Αγροικίες στη Μακεδονία: οι απαρχές της «φεουδαρχίας»;

Transcript

1 Αγροικίες στη Μακεδονία: οι απαρχές της «φεουδαρχίας»; Πολυξένη Αδάμ - Βελένη α στοιχεία για την ίδρυση του μακεδονικού βασιλείου είναι συγκεχυμένα και ακροβατούν με- Τ ταξύ μύθου και πραγματικότητας. Το βασίλειο, έχοντας ως κοιτίδα την περιοχή της Ημαθίας και πρωτεύουσά του τις Αιγές, επέκτεινε σταδιακά τα όριά του, περιλαμβάνοντας την Πιερία στα ανατολικά, την Ελίμεια, την Εορδαία και την Ορεστίδα στα βορειοδυτικά και δυτικά. Μέχρι τα μέσα του 6 ου αι. π.χ., οι Μακεδόνες πέρασαν ανατολικά του Αξιού και επεκτάθηκαν στην πεδιάδα του Ανθεμούντα, νοτιοανατολικά της Θεσσαλονίκης. Στο τέλος του 5 ου αι. π.χ., μετά τη λήξη των Μηδικών, η Μακεδονία περιλάμβανε την περιοχή ανάμεσα στον Όλυμπο και τον άνω ρου του Αλιάκμονα στα δυτικά, μέχρι τον ποταμό Στρυμόνα στα ανατολικά 1. Η εξάπλωση των Μακεδόνων στο κεντρικό τμήμα του ομώνυμου γεωγραφικού χώρου σήμανε αναμφίβολα και την αναζήτηση γόνιμων, πεδινών κατά κύριο λόγο, εκτάσεων γης καθώς και τη συστηματική εκμετάλλευσή τους με αγροτικές καλλιέργειες. Η δυνατότητα εξασφάλισης πρωτογενών προϊόντων γης θα πρέπει, άλλωστε, να ήταν καθοριστικό στοιχείο για την επιλογή των επεκτατικών βλέψεών τους. Ωστόσο, για τους γεωμετρικούς, αρχαϊκούς και πρώιμους κλασικούς χρόνους καμιά πηγή ή αρχαιολογική πληροφορία δεν υπάρχει σχετική με την εκμετάλλευση της μακεδονικής γης. Πιθανότατα η παραγωγή παραμένει σε επίπεδο οικογενειών ή φατριών, ικανοποιώντας το πολύ-πολύ τις ανάγκες της πόλης και της χώρας της, της διαθέσιμης εκμεταλλεύσιμης 1. N. G. L. Hammond, A History of Macedonia I (1972), N. G. L. Hammond, G. T. Griffith, A History of Macedonia II B.C. (1979). Μ. Σακελλαρίου, (εκδ.) Μακεδονία, 4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού (1982), R. Ginouves, και Μ. Χατζόπουλος (εκδ. για την ελληνική έκδοση), Η Μακεδονία από τον Φίλιππο Βʹ έως τη ρωμαϊκή κατάκτηση (1993). έκτασης δηλαδή, που η κάθε πόλη διέθετε γύρω της. Αμέσως μετά τα Μηδικά, ξεχωρίζουν δύο βασιλείς: ο Αμύντας και ο Αρχέλαος. Ο πρώτος προετοίμασε πολύ μεθοδικά τη Μακεδονία για να καταστεί οικουμενική δύναμη με νέες διπλωματικές πρακτικές, τονίζοντας την καταγωγή των Μακεδόνων βασιλέων απευθείας από τον Ηρακλή. Ο Αρχέλαος ισχυροποίησε την παρουσία του στην περιοχή και επέκτεινε τις δραστηριότητές του και σε άλλες κατευθύνσεις, μεταφέροντας την πρωτεύουσα του βασιλείου από τις Αιγές στην Πέλλα, εφόσον η ηπειρωτική θέση της πρώτης πρωτεύουσας, των Αιγών, δεν διέθετε τις προδιαγραφές για πολιτικό και οικονομικό άνοιγμα προς τον έξω των ορίων του μακεδονικού βασιλείου κόσμο. Η νέα πρωτεύουσα, χωροθετημένη σε πεδινή έκταση, διέθετε δυνατότητες ανάπτυξης του ιπποδάμειου συστήματος, για το οποίο διατυπώθηκε η άποψη ότι πραγμάτωνε τα ιδεώδη του δημοκρατικού πολιτεύματος της Αθήνας του χρυσού αιώνα του Περικλή 2. Ωστόσο, ο βασιλιάς, ο οποίος όχι μόνο άλλαξε ριζικά τη Μακεδονία, αλλά κατόρθωσε να ενοποιήσει υπό το σκήπτρο του όλους τους Έλληνες ήταν ο Φίλιππος Βʹ. Ανέλαβε τα ηνία της εξουσίας μετά από μία ταραγμένη περίοδο και με τη δυναμική ηγεμονία του οδήγησε τη Μακεδονία στο απόγειο της δόξας της, σηματοδοτώντας το πέρασμα της κυριαρχίας, στη «διεθνή» οικονομική και πολιτική σκηνή της εποχής, από τους Αθηναίους στους Μακεδόνες. Με ρηξικέλευθες παρεμβάσεις και αλλαγές σε πολιτικό, 2. W. Schuller, W. Hoepfner, E. L. Schwandner (εκδ.), Demokratie und Architectur, Der Ippodamischer Städtebau und die Entsteung der Demokratie (1989), βλ. επίσης W. Hoepfner (εκδ.), Ιστορία της κατοικίας (2005), και επίσης W. Hoepfner, E. L. Schwandner, Haus und Stadt im klassischen Griechenland (1986) και

2 οικονομικό και στρατηγικό επίπεδο ο Φίλιππος ενίσχυσε το πολιτειακό σύστημα της βασιλείας και εξασφάλισε τη συνοχή, η οποία του ήταν απαραίτητη για τον άμεσο και αποτελεσματικό έλεγχο της επικράτειάς του 3. Σε χωρίο του Αρριανού (VII, 9, 2) περιγράφεται εύστοχα η μεταμόρφωση της Μακεδονίας από τον Φίλιππο Βʹ: «Φίλιππος γάρ παραλαβών ὑμάς πλάνητας καὶ ἀπόρους ἐν διφθέραις τοὺς πολλούς νέμοντας ἀνά τά ὄρη πρόβατα ὀλίγα ὑπέρ τούτων κακώς μαχόμενους Ἰλλυριοίς τε καὶ τριβαλλοῖς καὶ τοῖς ὀμόροις Θραξί, χλαμύδας μεν ὑμίν ἀντί τῶν διφθερῶν φορεῖν ἔδωκε, κατήγαγε δε ἐκ τῶν ὀρῶν ἐς τά πεδία, ἀξιομάχους καταστήσας τοῖς προσχώροις τῶν βαρβάρων, ὡς μη χωρίων ἔτι ὀχυρότητι πιστεύοντες μᾶλλον ή τῆ οἰκείᾳ ἀρετή σώζεσθαι, πόλεών τα οἰκήτορας ἀπέφηνε καὶ νόμοις καὶ ἔθεσι χρηστοῖς ἐκόσμησε». Με άλλα λόγια οι κάτοικοι της Μακεδονίας από βοσκοί ντυμένοι με προβιές έγιναν πολιτισμένοι αστοί, ντυμένοι με ευπρεπή ενδύματα, που απολάμβαναν τα ευεργετήματα της ευνομίας και της τάξης των βασιλέων. Μετά το 346/5 π.χ. ο Φίλιππος, ύστερα από συμφωνία ειρήνης με τους Αθηναίους, προέβη σε μεγάλης κλίμακας μετοικεσίες για να προωθήσει τους στρατιωτικούς και πολιτικούς του σκοπούς. Μακεδόνες υποχρεώθηκαν να μετοικήσουν στα σύνορα του μακεδονικού βασιλείου και τα κενά που δημιουργήθηκαν στις πόλεις πληρώθηκαν εν μέρει από αιχμάλωτους πολέμου 4. Ο Φίλιππος δώρισε στους εταίρους ιππείς και στους στρατιώτες του γαίες των κατακτημένων παράλιων πόλεων. Μολονότι δεν γνωρίζουμε τους όρους με τους οποίους έγιναν αυτές οι παραχωρήσεις, εικάζεται ότι οι κλήροι ήταν, μάλλον, κληρονομικοί και μεταβιβάσιμοι και ότι συνεπάγονταν την υποχρέωση παροχής ορισμένων υπηρεσιών και καταβολής φόρων. Στην Άνω Μακεδονία και στις παραθαλάσσιες περιοχές εφαρμόστηκαν μέτρα για τον έλεγχο των πλημμυρών, την παροχέτευση υδάτων με αρδευτικά έργα και την εκχέρσωση γαιών 5. Επιτεύχθηκε, έτσι, η γεωργική ανάπτυξη νέων εκτάσεων και η καλλιέργεια της γης ενισχύθηκε με αγρότες Σκύθες, Θράκες και Ιλλυριούς 6. Για πρώτη φορά στις πηγές αναφέρονται αμπελώνες, κήποι με οπωροφόρα και αγροί με 3. Μ. Σακελλαρίου (εκδ.), Μακεδονία, 4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού, 78, 80 και σημ R. Ginouves, και Μ. Χατζόπουλος, ό.π. (σημ. 1), Σακελλαρίου, ό.π., R. Ginouves, και Μ. Χατζόπουλος, ό.π., σιτηρά στην περιοχή μεταξύ Αξιού και Στρυμόνα. Ταυτόχρονα ενθαρρύνθηκε και η κτηνοτροφία. Με τα μέτρα αυτά ο πληθυσμός έγινε πλουσιότερος και η χώρα ασφαλέστερη, γεγονός που αντικατοπτρίζεται στην αύξηση των γεννήσεων. Στο δεύτερο μισό του 4 ου αι. π.χ., στα χρόνια της βασιλείας του Φιλίππου Βʹ, η πρωτεύουσα του βασιλείου Πέλλα μέσα από το κανονικό πολεοδομικό της σύστημα 7 αναπτύσσεται και μετατρέπεται σε μία από τις λαμπρότερες πόλεις του τότε κόσμου 8. Με το ανάκτορό της να δεσπόζει στο πιο υψηλό σημείο της περιοχής 9 και τις πολυτελείς κατοικίες των εταίρων στα νότια της τεράστιας κεντρικής αγοράς της, θα αποτελέσει εφεξής το νέο πολεοδομικό πρότυπο, καθώς πολλές πόλεις της ελληνιστικής οικουμένης επιδίωξαν να μιμηθούν τη μεγαλειώδη απεραντοσύνη και την αίγλη της. Τεράστια αστικά συγκροτήματα, ανοικοδομημένα από πλούσιους εταίρους, είναι κατάλληλα για να εξυπηρετήσουν τις πολλαπλές ανάγκες μιας πολυτελούς αστικής ζωής, με φιλοξενία φίλων και παράθεση συμποσίων και πλούσιων γευμάτων. Το δημόσιο και το ιδιωτικό κομμάτι των σπιτιών μαζί με τους βοηθητικούς χώρους αναπτύσσονται γύρω από ευρύχωρες τετράγωνες ή ορθογώνιες αυλές-αίθρια από όπου τα δωμάτια του σπιτιού φωτίζονται και αερίζονται 10. Τα σπίτια αγκαλιάζουν τις ζωές των ενοίκων τους μέσα από μια καλά προστατευμένη εσωστρέφεια, η οποία δεν επιτρέπει την οποιαδήποτε δημοσιοποίηση των τεκταινόμενων στην οικογένεια. Τις φειδωλές γραμματειακές πληροφορίες για τις σημαντικές αλλαγές του Φιλίππου στη ζωή του βασιλείου, κυρίως σε ό,τι αφορά τη διαχείριση της υπαίθρου, συμπληρώνουν σε μεγάλο βαθμό τα ανασκαφικά ευρήματα που ήλθαν στο φως την τελευταία εικοσαετία του 20 ού αιώνα, κατά το πλείστον με αφορμή μεγάλα οδικά έργα. Κατά τη διάρκεια της παρακολούθησης των δυναμικών αυτών επεμβάσεων στην ελληνική ύπαιθρο χώρα δόθηκε η ευκαιρία να εντοπιστούν πολλοί καινούργιοι αρχαιολογικοί 7. Aristote, Politique, II, V, 1. Βλ. ό.π. (σημ. 2). 8. Για τις ανασκαφικές έρευνες των τελευταίων ετών, βλ. Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, ΑΕΜΘ 20, 2006, , της ίδιας, ΑΕΜΘ 19, 2005, και ΑΕΜΘ 17, 2003, και Ι. Ακαμάτης, ΑΕΜΘ 20, 2006, , του ίδιου ΑΕΜΘ 19, 2005, και ΑΕΜΘ 17, Για το ανάκτορο της Πέλλας, βλ. Π. Χρυσοστόμου, ΑΕΜΘ 16, 2002, και γενικά W. Hoepfner, G. Brands (εκδ.) Basileia, Die Paläste der Hellenistischen Könige (1996). 10. Για τις κατοικίες της Πέλλας βλ. Χ. Μακαρόνας, Ε. Γιούρη, Οικίες της αρπαγής της Ελένης και του Διονύσου (1989). 2 Π ΟΛΥΞΕΝΗ ΑΔΑΜ - ΒΕΛΕΝΗ

3 Εικ. 1. Μακέτα αγροικίας περιοχής Λειβήθρων, στους πρόποδες του Ολύμπου, αρ. κατ. Α2. χώροι 11. Συμπληρώθηκε έτσι σε αρκετά μεγάλο βαθμό το κενό της έρευνας στον τομέα αυτό, καθόσον οι γνώσεις μας για τη διαχείριση της γης και την αγροτική οικονομία, τόσο μέσα από τα αρχαιολογικά δεδομένα όσο και από τις πηγές, ήταν εξαιρετικά περιορισμένες. Από τις νέες έρευνες καταδεικνύεται ότι κατά την εποχή της βασιλείας του Φιλίππου Βʹ επέρχεται μια δραστική αλλαγή στην οικονομία, στο εμπόριο και στη διαχείριση της γης. Το κλειστό σύστημα εκμετάλλευσης των ζωτικών χώρων γύρω από τις πόλεις, το οποίο εισήγαγαν οι ιδρυτές των αποικιών του δεύτερου αποικισμού στο μακεδονικό χώρο, μοιάζει να εγκαταλείπεται κάτω από την επικυριαρχία των Μακεδόνων βασιλέων. 11. Πολλές από τις σωστικές αυτές ανασκαφές της δυτικής, κεντρικής και ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης παρουσιάστηκαν στην ετήσια Αρχαιολογική Συνάντηση για το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη. Με αφορμή, επίσης, τις ανασκαφές που διεξήχθησαν στην κεντρική Μακεδονία οργανώθηκε μια έκθεση στην Κρυπτή Στοά της Αρχαίας Αγοράς Θεσσαλονίκης από τις έως τις , βλ. σχετικά Π. Αδάμ - Βελένη, Ε. Πουλάκη, Κ. Τζαναβάρη, Αρχαίες αγροικίες σε σύγχρονους δρόμους, Κεντρική Μακεδονία, Κατάλογος της έκθεσης (2003) (ελληνικά και αγγλικά). Ο Φίλιππος είναι ο πρώτος ηγέτης ο οποίος συνέλαβε και κατόρθωσε σε μεγάλο βαθμό να υλοποιήσει την ιδέα της οικουμενοποίησης, έστω και σε πρωτόλεια μορφή. Αντιλαμβάνεται έγκαιρα ότι οι αυτόνομες πολιτικά και αυτάρκεις οικονομικά αποικίες των παραλίων του βασιλείου του, αλλά και ορισμένες πόλεις της Χαλκιδικής ενδοχώρας, θα μπορούσαν να αποτελέσουν ισχυρά εμπόδια στα ενοποιητικά του σχέδια. Αρχίζει μία-μία να τις εξολοθρεύει υποτάσσοντάς τες στις δυνάμεις του. Παράλληλα, και προκειμένου να εδραιωθεί στο εσωτερικό του, φροντίζει να εξασφαλίσει τα σύνορά του από βορρά και ανατολή, έτσι ώστε, πανίσχυρος πλέον, να μπορέσει να κατέλθει προς τον νότο και να ενώσει όλη την Ελλάδα υπό το σκήπτρο του 12. Ωστόσο, γνωρίζει πολύ καλά ότι ένα ισχυρό κράτος προϋποθέτει και μια στέρεα οικονομία, μια οικονομία η οποία πρέπει να βασίζεται στην επάρκεια των παραγόμενων αγαθών. Έτσι, ευνοώντας την ανώτερη τάξη των Μακεδόνων αριστοκρατών, τους εταίρους, 12. Για την εκστρατευτική δραστηριοποίηση του Φιλίππου Βʹ, βλ. I. Worthington, Philip II of Macedonia (2008) και

4 τους μοιράζει γη και πετυχαίνει με τον τρόπο αυτό διττό σκοπό. Από τη μία εκμεταλλεύεται τους φυσικούς πόρους και από την άλλη εποπτεύει μέσω των αφοσιωμένων εταίρων του τις περιοχές του βασιλείου του. Αυτού του τύπου η διαχείριση γης θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα πρωτόλειο σύστημα φεουδαρχικού τύπου και, μολονότι εκφράστηκε η αντίθετη άποψη 13, θα πρέπει νομίζω να επανεξεταστεί το σύστημα διαχείρισης γης με βάση τα νέα ανασκαφικά δεδομένα των τελευταίων ετών. Σε διάφορες περιοχές της κεντρικής, ανατολικής και δυτικής Μακεδονίας ανασκάφτηκαν πάνω από είκοσι τρία αγροτικά συγκροτήματα 14, ενώ ο αρχαιολογικός χάρτης των οργανωμένων αγροκτημάτων της μακεδονικής υπαίθρου εμπλουτίζεται συνεχώς με νέες θέσεις. Το σύνολο αυτό των αγροικιών, οι περισσότερες από τις οποίες αποκαλύφτηκαν με αρκετή επάρκεια, δίνει σημαντικά στοιχεία, τόσο για την οργάνωση και τη χωροθέτησή τους όσο και για τις λειτουργίες τους. Τα αγροκτήματα παρουσιάζουν κοινά στοιχεία τα οποία συνοψίζονται στα ακόλουθα: 1. Τα αγροτικά συγκροτήματα των προχριστιανικών χρόνων, του μακεδονικού βασιλείου, βρίσκονται σε θέσεις στρατηγικού ενδιαφέροντος. Εγκαθιδρύονται σε κομβικά οδικά σημεία με δυνατότητα εύκολης προσέγγισης θαλάσσιων δρόμων για φορτοεκφόρτωση εμπορευμάτων και δεν απέχουν πολύ από γνωστά λιμάνια και εμπορευματικούς σταθμούς. Δεσπόζουν σε μεγάλες πεδινές εκτάσεις για καλλιέργεια γύρω τους, τις οποίες κατοπτεύουν, διατηρώντας τον απόλυτο έλεγχο. 2. Τα αγροτικά συγκροτήματα των ρωμαϊκών χρόνων απλά εντοπίζονται σε εύφορες πεδινές εκτάσεις. Όλα σχεδόν τα αγροκτήματα καλύπτουν συνήθως πολλά τετραγωνικά μέτρα, έχοντας έκταση που κυμαίνεται ανάμεσα στα 2 με 4 στρέμματα. 13. R. Ginouves, και Μ. Χατζόπουλος, ό.π. 14. Δεν υπάρχει σχετική αναφορά στις πηγές για την ονομασία των συγκροτημάτων αυτώ, τουλάχιστον για τους προ-ρωμαϊκούς χρόνους. Οι ονομασίες της παρούσας μελέτης ως «αγροτικά συγκροτήματα» ή «αγροικίες» είναι συμβατικές. Κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους και για το δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας παραδίδεται η ονομασία villa, ορολογία η οποία μεταφέρεται στα ελληνικά ως «έπαυλις». Υπάρχει, επίσης, η διάκριση σε villa urbana («αστική έπαυλις») και σε villa rustica («αγροτική έπαυλις»). Για επαύλεις υστερορωμαϊκών-παλαιοχριστιανικών χρόνων εντός πόλεως βλ. τη μελέτη στον παρόντα τόμο του Ν. Καρύδα, «Παλαιοχριστιανικές οικίες με τρικλίνιο στη Θεσσαλονίκη, μέρος ΙΙ: δέκα χρόνια μετά, 83 κ.ε. 3. Πολλά από αυτά διαθέτουν οχυρωματική αυτάρκεια για αυτοάμυνα, με ισχυρούς περιβόλους εφοδιασμένους ενίοτε και με πύργους. 4. Τα μεγαλύτερα από αυτά μεταφέρουν το αστικό μοντέλο της αρχαίας ελληνικής κατοικίας και στην ύπαιθρο χώρα, διατηρώντας την εσωστρεφή διαμόρφωση της οικίας με μία περίκλειστη από δωμάτια εσωτερική αυλή, η οποία περιβάλλεται από στοές. Τέσσερα ή πέντε από αυτά, χρονολογημένα στους ύστερους κλασικούς και κυρίως στους ελληνιστικούς χρόνους, διαθέτουν κεντρικά πυργόσπιτα, όλα έχουν ενδιαιτήματα διώροφα για τα μέλη της οικογένειας του ιδιοκτήτη. Στα αγροτικά συγκροτήματα των ρωμαϊκών χρόνων συνηθίζεται να υπάρχει μια εσωτερική περίστυλη ή όχι αυλή. 5. Ορισμένα από αυτά, κυρίως των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, διατηρούν έναν πιο καθαρό αγροτικό χαρακτήρα και παρεκλίνουν από την τυπική μορφή του τυπικού ελληνικού σπιτιού. 6. Τα υλικά και ο τρόπος δόμησης προσαρμόζονται στις τοπικές ιδιαιτερότητες, ανάλογα με τις δυνατότητες του περιβάλλοντος, αλλά κατά κανόνα παραμένουν όμοια με αυτά που χρησιμοποιούνται στις πόλεις. Η σύνθεση των ενοίκων τους μοιάζει επίσης αντίστοιχη με αυτή των πόλεων 15. Το κεντρικό πυργόσπιτο ή τα πιο περιποιημένα διώροφα δωμάτια προορίζονταν για την οικογένεια του γαιοκτήμονα στην υπηρεσία της οποίας απασχολείται σημαντικός αριθμός υπηρετών, θεραπαινίδων και δούλων. Ικανός αριθμός των τελευταίων, αλλά και ελεύθερων των κατώτερων κοινωνικών τάξεων, θα είχαν αποκλειστικά την ευθύνη της καλλιέργειας της γης. Ελάχιστα είναι γνωστά για το ανθρώπινο δυναμικό της Μακεδονίας μέχρι τη βασιλεία του Φιλίππου Εʹ. Παρά την ανάπτυξη των πόλεων, πολλοί Μακεδόνες εξακολούθησαν τη ζωή τους στην ύπαιθρο ως ελεύθεροι γεωργοί ή μισθωτές γαιών του βασιλέως ή των ευγενών. Ορισμένοι κατείχαν μεγάλες εκτάσεις γης και αντίστοιχα αγροτικά συγκροτήματα, άλλοι είχαν 15. Για την εξέλιξη της κατοικίας στον ελλαδικό χώρο κατά τους κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους, βλ. W. Hoepfner (ed.), Geschichte des Wohnens, 5000 v. Chr.-500 n. Chr. (1999), και τη βελτιωμένη ελληνική έκδοση W. Hoepfner (εκδ.), Ιστορία της κατοικίας, 5000 π.χ μ.χ. (μτφρ). Η. Τσιριγάκης, επιμ. Π. Αδάμ - Βελένη (2005) επίσης και L. Nevett, House and Society in the Ancient Greek World (1999) 53 κ.ε. 4 Π ΟΛΥΞΕΝΗ ΑΔΑΜ - ΒΕΛΕΝΗ

5 μικρότερες εκτάσεις, όπως καταγράφεται στις ωνές 16. Τα συγκροτήματα αυτά αποτελούν πολύ χαρακτηριστικά παραδείγματα μεγάλων αγροικιών με πλούσια αγροκτήματα γύρω τους, μονάδες εκμετάλλευσης γης και παραγωγής αγροτικών προϊόντων. Παράλληλα, ασκούσαν διαρκή εποπτεία και έλεγχο, τόσο των γηγενών κατοίκων όσο και των πιθανών επιδρομέων. Η διάσπαρτη, αλλά καθόλου τυχαία, παρουσία τους στη μακεδονική ύπαιθρο υποδεικνύει την υιοθέτηση ενός νέου συστήματος διοίκησης ήδη από την ύστερη κλασική εποχή και αποδεικνύει ότι τα μεγάλα αγροκτήματα με τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις γύρω τους, τα οινοποιητικά και ελαιουργικά συστήματα παραγωγής και εκμετάλλευσης του φυσικού πλούτου μιας περιοχής είναι ήδη γνωστή πρακτική στη Μακεδονία του Φιλίππου Βʹ. Όπως προκύπτει από τις χωροταξικές και λειτουργικές διαφοροποιήσεις στο χαρακτήρα των μεγάλων αγροκτημάτων της κλασικής και ελληνιστικής εποχής, ορισμένα απλώς ασχολούνται με την παραγωγή ειδών, ενώ άλλα ελέγχονται από το αστικό κέντρο της περιοχής, όπως δείχνουν τα σφραγίσματα με ονόματα αστυνόμων στο φρούριο των Βρασνών 17. Σε ορισμένες αγροικίες παρατηρείται εξειδίκευση στην παραγωγή συγκεκριμένων προϊόντων. Ανάλογα με τη θέση τους, το κλίμα και τις ιδιαιτερότητες του εδάφους, αλλού παράγεται μέλι, όπως δείχνει μια πήλινη κυψέλη από την Απολλωνία 18, αλλού κρασί, όπως στην αγροικία στα Τρία Πλατάνια στην Πιερία 19, κι αλλού παράγεται λάδι, όπως στην αγροικία των Βρασνών στην περιοχή της Μυγδονίας, στο ανατολικό τμήμα του νομού Θεσσαλονίκης. Ορισμένες διαθέτουν επαρκείς εγκαταστάσεις για συστηματική και επαγγελματική εκτροφή ζώων, όπως είναι αυτή της Ασπροβάλτας, στην οποία διαπιστώθηκαν μεγάλοι χώροι για φιλοξενία βοοειδών, χοίρων και αιγοπροβάτων. Σε όλες, πάντως, διαπιστώνεται επάρκεια παραγωγής στα δημητριακά και στα δευτερογενώς επεξεργασμένα προϊόντα, όπως είναι οι ψάθες, τα καλάθια και ασφαλώς τα υφάσματα για τον ενδυματολογικό εξοπλισμό της 16. M. B. Hatzopoulos, Macedonian Institutions under the Kings, I και II (1996) αρ και Β. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου (επιμ.), Επιγραφές Μακεδονίας, Κατάλογος της έκθεσης στην Κρυπτή Στοά της Αρχαίας Αγοράς (1997). 17. Π. Αδάμ - Βελένη, «Επιγραφικές μαρτυρίες από τα Βρασνά», Αρχαία Μακεδονία VI, 1996, Αδάμ - Βελένη, Πουλάκη, Τζαναβάρη, Αρχαίες αγροικίες, ό.π. 19. Αδάμ - Βελένη, Πουλάκη, Τζαναβάρη, Αρχαίες αγροικίες, ό.π. ίδιας της αγροικίας και των μελών που την κατοικούν, καθώς και τα μέταλλα για την κατασκευή οικιακού εξοπλισμού και εργαλείων ή τη βελτίωσή τους για τις αγροτικές εργασίες τους 20. Τα μεγάλα αυτά συγκροτήματα, εκτός του ότι είχαν επαρκείς χώρους αποθήκευσης προϊόντων, διέθεταν, επίσης, με τον οχυρωματικό τους χαρακτήρα και υψηλή ασφάλεια, τόσο για τους ενοίκους τους όσο και για τα πολύτιμα προϊόντα της γης που φυλάσσονταν σε αυτά. Παράλληλα, είναι φανερό, από τη διαμόρφωση των ενδιαιτημάτων τους και την οικοσκευή τους, ότι οι ιδιοκτήτες τους είχαν έναν αστικό τρόπο ζωής. Τα αφεντικά των αγροτικών συγκροτημάτων ζουν σε μεγάλα οικήματα, τα οποία κατέχουν κεντρική θέση στο συγκρότημα. Διατηρούσαν τις αστικές τους συνήθειες, τόσο οι άνδρες όσο και οι γυναίκες. Θυσίες, συμπόσια και γιορτές λάμβαναν χώρα σε αυτά, όπως προκύπτει από τα κινητά ευρήματα. Η οικοσκευή της κάθε αγροικίας περιλάμβανε, εκτός από τα πρόχειρα αβαφή, μεγάλα και μικρά, σκεύη για την αποθήκευση της σοδειάς και την προετοιμασία των γευμάτων της κύριας οικογένειας και των δούλων της και κεραμική καλύτερης ποιότητας, καθώς και όλα τα σχετικά εξαρτήματα μικρών και μεγάλων αργαλειών για την παραγωγή όλων των ειδών ρουχισμού για τους ενοίκους του σπιτιού και για τα στρωσίδια του σπιτιού. Ταυτόχρονα, οι πλεονεκτικές θέσεις των αγροτικών συγκροτημάτων κοντά σε άξονες κυκλοφορίας τους παρείχαν τη δυνατότητα φορτοεκφόρτωσης των προς εξαγωγή και πώληση προϊόντων τους, τόσο από την ξηρά όσο και από την θάλασσα, έτσι ώστε να γίνονται ευκολότερα οι εμπορικές συναλλαγές. Δυστυχώς η ανασκαφή των συγκροτημάτων αυτών δεν έδωσε στοιχεία για τη σχέση μεταξύ των αφεντικών και των καλλιεργητών της γης τους. Δεν γνωρίζουμε αν ήταν αποκλειστικά δούλοι ή αν ορισμένοι από αυτούς ήταν ελεύθεροι χαμηλών εισοδημάτων, στους οποίους παραχωρούνταν μέρος της ετήσιας σοδειάς για την επιβίωσή τους και οι οποίοι ζούσαν σε υποστατικά και σε πρόχειρες εγκαταστάσεις στην περιοχή της χωρικής ιδιοκτησίας του κάθε αγροκτήματος. Ανεξάρτητα, πάντως, από τη σχέση εργασίας, προκύπτει ένα μοντέλο διοίκησης του «φεουδαρχι- 20. Σε απόσταση γύρω στα 30 μέτρα από την αγροικία των κλασικών-ελληνιστικών χρόνων της Ασπροβάλτας ανασκάφτηκε χώρος εκκαμίνευσης μετάλλων, πιθανότατα για τις ανάγκες της ίδιας της αγροικίας. 5

6 Εικ. 2. Μακέτα αγροικίας περιοχής Ασπροβάλτας, 85 ο χλμ. εθνικής οδού Θεσσαλονίκης-Καβάλας, αρ. κατ. Α 5. κού» τύπου 21, ένα μοντέλο ελέγχου και εκμετάλλευσης της υπαίθρου, το οποίο κυριάρχησε στην κεντρική και δυτική Ευρώπη για πολλούς αιώνες κατά τον μεσαίωνα και την αναγέννηση. Το σύστημα αυτό, βέβαια, με την πάροδο των αιώνων που ακολούθησαν διαφοροποιείται. Δεν μπορούμε, ασφαλώς, να ισχυριστούμε ότι το φεουδαλικό σύστημα της Ευρώπης είναι η συνέχεια του συστήματος διαχείρισης γης που εφαρμόστηκε από τους Μακεδόνες βασιλείς, αφού η μεσαιωνική φεουδαρχία προσδιορίζεται από συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Κατά τον μεσαίωνα, εκτός του ότι αλλάζει τόπο εφαρμογής, αναπτύσσεται, εξελίσσεται και αποκτά κυρίαρχο ρόλο, καθορίζοντας την οικονομία, την πολιτική και την κοινωνία, για περισσότερο από μία χιλιετία σε όλη την Ευρώπη, τουλάχιστον μέχρι τη βιομηχανική επανάσταση. Ωστόσο, όμως, όπως δείχνουν τα καινούργια ανα- 21. M. Bloch, La société féodale ( ) και Ρ. Μπενβενίστε, Από τους βάρβαρους στους μοντέρνους, κοινωνική ιστορία και ιστοριογραφικά προβλήματα της μεσαιωνικής Δύσης (2007). σκαφικά δεδομένα, για πρώτη φορά φαίνεται να εφαρμόζεται ένα συνολικότερης σύλληψης σύστημα ελέγχου και διαχείρισης της γης από τον βασιλιά της Μακεδονίας μέσω πλούσιων γαιοκτημόνων, εκλεκτών εταίρων του. Το πρωτογενές αυτό σύστημα «φεουδαρχικής» σύλληψης, επινοημένο για πρώτη φορά από τον διορατικό Φίλιππο Βʹ22, ενισχυμένο από τον οξύνου Μέγα Αλέξανδρο 23 αμέσως μετά, συνεχίζεται και επαυξάνεται και κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Οι Ρωμαίοι, εξάλλου, ήταν αυτοί οι οποίοι καθιέρωσαν πλέον τα μεγάλα latifundia, τα τεράστια αγροκτήματα με τις επαύλεις (villae), πολλές από τις οποίες εί- 22. Για τον Φίλιππο Βʹ βλ. Worthington, Philip II, ό.π. (σημ. 12) όπου και βιβλιογραφικά σχόλια στο τέλος ( ). Στο βιβλίο αυτό, ωστόσο, το οποίο είναι το πιο πρόσφατο για τον Μακεδόνα βασιλιά δεν αναφέρεται τίποτε για τη διαχείριση γης, ούτε ο συγγραφέας του λαμβάνει υπόψη τα νεότερα ανασκαφικά δεδομένα. 23. Για τον Αλέξανδρο Γʹ. βλ. I. Worthington, Alexander the Great: Man and God (2003), όπου και προηγούμενη βιβλιογραφία. 6 Π ΟΛΥΞΕΝΗ ΑΔΑΜ - ΒΕΛΕΝΗ

7 Εικ. 3. Μακέτα αγροικίας περιοχής Ασπροβάλτας αρ. κατ. Β 14. χαν διττό χαρακτήρα και διέθεταν ένα τμήμα αγροτικό και ένα τμήμα αστικό (pars rustica και pars urbana), οργάνωσαν συστηματικότερα τη διανομή γης στους πλούσιους γαιοκτήμονες και τη φορολογία τους, τόσο στην ιταλική χερσόνησο όσο και σε όλη την επικράτεια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας 24. Παρά το γεγονός ότι κατά την περίοδο της ρωμαιοκρατίας η αστική ζωή στη Μακεδονία φθάνει στο απόγειό της, η τελευταία παραμένει κατά βάση αγροτική χώρα. Η βασική διαίρεση σε ελεύθερους και δούλους κατά τη ρωμαιοκρατία σχετίζεται άμεσα και στη ρωμαϊκή επαρχία της Μακεδονίας με την πολιτικοκοινωνική διάκριση σε Ρωμαίους και μη Ρωμαίους. Οι Ρωμαίοι ανήκαν στην τάξη των πλουσίων, των δουλοκτητών, κατείχαν προνομιακή θέση εκπροσωπώντας την κυρίαρχη δύναμη 25. Οι οικογέ- 24. A. G. McKay, Houses, villas and palaces in the Roman World (1975). 25. P. Garsney, R. Saller, Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, Οικονομία, κοινωνία και πολιτισμός (μτφρ. Β. Ι. Αναστασιάδη, επιμ. Γ. Σουρής) (2001). νειες που εγκαταστάθηκαν στην περίοδο της ελεύθερης πολιτείας ήταν επιχειρηματίες, άποικοι ή «εγκεκτημένοι», δηλαδή κάτοχοι εγγείου ιδιοκτησίας 26. Ο ρόλος των δούλων αναβαθμίζεται, ο αριθμός τους αυξάνεται δραματικά και το κοινωνικό τους status αρκετές φορές διαφοροποιείται με απελευθερωτικές πράξεις αφιερωμένες σε θεότητες, όπως έδειξε η πληθώρα των επιγραφών στο ιερό της Μητέρας Αυτόχθονος στη Λευκόπετρα Ημαθίας 27. Τα αγροτικά σύνολα των ρωμαϊκών χρόνων στη Μακεδονία αποτελούν αντιπροσωπευτικό δείγμα για τη διαχείριση της γης κατά τους πρώιμους, μέσους 26. Γ. Βελένης, Τεκμήρια Βʹ, 1996, 8-15 και Α. Ριζάκης, «Η κοινότητα των συμπραγματευόμενων Ρωμαίων της Θεσσαλονίκης και η ρωμαϊκή οικονομική διείσδυση στη Μακεδονία», Αρχαία Μακεδονία IV, Δʹ Διεθνές Συμπόσιο για την Αρχαία Μακεδονία, 1986, Ph. Petsas, M. B. Hatzopoulos, L. Gounaropoulou, P. Paschalidis, Inscriptions du sanctuaire de la Mère des Dieux Autochtone de Leucopetra (Macedonia) (2000)

8 και ύστερους αυτοκρατορικούς χρόνους έως και τους πρωτοβυζαντινούς, δηλαδή από τον 1 ο αι. π.χ. έως και τον 6 ο αι. μ.χ. Οι θέσεις των αγροικιών σε ορισμένες περιοχές, όπως π.χ. σε αυτή της αρχαίας Λητής, βρέθηκαν πολύ κοντά στα όρια της πόλης και σε κοντινή απόσταση, γύρω στα 350 μέτρα, μεταξύ τους. Η κτηριολογική και χωροταξική τους οργάνωση δείχνει ότι πρόκειται για μόνιμες εγκαταστάσεις, οι οποίες συνδυάζουν την άνετη διαβίωση των ιδιοκτητών τους με την εκμετάλλευση του αγροκτήματος. Αρκετά από τα αγροκτήματα που ανασκάφτηκαν στη Μακεδονία τα τελευταία είκοσι χρόνια εντάσσονται στους ρωμαϊκούς χρόνους. Όπως συμβαίνει σε όλες τις επαρχίες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, αυτές οι μεγάλες αγροικίες ήταν επαρκώς εφοδιασμένες με τους κατάλληλους χώρους για την αντιμετώπιση των αναγκών της αγροτικής καλλιέργειας, επεξεργασίας και αποθήκευσης των παραγόμενων καρπών, και των προϊόντων τους, που αναπτύσσονταν στις πεδινές εκτάσεις. Σε αρκετές περιπτώσεις, τα συγκροτήματα αυτά διέθεταν και επιμελημένους χώρους διαμονής, διακοσμημένους με ψηφιδωτά δάπεδα και επιτοίχια κονιάματα, λόγος για τον οποίο κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους χαρακτηρίστηκαν και ως επαύλεις. Φαίνεται, πάντως, στη Μακεδονία των αυτοκρατορικών χρόνων δεν ισχύει η πάγια πρακτική της ιταλικής χερσονήσου, της διατήρησης μίας κατοικίας στην πόλη και μίας στην εξοχή. Ούτε παρατηρείται το φαινόμενο των εξαιρετικά πολυτελών αγροτικών επαύλεων, με τη δαιδαλώδη διαρρύθμιση, τις εσωτερικές αυλές, το impluvium, τους κήπους, τις δενδροστοιχίες και το πλήθος των αγαλμάτων, μια εικόνα συνηθισμένη σε αντίστοιχα ενδιαιτήματα της ιταλικής χερσονήσου. Οι αγροτικές επαύλεις των ρωμαϊκών χρόνων στη Μακεδονία δανείζονται ορισμένα μορφολογικά χαρακτηριστικά από τις ιταλικές, κυρίως σε ό,τι αφορά στο δημόσιο τμήμα τους, με τη χρησιμοποίηση του τρικλινίου. Ωστόσο, παραμένουν πιστές στο πνεύμα που διέπει την αρχαιοελληνική κατοικία των κλασικών-ελληνιστικών χρόνων, με τη χαρακτηριστική εσωστρεφή ζωή των ενοίκων, ακόμη και όταν πρόκειται για πιο απλά οικήματα χωρίς εσωτερικούς υπαίθριους χώρους ή περίστυλες αυλές. Στις αγροτικές επαύλεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας συγκεντρωνόταν ετησίως μια μεγάλης κλίμακας αγροτική παραγωγή, η οποία τροφοδοτούσε και υποστήριζε τον αστικό πληθυσμό. Εξάλλου, η κάθε μία από αυτές αποτελούσε ταυτόχρονα και υπολογίσιμη μονάδα απασχόλησης σημαντικού μέρους του πληθυσμού, εφόσον για τη διεκπεραίωση των αγροτικών εργασιών χρησιμοποιούνταν μια μεγάλη δύναμη ανθρώπινου δυναμικού απαρτιζόμενο από απελεύθερους, δούλους ή ελεύθερους εργάτες. Οι συνθήκες εργασίας για τους περισσότερους από αυτούς δεν ήταν ασφαλώς οι καλύτερες. Τους εξασφάλιζαν, όμως, τουλάχιστον την καθημερινή τους τροφή και ένα μόνιμο χώρο διαμονής για τους ίδιους και τις οικογένειές τους. Αρκετές φορές αμείβονταν και με μικροποσά, μικρό ποσοστό της σοδειάς ή, όταν κέρδιζαν την εμπιστοσύνη των αφεντικών τους, γινόταν επιστάτες των αγροτικών εργασιών και οικονομικοί διαχειριστές του αγροκτήματος. Η ευσυνειδησία, η υψηλή αίσθηση του καθήκοντος στις υπηρεσίες τους και η μέχρι το θάνατό τους αφοσίωση στα αφεντικά τους αμείβονταν με την απελευθέρωσή τους ή με απλές μεταθανάτιες τιμές. Χαρακτηριστικό είναι το άγαλμα ενός τέτοιου έμπιστου απελεύθερου επιστάτη, ενός vilicus, από την περιοχή του Λαγκαδά Θεσσαλονίκης 28. Ο κύριός του επαινεί μετά θάνατον τις αρετές του και, εις ένδειξη ευγνωμοσύνης για τις υπηρεσίες του, τού ανεγείρει ακριβό ταφικό μνημείο, όπως φαίνεται από τη σχετικά καλή τηρουμένων των αναλογιών ποιότητα του γλυπτού. Η διαχρονική διαδρομή στα αγροτικά συγκροτήματα της Μακεδονίας δείχνει μια συνεχιζόμενη, όμοια σε γενικές γραμμές, αντιμετώπιση στη διαχείριση της γης στη Μακεδονία από τους κλασικούς μέχρι τους ρωμαϊκούς χρόνους. Οι επιδράσεις των Ρωμαίων ως προς τα είδη των καλλιεργειών και τη χωροταξική διαμόρφωση των αγροικιών ήταν μικρές, μια και σε ό,τι αφορά στη διαχείριση της γης εξακολουθεί και κατά τη ρωμαϊκή εποχή να καθορίζεται από τα είδη που ευδοκιμούν σε κάθε τόπο, ανάλογα με τις εδαφολογικές και κλιματολογικές συνθήκες. Εξαίρεση αποτελεί ασφαλώς η ύπαρξη του ιχθυοτροφείου στην αγροικία της περιοχής της Βέροιας, όπου υιοθετείται μια καθαρά ρωμαϊκή πρακτική 29. Τα καινούργια ανασκαφικά δεδομένα των αγροικιών της Μακεδονίας, τα οποία διαρκώς επαυξάνονται και εμπλουτίζονται, ανοίγουν νέες προοπτικές για την κατανόηση και ερμηνεία της διαχείρισης της γης στο μακεδονικό χώρο. Η συζήτηση για το ζήτημα αυτό, σύμφωνα με τα καινούργια στοιχεία, θα πρέπει να τεθεί σε νέες βάσεις και έχει μόλις αρχίσει. 28. Αδάμ-Βελένη, Πουλάκη, Τζαναβάρη, Αρχαίες αγροικίες, ό.π., 432 α. 29. Α. Κουκουβού, ΑΕΜΘ 13, 1999, Π ΟΛΥΞΕΝΗ ΑΔΑΜ - ΒΕΛΕΝΗ

9 Κατάλογος αγροικιών στη Μακεδονία 30 Α. Αγροικίες κλασικών-ελληνιστικών χρόνων 1. Νομός Πιερίας, θέση «Τρία Πλατάνια» Αγροτική κατοικία, ορθογώνιας κάτοψης διαστάσεων 55 42,50 μ., με μεγάλη εσωτερική αυλή και εξωτερικό περίβολο. Όλο το κτήριο περιβαλλόταν από πυκνή λιθόστρωση 31. Στο μέσον της αυλής υψωνόταν ο πύργος του αγροτόσπιτου. Μέσα στην αυλή βρέθηκε πηγάδι που, από κάποια εποχή και έπειτα, χρησιμοποιήθηκε σαν αποθέτης σκουπιδιών. Στη βορειοανατολική γωνία υπήρχε μεγάλος πιθεώνας με δέκα μεγάλα πιθάρια στη θέση τους και άλλοι δεκαέξι λάκκοι πιθαριών 32. Τα νομίσματα χρονολογούν την αρχική φάση στα τέλη του 4 ου αι. π.χ., οπότε καταστρέφεται από φωτιά. Σύντομα το οικοδόμημα ανακαινίζεται για να επαναλειτουργήσει και ενισχύεται με αντηρίδες στη βόρεια πλευρά. Η ζωή της φάσης αυτής χρονολογείται με ασφάλεια μέχρι τις αρχές του 2 ου αι. π.χ. Η εγκατάλειψή του πιθανόν συνδυάζεται με την επιδρομή των Αιτωλών λίγο πριν την εμφάνιση των Ρωμαίων, οι οποίοι εισέβαλαν στην περιοχή από αυτό το σημείο. 2. Νομός Πιερίας, περιοχή αρχαίων Λειβήθρων, πρόποδες του Ολύμπου (Εικ. 1) Μεγάλο τετράγωνο συγκρότημα με έκταση περίπου ένα στρέμμα, με υπόστεγους πιθεώνες στα βόρεια και νότιά του 33. Το κύριο συγκρότημα, με τη μεγάλη εσωτερική αυλή, συνεχιζόταν με ένα δεύτερο προς τα 30. Στον κατάλογο επιδιώχθηκε χρονολογική σειρά, όπου αυτή ήταν δυνατή, σε συνδυασμό με γεωγραφικές ενότητες, προκειμένου να φανεί η σχέση μεταξύ των αγροικιών. Στον κατάλογο αυτό δεν περιλήφθηκαν συγκροτήματα με πιθανό αγροτικό χαρακτήρα, τα οποία ανασκάφτηκαν πολύ αποσπασματικά και υπάρχει για αυτά ασαφής προσδιορισμός της χρήσης των χώρων τους, όπως π.χ. οι εγκαταστάσεις στα Ασώματα της Βέροιας όπου έχουν βρεθεί αγροτικά οικήματα σε συνδυασμό με εργαστηριακές χρήσεις, βλ. Α. Κουκουβού, ΑΕΜΘ 14, 2000, Δεν έχουν περιληφτεί, επίσης, η αγροικία στο Μπαλτανέτο της Νάουσας (βλ. Φ. Πέτσας, ΑΔ 18, 1963, , ΑΔ 19, 1964, ) και η αγροικία που ανασκάφτηκε στην Τούμπα Θεσσαλονίκης (βλ. Κ. Σουέρεφ, Κ. Χαβέλα, ΑΕΜΘ 12, 1998, ). 31. Ε. Πουλάκη και συνεργάτες, ΑΕΜΘ 15, 2001, Επίσης βλ. Αρχαίες αγροικίες σε σύγχρονους δρόμους, ό.π., http: // 32. Ε. Μαργαρίτη, «Αρχαιοβοτανικά δεδομένα» στον κατάλογο της έκθεσης «Αρχαίες αγροικίες σε σύγχρονους δρόμους», ό.π., Ε. Πουλάκη και συνεργάτες, ό.π., 331 κ.ε. Επίσης βλ. Αδάμ-Βελένη, Πουλάκη, Τζαναβάρη, Αρχαίες αγροικίες, και // ανατολικά. Ανάμεσα στην δυτική πτέρυγα δωματίων δέσποζε κεντρικό πυργόσπιτο με όροφο. Κύριοι χώροι εργασίας του σπιτιού ήταν η βόρεια και η ανατολική πλευρά, ενώ στα νότια και δυτικά δωμάτια διέμενε το βοηθητικό προσωπικό. Ο μεγάλος πιθεώνας στα δυτικά του κύριου συγκροτήματος ήταν τετράγωνος με ιδιότυπη κάτοψη και λειτουργία. Πυρήνας του κτηρίου ήταν μια πολύ επιμελημένη ορθογώνια λιθόστρωτη αυλή, περίπου 60 τ.μ. Ο παράπλευρος υπόσκαφος χώρος, συνολικού εμβαδού 14 τ.μ., πάνω στο πηλόχριστο δάπεδο του οποίου βρέθηκαν δύο οξυπύθμενοι πίθοι για αποθήκευση και ωρίμανση οίνου, ερμηνεύτηκε ως βιοτεχνική εγκατάσταση παραγωγής και αποθήκευσης οίνου. Η ανεύρεση σαράντα περίπου πιθαριών τεραστίων διαστάσεων, χωρητικότητας 2-3 τόνων, με διάφορα μονογράμματα στα χείλη τους για δήλωση στοιχείων χωρητικότητας και είδους του περιεχομένου, φανερώνει βιοτεχνική παραγωγή και πιθανόν σχετίζεται με την εμπορεία του οίνου στην υστεροκλασική και πρώιμη ελληνιστική περίοδο. Η αρχαιότερη φάση της εγκατάστασης αυτής ανάγεται στην εποχή του Φιλίππου Βʹ. Καταστρέφεται και εγκαταλείπεται στις αρχές του 3 ου αι. π.χ. Επανακατοικείται μέσα στον 2 ο αιώνα, μια χρήση που διαρκεί μέχρι το τέλος του αιώνα. Η οριστική εγκατάλειψη του συγκροτήματος, ίσως, οφείλεται στην παρουσία των Ρωμαίων στην περιοχή. 3. Νομός Θεσσαλονίκης, Βρασνά, θέση «Τρυπημένη πέτρα» Το συγκρότημα-φρούριο, με συνολική έκταση 4 στρεμμάτων, είναι περιμετρικά τειχισμένο με ισχυρό περίβολο, ελέγχει όλη την περιοχή μέχρι τη θάλασσα και το στενό οδικό πέρασμα, από τη Μακεδονία στη Θράκη 34. Ο εξωτερικός περίβολος διαμορφώνεται με τρεις ορθογώνιους πύργους στα βόρεια, βορειοανατολικά και ανατολικά. Από τη νότια πλευρά υπήρχε βαθιά τάφρος με νερό 35. Η είσοδος βρισκόταν στη δυτική πλευρά, η οποία είχε μικρότερες κλίσεις και ήταν προσιτή στα τροχο- 34. Π. Αδάμ - Βελένη, «Τοπογραφικά Μυγδονίας-Βισαλτίας», Αφιέρωμα στον N.G. L. Hammond, Μακεδονικά Παράρτημα αριθ. 7 (1997) Π. Αδάμ - Βελένη, ΑΕΜΘ 6, 1992,

10 φόρα. Το συγκρότημα αναπτύσσεται γύρω από μια μεγάλη εσωτερική αυλή γύρω από την οποία ανοίγονταν διάφοροι χώροι. Στη νότια πλευρά διατάσσονται τρεις επιμήκεις διώροφοι χώροι. Κατά μήκος της βόρειας πλευράς αναπτύσσονται αποθηκευτικοί χώροι, για φύλαξη των στερεών και υγρών προϊόντων της ετήσιας σοδειάς 36. Στην ανατολική γωνία του φρουρίου ανασκάφτηκε ελαιοτριβείο 37. Η ίδρυση του φρουρίου αυτού με χαρακτήρα εμπορικού σταθμού τοποθετείται, με βάση τα νομίσματα, στα χρόνια του Φιλίππου Βʹ με ένα μικρότερο πυρήνα, η ακμή του διαρκεί όλο τον 3 ο αιώνα, ενώ η καταστροφή του συνδέεται με τη δυναμική παρουσία των Ρωμαίων στη Μακεδονία το 168 π.χ. Το φρουριακό-εμπορικό συγκρότημα των Βρασνών, όπως αποδεικνύεται από σφραγίσματα με ονόματα αστυνόμων πάνω σε κεραμίδια της στέγης του 38, είχε δημόσιο χαρακτήρα και βρισκόταν κάτω από τον έλεγχο μιας πόλης, η θέση της οποίας εντοπίζεται δύο χιλιόμετρα βορειότερα. Με επάρκεια αγαθών για τις ώρες κινδύνου, φαίνεται πως δεν αποτελούσε μόνον ένα προπύργιο άμυνας σε περίπτωση πολέμου, αλλά σε περιόδους ειρήνης λειτουργούσε ως σταθμός παραγωγικής εκμετάλλευσης και εμπορείας προϊόντων της περιοχής. 4. Νομός Θεσσαλονίκης, Βρασνά, συνδετήριος Περίπου 500 μέτρα ανατολικά του φρουρίου των Βρασνών ανασκάφτηκαν τμήματα μιας ακόμη αγροικίας που ανάγεται από τα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου μέχρι τη βασιλεία του Αντιγόνου Γονατά, στο τρίτο τέταρτο του 3 ου αι. π.χ. Το πιο ενδιαφέρον εύρημα στο αποσπασματικά σωζόμενο αυτό αγροτικό συγκρότημα ήταν ο υπόγειος κτιστός κυκλικός χώρος, στεγασμένος με εκφορικό τρόπο, που απέληγε σε στόμιο στην επιφάνεια του εδάφους 39. Η πιθανότερη ερμηνεία για την κατασκευή αυτή είναι ότι πρόκειται για ένα χώρο φύλαξης ή διατήρησης παγωμένου χιο- 36. M. C. Amouretti, Le pain et l huile dans la Grèce antique, De l araire au moulin, (1986). 37. Π. Αδάμ - Βελένη, Μ. Μαγκαφά, «Αρχαίο ελαιοτριβείο στα Βρασνά νομού Θεσσαλονίκης» Ελιά και Λάδι, Δʹ Τριήμερο Εργασίας, Καλαμάτα 7-9 Μαΐου 1993, Πολιτιστικό-Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ-ΕΛΑΪΣ Α.Ε. (1996). Ένα ακόμη ελαιοτριβείο ελληνιστικών χρόνων έχει ανασκαφτεί τα τελευταία χρόνια στη, γειτονική των Βρασνών, περιοχή της αρχαίας Αργίλου, βλ. σχετικά Ζ. Μπόνιας, J. Perrault, ΑΕΜΘ 11, 1997, Π. Αδάμ - Βελένη, ό.π. (σημ. 17), Βλ. πρώτη παρουσίαση στο Αρχαίες αγροικίες σε σύγχρονους δρόμους, ό.π., νιού για ψύξη τροφίμων, στη σταθερή χαμηλή θερμοκρασία που προσφέρει ένας περίκλειστος υπόσκαφος χώρος, ένα ψυγείο της εποχής. 5. Νομός Θεσσαλονίκης, περιοχή Ασπροβάλτας, 85 ο χλμ. Θεσσαλονίκης-Καβάλας (Εικ. 2) Πρόκειται για συγκρότημα με συνολική έκταση πάνω από 3,5 στρέμματα στις χαμηλές υπώρειες του Κερδυλίου όρους με εξαιρετική θέα στον Στρυμονικό κόλπο και με απόλυτη εποπτεία στη στενή πεδινή λωρίδα γης ανάμεσα στη θάλασσα και το βουνό 40. Στο συγκρότημα διαπιστώθηκαν τρεις οικοδομικές φάσεις με μικρή χρονική απόσταση μεταξύ τους. Από την τελική του φάση διασώθηκε κεντρικό κτήριο-πύργος, το οποίο θα είχε και όροφο. Το κεντρικό αυτό πυργόσπιτο περιβαλλόταν από πλακοστρωμένους υπαίθριους διαδρόμους. Σε αυτούς ανοίγονται τρεις σειρές δωματίων και στις τρεις πλευρές. Σε αυτή τη μεγάλη έκταση θα πρέπει να προστεθούν και άλλα 456 τ.μ. αυλής στα βόρεια και άλλα 440 τ.μ. στα νότια. Στις αυλές φιλοξενούνταν οι κτηνοτροφικές δραστηριότητες του συγκροτήματος, εκτροφή βοοειδών, χοίρων, πτηνών. Στην τρίτη φάση του συγκροτήματος προστέθηκαν και άλλοι χώροι κυρίως στο νότιο τμήμα του συγκροτήματος, για βοηθητικές χρήσεις: ένα αλώνι ελεύθερα διαταγμένο στα νότια από το οικοδόμημα και μια στάνη στα δυτικά. Σε επαφή με το κυρίως τετράγωνο κτήριο προστέθηκαν επίσης πέντε μεγάλα δωμάτια: ένα οπτάνιο, με εστία στο κέντρο του, δύο χώροι με εργαστηριακή χρήση για επεξεργασία μετάλλινων αντικειμένων. Το χρονολογικό πλαίσιο του συγκροτήματος προσδιορίζεται από τα χρόνια του Φιλίππου Βʹ μέχρι το π.χ. περίπου. 6. Νομός Σερρών, περιοχή Νέων Κερδυλλίων Παρά το γεγονός ότι η αγροικία διερευνήθηκε αποσπασματικά, ήταν πιθανώς διαμορφωμένη με πυργόσπιτο γύρω από το οποίο διατασσόταν περιμετρικός διάδρομος, στον οποίο ανοίγονταν διάφοροι χώροι 41. Αποκαλύφτηκαν δύο δωμάτια με δευτερεύουσα, αποθηκευτική χρήση. Ένας τρίτος, μεγάλος σε έκταση, χώρος ανήκει ίσως στο κεντρικό οίκημα, το οποίο είχε και όροφο, όπως προκύπτει από το πάχος των τοιχών του. Σε απόσταση από τα παραπάνω οικοδομικά 40. Π. Αδάμ - Βελένη, ΑΕΜΘ 15, 2001, Επίσης βλ. Αρχαίες αγροικίες σε σύγχρονους δρόμους, ό.π., Για τα ανασκαφικά στοιχεία, βλ. Π. Μάλαμα, Μ. Χριστοπούλου, Κ. Νταράκης, ΑΕΜΘ 14, 2000, και ειδικότερα και εικ Π ΟΛΥΞΕΝΗ ΑΔΑΜ - ΒΕΛΕΝΗ

11 κατάλοιπα, αλλά στο ίδιο συγκρότημα, ανασκάφτηκε, επίσης, ένας ακόμη αποθηκευτικός χώρος με επτά πιθάρια, πρόχειρα στεγασμένος, ο οποίος χαρακτηρίστηκε ως πιθεώνας. Ο σύνθετος χαρακτήρας της αγροικίας, ως παραγωγικό, αποθηκευτικό και εμπορικό κέντρο ταυτόχρονα, υποδηλώνεται από την ανεύρεση νομισμάτων διαφόρων προελεύσεων και οξυπύθμενων αμφορέων από τη Θάσο. Στην περιοχή του Στρυμόνα γινόταν συστηματική καλλιέργεια ελαιώνων και αμπελώνων, όπως αποδεικνύεται και από επιγραφή των ελληνιστικών χρόνων που αποτελεί συμβόλαιο αγοραπωλησίας πιθεώνα και αγρού. Η διάρκεια ζωής της αγροικίας οριοθετείται ανάμεσα στις αρχές του 4 ου με αρχές του 3 ου αι. π.χ. 7. Νομός Πέλλας, εθνική οδός Θεσσαλονίκης- Φλώρινας, νότια παράκαμψη της Έδεσσας Η πρώτη από τις τρεις αγροικίες της θέσης 42 (αγροικία 1) ερευνήθηκε σε έκταση 400 τ.μ. Αποκαλύφτηκαν αποθηκευτικοί χώροι, χώρος με εστία για παρασκευή φαγητού και ενδείξεις για υφαντικές εργασίες σε γυναικωνίτη, ενώ από τα υπόλοιπα σκεύη διαφαίνεται ο αστικός τρόπος ζωής των ενοίκων της μέσα σε αγροτικό περιβάλλον. Η διάρκεια ζωής πιθανόν ανάγεται από τον 3 ο αι. π.χ. και φθάνει μέχρι τη ρωμαϊκή κατάκτηση. 8. Νομός Πέλλας, εθνική οδός Θεσσαλονίκης- Φλώρινας, νότια παράκαμψη της Έδεσσας Η δεύτερη αγροικία στην περιοχή 43 (αγροικία 2) προσδιορίζεται χρονολογικά από το τέλος του 4 ου αι. μέχρι τους ύστερους ελληνιστικούς χρόνους. Αποκαλύφτηκαν δύο σειρές επικοινωνούντων μεταξύ τους δωματίων, που σχηματίζουν ένα δρομικό κτήριο, το οποίο πιθανόν επεκτάθηκε στους πρώιμους ρωμαϊκούς χρόνους. Β. Αγροικίες ρωμαϊκών χρόνων 1. Νομός Θεσσαλονίκης, περιοχή Ασπροβάλτας Διασώθηκε πολύ αποσπασματικά, περί τα 400 μ. ανατολικά της αγροικίας στη συνδετήριο (βλ. παραπάνω αρ. 4). Απέμεινε μόνο το σύστημα τροφοδοσίας της 42. Α. Χρυσοστόμου, Εθνική οδός Θεσσαλονίκης-Φλώρινας. Σωστικές ανασκαφές κατά το στο τμήμα Νέας Χαλκηδόνας- Έδεσσας (2008) Ό.π. αγροικίας με νερό. Ένα εκτεταμένο δίκτυο με πήλινους σωλήνες εξασφάλιζε στην αγροικία καθαρό νερό από τις υπώρειες του γειτονικού βουνού. Από την κάτοψή της αποκαλύφθηκε μόνο ένας περίβολος και διάσπαρτα κινητά ευρήματα και νομίσματα της εποχής χρήσης της αγροικίας, η οποία φαίνεται ότι εγκαταλείφθηκε γρήγορα 44. Χρονολογείται μέσα στον 1 ο αι, π.χ. με 1 ο αι, μ.χ. 2. Νομός Πέλλας, εθνική οδός Θεσσαλονίκης- Φλώρινας, νότια παράκαμψη της Έδεσσας Αγροτική εγκατάσταση (αγροικία 3) αποτελούμενη από δύο δρομικά κτήρια 45. Από τους χώρους της ταυτίστηκε ένας ως οπτάνιο με εστία για παρασκευή φαγητού. Χρονολογείται στα πρώιμα ρωμαϊκά χρόνια. 3. Νομός Ημαθίας, περιοχή της Βέροιας Οι χώροι του συγκροτήματος, μολονότι εξαιρετικά αποσπασματικά ερευνημένοι, φαίνεται να αναπτύσσονται γύρω από έναν εσωτερικό ανοικτό αύλειο χώρο 46. Το μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τρεις δεξαμενές λαξευμένες στο φυσικό μαλακό βράχο. Η κατασκευή των δύο, με καλής ποιότητας υδατοστεγές επίχρισμα, υπαινίσσεται χρήση που σχετίζεται με αποθήκευση μούστου και ωρίμανση οίνου. Άλλωστε, στο διπλανό χώρο αποκαλύφτηκαν και επτά πιθάρια στη θέση τους, στα οποία πιθανώς θα φυλασσόταν ο οίνος. Η τρίτη δεξαμενή διέθετε επιχρίσματα με ισχυρό υδραυλικό κονίαμα, μολύβδινους σωλήνες παροχής και αποχέτευσης νερών για διαρκή ανανέωση του υδάτινου περιεχομένου της, και εντοιχισμένα στα τοιχώματά της πήλινα αγγεία κομμένα στη μέση, έτσι ώστε να δημιουργούνται μικρές κόγχες. Από την ιδιαιτερότητα αυτή, ο χώρος ταυτίστηκε ως ιχθυοδεξαμενή, αντίστοιχη με αυτές που έχουν βρεθεί και σε άλλες πόλεις του ρωμαϊκού κόσμου. Η ύπαρξη αυτού του ιχθυοτροφείου, κατασκευασμένου σύμφωνα με τις επιταγές των ειδικών της εποχής και προορισμένου για την αναπαραγωγή και τη συντήρηση φρέσκων ψαριών, αγαπητό και σύνηθες έδεσμα για τους Ρωμαίους, απηχεί τις εκλεκτές συνήθειες των ενοίκων της αγροικίας. Τα τμήματα ψηφιδωτών δαπέδων που βρέθηκαν κατά 44. Η ανασκαφική έρευνα διεξήχθη από την υπογράφουσα. Στην έκθεση των αγροικιών λόγω ελλιπών ανασκαφικών στοιχείων και των περιορισμένων ευρημάτων δεν περιελήφθη. 45. Α. Χρυσοστόμου, Εθνική οδός Θεσσαλονίκης-Φλώρινας. Σωστικές ανασκαφές κατά το στο τμήμα Νέας Χαλκηδόνας- Έδεσσας (2008) Α. Κουκουβού, ΑΕΜΘ 13, 1999,

12 την ανασκαφή υποδεικνύουν ότι πρόκειται για μια πολυτελή αγροτική έπαυλη και όχι απλώς για ένα κατάλυμα των εργαζόμενων στο αγρόκτημα. Διαπιστώθηκε διάρκεια χρήσης από τον 1 ο αι. μ.χ. έως και τον 4 ο μεταχριστιανικό αιώνα. 4. Νομός Φλώρινας, περιοχή της Βεγόρας Πρόκειται για ένα αγροτικό συγκρότημα ανασκαμμένο αποσπασματικά 47. Αποκαλύφτηκαν τρεις αποθηκευτικοί χώροι στη σειρά, πιθανώς γύρω από μια κεντρική αυλή. Η αγροικία βρίσκεται σε πεδινή έκταση, ενώ σε λόφο κοντά στο σημερινό χωριό έχει εντοπιστεί οχυρωμένη πόλη των ελληνιστικών χρόνων Νομός Πιερίας, περιοχή του Ολύμπου, θέση Πηγή Αθηνάς Από τους τοίχους της αγροικίας στην πεδινή περιοχή που απλώνεται ανάμεσα στις υπώρειες του Ολύμπου και της θάλασσας διασώθηκαν μόνο τα θεμέλια 49. Κατά πάσα πιθανότητα και αυτή η αγροικία διαμορφωνόταν με χώρους γύρω από μια εσωτερική αυλή. Τα κινητά ευρήματα έδειξαν έντονη αγροτική δραστηριότητα, σχετιζόμενη με σιτηρά και σταφύλια, και εκμετάλλευση της γης σε μεγάλη έκταση μέχρι τον παρακείμενο λόφο. Ένα κυκλικό αλώνι, σε μικρή απόσταση από τη ρωμαϊκή αγροικία, με χρονολογικές ενδείξεις των κλασικών χρόνων υποδεικνύει, ίσως, την ύπαρξη και προγενέστερης αντίστοιχης αγροτικής χρήσης του χώρου. 6. Νομός Θεσσαλονίκης, περιοχή Λαγκαδά (αρχαία Λητή) Παρά την αποσπασματική της διατήρηση, η λεγόμενη «Αγροικία Β» κατέστη σαφές ότι διαμορφωνόταν με εσωτερική αυλή που πλαισιώνεται από δωμάτια διαφόρων χρήσεων 50. Δύο επιμήκεις χώροι ταυτίστηκαν ως χώροι διαμονής της οικογένειας και υποδοχής των ξένων μια και είχαν χρωματιστά κόκκινα κονιάματα με φυτικά κοσμήματα. Διαπιστώθηκαν, επίσης, πιθεώνες και χώροι επεξεργασίας σιτηρών και φύλαξης ζώων. Χρονολογείται στον 1 ο αι. π.χ. και σχετίζεται με τις πρώτες εγκαταστάσεις των Ρωμαίων στην περιοχή. 47. Μ. Σιγανίδου, ΑΔ , Χρον. Β Π. Αδάμ - Βελένη, «Χάλκινη ασπίδα από τη Βεγόρα Φλώρινας» Αρχαία Μακεδονία V, Αδάμ-Βελένη, Πουλάκη, Τζαναβάρη, Αρχαίες Αγροικίες, Αδάμ-Βελένη, Πουλάκη, Τζαναβάρη, Αρχαίες Αγροικίες, Νομός Θεσσαλονίκης, περιοχή Λαγκαδά (αρχαία Λητή) Η δεύτερη έπαυλη του 1 ου αιώνα της περιοχής της αρχαίας Λητής («Αγροικία Γ»), μολονότι δεν αποκαλύφτηκε ολόκληρη ήρθαν στο φως 700 τ.μ. έδωσε, επίσης, ορισμένα πολύ χαρακτηριστικά στοιχεία για τη λειτουργία αυτών των συγκροτημάτων της υπαίθρου 51. Μεγάλοι χώροι διατάσσονται γύρω από δύο αυλές, οι οποίες επικοινωνούσαν η μία με την άλλη. Η μία εξυπηρετούσε τις αγροτικές εργασίες και η άλλη βρισκόταν στο κέντρο των χώρων ιδιωτικής ζωής των ενοίκων της αγροικίας. Εξυπηρετούσαν για υποδοχή ξένων, διαβίωση και εστίαση των μελών της οικογένειας. Και σε αυτήν βρέθηκαν μεγάλα αποθηκευτικά πιθάρια για τη φύλαξη των καρπών της ετήσιας σοδειάς και πολλά υφαντικά βάρη, τα οποία μαρτυρούν την ενασχόληση των γυναικών της με την υφαντική. 8. Νομός Θεσσαλονίκης, περιοχή Λαγκαδά, (αρχαία Λητή). Αποκαλύφτηκε ο κύριος χώρος διαμονής του ιδιοκτήτη της αγροτικής έπαυλης («Αγροικία Α») και οι βοηθητικοί χώροι αγροτικών εργασιών και διαμονής του προσωπικού, σε μια συνολική έκταση 800 περίπου τ.μ. 52. Με σύνθετη τοιχοποιία (opus mixtum) και ισχυρή θεμελίωση, είχε στα δωμάτια υποδοχής ξένων και διαβίωσης της οικογένειας ορθομαρμάρωση. Και στην περίπτωση αυτή η κάτοψη της οικίας μοιάζει με την τυπική μορφή της ελληνικής κατοικίας των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων, με τους χώρους του σπιτιού γύρω από μια εσωτερική αυλή. Τα δωμάτια διαβίωσης και εστίασης διατάσσονται στη βόρεια πτέρυγα και τα αντίστοιχα που σχετίζονται με την αποθήκευση και επεξεργασία των αγροτικών προϊόντων στη νότια. Εκεί βρίσκονταν και οι αποθήκες οίνου, μια δεξαμενή για κατεργασία του σταφυλιού, μυλόπετρες χειροκίνητου μύλου για άλεσμα δημητριακών. Για την προετοιμασία του καθημερινού φαγητού και του ψωμιού διαμορφώθηκε μια ορθογώνια εστία στο κέντρο της αυλής. Το άλεσμα των σιτηρών γινόταν με λίθινους χειρόμυλους, τους οποίους ακουμπούσαν πάνω σε μία ημικυκλική κτιστή κατασκευή στη νοτιοδυτική γωνία της αυλής. Η αγροικία χρονολογείται στα μέσα του 2 ου αιώνα, εγκαταλείπεται προσωρινά στα μέσα του 3 ου και επαναλειτουργεί λίγο μετά, με μια καινούργια επέκταση 51. Αδάμ-Βελένη, Πουλάκη, Τζαναβάρη, Αρχαίες Αγροικίες, Αδάμ-Βελένη, Πουλάκη, Τζαναβάρη, Αρχαίες Αγροικίες, Π ΟΛΥΞΕΝΗ ΑΔΑΜ - ΒΕΛΕΝΗ

13 μέχρι το τέλος του 4 ου αι. μ.χ. Για πιο άνετη διαβίωση των ιδιοκτητών της, στην ύστερη φάση της, προστέθηκε ένα πολυτελές τρικλίνιο, ένας χώρος υποδοχής ξένων, δηλαδή, ο οποίος σύμφωνα με τη μόδα της εποχής ήταν απαραίτητος για την κοινωνική και δημόσια ζωή των ενοίκων της αγροικίας. 9. Νομός Θεσσαλονίκης, περιοχή Λαγκαδά Αποκαλύφτηκαν δύο μεγάλα, αλλά ανεξάρτητα μεταξύ τους κτίσματα («Αγροικία Δ») 53. Το ένα από την ημικυκλική διαμόρφωση της μιας του πλευράς ταυτίστηκε με τρικλίνιο, με το δωμάτιο υποδοχής των ξένων, δηλαδή, του αφεντικού της αγροικίας. Η ύπαρξη ταφών σκελετών αλόγων στο άλλο επίμηκες δίχωρο κτήριο επιτρέπει την ταύτισή του με το ιπποστάσιο της έπαυλης. Οι στάβλοι εντάσσονταν συχνά στο ίδιο κτήριο και συχνά σε γειτνίαση με την κουζίνα. Η «έπαυλη» κτίστηκε μέσα στον 3 ο και εγκαταλείφθηκε στον 4 ο αι. μ.χ. 10. Νομός Φλώρινας, περιοχή Κάτω Κλεινών Τμήμα «έπαυλης», η ίδρυση της οποίας ανάγεται κατά την υστεροελληνιστική εποχή 54. Κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους διαμορφώνεται με μεγάλη κεντρική περίστυλη αυλή και περιμετρικά δωμάτια, από τα οποία ένα ταυτίστηκε ως τρικλίνιο, διακοσμημένο με ψηφιδωτό δάπεδο, χρονολογημένο στα μέσα του 2 ου αι. μ.χ. Στο κέντρο του τρικλινίου υπήρχε μαρμάρινο αναβρυτήριο. Από τους παράπλευρους βοηθητικούς χώρους ταυτίστηκε η κουζίνα και ο χώρος υγιεινής. Η χρήση του συγκροτήματος διαπιστώθηκε μέχρι και τα μέσα του 3 ου αι. μ.χ. 11. Νομός Καβάλας, Λιθοχώρι Τμήμα αγροικίας με πέντε συνεχόμενους χώρους γύρω από περίστυλη αυλή 55. Πιθανή χρήση ενός μεγάλου κεντρικού χώρου ως αποθήκη. Το συγκρότημα χρονολογείται από το τέλος του 1 ου αρχές 2 ου αι. μ.χ. έως τον 4 ο αι. μ.χ. 12. Νομός Πέλλας, περιοχή Αραβησσού (αρχαία Κύρρος) Συγκρότημα αγροτικό με εσωτερική περίστυλη αυλή γύρω από την οποία ανοίγονταν διπλές σειρές δω- 53. Αδάμ - Βελένη, Πουλάκη, Τζαναβάρη, Αρχαίες Αγροικίες, Ι. Ακαμάτης, ΑΕΜΘ 18, 2004, Δ. Πούλιος, Δ. Δ. Μεγγίδης, ΑΕΜΘ 20, 2006, ματίων 56. Η στοά ήταν μαρμαροστρωμένη και σε ορισμένα δωμάτια υπήρχε ορθομαρμάρωση. Το συγκρότημα διέθετε καλό αποχετευτικό δίκτυο, οργανωμένο με κυλινδρικούς πήλινους αγωγούς. Διαπιστώνεται, με βάση τα νομισματικά δεδομένα, χρήση του μέχρι και τον 5 ο αι. μ.χ., με περίοδο ακμής του κατά τον 3-4 ο αι. μ.χ. Η διάταξη των χώρων και η ύπαρξη κεντρικού χώρου παρασκευής φαγητών, σε συνδυασμό με τις γεωγραφικές του συντεταγμένες, οδήγησαν στην πιθανή ταύτισή του με το σταθμό της Εγνατίας οδού, ο οποίος παραδίδεται ως mutatio Scurrio. 13. Νομός Πέλλας, εθνική οδός Θεσσαλονίκης- Φλώρινας, θέση Ψηλή Βρύση Σχεδόν ολόκληρη αγροτική εγκατάσταση ανεσκαμμένης έκτασης 139 τ.μ. Γύρω από έναν κεντρικό ανοικτό χώρο αναπτύσσονται δωμάτια, από τα οποία ταυτίστηκε ένας πιθεώνας. Η διάρκεια χρήσης προσδιορίζεται στους ρωμαϊκούς και παλαιοχριστιανικούς χρόνους Νομός Θεσσαλονίκης, περιοχή της Ασπροβάλτας (Εικ. 3) Το συγκρότημα διαμορφώθηκε με αλλεπάλληλες οικοδομικές φάσεις 58. Σε ένα αρχικό κτήριο σε σχήμα «Γ(άμμα)» αναγνωρίστηκαν τέσσερις διαδοχικές προσθήκες και κάποιες επιμέρους επισκευές. Στην τελική του οικοδομική φάση το συγκρότημα διαθέτει μια περίκλειστη ημικυκλική αυλή μέσα στην οποία ανοίγονται διάφοροι χώροι διαταγμένοι σε σχήμα «Π(ι)», ορισμένοι από τους οποίους διώροφοι. Κυρίαρχος χώρος του συγκροτήματος 59 ήταν μια τεραστίων διαστάσεων κουζίνα με μια κεντρική εστία για παρασκευή φαγητού. Το συγκρότημα ήταν εξοπλισμένο με ένα μικρό λουτρό με υπόκαυστα, ανεξάρτητο από τα άλλα δωμάτια, αλλά μέσα στην αυλή, το οποίο κάποια στιγμή μεταποιήθηκε σε ανοικτή κρήνη με μια κτιστή λεκάνη. Ένα καλά οργανωμένο σύστημα αποχέτευσης με αγωγούς κατασκευασμέ- 56. Π. Αδάμ - Βελένη, «Αρχαιολογικά Αραβησσού, Mutatio Scurrio», Μνείας χάριν, Τόμος στη μνήμη της Μαίρης Σιγανίδου (1998) Α. Χρυσοστόμου, Εθνική οδός Θεσσαλονίκης-Φλώρινας. Σωστικές ανασκαφές κατά το στο τμήμα Νέας Χαλκηδόνας- Έδεσσας, 2008, Αδάμ - Βελένη, Πουλάκη, Τζαναβάρη, Αρχαίες Αγροικίες, Το συγκρότημα καταστράφηκε για να διέλθει η σύγχρονη Εγνατία οδός. 13

14 νους με λίθινα τοιχώματα και με επίπεδες καλυπτήριες πλάκες διοχέτευε τα νερά, τόσο του λουτρού αλλά και τα όμβρια των στεγών, έξω από όλο το κτήριο. Ένας ορθογώνιος χώρος στα νοτιοδυτικά, επενδυμένος με ισχυρό υδατοστεγές κονίαμα και σύστημα αγωγών απορροής υγρών, ερμηνεύτηκε ως αποθήκη ωρίμανσης μούστου για οίνο. Το συγκρότημα είχε έξω από τον περίβολό του μια ημιυπαίθρια αποθήκηπιθεώνα και σε μικρή απόσταση ένα απομονωμένο ορθογώνιο κτίσμα, που πιθανότατα χρησίμευε ως στάβλος ή ιπποστάσιο. Είχε διάρκεια ζωής από τα μέσα του 4 ου έως τα μέσα του 6 ου αι. μ.χ. Από τη διάταξη και τις χρήσεις των χώρων του συγκροτήματος, πιθανολογείται ότι το συγκρότημα, πέρα από τις αγροτικές δραστηριότητές του στην περιοχή, λειτουργούσε και ως χώρος υποδοχής και εξυπηρέτησης επισκεπτών, ένα πανδοχείο της εποχής για ταξιδιώτες. Η χιλιομετρική του θέση κάνει πιθανή την ταύτισή του με τον γνωστό από τις πηγές και τα itineraria σταθμό της Εγνατίας οδού, με την ονομασία mutatio Pennana. 15. Νομός Θεσσαλονίκης, Ωραιόκαστρο, περιοχή Παλαιόκαστρο Πρόκειται για οχυρωμένη αγροτική έπαυλη 60 ενός πλούσιου γαιοκτήμονα στα προάστεια της Θεσσαλονίκης. Προστατευόταν με ισχυρό περίβολο από τον οποίο αποκαλύφτηκε και ένας τετράγωνος πύργος. Το κυρίως οικοδόμημα διαμορφώνεται με περίστυλη αυλή, όπου υπήρχε κεντρικό πηγάδι, στην οποία ανοίγεται πολυτελές τρικλίνιο μεγάλων διαστάσεων, διακοσμημένο με ιδιαίτερα καλής ποιότητας ψηφιδωτά δάπεδα, με μυθολογικές παραστάσεις και γεωμετρικά θέματα. Εκατέρωθεν της αίθουσας του τρικλινίου διατάσσονται δωμάτια διαφόρων χρήσεων, αποθήκη με ληνόδεξαμενή και λουτρό με υπόκαυστα και praefurnium. Η μεγάλη αποθήκη σε επαφή με την ανατολική στοά του περιστυλίου ανήκει στην αρχική φάση του συγκροτήματος, στο πρώτο μισό του 5 ου αι. μ.χ. Τον 6 ο αι. μ.χ. η «αγρέπαυλη» υπέστη πολλές μετασκευές. Καταστράφηκε τον 7 ο αι. μ.χ., επισκευάστηκε και ξανακατοικήθηκε μέχρι και τους σκοτεινούς αιώνες. Abstract Farmhouses in Macedonia: the beginnings of feudalism? ore than 23 agricultural complexes have been M excavated in Central, Eastern, and Western Macedonia, and the archaeological map of organized farms in the Macedonian countryside is being continually enriched by new sites. Taken as a whole, these farmsteads, most of which have been fairly fully excavated, offer important evidence concerning their organization and layout as well as their functions. They present common elements, which may be summarized as follows: 1. Agricultural complexes of the pre-christian period in the kingdom of Macedon are found at sites of strategic interest. Those of the Roman period are simply found in fertile plains. 2. They were installed at key locations along roads offering easy access to sea routes for the loading/unloading of goods, and are not very far from wellknown harbors and trading stations. Polyxeni Adam - Veleni 3. They dominate large cultivable expanses in the plains, and which they oversee, thus maintaining complete control of the land. 4. They normally encompass many square meters, with areas varying between 2 and 4 stremmata ( hectares). 5. Many of them have their own fortification for selfdefense, with strong surrounding walls occasionally equipped with towers. 6. The largest farmhouses transfer the urban model of the ancient Greek house to the countryside, preserving the inward orientation of the house with rooms around an internal courtyard which is surrounded by colonnades. Four or five have central 60. Ε. Μαρκή, Σ. Ακριβοπούλου, ΑΕΜΘ 17, 2003, Βλ. επίσης τη μελέτη τον Ν. Καρύδα στον παρόντα τόμο, Π ΟΛΥΞΕΝΗ ΑΔΑΜ - ΒΕΛΕΝΗ

15 tower-houses, and all have two-story dwellings for members of the owner s family. 7. Some preserve a purely agrarian character and do not follow the typical form of the standard Greek house. 8. Construction materials and building methods are adapted to local practices, in accordance with the possibilities offered by the environmental, but as a rule they remain similar to those employed in cities. These farm-complexes comprise very characteristic examples of large farmhouses with fertile farmlands around them, units designed for exploiting the earth and producing agricultural products. At the same time, they exercised continuous surveillance and control both of the native inhabitants as well as of possible invaders. Their scattered but by no means accidental presence in the Macedonian countryside suggests a primitive feudal system of administration as early as the Late Classical period, and demonstrates that the European tradition of large farms, with cultivable fields around them, wine- and oil-producing systems for production and exploitation of a region s natural wealth was already a well-known practice in the Macedonia of Philip II. As emerges from the layout and functional differentiations in the nature of the large farms of the Classical and Hellenistic periods, some were simply occupied with the production of goods, while others were controlled by the urban center of their region, as is shown by seals bearing the name of astynomoi at the garrison of Vrasna. At a number of farms one may observe specialization in the production of particular products. Depending on their location, the climate, and soil conditions, at some honey was produced, as a clay beehive from Apollonia demonstrates, at others, wine, as at the farmhouse in Tria Platania in Pieria, while at others, oil was produced, as at the Vrasna farm in Mygdonia in the eastern part of the Thessaloniki prefecture. Some have sufficient installations to support systematic and professional animal husbandry, like that at Asprovalta, where large areas for cattle, pigs, and sheep and goats have been found. And at all may be noted considerable production of grains and secondary processing of products such as mats, baskets and cloth for supplying the farmhouse and its inhabitants, as well as metals for construction of household furnishings and tools or improving these for their agricultural work. These large farms, apart from being secured with ample storage space for their produce, also offered a high level of safety to both their inhabitants and the valuable produce from the land that were kept there by virtue of their fortified character. At the same time, it is obvious from the arrangement of their dwellings and their furnishings and household effects that their owners enjoyed an urban lifestyle. The masters of agrarian installations lived in large houses which were centrally located within the farm. Both men and women maintained their urban habits; sacrifices, symposia and holiday celebrations took place there, as we see from the portable finds. In addition to large unpainted vessels both large and small for storing the crop and preparation of meals for the main family and its slaves, the furnishings of every farmhouse included better-quality pottery, as well as all the related fittings of small and large looms for producing all types of clothing for the residents and for blankets and covers. At the same time, the advantageous locations of farms near roads and waterways offered the possibility for loading/unloading of products for sale and export both by land and sea, making trade easier. Unfortunately, excavation of these farms has not provided evidence for the relation between masters and those who cultivated their land. We do not know whether these men were exclusively slaves, or whether some were low-paid free men, to whom a portion of the yearly harvest was allotted for their survival, and who lived on properties and in makeshift installations within the privately-owned extent of each farm. Irrespective of labor relations, a model for administration of the feudal type results, a model for control and exploitation of the countryside that predominated in central and western Europe for many centuries during the Middle Ages and Renaissance. This primitive system of feudal conception, inspired for the first time by the visionary Philip II, strengthened by the sharp-witted Alexander the Great immediately after Philip, continued and grew during the Roman period. Besides, it was the Romans who institutionalized the great latifundia, enormous farms with their villae, many of which had a twin character, with a rural part and an urban part (pars rustica, pars urbana), and who organized in a more systematic way the distribution of land to rich landowners and the taxation system for them, both in Italy as well throughout the Roman Empire. 15