(19ος - ΑΡΧΈΣ 20ού ΑΙΏΝΑ): ΜΙΑ ΠΡΏΤΗ ΠΡΟΣΈΓΓΙΣΗ

Transcript

1 ΝΊΚΟΣ ΑΛΕΒΥΖΑΚΗΣ Η ΑΛΙΕΊΑ ΚΑΙ ΤΑ ΑΛΙΕΎΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΚΈΡΚΥΡΑ (19ος - ΑΡΧΈΣ 20ού ΑΙΏΝΑ): ΜΙΑ ΠΡΏΤΗ ΠΡΟΣΈΓΓΙΣΗ Κατά τον 19ο και τον αρχόμενο 20ο αιώνα κυριαρχούσε στην Κέρκυρα η παράκτια αλιεία που διεξαγόταν με μέσα που χρησιμοποιούνταν στην προβιομηχανική εποχή. Η καθυστέρηση στην εφαρμογή νέων τεχνικών μεθόδων και μηχανημάτων επισημαίνεται ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα στην έκθεση του F. Grimani για την αλιεία στον Ιόνιο χώρο. 1 Οι πληροφορίες για τις μεθόδους ψαρέματος που παραδίδει ο Στυλιανός Βλασσόπουλος, το 1809, συνηγορούν προς αυτή την κατεύδυνση. Αναφέρεται σε πέντε διαφορετικές μεδόδους αλιείας: την τράτα, το πιξόβολο (ή μπεξόβολο που ήταν το μικρό κυκλικό δίχτυ που ριχνόταν πεταχτά με τα χέρια στα ρηχά), 2 τα παραγάδια, τις καλαμωτές και τα δίχτυα (διχτολόικα). Ο Βλασσόπουλος, αναφερόμενος στις διαφορετικές μεδόδους ψαρέματος που εφάρμοζαν, διαχωρίζει τα πουλιέξικα (από την Πούλια της Ιταλίας) ψαράδικα, που ψάρευαν όλα μαζί, από τα ελληνικά, χωρίς όμως περαιτέρω ανάλυση. 3 Ο Εμμανουήλ Θεοτόκης στην πραγματεία του για την Κέρκυρα, η οποία αναφέρεται στην ίδια χρονική περίοδο, κάνει έναν παρόμοιο διαχωρισμό, επισημαίνοντας τη διάκριση ανάμεσα στις ελληνικές μεθόδους ψαρέματος από τις ναπολιτάνι- 1. Francesco Grimani, Relazioni storico-politiche delle Isole del Mar Ionio [...] scritte [...] Fanno MDCCLX, έκδοση E. A. Cicogna, Βενετία 1856, σ , μετάφραση Αγαμ. Τσελίκας στο Σπύρος I. Ασδραχάς με τη συνεργασία των Ν. Ε. Καραπιδάκη, Όλγας Κατσιαρδή-Hering, Ευτυχίας Δ. Λιάτα, Άννας Ματθαίου, Michel Sivignon, Traian Stoianovich, Ελληνική οικονομική ιστορία ΙΕ- ΙΘ' αιώνας, τ. 2: Τεκμήρια, επιμ. Ευτυχία Δ. Λιάτα, Αδήνα, εκδ. Πολιτιστικό Ιδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 2003, σ Ν. Πακτίτης, «Ο θαλασσινός βίος στη βορειοδυτική Κέρκυρα», Δελτίο Αναγνωστικής Εταιρείας Κέρκυρας 19 (1982), σ Στυλιανός Βλασσόπουλος, «Στατιστικοί και ιστορικοί περί Κέρκυρας ειδήσεις», Κερκυραϊκά Χρονικά, μετάφραση-σχόλια-εισαγωγή Αδαν. Τσίτσας, προλεγόμενα Κώστας Δάφνης, ), σ. 24.

2 126 ΝΊΚΟΣ ΑΛΕΒΥΖΑΚΗΣ κες. Οι Ναπολιτάνοι, που ήταν εγκατεστημένοι στο νησί, απομακρύνονταν σε μεγάλη απόσταση από τα παράλια και χρησιμοποιούσαν τόσο «μεγάλα δίχτυα που ξυρίζουν τον πάτο της θάλασσας». 4 Μερικές μεδόδους ψαρέματος μνημονεύει επίσης στο βιβλίο του για τα Ιόνια νησιά ο J. Davy. Στην Κέρκυρα αναφέρεται η χρήση ενός αυτοσχέδιου δολώματος από τυρί, αλεύρι, νερό και ψωμί που δελέαζε και συγκέντρωνε τα ψάρια ώστε να μπορούν να πιάνονται ευκολότερα ή ακόμη το ρίξιμο λαδιού, όταν τα νερά ήταν θολά για να καθαρίζουν και να έχουν την δυνατότητα οι ψαράδες να βλέπουν τα ψάρια. 5 Άλλοι τρόποι αλιείας ήταν το πυροφάνι ή το χτύπημα με μπαστούνια του νερού, το λεγόμενο «κλαπάνισμα», που απαιτούσε πολλά καΐκια μαζί, αφού σχημάτιζαν έναν κλειστό κύκλο και με ξύλα χτύπαγαν το νερό με ένα συγκεκριμένο τρόπο, ώστε να μαζεύονται τα ψάρια και κατόπιν με δίχτυα ή καλάθια να τα πιάνουν. Επίσης, υπήρχαν και παράνομοι τρόποι αλιείας, όπως το ψάρεμα με «σπλόνο» -σε άλλες περιοχές της Ελλάδας ονομάζεται «φλόμος»- ένα δηλητηριώδες φυτό που φυόταν πάνω στα βράχια* αφού το κοπάνιζαν κάνοντας το σκόνη, το έριχναν στη θάλασσα με αποτέλεσμα να ζαλίζει τα ψάρια και να δολώνει τα μάτια τους. Στην ίδια κατηγορία παράνομου ψαρέματος εντάσσεται και το ψάρεμα με δυναμίτη. Μάλιστα, το τελευταίο ήταν τόσο διαδεδομένο, που ο τοπικός τύπος κάνει λόγο για χρήση δυναμίτιδας μέχρι και στο κεντρικό λιμάνι του νησιού της Κέρκυρας. 6 Ήδη από το 1808, ο Lazzaro de Mordo αναφέρεται στη μείωση των αλιευμάτων που παρουσιάστηκε μετά τη χρήση της ανεμότρατας σε συνδυασμό με τη χρήση του δυναμίτη και άλλων μεδόδων, όπως το χτύπημα των ψαριών με πέτρες. 7 Ορισμένα μέτρα που παίρνει το Ιόνιο Κράτος για τις επιβλαβείς μεδόδους αλιείας ήταν η περιοδική απαγόρευση της ανεμότρατας στο στενό της Κέρκυρας για μεγάλα χρονικά διαστήματα, όπως αυτή που ίσχυσε από τις 6 4. Εμμανουήλ Θεοτόκης, Η Κέρκυρα στις λεπτομέρειες της (αρχές 19ου αιώνα), μετάφραση-σχόλια Λουκιανός Ζαμίτ, Κέρκυρα, έκδ. Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών, 2004, σ John. Davy, Notes and observations on the Ionian Islands and Malta: with some remarks on Constantinople and Turkey, and on the system of quarantine as at present conducted, τ. 2, Λονδίνο 1842, σ Βλ. «Κερκυραϊκά: η αλιεία δια δυναμίτιδος», εφ. Έγερσις, φύλλο της 27ης Ιουνίου Lazzaro de Mordo, Nazioni Miscellanee intorno a Corciro esposte dal medico tìsico collegiato, Κέρκυρα, Tipograba Nazionale di Corfu, 1808, σ. 33.

3 Η ΑΛΙΕΊΑ ΚΑΙ ΤΑ ΑΛΙΕΎΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΚΈΡΚΥΡΑ 127 Οκτωβρίου 1825 μέχρι και τις 11 Οκτωβρίου ή η οριστική απαγόρευση της χρήσης του σπλόνου. Η αλιευτική δραστηριότητα που υπήρχε στο νησί εμφανίζεται κατά κύριο λόγο στα ανατολικά παράλια, δηλαδή απέναντι από τις ηπειρωτικές ακτές. Αυτό οφείλεται στη γεωμορφολογία της ακτογραμμής, καθώς εκεί οι ακτές ήταν πιο προσιτές και προστατευμένες από τους ανέμους, εν αντιθέσει με τις δυτικές, που ήταν πιο απρόσιτες, βραχώδεις και εκτεθειμένες στην ανοιχτή θάλασσα* χαρακτηριστικό είναι πως οι κάτοικοι του νησιού ονόμαζαν τα δυτικά παράλια αγριοπέλαγος. 9 Επιπλέον, η γεωφυσική διαμόρφωση των ανατολικών ακτών ευνοούσε την αλιεία, λόγω της αφθονίας των διερχόμενων ψαριών. 10 Τα δυτικά παράλια είχαν μικρή οικιστική ανάπτυξη, σε σημείο που ο Ιωσήφ Παρτς στη γεωγραφική μελέτη του για την Κέρκυρα να την αποκαλέσει έρημη, αφού υπήρχαν μόνο τέσσερις οικισμοί. 11 Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό μάλιστα με το κακό οδικό δίκτυο και την προβληματική σύνδεση αυτής της περιοχής με την κεντρική αγορά που βρισκόταν στην πόλη της Κέρκυρας, όπου κατέληγε η πλειονότητα των αγροτικών προϊόντων της υπαίθρου, 12 αποτέλεσαν ανασταλτικούς παράγοντες για την αλιεία, εφόσον από τη μια υπήρχε περιορισμένο ανθρώπινο αλιευτικό δυναμικό και από την άλλη τα προϊόντα τους δεν θα μπορούσαν να είχαν ευχερή διέξοδο στην κεντρική αγορά. Η όποια αλιευτική κίνηση δημιουργήθηκε σε αυτή την περιοχή, είχε τη μορφή της συμπληρωματικής ενασχόλησης ως προς την κύρια δραστηριότητα που ήταν η γεωργία. Το παράκτιο ψάρεμα ήταν και εδώ ο κανόνας και τα μέσα που χρησιμοποιούσαν οι αλιείς ήταν υποτυπώδη. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και η χρήση ενός μικρού πλεούμενου που το έφτιαχναν οι ίδιοι οι ψαράδες από τα ορεινά χωριά Λιαπάδες και Λάκωνες και το έλεγαν «παπυρέλλα». Κατασκευαζόταν από ένα βούρλο που ονομαζόταν παπύρι και φυόταν στο έλος της Καβουρόλιμνης, κοντά στον οικισμό των Λιαπάδων. Το συγκεκριμένο βούρλο είχε την ιδιότητα να επιπλέ- 8. Αναγνωστική Εταιρία Κέρκυρας, Δηλοποίησις, Κέρκυρα, 11 Οκτωβρίου Ιωσήφ Παρτς, Η νήσος Κέρκυρα. Γεωγραφική μονογραφή, μετάφραση Περικλής Βέγιας, Κέρκυρα 1892, σ Francesco Grimani, Relazioni storico-politiche delle Isole del Mar Ionio, στο Ασδραχάς κ.ά., Ελληνική οικονομική ιστορία, σ και Θεοτόκης, Η Κέρκυρα στις λεπτομέρειες της, σ Παρτς, Η νήσος Κέρκυρα, σ και Νίκος Καραπιδάκης, «Η ποιητική της πόλης», π. Τα Ιστορικά 32 (2000), σ

4 128 ΝΊΚΟΣ ΑΛΕΒΥΖΑΚΗΣ ει στο νερό, λόγω των μικροσκοπικών ινών που περιείχε και τη δυνατότητα τους να συγκρατούν μεγάλη ποσότητα αέρα. Το κόστος κατασκευής της ήταν χαμηλό' απαιτούνταν μόνο η αγορά του βούρλου, διότι το έλος που φύονταν το παπύρι ανήκε στην οικογένεια Γιαλλινά. Ο τρόπος κατασκευής ήταν εύκολος και δεν απαιτούσε εξειδικευμένη τεχνογνωσία. Το βάρος της βάρκας ήταν πολύ μικρό και δεν ξεπερνούσε τα δέκα κιλά. Μπορούσε, επομένως, να την τραβήξει μόνο ένας άνθρωπος έξω από το νερό. Ταυτόχρονα, το σκάφος παρουσίαζε ιδιαίτερη αντοχή στις καιρικές συνθήκες, αφού μπορούσε να διατηρηθεί σε χρήση μέχρι και είκοσι χρόνια. Η συντήρηση της ήταν εύκολη, αφού δεν ήθελε καλαφάτισμα. Το γεγονός, τέλος, ότι δεν απαιτούνταν ειδική άδεια είναι οι σημαντικότεροι λόγοι κατασκευής και χρήσης της. Η ψάδινη βάρκα, όπως αποκαλεί την παπυρέλλα ο J. Davy, 13 δεν ξεπερνούσε τα 2,5 με 3 μέτρα. Χωρούσε το πολύ δυο ανθρώπους και χρησιμοποιούνταν κυρίως για ψάρεμα με καμάκι, πετονιά, πυροφάνι και μικρό δίχτυ, το λεγόμενο απλάδι, για μαρίδα, γαύρο και γόπα. Λόγω του μικρού σχήματος της και της περιορισμένης δυνατότητας της συνήθιζαν να δένουν δυο παπυρέλλες από τις πρύμνες μαζί για να βγαίνουν στα ανοιχτά νερά. Το ιδιαίτερο σχήμα της πλώρης της παπυρέλλας, που έγερνε προς τα πίσω και προς τα μέσα, καθώς και το όνομα της που παραπέμπει στον αιγυπτιακό πάπυρο και στα αιγυπτιακά παπυρόπλοια της προϊστορικής εποχής οδήγησαν τον Αύγουστο Σορδίνα να υποστηρίξει ότι πρόκειται για ένα πολιτισμικό δάνειο από τους Αιγυπτίους που χρονολογείται από τότε -15 κάτι όμως που δεν προκύπτει με ασφάλεια από τα τεκμηριωτικά δεδομένα και παραμένει υπόθεση εργασίας. Παρόμοια μέσα αλιείας με αυτό της παπυρέλλας ήταν και το μονόξυλο κανό που κατασκευαζόταν από δέντρα στη λιμνοθάλασσα της Αγίας Μαύρας και στη λίμνη Κορισσίων, 16 καθώς και το κορίτος που είχε τριγωνικό σχήμα φτιαγμένο από σανίδες, με δυο κουπιά ή με κοντάρι 17, που δεν ξεπερνούσε ούτε αυτό τα 2,5 με 3 μέτρα. Εκτός όμως από την αλιεία της θάλασσας στην Κέρκυρα υπήρχαν και τέσσερα ιχθυοτροφεία: του Χαλικιόπουλου, των Γουβιών, της Αντινιώτης και της λίμνης Κορισσίων. Η λειτουργία και η παραγωγή των ιχθυοτροφείων 13. Davy, Notes and observations on the Ionian Islands and Malta, σ Αύγουστος Σορδίνας, «Η Παπυρέλλα. Ένα πρωτόγονο μέσο ναυσιπλοΐας στη δυτική Κέρκυρα», Δελτίο της Ιονίου Ακαδημίας 1 (1977), σ Σορδίνας, «Η Παπυρέλλα», σ Davy, Notes and observations on the Ionian Islands and Malta, σ Πακτίτης, «Ο θαλασσινός βίος στη βορειοδυτική Κέρκυρα», σ. 256.

5 Η ΑΛΙΕΊΑ ΚΑΙ ΤΑ ΑΛΙΕΎΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΚΈΡΚΥΡΑ 129 απαιτεί ειδική μελέτη - η μέχρι τώρα έρευνα έχει δείξει ότι τα σημαντικότερα και μεγαλύτερα ήταν εκείνα του Χαλκιόπουλου και της Αντινιώτης, ενώ τα άλλα δυο ήταν μικρότερα τόσο σε αλιευτική παραγωγή όσο και στο απασχολούμενο ανθρώπινο δυναμικό. Το τοπίο παραμένει ακόμα δολό όσον αφορά τον ακριβή αριθμό τόσο των αλιευτικών σκαφών όσο και των ανθρώπων που ζούσαν από τα ψάρια κατά τον 19ο αιώνα. Ο Στυλιανός Βλασσόπουλος υπολογίζει ότι το 1809 υπήρχαν γύρω στις 72 ψαρόβαρκες, εκ των οποίων οι 12 είναι πουλιέζικες, ενώ τα άτομα που απασχολούνταν, μαζί με το προσωπικό των ιχθυοτροφείων, ήταν 600' 18 δεν διευκρινίζει όμως αν οι αριθμοί αυτοί είναι συνολικά για όλο το νησί ή μόνο για την πόλη της Κέρκυρας. Μια προσπάθεια γενικότερης καταγραφής της ναυτικής και αλιευτικής δραστηριότητας στην Κέρκυρα επιχειρεί ο Ι. Παρτς το Μας πληροφορεί ότι υπάρχουν 320 σκάφη, εκ των οποίων τα 193 είναι αλιευτικά πλοιάρια για μικρές αποστάσεις. Σε ολόκληρο το νησί οι απασχολούμενοι στη ναυτιλία είναι συνολικά 674 άτομα, εκ των οποίων το 88% -δηλαδή 590- βρίσκονται στην πόλη. Δεν αποσαφηνίζεται όμως αν σε αυτόν τον αριθμό συμπεριλαμβάνονται και οι ψαράδες ή υπολογίζονται μόνον οι ναυτικοί. 19 Όπως και εάν έχουν τα πράγματα όμως, βέβαιο είναι ότι υπήρχε μεγάλη και συνεχής έλλειψη ψαριών που δεν κάλυπτε τις διατροφικές συνήθειες του νησιού, με αποτέλεσμα να απαιτείται η μόνιμη σχεδόν εισαγωγή φρέσκων ψαριών από τα τέσσερα ιχθυοτροφεία της απέναντι ηπειρωτικής ακτής: του Βουθρωτού, της Γυροβολίας, της Βατάτζας και της Μπάστιας. 20 Το μεγαλύτερο αλλά και σημαντικότερο για την τροφοδοσία της Κέρκυρας ήταν αυτό του Βουθρωτού, που παρήγαγε το λιγότερο ετησίως λίτρες ψάρι, από τα οποία τα % κατέληγαν στην Κέρκυρα. 21 Στους γενικούς πίνακες εισαγωγής προϊόντων για τα Ιόνια νησιά που παρέχει ο J. Davy 18. Βλασσόπουλος, «Στατιστικοί και ιστορικοί περί Κέρκυρας ειδήσεις», σ Παρτς, Η νήσος Κέρκυρα, σ Ξέρουμε ότι κάποια στιγμή πριν το 1809 το ιχθυοτροφείο της Μπάστιας είχε καταστραφεί και είχε σταματήσει την εξαγωγή ψαριών βλ. Στυλιανός Βλασσόπουλος, «Στατιστικοί και Ιστορικοί περί Κέρκυρας ειδήσεις», Κερκυραϊκά Χρονικά, ό.π., σ. 26. Μετά το 1811 όμως, φαίνεται ότι επαναλειτούργησε και εξήγαγε ξανά ψάρια στην Κέρκυρα, αφού την βρίσκουμε στους καταλόγους τιμών των ψαριών βλ. ΓΑΚ Κέρκυρας, Αρχείο Ιονίου Γερουσίας, Δηλοποιήσεις, φάκ ), αρ. εγγρ. 32, με ημερομηνία 27 Ιουνίου Βλασσόπουλος, «Στατιστικοί και ιστορικοί περί Κέρκυρας ειδήσεις», σ. 25. Επίσης, για τη σπουδαιότητα του ιχδυοτροφείου του Βουθρωτού για την τροφοδοσία

6 130 ΝΊΚΟΣ ΑΛΕΒΥΖΑΚΗΣ για το έτος 1833, η εισαγωγή μπακαλιάρου καταλαμβάνει μόλις τη δεύτερη δέση με λίτρες, ενώ λίγο παρακάτω βρίσκεται η εισαγωγή αβγοτάραχου και χαβιαριού -που πιθανότατα ήταν κάποιο είδος ταραμά με λίτρες. 22 Η Κέρκυρα παρά τη μόνιμη σχεδόν έλλειψη φρέσκων ψαριών φαίνεται να αναπτύσσει κάποιου είδους παράδοση όσον αφορά το πάστωμα των ψαριών 23 και την εξαγωγή τους κατά τον 19ο αιώνα. Ο F. Grimani στην έκθεση του για την αλιεία των Ιονίων νήσων, ήδη το 1761, αναφέρεται στην επιτακτική ανάγκη εισαγωγής νέας μεθόδου παστώματος ψαριών για τη βελτίωση του εμπορίου τους, αφού τα ψάρια δεν διατηρούνταν παραπάνω από τρεις με τέσσερις μήνες και σάπιζαν, λόγω του θερμού κλίματος αυτής της περιοχής. 24 Ο μπακαλιάρος και η σαρδέλα ήταν τα κυριότερα ψάρια που παστώνονταν. 25 Ο Νίκος Βλασσόπουλος, σε μελέτη του για τη ναυτιλία των Επτανήσων, υποστηρίξει ότι μεταξύ των ετών εξάγονται από την Κέρκυρα συνολικά φορτία παστών ψαριών (οκτώ για την Αγκώνα, δύο για το Λιβόρνο και τέσσερα για την Πάτρα), χωρίς να παρέχει περαιτέρω πληροφορίες για την ποσότητα, την αξία του κάθε φορτίου ή το είδος των παστών ψαριών. 26 Η Κέρκυρα, ως αστικό κέντρο, είχε ήδη τον 19ο αιώνα μια οργανωμένη αγορά. Η πώληση των ψαριών και του κρέατος γίνονταν μαζί, έξω από τη λεγόμενη Πύλη της Σπηλιάς, όπως είχε οριστεί από τις αρχές του νησιού. 27 Ήταν η βόρεια πύλη της βενετικής οχυρωμένης πόλης, η οποία οδηγούσε στο λεγόμενο Λιμάνι της Σπηλιάς, που ήταν το σημαντικότερο εμπορικό λιμάνι του νησιού. Η αγορά αυτή ήταν καλά κατασκευασμένη σε κυκλικό της Κέρκυρας βλ. Δημήτρης Δημητρόπουλος, «Η αλιεία στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας: μια πρώτη καταγραφή», π. Τα Ιστορικά 45 (2006), σ Davy, Notes and observations on the Ionian Island and Malta, σ Χαρακτηριστικό είναι ότι οι Κερκυραίοι νοίκιαζαν το δικαίωμα αλιείας στις γειτονικές λίμνες, λιμνοθάλασσες και ποτάμια του Βουθρωτού και πάστωναν επί-τόπου τα ψάρια που έπιαναν και τα έστελναν στην Κέρκυρα 6λ. Δημητρόπουλος, «Η αλιεία στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας», σ Grimani, Relazioni storico-politiche delle Isole Del Mar Ionio, στο Ασδραχάς κ.ά., Ελληνική οικονομική ιστορία, τ. 2, σ Morgo, Nazioni Miscellanee intorno a Corciro, σ Νίκος Βλασσόπουλος, Η ναυτιλία των Ιονίων Νήσων , πρόλογος Αντώνης Λιάκος, τ. Α', Αθήνα, εκδ. Ελληνική Ευρωεκδοτική, 1995, σ Βλ. ΓΑΚ Κέρκυρας, ό.π., αρ. εγγρ. 31, με ημερομηνία 19 Ιουνίου 1811.

7 Η ΑΛΙΕΊΑ ΚΑΙ ΤΑ ΑΛΙΕΎΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΚΈΡΚΥΡΑ 131 σχήμα. 28 Εκεί γινόταν και το πάστωμα των ψαριών. 29 Όποιος δεν συμμορφωνόταν με τις διατάξεις, και προσπαθούσε να πουλήσει ή να παστώσει ψάρια εκτός του καθορισμένου χώρου, δεν κατέβαλε μόνο χρηματικό πρόστιμο αλλά απειλείτο και με προσωρινή φυλάκιση. 30 Στον ίδιο χώρο λειτουργούσε η αγορά μέχρι και τα μέσα του 20ού αιώνα, όχι όμως μόνο των ψαριών και του κρέατος αλλά και των άλλων προϊόντων. Πρόκειται για την κεντρική κλειστή δημοτική αγορά του νησιού, το λεγόμενο Μαρκά. 31 Ο Μαρκάς συγκέντρωνε όλη την εμπορική κίνηση, αφού στην ίδια περιοχή έδρευαν εκτός από την αγορά τροφίμων και μερικές από τις πιο σημαντικές υπηρεσίες όπως το λιμεναρχείο, το τελωνείο, το υγειονομείο, το ταχυδρομείο, το τηλεγραφείο - τα περισσότερα από τα κτίρια αυτά 9α καταστραφούν με τους βομβαρδισμούς του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. 32 Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης στο έργο του Η τιμή και το χρήμα, 9α σκιαγραφήσει αριστοτεχνικά τη λειτουργία και την εμπορική κίνηση του Μαρκά: «Είτανε οχτώ η ώρα της αυγής. Η χαρακτηριστική κι όμορφη πλατεία της Σπηλιάς είτανε γιομάτη κόσμο: εμπόρους που εκάναν τες δουλειές τους, βαστάζους που εκουβαλούσαν τσουβάλια και βαρέλια, κάρα, που άλλα τα σέρναν άλογα, άλλα άν9ρωποι[...] Στα μαρμαρένια σκαλοπάτια της αγοράς, ή του Μαρκά όπως την λεν οι Κορφιάτες, εκείνη την ώρα ανεβοκατέβαιναν καλοντυμένος κόσμος[...] Μέσα, κάτου από ένα πλατύ πλακόστρωτο περιστύλιο επουλούσαν κρέας και ψάρια, και κάτου από τη γυαλοσκέπαστη αυλή λάχανα, οπωρικά και σπάνια λουλούδια. Οι φωνές των πουλητάδων αντηχούσαν απ' όλα τα μέρη. Οι ψαράδες πίσω από το πέτρινο πλακόστρωτο πεζούλι, που ετρογύριζε γύρω γύρω το περιστύλιο [...] επαινούσαν φωνάζοντας τα ψάρια τους, που κάποια, κόκκινα, μαυριδερνά, ή ασημένια, ελαχταρούσαν ακόμα ψοφώντας απάνου στες πλάκες, άλλα 28. Εκτός όμως από την κυκλική αγορά των ψαριών και του κρέατος υπήρχε και μια δεύτερη έξω από την Βασιλική Πύλη που πουλούσε τα άλλα προϊόντα και ήταν μια πρόχειρη ξύλινη κατασκευή. Βλ. Εμμανουήλ Θεοτόκης, Η Κέρκυρα στις λεπτομέρειες της (αρχές 19ου αιώνα), σ Βλ. ΓΑΚ Κέρκυρας, ό.π., αρ. εγγρ. 92, με ημερομηνία 21 Νοεμβρίου Βλ. ΓΑΚ Κέρκυρας, ό.π., αρ. εγγρ Μαρία Σγουρού-Κρόκου, Η Κέρκυρα που έφυγε, Κέρκυρα, εκδ. Απόστροφος, 2002, σ Γιώργος Χ. Σουρτξινός, Τοπωνύμια. Γλωσσικές μαρτυρίες στην ιστορική διαδρομή της Κέρκυρας, Θεσσαλονίκη, εκδ. Ιστορική-Λαογραφική Εταιρεία Κέρκυρας, 2006, σ

8 132 ΝΊΚΟΣ ΑΛΕΒΥΖΑΚΗΣ είχαν τσιρώσει κ' είταν γυρτά σα δοξάρια, κι άλλα τέλος είταν μαλακά, χτυπημένα στα δίχτυα και ψόφια από πολλές ώρες. "Πενήντα λεφτά τα ψάρια! πενήντα η ανεμότρατα! πέντε δεκάρες!" έλεγε μια όμορφη μεταλλική φωνή. [...] Μια βαριά μυρωδιά από ψαρίλα, από νωπά κρέατα, από σάπια λαχανικά εφούντωνε όλον τον αέρα, μα κανένας δεν την επρόσεχε. [...] [τα ψάρια] τα αράδιαζαν είδος είδος, σελίδες σελίδες, απάνου στες πλάκες, ενώ οι πουλητάδες αρχίζαν να φωνάξουν τα παζάρια τους. "Τα μπαρμπούνια, οι μπακαλάροι της ανεμότρατας τέσσερις δεκάρες!". Είταν ψάρι πολύ στην αγορά και επηγαινοερχόνταν ο κόσμος...». 33 Εκτός όμως από την αγορά των φρέσκων ή παστών ψαριών δα δημιουργηθεί, από τα τέλη του 19ου αιώνα, η αγορά των μαγειρεμένων ψαριών. Αυτή βρίσκονταν μέσα στην πόλη, στο καντούνι του Αγίου Βασιλείου, που έμεινε γνωστό ως «Ψαράδικα», ακριβώς γιατί εκεί υπήρχαν ιχσυομαγειρεία που τηγάνιζαν ή έψηναν ψάρια. 34 Δικαίωμα πώλησης των ψαριών είχαν οι ιδιοκτήτες και οι αλιεργάτες των αλιευτικών σκαφών καθώς και όσοι είχαν το όνομα του μεταπωλητή, δηλαδή του ιχδυέμπορου. 35 Την άδεια του μεταπωλητή την έδιναν οι αρχές, όπου κράταγαν αναλυτική κατάσταση των ονομάτων. Οι μεταπωλητές είχαν την υποχρέωση σε τακτά χρονικά διαστήματα να ανανεώνουν την άδεια τους. Όσοι δεν είχαν το δικαίωμα της πώλησης ψαριών και πουλούσαν παράνομα, τιμωρούνταν με χρηματική ποινή και με προσωρινή φυλάκιση. 36 Οι τιμές πώλησης των ψαριών ορίζονταν με διατίμηση, σύμφωνα με το Κριτήριο της Ανώνας (Magistrato all'annona). 37 Το Κριτήριο της Ανώνας ασκούσε καθήκοντα ανάλογα με τη σημερινή αγορανομία. Τα μέλη του καθόριζαν τις τιμές τέσσερις φορές τον χρόνο, σύμφωνα με τις εποχές. Αναρτούσαν αναλυτικούς καταλόγους με τις τιμές των ψαριών όχι μόνο στην αγορά αλλά και σε κεντρικά σημεία της πόλης. Αν και οι κατάλογοι που διαθέτουμε είναι ελλιπείς και τυχαίοι, δα μπορούσαμε να πούμε ότι βασικό 33. Κωνσταντίνος Θεοτόκης, Η τιμή και το χρήμα: με έξη εικονογραφίες χαραγμένες από το Μάρκο Ζαβιτσιάνο, Αθήνα, εκδ. Νεφέλη, 1993, σ «Η Τιμή και το Χρήμα» δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά σε συνέχειες στο περιοδικό Νουμάς από τον Αύγουστο ως το Δεκέμβριο του 1912 και εκδόθηκε αυτοτελώς το Σουρτζίνος, Τοπωνύμια, σ και Σγούρου-Κρόκου, Η Κέρκυρα που έφυγε, σ Βλ. ΓΑΚ Κέρκυρας, ό.π., αρ. εγγρ Στο ίδιο. 37. Στο ίδιο.

9 Η ΑΛΙΕΊΑ ΚΑΙ ΤΑ ΑΛΙΕΎΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΚΈΡΚΥΡΑ 133 κριτήριο για τον καθορισμό της τιμής των ψαριών -εκτός από το μέγεθος και την εποχική ζήτηση ήταν και η προέλευση τους. 38 Διαφορετικές τιμές είχαν τα ψάρια που προέρχονταν από τη ντόπια αλιεία (που διαχωρίζονταν πάλι από την ελεύθερη αλιεία, από τα ιχθυοτροφεία ή και από τους μη Έλληνες ψαράδες της Κέρκυρας, όπως για παράδειγμα οι Ναπολιτάνοι που διέμεναν στο νησί) από εκείνα που εισάγονταν από τα ιχθυοτροφεία της απέναντι ηπειρωτικής ακτής (Πίνακας Ι). Σε γενικές γραμμές θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι τιμές των μεγάλων ψαριών ξεπερνούσαν εκείνες του βοδινού κρέατος, ενώ τα μικρότερα ψάρια πλησίαζαν ή ξεπερνούσαν λίγο εκείνα του αρνίσιου ή του κατσικίσιου κρέατος (Πίνακας II). Όλα τα μέλη του Κριτηρίου της Ανώνας, αρχίζοντας από τον πρεσβύτερο και εναλλασσόμενοι κάθε δεκαπέντε μέρες, αστυνόμευαν την αγορά για την τήρηση των τιμών και την ποιότητα των ψαριών. Όσοι δεν συμμορφώνονταν με τις καθορισμένες διατάξεις, τιμωρούνταν. Αν ο παραβάτης είχε υποπέσει ξανά στο ίδιο ή σε παρόμοιο παράπτωμα -το Κριτήριο της Ανώνας διατηρούσε αναλυτικούς καταλόγους με τα ονόματα των παραβατών- τότε η ποινή αυξανόταν. Το ψάρι παραδοσιακά υπήρξε ένα προϊόν που αποτέλεσε για το κράτος αντικείμενο φορολογικής προσόδου. 39 Προς το παρόν είναι λίγα τα στοιχεία που διαθέτουμε για τους φόρους που βάρυναν τα αλιεύματα στην Κέρκυρα κατά τον 19ο αιώνα. Φαίνεται όμως ότι οι φόροι δεν ήταν ίδιοι για όλες τις κατηγορίες των ψαριών. Τα εισαγόμενα και παστά ψάρια καθώς επίσης και το εισαγόμενο αυγοτάραχο 40 ήταν αυτά που βαρύνονταν με τους περιοδικούς και έκτακτους φόρους που επιβάλλονταν από το Γενικό Ταμείο (Tesoreria Generale) των Ιονίων Νήσων. Από αυτούς το 1/10 πήγαινε στο Τοπικό Ταμείο (Tesoreria Locale) του νησιού και εκμισθώνονταν με τον συνηθισμένο τρόπο των ινκάντων, δηλαδή του δημόσιου πλειστηριασμού Βλ. ΓΑΚ Κέρκυρας, ό.π., αρ. εγγρ. 32 και αρ. εγγρ. 100, χ.χ. 39. Για τις υπό οθωμανική κυριαρχία περιοχές βλ. Δημητρόπουλος, «Η αλιεία στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας», σ Για τις υπό βενετική κυριαρχία περιοχές βλ. Ασδραχάς κ.ά., Ελληνική οικονομική ιστορία, τ. 1, σ Βλ. ΓΑΚ Κέρκυρας, ό.π., αρ. εγγρ. 87, με ημερομηνία 7 Νοεμβρίου Στο ίδιο.

10 134 ΝΊΚΟΣ ΑΛΕΒΥΖΑΚΗΣ ΠΊΝΑΚΑΣ Ι ΤΙΜΕΣ ΠΩΛΗΣΗΣ ΑΛΙΕΥΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ (1811) ΕΙΔΟΣ ΨΑΡΙΟΥ ΤΙΜΗ* Α: Ψάρια ελεύθερης αλιείας από Έλληνες ψαράδες Σαρδέλες Σαροέλες (μικρές) 10 Γαύρος 12 Γαύρος (λιανός) 10 Μπαρμπούνια 24 Μπαρμπούνια (μικρά) 18 Λυδρίνια 20 Λυδρίνια (μικρά) 16 Μαρίδα Μαρίδα (λιανή) 10 Χέλια 18 Χέλια (μικρά) Σμέρνες 20 Σμέρνες (μικρές) 16 Λαυράκια 20 Λαυράκια (μικρά) 16 Σκορπίνες 18 Σκορπίνες (μικρές) Καλαμάρια 24 Σουπιές 18 Χταπόδια Β: Αλιεύματα ελεύθερης αλιείας από Ναπολιτάνους Μπαρμπούνια 16 Μπαρμπούνια (μικρά) 12 Λυδρίνια 16 Λυδρίνια (μικρά) 12 Μπακαλιάρος 16 Μπακαλιάρος (μικρός) 12 Σκορπίνες Σκορπίνες (μικρές) 10 Σκυλόψαρο 12 Καλαμάρια 18 Σουπιές Χταπόδια 10 Γ: Ψάρια προερχόμενα από το ιχθυοτροφείο του Βουορωτού Κέφαλοι 15 Κέφαλοι (μικρά) 12

11 Η ΑΛΙΕΊΑ ΚΑΙ ΤΑ ΑΛΙΕΎΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΚΈΡΚΥΡΑ 135 ΠΊΝΑΚΑΣ II II. ΤΙΜΕΣ ΠΩΛΗΣΗΣ ΚΡΕΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ (1811) ΕΙΔΟΣ ΚΡΕΑΤΟΣ ΤΙΜΗ Βοδινό Μοσχαρίσιο 18 Αρνίσιο Κριαριού 12 * Στο τεκμήριο δεν αναγράφονται νομισματική μονάδα και μονάδα βάρους. Επίσης δηλώνεται ότι εξαιρούνται ψάρια που αλιεύονται στη λίμνη Χαλικιόπουλου. Πηγή: ΓΑΚ Κέρκυρας, Αρχείο Ιονίου Γερουσίας: Δηλοποιήσεις, φάκ. 4 ( ), αρ. εγγρ 32, με ημερομηνία 27 Ιουνίου Συνοψίζοντας 9α μπορούσαμε να πούμε ότι τουλάχιστον μέχρι το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, η παράκτια αλιεία με κωπηλάτες βάρκες και παραδοσιακές μεθόδους φαίνεται ότι κυριάρχησε στην Κέρκυρα. Νομίζουμε ότι διαφάνηκε ότι η αλιεία δεν έπαιξε σπουδαίο ρόλο στο οικονομικό γίγνεσθαι του νησιού. Η εισαγωγή νέων τεχνικών μεθόδων αλλά κυρίως των μηχανημάτων, η αναπτυσσόμενη εμπορική δραστηριότητα παστών ψαριών, η αύξηση του πληθυσμού στα δυτικά παράλια αλλά και η οργάνωση του ανθρώπινου αλιευτικού δυναμικού σε συνεταιρισμούς 42 υπήρξαν μερικοί από τους παράγοντες βελτίωσης της αλιείας, κυρίως στις αρχές του 20ού αιώνα. Η έρευνα και η περαιτέρω μελέτη είναι αναγκαία, αφού δα μας έδινε μια πιο ξεκάθαρη εικόνα για την αλιευτική δραστηριότητα στην Κέρκυρα, που σήμερα παραμένει ένα, σχεδόν, άγνωστο πεδίο. 42. Βλ. Καταστατίκόν του εν Κέρκυρα συνδέσμου εργατών αλιέων (αναγνωρισμένον σωματείον), Κέρκυρα, εκδ. Τυπογραφείον Σ. Λάντζα, 1918, σ

12 136 ΝΊΚΟΣ ΑΛΕΒΥΖΑΚΗΣ Σχέδιο παπυρέλλας του 19ου αιώνα. [Πηγή: John Davy, Notes and observations on the Ionian Island and Malta: with some remarks on Constantinople and Turkey, and on the system of quarantine as at present conducted, 1842] Φωτογραφία παπυρέλλας, [Πηγή: Αύγουστος Σορδίνας, «Η Παπυρέλλα. Ένα πρωτόγονο μέσο ναυσιπλοΐας στη δυτική Κέρκυρα», Δελτίο της Ιονίου Ακαδημίας 1 (1977)]

13 Η ΑΛΙΕΊΑ ΚΑΙ ΤΑ ΑΛΙΕΎΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΚΈΡΚΥΡΑ 137 Αναπαράσταση της παπυρέλλας στο Μουσείο Σιναράδων Κέρκυρας _