δεν έγινε για την πραγματική Ελένη, αλλά για ένα ομοίωμα που έδωσε η Αφροδίτη στον Πάρη. Όλοι οι σκοτωμοί έγιναν άδικα... Νοηματική απόδοση Ο ποιητής, που ταυτίζεται με το μυθικό Τεύκρο, βρίσκεται στην Κύπρο, στις Πλάτρες. Τ αηδόνια δεν τον αφήνουν να κοιμηθεί. Μονολογώντας δηλώνει ότι έζησε τη ζωή του ακούγοντας πρωτάκουστα ονόματα, βλέποντας καινούριους τόπους και καινούριες τρέλες ανθρώπων και θεών. Τελικά η μοίρα του τον οδήγησε στην Κύπρο. Βλέποντας το φεγγάρι να αλλάζει την εικόνα του έναστρου ουρανού, ο ποιητής αναρωτιέται για την αλήθεια. Τα αηδόνια του θυμίζουν μιαν άλλη βραδιά, όταν στην Αίγυπτο κάποιες σκλάβες Σπαρτιάτισσες άρχισαν να θρηνούν, κι ανάμεσά τους αναγνώρισε την Ελένη. Φώναζε αυτή πως ποτέ δεν πάτησε στην Τροία. Τότε ο Τεύκροςδιαπίστωσε ότι η όμορφη γυναίκα ήταν πράγματι εκεί κι ότι στην Τροία πήγε ένα είδωλό της. Με έναν ίσκιο πλάγιαζε ο Πάρης, για έναν ίσκιο σφάζονταν οι Αχαιοί. Τόσος πόνος, τόσοι νεκροί για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν οπτασία... Για ένα παραμύθι χάθηκαν τόσες ζωές... Το ερώτημα όμως είναι αν ήταν πράγματι παραμύθι αυτός ο πόλεμος ή αν κάποτε οι άνθρωποι ξαναπέσουν θύματα του παλιού δόλου των θεών. Ίσως ύστερα από πολλά χρόνια, κάποιος που είδε χιλιάδες κορμιά να χάνονται, ίσως ξανακούσει πως τόσος πόνος, τόσες ζωές χάθηκαν άδικα, για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη. Πλάτρες, Κύπρος

2 ΣΗΜΕΙΩΣΗ: *Τοξότης που ξαστόχησε: έχασε το στόχο του, απέτυχε: Ο Τεύκρος απέτυχε να σκοτώσει τον Έκτορα, απέτυχε να αποτρέψει τον αδελφό του από την αυτοκτονία, απέτυχε να πείσει τον πατέρα του για την τιμιότητα των προθέσεων του.αναλογικά ο ποιητής αισθάνεται συχνά σε ότι ξαστοχεί σε ό,τι αφορά τη ζωή του, το έργο του ή τις προθέσεις του. Το ποίημα βασίζεται στην παραλλαγή του μύθου της Ελένης όπως την παρουσίασε ο Ευριπίδης στην ομώνυμη τραγωδία του, που παρουσιάστηκε στην Αθήνα το 412 π.χ. μετά τη Σικελική καταστροφή. Σύμφωνα μ' αυτόν, ο Τρωικός Πόλεμος έγινε για ένα φάντασμα της βασίλισσας Ελένης, αφού η πραγματική είχε φυγαδευτεί στην Αίγυπτο. Όλη εκείνη η περιπέτεια για το τίποτε! Σχόλια 1. «Τ αηδόνια δε σ αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες Μ αυτά τα λόγια ο ποιητής δηλώνει την πνευματική του εγρήγορση και ανησυχία. Διακατέχεται από συναισθήματα αγωνίας και ανησυχίας για το μέλλον του ελληνισμού και ειδικότερα του κυπριακού. 2. Πού είν η αλήθεια; Η εικόνα του φεγγαριού που αλλάζει την όψη του έναστρου ουρανού, αφού κρύβει το φως των αστεριών, κάνει τον ποιητή να αναρωτιέται πού βρίσκεται η αλήθεια. Είναι άραγε οι άνθρωποι σε θέση να γνωρίζουν την αλήθεια ή μήπως αυτό που θεωρούν αλήθεια δεν είναι τίποτε άλλα από ένα ωραίο ψέμα; Ακριβώς όπως το φεγγάρι δημιουργεί την ψευδαίσθηση ότι εξαφανίζονται τα άστρα «τόσος πόνος... για μιαν Ελένη» (στ ): Ο ποιητής ξεφεύγει από τη συγκεκριμένη περίπτωση του τρωικού πολέμου. Γενικεύοντας το θέμα του αναρωτιέται μήπως τελικά οι αλήθειες στις οποίες πιστεύουν οι άνθρωποι και γι αυτές θυσιάζουν τις ζωές τους, μήπως οι αλήθειες αυτές είναι ένα μεγάλο ψέμα. Ίσως στο μέλλον η εμπειρία του Τεύκρου επαναληφθεί ξανά. Ίσως κάποιος άλλος που πίστεψε σε μιαν ιδέα, σε ένα ιδανικό και αγωνίστηκε γι αυτό, ίσως μάθει κάποτε ότι αγωνίστηκε για κάτι ψεύτικο, για μια καινούρια απάτη των θεών. Έτσι το ποίημα και το θέμα του αποκτούν χαρακτήρα πανανθρώπινο. Ο ποιητής προβληματίζεται πάνω στη μοίρα του ανθρώπου και στο περιεχόμενό της «αλήθειας» του. Αν συνδέσουμε το ποίημα με την εποχή που γράφτηκε - λίγο πριν ξεσπάσει ο κυπριακός αγώνας για την απελευθέρωση από τους Άγγλους - βρίσκουμε ότι οι προβληματισμοί αυτοί αναφέρονται συγκεκριμένα στον αγώνα των Κυπρίων για ελευθερία. Οι ενότητες του κειμένου είναι οι εξής: 1η ενότητα (στ. 1-9): «Τ αηδόνια... Πλάτρες»: Ο ποιητής-τεύκρος δεν μπορεί να κοιμηθεί, λόγω των αηδονιών. 2η ενότητα (στ ): «Ποιες είναι... ξαστόχησε»: Η μοίρα του ποιητή-τεύκρου και το φεγγάρι, που όλα τ αλλάζει, τον κάνουν να αναρωτιέται ποια είναι η αλήθεια. 3η ενότητα (στ ): «Αηδόνι.. Τροία»: Ο θρήνος των Σπαρτιατισσών και η συνάντηση με την Ελένη

3 4η ενότητα (στ ): «Με το βαθύ... δέκα χρόνια»: Η περιγραφή της Ελένης και η αποκάλυψη της απάτης. 5η ενότητα (στ ): «Μεγάλος πόνος... Πλάτρες»: Ο ανθρώπινος πόνος ήταν μεγάλος. 6η ενότητα (στ ): «Δακρυσμένο πουλί... Ελένη»: Η μοίρα των ανθρώπων στους πολέμους. ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΑ Συνειρμοί: Την τεχνική των συνειρμών την χρησιμοποιεί σ ποιητής πολύ συχνά και σ αυτό το ποίημα. Έτσι τα αηδόνια θυμίζουν στον ποιητή-τεύκρο μιαν άλλη βραδιά, όταν το είχε ξανακούσει να κελαηδούν κάπου στην Αίγυπτο. Μ αυτόν τον τρόπο ο ποιητής, χρησιμοποιώντας ένα τυχαίο άκουσμα, μια εικόνα ή μια σκέψη, περνά σε κάτι άλλα, δίνοντας έτσι ώθηση στην εξέλιξη της αφήγησης. Συμβολισμοί: Ο Σεφέρης χρησιμοποιεί πολλά σύμβολα, ονόματα και θέματα, όπως η Ελένη, η Τροία και ο τρωικός πόλεμος, για να υποδηλώσει άλλες καταστάσεις, τέτοιες που να αφορούν την Ελλάδα και τον άνθρωπο γενικότερα. Έτσι, ενώ μιλά για τον τρωικό πόλεμο, αναφέρεται στους πολέμους γενικά. Η μοίρα του Τεύκρου είναι η μοίρα οποιουδήποτε ανθρώπου. Μεταφορές: «στον ανασασμό των φύλλων», «τη μουσική δροσιά του δάσους», «μέσα στη νυχτωμένη μνήμη», «το πικρό τρικύμισμα», «τον ήλιο στα μαλλιά», «ίσκιοι και χαμόγελα παντού», «στα σαγόνια της θάλασσας», «δακρυσμένο πουλί». Παρομοιώσεις: «σαν Αφροδίτη», «σαν το σιτάρι». ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ του Σχ. Βιβλίου 1η: Ποιο μέσο χρησιμοποιεί ο ποιητής για να θέσει σε κίνηση τη μνήμη και τις σκέψεις του Τεύκρου; Το μέσο που χρησιμοποιεί ο ποιητής είναι το κελάηδημα του αηδονιού. Αυτό κρατάει άγρυπνο τον Τεύκρο και ανήσυχο τον ποιητή. 2η: Ποια είναι η αφορμή που γεννά στον Τεύκρο την αμφιβολία για την αλήθεια στο στίχο 20; Η αφορμή, που κάνει τον Τεύκρο να αναρωτιέται ποια είναι η αλήθεια, είναι το φεγγάρι που ανεβαίνει στον ουρανό σαν Αφροδίτη και αλλάζει την όψη του στερεώματος, κρύβοντας κάποια άστρα. Το φεγγάρι δημιουργεί ψευδαισθήσεις και ο Τεύκρος αναρωτιέται μήπως και οι «αλήθειες» των ανθρώπων είναι και αυτές ψευδαισθήσεις. 3η: Γιατί ο ποιητής δίνει έκταση στην περιγραφή της Ελένης στους στίχους 32-36; Να κάνετε σύγκριση με το στίχο 40, τι παρατηρείτε; Στους στίχους αυτούς υπάρχει μια αντίθεση. Από τη μια μεριά βλέπουμε την πραγματική Ελένη, η οποία βρίσκεται στην Αίγυπτο, ενώ από την άλλη, ο Πάρης και οι Αχαιοί πολεμούσαν για έναν ίσκιο. Αλλού βρίσκεται η αλήθεια και αλλού οι ψευδαισθήσεις των ανθρώπων. Τα ιδανικά, οι ιδέες και οι αξίες αποδείχνονται πολύ εύκολα ψεύτικα οράματα. Οι πόλεμοι γίνονται άδικα, αφού η αλήθεια βρίσκεται αλλού. 4η: Ποιο είναι το επιμύθιο στο οποίο καταλήγει ο Τεύκρος με αφορμή το μύθο του τρωικού πολέμου; Ο Τεύκρος κατάλαβε πόσο άδικος ήταν ο τρωικός πόλεμος, αφού και οι δύο πλευρές Αχαιοί και Τρώες, σκοτώθηκαν για μια Ελένη-οπτασία. Αναρωτιέται λοιπόν μήπως όλοι οι πόλεμοι γίνονται για ιδανικά απατηλά, ψεύτικα. Έτσι το ποίημα αποκτά αντιπολεμικό περιεχόμενο.

4 5η: Μπορείτε να προσδιορίσετε σημεία του ποιήματος, όπου πίσω από τα λόγια του Τεύκρου ακούτε ευκρινέστερα τη φωνή του Σεφέρη; Οι εμπειρίες του Σεφέρη συμπίπτουν σε πολλά σημεία με τις εμπειρίες του Τεύκρου. Και ο ποιητής έζησε τον πόνο του ξεριζωμού από την πατρίδα του, τη Μικρασία. Και ο ποιητής έζησε αργότερα στην Κύπρο. Έτσι, ταύτιση του ποιητή με τον Τεύκρο παρατηρείται στους παρακάτω στίχους. α) «Τ αηδόνια δε σ αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες». β) «Έζησα τη ζωή μου... ή των θεών». γ) «Το ριζικό μου, ενός ανθρώπου που ξαστόχησε». δ) «Μεγάλος πόνος είχε πέσει στην Ελλάδα». ε) «Πως κάποιος άλλος Τεύκρος, ύστερα από χρόνια, για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη». Ελένη και Πάρης (Jacques-Louis David Louvre, Παρίσι qku4

5 Η "Ελένη" με τη ματιά του Ν.Καζαντζάκη Αναφορά στον Γκρέκο Ο Ν.Καζαντάκης στον Ταΰγετο και στη Σπάρτη στοχάζεται για τον άνθρωπο και τον τόπο... Είναι άραγε η πεδιάδα ετούτη της Σπάρτης τόσο τρυφερή και φιλήδονη, τόσο μεθυστικά μυρίζουν οι ροδοδάφνες της, ή μήπως όλη ετούτη η γοητεία αναβρύζει από το πολυφίλητο, το πολυπλάνητο σώμα της Ελένης; Σίγουρα ο Ευρώτας δε θα 'χε τη σημερινή αποπλανητική χάρη του αν δεν έσμιγε σαν παραπόταμος με τον αθάνατο μύθο της Ελένης. Γιατί καλά το ξέρουμε: χώματα, θάλασσες, ποτάμια σμίγουν με αγαπημένα μεγάλα ονόματα και χύνουνται, αχώριστα πια, μέσα στην καρδιά μας. Περπατάς στους ταπεινούς όχτους του Ευρώτα και νιώθεις τα χέρια σου, τα μαλλιά σου, οι στοχασμοί σου να μπλέκουνται μέσα στο άρωμα μιας γυναίκας φανταστικής, πολύ πιο αληθινής, πολύ πιο χεροπιαστής από τη γυναίκα που αγαπάς κι αγγίζεις. Πνίγεται σήμερα ο κόσμος ατό αίμα, τα πάθη ξεσπούν μέσα στην Κόλαση της σύγχρονης αναρχίας, κι η Ελένη στέκεται αθάνατη, ανέγγιχτη, μέσα στον αέρα των εξαίσιων στίχων, ασάλευτη, και μπροστά της ρέει ο χρόνος.. Το χώμα μύριζε, κι από τους λεμονανθούς κρέμουνταν στάλες δροσούλα και παιχνίδιζαν στον ήλιο. Άξαφνα ανάλαφρο αγεράκι φύσηξε, κι ένας ανθός χτύπησε το μέτωπο μου και με ράντισε- ανατρίχιασα σα να με άγγιξε αόρατο χέρι, κι όλη η γης μου φάνταξε σαν την Ελένη, γελοκλαμένη, νιόλουστη. Ανασήκωνε τα κεντημένα με λεμονανθούς πέπλα και με την απαλάμη στο στόμα, ολοένα ανανεούμενη παρθένα, ακολουθούσε έναν άντρα, τον πιο δυνατό, κι ως σήκωνε το χιοναστράγαλο πόδι, έλαμπε η στρογγυλή πατούσα της αιματωμένη. Τι θα 'ταν η Ελένη ετούτη αν δεν περνούσε αποπάνω της η πνοή του Ομήρου; Μια ωραία γυναίκα, όπως αναρίθμητες άλλες, που πέρασαν από τη

6 γης και χάθηκαν. Θα την έκλεψαν, όπως κλεφτούν ακόμα συχνά τις όμορφες κοπέλες στα βουνίσια χωριά μας. Κι αν ακόμα η αρπαγή αυτή άναψε πόλεμο, όλα, και πόλεμος και γυναίκα και σφαγή, θα χάνουνταν αν δεν άπλωνε το χέρι του να τα σώσει ο Ποιητής. Στον ποιητή χρωστάει τη σωτηρία της η Ελένη στον Όμηρο χρωστάει κι η μικρή τούτη ρεματιά του Ευρώτα την αθανασία της. Ενδιαφέρουσα και η παραγωγή της εκπαιδευτικής τηλεόρασης για την "Ελένη". C112/347/2317,8863/extras/videos/index0_edutv.html Τρεις φίλοι φτάνουν στη Σπάρτη για να δουν το Μενέλαο. Συναντούν ένα κορίτσι, την Ελένη. Με τη συντροφιά της και την περιήγηση στο χώρο, ανακαλύπτουν τα πρόσωπα της Ελένης της Σπάρτης, όπως αυτά διαγράφονται στον Όμηρο, στο Στησίχορο, στον Ηρόδοτο, στον Αισχύλο, στον Ευριπίδη, στους νεοέλληνες ποιητές. Το απροσδόκητο τέλος της περιήγησης αφήνει ανοιχτό το μύθο της Ελένης για καινούργιες προσεγγίσεις.