«Δεν είχα προηγούμενη γνώση διάρρηξης του Γουότεργκεϊτ. Δεν συμμετείχα και ούτε γνώριζα την συγκάλυψη που ακολούθησε.»

Transcript

1 Εκπομπή 11 η Υποκλοπές Καραμανλής Ρίτσαρντ Νίξον: «Δεν είχα προηγούμενη γνώση διάρρηξης του Γουότεργκεϊτ. Δεν συμμετείχα και ούτε γνώριζα την συγκάλυψη που ακολούθησε.» Μάρτιος Τις Ηνωμένες Πολιτείες συγκλονίζει το σκάνδαλο Γουότεργκεϊτ. Αποκαλύπτεται πως λίγους μήνες νωρίτερα, τον Ιούνιο του 1972 στα γραφεία του Δημοκρατικού Κόμματος στην Ουάσινγκτον είχε εγκατασταθεί κοριός για να παρακολουθούνται από τους ανθρώπους του Προέδρου Νίξον οι συνομιλίες των πολιτικών του αντιπάλων. Ρίτσαρντ Νίξον: «Θα παραιτηθώ από την Προεδρία αύριο το μεσημέρι.» Ο Πρόεδρος Νίξον θα παραιτηθεί στις 9 Αυγούστου του Ήταν η πρώτη αλλά, μάλλον, και η τελευταία φορά που ένας πολιτικός θα πληρώσει για μια υπόθεση υποκλοπών. Θόδωρος Ρουσόπουλος: «Σας καλέσαμε σήμερα εδώ για να σας ενημερώσουμε για ένα σημαντικό θέμα το οποίο άπτεται της εθνικής ασφάλειας. Ο τίτλος της υπόθεσης εν συντομία θα μπορούσε να είναι: «Παρακολουθήσεις τηλεφώνων μεταξύ των οποίων και το τηλέφωνο του ιδίου του Πρωθυπουργού.» Ήταν 2 Φεβρουαρίου του Η Ελλάδα άναυδη πληροφορείται ότι ένα εξελιγμένο, περίπλοκο σύστημα υποκλοπών λειτουργούσε, ότι πάνω από 100 κινητά τηλέφωνα ήταν υπό παρακολούθηση και ότι, όχι μόνο τα ατομικά μας δικαιώματα αλλά και η εθνική ασφάλεια είχε, ίσως, τεθεί σε κίνδυνο. Κώστας Καραμανλής: «Οι ευθύνες θα αποδοθούν όπου κι αν βρίσκονται. Οι πολίτες δικαιούνται να μάθουν την αλήθεια.» Καλησπέρα σας. Έχουν περάσει δύο χρόνια από τότε που έσκασε με πάταγο, σαν βόμβα στην ελληνική επικαιρότητα το περίφημο σκάνδαλο των υποκλοπών. Δυο χρόνια αργότερα, η υπόθεση έχει σχεδόν ξεχαστεί και ο σχετικός φάκελος αραχνιάζει στο ράφι κάποιου αρχείου. Αποφασίσαμε απόψε να ανασύρουμε το φάκελο απ το αρχείο. Γιατί; Για τρεις λόγους. Πρώτα απ όλα, επειδή ήταν σήμερα Πρωταπριλιά, μια μέρα που λέμε ψέματα αλλά τα φανερώνουμε κιόλας κι ίσως, δεν έχουμε ακούσει για καμιά άλλη υπόθεση τόσα ψέματα, όσο για την υπόθεση των υποκλοπών. Ένας δεύτερος λόγος είναι αμιγώς πολιτικός. Οι ειδικοί 1

2 λένε ότι αυτό το φαινόμενο που παρατηρείται στις δημοσκοπήσεις του τελευταίου καιρού, η κατάρρευση των κομμάτων εξουσίας, η δυσπιστία, η διαμαρτυρία των πολιτών, η έλλειψη εμπιστοσύνης στους πάντες και τα πάντα εξηγείται και απ αυτό το φαινόμενο: τις υποθέσεις που γίνονται σκάνδαλα, μονοπωλούν την επικαιρότητα για κάποιες μέρες κι έπειτα, ξεχνιώνται και κανείς δε λέει κουβέντα γι αυτές. Κι ένας τρίτος λόγος. Η υπόθεση των υποκλοπών μπορεί να είναι μια υπόθεση δημοκρατίας, εθνικής ασφάλειας ή ένα πολιτικό σκάνδαλο αλλά είναι, επίσης, και ένα προσωπικό δράμα, ένα οικογενειακό δράμα. Ένας άνθρωπος έχασε τη ζωή του, κατά πάσα πιθανότητα, σε σύνδεση με την υπόθεση αυτή και οι δικοί του ζητούν να μάθουν τι ακριβώς συνέβη. 8 Μαρτίου Η Vodafone ενημερώνεται με τεχνική έκθεση από την Ericsson, που της προμήθευε τον εξοπλισμό, ότι στο δίκτυό της έχει ανακαλυφθεί παράνομο λογισμικό, απροσδιορίστου ταυτότητος και προέλευσης, το οποίο δύναται να πραγματοποιεί υποκλοπές. Την ίδια μέρα, της παραδίδονται και οι 106 τηλεφωνικοί αριθμοί κινητών οι οποίοι ήταν στη λίστα των παρακολουθήσεων. Διομήδης Σπινέλλης (αναπληρωτής καθηγητής Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών): «Στις 8 Μαρτίου, σύμφωνα με τα στοιχεία που έχω από την Επιτροπή Θεσμών και Διαφάνειας της Βουλής, ο κ. Κορωνιάς έδωσε εντολή να απομακρυνθεί αυτό το λογισμικό από τα τηλεφωνικά κέντρα, οπότε πια σταμάτησαν να στέλνονται και τα περιεχόμενα των υποκλοπών προς τα τηλέφωνα αυτά και στις 10 Μαρτίου, όπως ξέρουμε όλοι μας, ο κ. Κορωνιάς ενημέρωσε τον κ. Αγγέλου.» 10 Μαρτίου Ο Διευθυντής του Πρωθυπουργικού Γραφείου μαθαίνει το φοβερό νέο. Η υπόθεση αποφασίζεται να μείνει κρυφή. Ο Εισαγγελέας του Αρείου Πάγου διατάσσει εμπιστευτική προκαταρκτική έρευνα. Χαρίλαος Κλουκίνας (τέως εφέτης): «Περίπου επί 11 μήνες, διεξήγετο προκαταρκτική έρευνα για την διακρίβωση τέλεσης αδικήματος, όπως προβλέπει ο κώδικας ποινικής δικονομίας, για ένα αδίκημα το οποίον είναι αυταπόδεικτο.» 11 μήνες αργότερα η υπόθεση φτάνει στα χέρια του εφέτη Χαρίλαου Κλουκίνα για να αναθέσει την έρευνα σε τακτικό ανακριτή. Ήταν, ίσως, ήδη αργά. Χαρίλαος Κλουκίνας (τέως εφέτης): «Τι έπρεπε να γίνει; Για μένα, έπρεπε να ενημερωθούν, να ενημερωθεί η αρμόδια αρχή προστασίας διασφάλισης απορρήτου επικοινωνιών, η ΑΔΑΕ, η οποία με την κατάλληλη τεχνογνωσία και με τα κατάλληλα τεχνικά μέσα τα οποία διαθέτει, θα μπορούσε και να διακριβώσει αλλά, κυρίως, να εξασφαλίσει κρίσιμα αποδεικτικά στοιχεία. Ενδεχόμενα, δε, να συντελούσε ώστε να συλληφθούν επ αυτοφώρω οι 2

3 δράστες του συγκεκριμένου εγκλήματος. Η παρέλευση, θα έλεγα, του χρόνου στην υπόθεση αυτή λειτουργούσε εντελώς αρνητικά, λες και κάποια αόρατη δύναμη ήθελε να παραμείνει στο σκοτάδι αυτή η υπόθεση και να μην έρθει στο φως.» Απόστολος Κακλαμάνης (βουλευτής Πασοκ): «Επί 11 μήνες, παραβιάζοντας τον κώδικα ποινικής δικονομίας, υποτίθεται ότι γινόταν μια προκαταρκτική εξέταση για να καταλήξει στο μηδέν και στη συνέχεια, μια ανάκριση, η οποία, επίσης, καταλήγει και στέλνει όλη την υπόθεση αυτή στο αρχείο.» Ερώτημα πρώτο, λοιπόν. Γιατί καθυστέρησε η υπόθεση 11 μήνες σε μια προκαταρκτική έρευνα για το αυτονόητο; Και γιατί στο μεταξύ χάθηκαν κρίσιμα στοιχεία; Ερώτημα δεύτερο. Γιατί και τα όποια στοιχεία συνέλεξε εκ των υστέρων η ΑΔΑΕ και έδωσε στη Βουλή, οδήγησαν στο κενό; Αναστάσιος Καραμάριος (βουλευτής ΝΔ): «Η ΑΔΑΕ μας είπε ότι σ αυτά τα κέντρα τα ψηφιακά που ήτο το παρείσακτο λογισμικό, το παράνομο, πρόσβαση είχαν κάποια πρόσωπα, δε μπορούσες να μπεις μέσα ούτε εσύ, ούτε εγώ, έπρεπε να πάρεις μια καρτέλα visitor, επισκέπτου, και να μπεις μέσα. Αυτά τα πρόσωπα που η ΑΔΑΕ απεκάλυψε ότι ήταν τα τελευταία που μπήκαν σ αυτά τα παράνομα ψηφιακά κέντρα, τα γνωστοποίησα και τα γνωστοποιώ με το πόρισμα με τα αρχικά ονόματά τους. Είπα στους κοινοβουλευτικούς συντάκτες ενώπιον όλων: «Ιδού αυτή τη στιγμή έχει τη δυνατότητα η δικαιοσύνη να ασκήσει δίωξη εναντίον αυτών των ανθρώπων οι οποίοι φέρονται ότι ήσαν οι τελευταίοι άνθρωποι που μπήκαν μέσα στα ψηφιακά κέντρα, να ασκήσει τη δίωξη και αυτοί θα αναγκαστούν να πουν ή ξέρω ή δεν ξέρω.» Όταν γίνεται ένα έγκλημα σε ένα σπίτι, πιάνεις αυτούς που βρίσκεις μέσα. Ασκείς τη δίωξη εναντίον τους κι από εκεί βρίσκεται η άκρη. Αυτό δεν ξέρω γιατί, μέχρι σήμερα, δεν έγινε.» Ο Αναστάσιος Καραμάριος, βουλευτής της ΝΔ και πρώην Πρόεδρος της Επιτροπής Θεσμών και Διαφάνειας πιστεύει ότι τα ερωτήματα αυτά, μάλλον, δεν θα απαντηθούν ποτέ. Αναστάσιος Καραμάριος (βουλευτής ΝΔ): «Όταν υπάρχει αδυναμία αυτή τη στιγμή από πλευράς δικαιοσύνης να προχωρήσει διότι εμείς, όπως ξέρετε, τα στείλαμε όλα στη δικαιοσύνη και η ΑΔΑΕ είπε το εξής: «Αυτά τα στοιχεία μάζεψα και είναι ικανά, λέει στην επιστολή της που μας έστειλε στο οριστικό της πόρισμα, να εξιχνιαστεί πλέον δικαστικώς η όλη υπόθεση.» Από κει και πέρα, πήγαν στη δικαιοσύνη. Η δικαιοσύνη, όπως ξέρεις, με το άρθρο 26 του Συντάγματος είναι αυτοτελής εξουσία του κράτους, μία από τις τρεις εξουσίες. Τι μπορούμε να κάνουμε περισσότερο;» 3

4 Ξέρουμε, πάντως, κάτι περισσότερο απ ό,τι ξέραμε πριν δύο χρόνια. Ξέρουμε, για παράδειγμα, πότε ξεκίνησαν όλα αυτά, λίγο πριν τους Ολυμπιακούς Αγώνες του Διομήδης Σπινέλλης (αναπληρωτής καθηγητής Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών): «Τον Ιούνιο του 2004 άρχισαν να αγοράζονται αυτά τα λεγόμενα «τηλέφωνα σκιές», δηλαδή, τηλέφωνα κινητά σαν αυτά που χρησιμοποιούμε εμείς, στα οποία όμως κατέληγαν οι παρακολουθήσεις, τα αποτελέσματα των παρακολουθήσεων και να τίθενται σε λειτουργία. Στις 6 Ιουνίου τέθηκαν δύο πρώτα τέτοια τηλέφωνα σε λειτουργία, στις 9 Ιουνίου κάποια άλλα τηλέφωνα, στις 29 Ιουνίου μάλιστα ένα απ αυτά πήρε τηλέφωνο και προς τα έξω. Πάμε τώρα τον Αύγουστο του 2004, όπου το κακόβουλο λογισμικό αυτό σύστημα το οποίο έκανε τις παράνομες αυτές παρακολουθήσεις, τοποθετήθηκε σε τρία τηλεφωνικά κέντρα της Vodafone και μ αυτό τον τρόπο, άρχισαν να γίνονται οι παρακολουθήσεις. Και μάλιστα, μερικές μέρες αργότερα, 9 με 11 Αυγούστου, τοποθετήθηκαν μέσα στο λογισμικό τα συγκεκριμένα τηλέφωνα τα οποία θα παρακολουθούνταν. Δόθηκε, δηλαδή, εντολή να αρχίσουνε οι παρακολουθήσεις. Στις 13 Αυγούστου ήταν η τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων, πραγματικά και είναι μια αξιοσημείωτη ταύτιση εδώ πέρα τώρα των ημερομηνιών.» Ένα τρίτο ερώτημα προκύπτει, λοιπόν. Ήταν οι παράνομες υποκλοπές μια ουρά της ολυμπιακής ασφάλειας; Συνδέονται, κατά κάποιο τρόπο, με τους Ολυμπιακούς Αγώνες και τα μέτρα ασφαλείας; Ο Γιώργος Φλωρίδης ήταν ο τελευταίος υπουργός Δημόσιας Τάξης του Πασοκ πριν απ τους Αγώνες. Γιώργος Φλωρίδης (βουλευτής Πασοκ): «Εγώ είχα επισκεφτεί τις ΗΠΑ, συναντήθηκα με μέλη της κυβέρνησης και με την κ. Κοντολίζα Ράις, η οποία τότε ήτανε Σύμβουλος Ασφαλείας του Προέδρου Μπους. Ήταν φανερό από όλες αυτές τις επαφές ότι για τους Αμερικανούς, το θέμα της ασφάλειας των Αγώνων θα αναγορεύονταν, θα αναδεικνύονταν σε πρώτο ζήτημα για τη χώρα αυτή μετά τον Απρίλιο του Δηλαδή, θα έμπαινε στην ατζέντα των ενδιαφερόντων τους πιο πάνω και από το Ιράκ. Ο λόγος που οδηγούσε σε αυτήν την συμπεριφορά, κατά την άποψή μου, ήταν κυρίως ότι το Νοέμβριο του 2004 είχαμε προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ. Χαρακτηριστικά λεγόταν τότε ότι οι Αμερικανοί δεν θα επιθυμούσαν ο Πρόεδρος των ΗΠΑ, ο επόμενος να εκλεγεί από την Αθήνα.» Τον Ιούλιο του 2003 τα συστήματα νόμιμης παρακολούθησης τηλεφώνων για τις ανάγκες ασφαλείας των Ολυμπιακών είχαν ήδη παραγγελθεί. Γιώργος Φλωρίδης (βουλευτής Πασοκ): «Κατά την περίοδο εκείνη δεν έγιναν κάποιες ιδιαίτερες συζητήσεις, για το τι ακριβώς θα έπρεπε να καλύπτει ή να μην καλύπτει το σύστημα. Θεωρούσαμε ότι οι 4

5 δυνατότητές του ήταν συγκεκριμένες, και βεβαίως, με βάση τα σχέδια ασφαλείας, αυτό το σύστημα θα έπρεπε να προσαρμοστεί. Άρα, δεν υπήρχαν ξεχωριστές συζητήσεις οι οποίες ήταν κόντρα στο ελληνικό δίκαιο και στο ελληνικό Σύνταγμα για την αυστηρή προστασία των ατομικών δικαιωμάτων των Ελλήνων πολιτών.» Ωστόσο, το παράνομο λογισμικό που σήμανε συναγερμό στα γραφεία της Vodafone στις 8 Μαρτίου 2005 δεν ήταν από εκείνα που εντάσσονταν στα σχέδια ασφαλείας των Ολυμπιακών Αγώνων. Διομήδης Σπινέλλης (αναπληρωτής καθηγητής Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών): «Πως λειτουργούσε το παράλογο λογισμικό; Φανταστείτε το σαν έναν ιό ο οποίος έχει μπει στον υπολογιστή σας. Υπάρχουν μάλιστα συγκεκριμένα παραδείγματα τέτοιων ιών, λέγονται, ο τεχνικός όρος λέγεται «Ρούτκιτ», κάτι το οποίο συνδέεται με τον υπολογιστή κι αποκτά τον έλεγχό του, τα οποία χρησιμοποιούνται και στους προσωπικούς υπολογιστές. Αυτό μπήκε και εγκαταστάθηκε στο τηλεφωνικό κέντρο κι έκανε τρία κυρίως πράγματα. Το ένα και το βασικότερο είναι τις παρακολουθήσεις. Έστελνε, δηλαδή, το περιεχόμενο των συνομιλιών για τα τηλέφωνα τα οποία είχανε καταχωρηθεί σε αυτό στα γνωστά τηλέφωνα σκιές. Δηλαδή, αν μιλούσαμε εμείς οι δύο, ένα αντίγραφο της συνομιλίας μας στελνόταν και σε αυτό το τρίτο τηλέφωνο, σε ένα από αυτά τα 14 άλλα τηλέφωνα τα οποία είχανε αγορασθεί και είχανε χρησιμοποιηθεί για να γίνονται οι παρακολουθήσεις. Το δεύτερο το οποίο έκανε αυτό το λογισμικό είναι ότι έδωσε τη δυνατότητα σ αυτόν, ο οποίος το είχε εγκαταστήσει να μπορεί και στο μέλλον να μπει μέσα και να κάνει αλλαγές, να καταχωρήσει λόγου χάριν παραπάνω τηλέφωνα, πληκτρολογώντας κάποιους ειδικούς χαρακτήρες στις εντολές του τηλεφωνικού κέντρου. Έδωσε, δηλαδή, δημιούργησε μια κερκόπορτα πάνω στο λογισμικό του τηλεφωνικού κέντρου. Και το τρίτο πράγμα το οποίο έκανε, το οποίο ίσως είναι και ο λόγος για τον οποίο έγινε, γίνονται παρακολουθήσεις τόσο καιρό χωρίς να τις ξέρουμε, είναι ότι έκρυβε τον εαυτό του.» Τέταρτο ερώτημα, λοιπόν. Ποιος δημιούργησε, τοποθέτησε, λειτουργούσε το παράνομο λογισμικό και για λογαριασμό ποιού; Γιάννης Βενέρης (αναπληρωτής καθηγητής ΕΜΠ): «Για να αναπτύξει κάποιο τέτοιο λογισμικό, θα πρέπει να έχει πολύ εξειδικευμένες γνώσεις, οι οποίες δεν είναι ελεύθερα διαθέσιμες. Θα πρέπει να έχει ένα περιβάλλον ανάπτυξης στο οποίο να αναπτύξει το λογισμικό κι ένα περιβάλλον δοκιμών στο οποίο να το δοκιμάσει. Στην πραγματικότητα, για να τα κάνει αυτά θα πρέπει να έχει ένα μικρό δίκτυο κινητής τηλεφωνίας στη διάθεση του. Το οποίο δεν είναι και πάρα πολύ εύκολο να γίνει. Εναλλακτικά, θα μπορούσε να έχει εξασφαλίσει διαρκή πρόσβαση σε ένα υφιστάμενο δίκτυο κινητής τηλεφωνίας, να μπαινοβγαίνει διαρκώς και να κάνει τις δοκιμές του. Όποια εκδοχή κι αν πάρουμε είναι ακραία.» 5

6 Θέσαμε το ερώτημα σ έναν Σουηδό τεχνικό με μακρά προϋπηρεσία στη Ericsson, έναν από τους πρώτους προγραμματιστές που χρησιμοποίησε τη γλώσσα προγραμματισμού στην οποία είχε γραφτεί το παράνομο λογισμικό υποκλοπών που εντοπίστηκε στο δίκτυο της Vodafone. Άλβεν Κρόνα (πρώην υπάλληλος Ericsson): «Όποιος κι αν έκανε αυτή την παράτυπη ενέργεια, έπρεπε να έχει ακριβώς αυτό, το συγκεκριμένο λογισμικό για τη Vodafone. Με κάποιο τρόπο, θα έπρεπε να είναι σε θέση να «κατεβάσει» το συγκεκριμένο και μόνο λογισμικό. Θα μπορούσε να είναι κάποιος μέσα από την Ericsson γιατί γνώριζαν τους συνδυασμούς για κάθε τηλεφωνικό κέντρο ή θα μπορούσε να είναι κάποιος μέσα από τη Vodafone ή κάποιος στην Ελλάδα, που έκανε δοκιμές για τη Vodafone.» Αυτά είναι, ίσως, όλα όσα θα μάθουμε ποτέ για μια υπόθεση που συγκλόνισε τη χώρα και έθεσε, υποτίθεται, θέματα εθνικής ασφάλειας. Κι αν για όλους μας αυτή η αδυναμία να μάθουμε την αλήθεια είναι ενοχλητική, για μια οικογένεια είναι αφόρητα οδυνηρή. Παναγιώτης Τσαλικίδης (αδερφός Κ. Τσαλικίδη): «Στις 9 Μαρτίου, καθώς πλησίαζα προς το σπίτι των γονέων μου.. και καθώς πλησίαζα προς το σπίτι του Κώστα, έλαβα ένα τηλεφώνημα απ τον πατέρα μου στο οποίο ήταν σε έξαλλη κατάσταση και μου ζητούσε να έρθω γρήγορα σπίτι. Σε ορισμένα λεπτά, ήμουνα στο σπίτι όπου βρήκα τους συγκάτοικους της πολυκατοικίας σε μια έξαλλη κατάσταση, χωρίς κανένας να μιλάει. Γρήγορα, έφτασα στο σπίτι του Κώστα, όπου τον.. τον βρήκα πεθαμένο.» Ήταν 9 Μαρτίου Στις 8.43 το πρωί ο Κώστας Τσαλικίδης, Τεχνικός Ανάπτυξης Δικτύου της Vodafone, βρίσκεται απαγχονισμένος στο διαμέρισμα που ζει, στον Κολωνό. Μια μέρα πριν, η Ericsson είχε παραδώσει το πόρισμα που αποκάλυπτε την ύπαρξη λογισμικού υποκλοπών. Μια μέρα μετά, το πρωθυπουργικό γραφείο θα ενημερωνόταν για την υπόθεση. Ελένη Γκλίνου - Τσαλικίδη: «Τον τελευταίο καιρό, ο Κώστας φαινόταν εξαιρετικά πιεσμένος αλλά, επειδή τουλάχιστον εγώ, είχα αρκετούς φίλους που δούλευαν σε εταιρείες και έβλεπα ότι, ούτως ή άλλως, όσοι δουλεύουν στον ιδιωτικό τομέα και μάλιστα, σε υψηλές εταιρικές θέσεις αντιμετωπίζουν εξαιρετικές πιέσεις, είναι ένα πάρα πολύ ανταγωνιστικό περιβάλλον, πάντως τίποτα, μα τίποτα δεν προειδοποιούσε ότι ο Κώστας θα κατέληγε έτσι όπως κατέληξε εκείνη τη νύχτα της 8 ης προς την 9 η Μαρτίου.» 6

7 Ευτυχία Κακαδιάρη (κουμπάρα Κ. Τσαλικίδη): «Κανένας άνθρωπος από αυτούς που αυτοκτονούν δεν το γράφει στο μέτωπό του ότι θα το κάνει. Όμως, τίποτα από την ιδιοσυγκρασία του και από την κοινωνική του ζωή έτσι όπως ήταν στημένη δεν πιστεύω ότι θα μπορούσε να τον οδηγήσει να κάνει κάτι τέτοιο.» Σάρα Γαλανοπούλου (αρραβωνιαστικιά Κ. Τσαλικίδη): «Θέλαμε τρία παιδιά, κάναμε όνειρα μαζί και αισθανόμασταν χαρά και σιγουριά για το μέλλον. Νομίζω ότι είναι σπανιότατο δώρο να νιώθεις ερωτευμένος και χαρούμενος και να αγαπάς, και καθώς περνούν τα χρόνια να αγαπάς ακόμη περισσότερο και ακόμα πιο δυνατά. Αυτό το ζήσαμε εμείς. Δυστυχώς, τους τελευταίους μήνες, ένιωθε εξαιρετικά πιεσμένος από τις συνθήκες στον επαγγελματικό του χώρο. Επιθυμούσε να φύγει γι αυτό και 20 μέρες πριν από το τραγικό πρωινό είχε κοινοποιήσει στην εταιρεία την απόφασή του να αποχωρήσει. Παρόλα αυτά, συνέχισε να είναι λειτουργικός, δε σταμάτησε να είναι κοινωνικός, δεν έδειξε να υποφέρει από κάποια ψυχική ασθένεια. Κάναμε σχέδια για ένα ταξίδι, ψάχναμε σπίτι για να παντρευτούμε το καλοκαίρι, δεν έδινε την εικόνα ενός ανθρώπου που ετοιμάζεται να αποχωρήσει.» Για τους δικούς του, ήταν απ την πρώτη στιγμή, δύσκολο να πιστέψουν ότι ο Κώστας αυτοκτόνησε. Ο θάνατός του, καταχωρήθηκε στη συνείδησή τους ως μυστήριο, ένα μυστήριο στο οποίο πίστεψαν ότι βρήκαν λύση όταν 11 μήνες αργότερα, έμαθαν μαζί τους υπόλοιπους Έλληνες, ότι η ημέρα του θανάτου του Τσαλικίδη, ήταν και η ημέρα που ξεσπούσε το σκάνδαλο των υποκλοπών. Πως σχετίζονται αυτά τα δύο γεγονότα και γιατί και η αστυνομία και η δικαιοσύνη δεν συνέδεσαν ποτέ τις έρευνες για τις δυο αυτές υποθέσεις; Αυτό είναι το πέμπτο και τελευταίο ερώτημα που συνοδεύει τον φάκελο «Υποκλοπές». Φώτης Κουβέλης (βουλευτής ΣΥΡΙΖΑ): «Δεν είμαι πεπεισμένος ότι πρόκειται για αυτοκτονία. Υπάρχουν στοιχεία που μαρτυρούν ότι ο μακαρίτης ο Τσαλικίδης, «έπεσε» για να χρησιμοποιήσω μία συγκεκριμένη έκφραση- πάνω σε στοιχεία της παράνομης παρακολούθησης. Και από κει και πέρα, υπάρχουν τα μεγάλα ερωτήματα. Ποιος του έστελνε μηνύματα και ποιος επικοινωνούσε μαζί του τις πρωινές ώρες, λίγο δηλαδή, προτού διαπιστωθεί ότι πέθανε; Γιατί του έστελνε μηνύματα και γιατί ένας άνθρωπος ο οποίος δεν είχε κάποιο στοιχείο που να τον οδηγεί στην επιλογή της αυτοκτονίας εμφανίζεται ως αυτόχειρας;» Απόστολος Κακλαμάνης (βουλευτής Πασοκ): «Είναι ένα μυστήριο διότι και το πόρισμα, το δικαστικό αναφέρει ρητά ότι ο θάνατος έχει σχέση με την υπόθεση αυτή. Είναι μια ιστορία η οποία, φοβάμαι, ότι κρύβει 7

8 πάρα πολλά, εγώ δεν μπορώ εκτός αν έχω τη δυνατότητα να βάλλω το δάχτυλο επί τον τύπο των ήλων- ότι πρόκειται απλώς για μια αυτοκτονία.» Η οικογένεια Τσαλικίδη πιστεύει ότι ο θάνατος του Κώστα δεν είναι αυτοκτονία και ότι συνδέεται με την υπόθεση των υποκλοπών. Έχει προσφύγει στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο ζητώντας να ξανανοίξει ο φάκελος. Παναγιώτης Τσαλικίδης (αδερφός Κ. Τσαλικίδη): «Υπάρχουνε τρομαχτικά κενά όσον αφορά την ιατροδικαστική μελέτη. Έχουμε καταθέσει εγγράφως ερωτήσεις αναφορικά με τις αναφορικά με τις ιατροδικαστικές έρευνες, οι οποίες δε γίνανε. Έχουμε, έχουμε αναφερθεί με ερωτήσεις για τα απλά πράγματα, τα οποία δε γίνανε, όπως αποτυπώματα, όπως έρευνα του χώρου, όπως ακόμα και φωτογράφηση του χώρου. Ακόμα, περνώντας σε πιο πολλές λεπτομέρειες, το σκοινί που ανέφερε, το σκοινί με το οποίο βρέθηκε δολοφονημένος ο Τσαλικίδης, ο κ. Διώτης το περιγράφει σαν ένα σκοινί των 2.5 πόντων πάχος, το σκοινί στην πραγματικότητα, είναι 0.9. Είναι εννέα χιλιοστών, 0.9 πόντων. Περαιτέρω, οι εξετάσεις οι οποίες έπρεπε να γίνουνε, δεν έχουνε γίνει, οι τοξικολογικές εξετάσεις οι οποίες έπρεπε να γίνουνε, δεν έχουνε γίνει στην πληρότητά τους. Αλλά, πέραν τούτων και πέραν αυτών, η οικογένεια έχει ζητήσει εγγράφως και προφορικώς, πάνω από 17 φορές αίτηση για.. εκταφής και επανεξέταση του πτώματος. Ακόμα, η οικογένεια, για να μην επιβαρυνθεί το ελληνικό δημόσιο έχει προσφερθεί να το κάνει αυτό με δικά της έξοδα. Η απάντηση όλων, μέχρι τώρα, των δικαστικών λειτουργών που έχουν ασχοληθεί με την υπόθεση ήταν αρνητική. Εδώ πέρα δε χάσαμε τα κλειδιά. Εγώ δεν έχασα τα κλειδιά μου και ζήτησα σε ένα δικαστή να μου τα βρει. Εμείς έχουμε χάσει έναν άνθρωπο, ο οποίος ήταν στυλοβάτης της οικογένειάς μας και ένα μέρος της οικογένειάς μας.» Ο Παναγιώτης Τσαλικίδης είχε επισκεφτεί τον Αναστάσιο Καραμάριο, τον Πρόεδρο τότε της Επιτροπής Θεσμών και Διαφάνειας της Βουλής να τον συμβουλευτεί σχετικά με την υπόθεση του αδερφού του. Αναστάσιος Καραμάριος (βουλευτής ΝΔ): «Μπορώ να σας πω ότι με παράκλησή του, ο αδερφός του αυτοκτονήσαντος του Τσαλικίδη, ζήτησε και με είδε. Ήρθε εδώ που είστε σήμερα εσείς. Οι δυο μας κλειστήκαμε εδώ και του είπα: «Κ. Τσαλικίδη μου, πες ελεύθερα ό,τι ξέρεις κι εγώ έχω τη διάθεση και την πρόθεση να σε βοηθήσω, διότι πράγματι μπορεί να υπάρχει τίποτα το επιλήψιμο». Ειλικρινά σας λέω, μιλήσαμε πάρα πολλή ώρα, ένας ευγενέστατος κύριος, πάρα πολύ ευγενέστατος, δε μπορούσε να μου πει τίποτα, δεν ήξερε, δε φανταζόταν ποτέ για ποιο λόγο ο αδερφός του αυτοκτόνησε και περισσότερο έκλινε προς την πλευρά της αυτοκτονίας. Προσπάθησα να τον βοηθήσω, μου είπε ότι θέλουν να κάνουνε εκταφή του πτώματος, μου έδειξε μια πρόταση απορριπτική, του λέω: «Κακώς απερρίφθη το αίτημα από τις εισαγγελικές αρχές, έπρεπε να σου επιτρέψουνε. Έχεις το δικαίωμα δικονομικά, δικηγόρος είμαι κατά 8

9 σύμπτωση, μπορείς να ζητήσεις να γίνει η εκταφή κτλ. Μπορείς να κάνεις αγωγές, μηνύσεις κατά αγνώστων κλπ.». Πιστεύω ότι δεν προχώρησε σε τίποτα, για ποιο λόγο δεν ξέρω, δε μπορώ να αναμειχθώ εγώ.» Θεμιστοκλής Σοφός (δικηγόρος οικογένειας Τσαλικίδη): «Η οικογένεια εκφράζει τη βεβαία πεποίθηση της ότι ο Κώστας Τσαλικίδης δεν αυτοκτόνησε. Βεβαία πεποίθηση. Δεν αυτοκτόνησε ο άνθρωπος αυτός. Δηλαδή, θα ήταν πραγματικά όχι για λόγους συναισθηματικούς αλλά επειδή η δικογραφία δεν επαρκεί για να βγάλει κανείς ασφαλές συμπέρασμα ότι υπήρξε αυτοκτονία. Άλλωστε, για να αναστρέψω και το επιχείρημα μου, γιατί δεν έκαναν εκταφή ώστε να διαπιστωθεί κατά τρόπο, πέραν πάσης αμφιβολίας ότι δεν υπήρξε κάποιο υγρό ή αέριο δηλητήριο στο σώμα του άτυχου Κώστα Τσαλικίδη; Έτσι ώστε επί των τύπων των ήλων να διαπιστώσει κανείς, κατά τρόπον άμεσο ότι δεν υπήρχε κανένα πρόβλημα. Ή τουλάχιστον κάποια υποψία προβλήματος. Για ποιο λόγο;» Σάρα Γαλανοπούλου (αρραβωνιαστικιά Κ. Τσαλικίδη): «Σε κανέναν άνθρωπο δεν αξίζει να νιώσει το είδος της έκπληξης που ένιωσα μαζί με την οικογένεια του Κώστα Τσαλικίδη, το πρωί της 9 ης Μαρτίου 2005 όταν ο Κώστας βρέθηκε απαγχονισμένος στο σπίτι του στον Κολωνό. Κανένας άνθρωπος δεν θα πρέπει να κληθεί να συλλάβει ένα γεγονός τέτοιας βιαιότητας.» Ανασύραμε από το αρχείο έναν, σχεδόν, ξεχασμένο φάκελο γεμάτο ερωτήματα. Στα ερωτήματα αυτά, δεν υπάρχουν σίγουρες απαντήσεις, υποθέσεις, εύλογες ή όχι, σενάρια. Δε μπορεί κανείς αβασάνιστα να υιοθετήσει κανένα απ τα σενάρια, καμιά απ τις υποθέσεις αλλά οπωσδήποτε, δε μπορεί και να αποδεχτεί κανείς με ελαφριά καρδιά ότι αυτή η υπόθεση θα μείνει ξεχασμένη και ότι τα ερωτήματα θα μείνουν για πάντα, απλώς ερωτήματα. Προσέξτε αυτό τον πίνακα. Αποτυπώνει την εξέλιξη της δύναμης, Πασοκ και ΝΔ, στις δημοσκοπήσεις που έγιναν τα τελευταία έξι χρόνια, απ το 2002 ως σήμερα. Πήραμε για παράδειγμα τις μετρήσεις της εταιρείας Metron Analysis. Όπως θα δείτε, σ όλη αυτή τη διαδρομή, από τα μέσα του 2002, όταν η διαφορά εκτοξεύτηκε στις 9 μονάδες σχεδόν, υπέρ της ΝΔ ως σήμερα, υπήρξε μόνο μια στιγμή, εκεί στη μέση του πίνακα που το Πασοκ πέρασε έστω και ελάχιστα, 0.3% τη ΝΔ. Ήταν ο Μάρτιος του Δηλαδή, ήταν οι μέρες που την επικαιρότητα δυνάστευε, στην επικαιρότητα κυριαρχούσε η υπόθεση των υποκλοπών. Προφανώς, οι υποκλοπές δεν είναι η εξήγηση γι αυτό το δημοσκοπικό φαινόμενο ή η μόνη εξήγηση. Κατά σύμπτωση πάντως, όπως βλέπετε, από το Μάρτιο του 2006 κι ύστερα, απ την υπόθεση των υποκλοπών και μετά, δηλαδή, και τα δύο κόμματα βρίσκονται σε διαρκή, συνεχή πτώση. Αναρωτηθήκαμε γιατί σ αυτό το ταγκό της πτώσης και των δύο, η ΝΔ έκτοτε διατηρεί σταθερά το προβάδισμα. Οι ειδικοί μας απάντησαν: «Η απάντηση είναι εύκολη, Καραμανλής.» 9

10 Νίκος Καραχάλιος (Γραμματέας Πολιτικού Σχεδιασμού ΝΔ): «Σπάνια μετά από τέσσερα χρόνια στην κυβέρνηση και δέκα χρόνια στην αρχηγία ενός κόμματος, ένας ηγέτης δεν παρουσιάζει κάμψη. Ο Κώστας ο Καραμανλής δεν παρουσιάζει αυτή την κάμψη, γι αυτό και πολλές φορές, λέμε ότι είναι η ατμομηχανή της παράταξης.» Νίκος Δήμου (συγγραφέας): «Είμαστε μία αδρανής κοινωνία και μας ταιριάζει πάρα πολύ ένας αδρανής Πρωθυπουργός.» Νίκος Βακάλης (ευρωβουλευτής ΝΔ): «Είναι γοητευτικό άτομο καταρχήν. Δηλαδή, όσοι έχουν κάνει παρέα μαζί του ξέρουν ότι είναι γοητευτικό άτομο. Δεν πλήττεις μαζί του. Διαβάζει πολύ, αυτό το ξέρουν όλοι ότι διαβάζει πάρα πολύ. Διαβάζει πάρα πολύ. Δεν έχει αλαζονεία.» Μίμης Ανδρουλάκης (βουλευτής Πασοκ): «Παίζει καλά το ρόλο του Πρωθυπουργού. Μπορεί να μην είναι καλός Πρωθυπουργός αλλά με βάση τις προσδοκίες του κοινού, κουνάει ωραία τα χέρια του, έχει μια σοβαρότητα, έχει μια αυστηρότητα, πρέπει να σαι και λίγο καλός ηθοποιός. Σ αυτό είναι καλός.» Παίζει καλά ένα ρόλο ή είναι καλός για το ρόλο αυτό; Είναι η ατμομηχανή της παράταξής του ή κρύβεται στις κρίσεις και εκτίθεται όσο λιγότερο γίνεται; Αναζητούμε μια λύση στο πολιτικό αίνιγμα «Καραμανλής». Ξεκινούμε απ τα γραφεία της εταιρείας δημοσκοπήσεων MRB. Σε μια πρόσφατη μέτρηση της εταιρείας επιβεβαιώνεται ότι ο Καραμανλής, παρά τη γενική κρίση του πολιτικού συστήματος, επιβιώνει. Δημήτρης Μαύρος (επικοινωνιολόγος): «Ο Έλληνας έχει ανάγκη να εκχωρήσει σε κάτι τρίτο, μεγαλύτερο από αυτόν, το θαύμα επίλυσης των καθημερινών του προβλημάτων. Σε επίπεδο ηγέτη, λοιπόν, αυτή τη στιγμή ο Καραμανλής μοιάζει να μπορεί να κάνει, αν θέλετε, το θαύμα στα μάτια του κόσμου διότι γύρω γύρω δεν υπάρχει κάποιο αντίπαλο δέος, το οποίο να μπορεί να τον πλησιάσει.» Στην ίδια έρευνα τέθηκε και μια, μάλλον, πρωτότυπη ερώτηση. Οι πολίτες ρωτήθηκαν γιατί επιλέγουν το κόμμα που λένε ότι θα ψηφίσουν. Εκείνοι που προτιμούν ΝΔ, ως πρώτο λόγο, έδωσαν τον αρχηγό της. Εκείνοι που ψηφίζουν Πασοκ, την παράδοσή τους. 10

11 Δημήτρης Μαύρος (επικοινωνιολόγος): «Και τα δύο, αν τα δείτε σε βάθος, τείνουν να ερμηνεύσουν λίγο πιο βαθιά γιατί υποφέρει ο δικομματισμός διότι δεν μπορεί ένας Καραμανλής μόνος του να κουβαλάει όλο το πράμα. Άρα, θα γίνουνε σίγουρα σφάλματα, λάθη, απραξίες, τρύπες και δε συμμαζεύεται. Και ούτε ένα κόμμα μπορεί να ψηφίζεται από συνήθεια.» Ο Καραμανλής έχει συμπληρώσει δέκα χρόνια αρχηγός κόμματος και τέσσερα χρόνια Πρωθυπουργός. Οι επιδόσεις της κυβέρνησής του αποδοκιμάζονται σε όλες τις δημοσκοπήσεις. Οι Έλληνες δηλώνουμε απογοητευμένοι και απαισιόδοξοι. Ο ίδιος ο Καραμανλής, όμως, παραμένει σχετικά άφθαρτος και αρκετά δημοφιλής. Πως τα καταφέρνει; Νίκος Καραχάλιος (Γραμματέας Πολιτικού Σχεδιασμού ΝΔ): «Ο Καραμανλής δεν διέψευδε τις προσδοκίες των πολιτών. Θα μου πείτε: «Υπάρχει πολιτικός που διέψευδε τις προσδοκίες;» Είναι αυτός που δεν βάζει πολύ ψηλά τον πήχυ. Ο Καραμανλής έβαζε πάντα τον πήχυ ρεαλιστικά εκεί που έπρεπε.» Μίμης Ανδρουλάκης (βουλευτής Πασοκ): «Είναι το πριμ, αυτό που λέμε της εξουσίας και μάλιστα της διάθεσης που έχει ο λαός να του δώσει μια δεύτερη ευκαιρία. Γι αυτό του έδωσε τη δεύτερη τετραετία. «Ας το, είναι γενναιόδωρος, για να δούμε τι θα κάνει.» ε; Αυτό μπορεί εύκολα να μεταβληθεί, είναι ευάλωτο. Διότι είναι αρχηγός, φαίνεται αρχηγός στο βαθμό που έχει την εξουσία. Μόλις αρχίσει, είναι μια κάλτσα, άμα χυθεί ένας πόντος χύνονται όλοι μαζί απότομα.» Προσφεύγουμε στη γνώμη των ειδικών. Στα γραφεία της μεγάλης διαφημιστικής εταιρείας Upset, συναντούμε το Διευθυντή της, το Γιάννη Κακουλίδη. Αν πούμε ότι ο Καραμανλής είναι ένα προϊόν προς επικοινωνία, που πατάει η καλή του επικοινωνία, σε ποια πραγματική του ιδιότητα; Γιάννης Κακουλίδης (διευθυντής Upset): «Είναι λαϊκός χωρίς να είναι φτηνός. Είναι, δηλαδή, ένας καθημερινός, δικός μας άνθρωπος που διαθέτει, όμως, μια φινέτσα που ξιπάζει. Ξιπάζει εμάς.» Νίκος Δήμου (συγγραφέας): «Ο Καραμανλής είναι ένας συμπαθής άνθρωπος. Νομίζω ότι οι περισσότεροι Έλληνες θα τον ήθελαν για παρέα, να πάνε, ξέρω γω, στον Μπαϊρακτάρη να φάνε σουβλάκια. Επίσης, φαίνεται ένας άνθρωπος, έτσι ανοιχτόκαρδος, αισιόδοξος και νομίζω ότι καταφέρνει να δείχνει και ίσως, να μην είναι απλώς επιφάνεια, ότι δεν παίρνει τίποτα κατάκαρδα. Νομίζω ότι αυτός είναι ένας λόγος για τον οποίο δε 11

12 φαίνεται να τον νοιάζει κάτι, δε φαίνεται να τον αγγίζει κάτι, γιατί φαίνεται ότι δεν τον στενοχωρεί, δεν τον προβληματίζει, έχει πάντα κάποια απάντηση, έχει κάποια, κάποια διέξοδο και λέει «ναι, εντάξει, υπάρχει αυτό το πρόβλημα, θα το λύσουμε και τα λοιπά.» Μήπως αυτή είναι η εξήγηση; Ένας πολιτικός χωρίς όραμα αλλά με πολιτικές ικανότητες και το χάρισμα να γίνεται συμπαθής, διαχειρίζεται με επάρκεια μια εποχή χαμηλών προσδοκιών; Νίκος Δήμου (συγγραφέας): «Ο Καραμανλής είναι ένας Έλληνας που δεν είναι, να το πω έτσι, μουρτζούφλης, δεν είναι εσωστρεφής, δεν είναι ένας άνθρωπος γκρινιάρης. Σε ένα λαό που είμαστε, ως επί των πλείστων, γκρινιάρηδες, αυτό κάνει καλό. Δηλαδή, τον βλέπεις και αισθάνεσαι ευχάριστα. Άλλο αν δεν έχει κάνει απολύτως τίποτα.» Βρισκόμαστε στο Εργαστήρι Κοινωνικής Έρευνας του τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών. Εδώ, οι φοιτητές μελετούν καθημερινά, συστηματικά τα δελτία ειδήσεων και τη διαχείριση της πολιτικής επικαιρότητας. Ζητούμε τη συνδρομή τους. «Προσπαθεί και βγάζει αρκετά πειστικά μία αποφασιστικότητα, η οποία ενισχύεται συνεχώς και από το περιεχόμενο των δηλώσεών του, όταν μιλάει, δηλαδή, συνεχώς για κάθαρση, για αποκάλυψη των σκανδάλων, για ενοχοποίηση όλων όσων εμπλέκονται και τιμωρία παραδειγματική και ούτω κάθε εξής.» «Τα εξωλεκτικά στοιχεία στην επικοινωνία του, ο τρόπος που στέκεται, ο τρόπος που μιλάει, ακόμα μια πολύ χαρακτηριστική κίνηση που κάνει στο βήμα της Βουλής όταν βρίσκεται ή στο σκηνικό που κάθε φορά είναι στημένο γύρω του όταν δίνει τις δηλώσεις του, κάνει μία κίνηση χαρακτηριστική, μπροστά. Αυτό δείχνει μια αποφασιστικότητα και μια ειλικρίνεια και μια ευθύτητα που περνάει αμέσως στο τηλεοπτικό κοινό και αυτό, πιθανώς, αναγκάζει και τα ίδια τα δελτία, τους δημοσιογράφους, τον οποιονδήποτε να κάνουν εκείνη τη στιγμή πίσω.» Μήπως η πολιτική κυριαρχία Καραμανλή δεν είναι παρά η άλλη όψη της κυριαρχίας της τηλεόρασης; Μήπως ο Καραμανλής επιβάλλει απλώς την ατζέντα του στα τηλεοπτικά μέσα και μήπως ο μεσαίος χώρος δεν είναι παρά ο μέσος τηλεθεατής; Γιώργος Πλειός (αναπληρωτής καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών): «Οι συστηματικοί τηλεθεατές, αυτοί οι οποίοι βλέπουν πολλή τηλεόραση και πληροφορούνται για την πολιτική από την τηλεόραση, αυτο τοποθετούνται πολιτικά στο μεσαίο χώρο. Άρα, λοιπόν, όταν ένας πολιτικός τοποθετεί τον εαυτό του στο μεσαίο χώρο, εξ ορισμού, αν θέλετε, έχει ένα πλεονέκτημα. Δηλαδή, είναι πολύ πιο 12

13 εύκολο να πλησιάσει και να κερδίσει τους τηλεθεατές, δηλαδή, τους πολίτες στην προκειμένη περίπτωση.» «Πτυχία για δουλειά, πτυχία με αξία και όχι διαβατήρια για την ανεργία.» Μελετώντας την περσινή κρίση των Πανεπιστημίων, οι φοιτητές επεσήμαναν ένα μοντέλο στη συμπεριφορά του Πρωθυπουργού. Δεν εμφανίζεται ποτέ όσο διαρκεί μια κρίση. «Ακολουθεί μία πολιτική της απόστασης, δηλαδή, δεν εμπλέκεται άμεσα, να κάνει δηλώσεις όταν τα πράγματα είναι ακόμα ρευστά, όταν για παράδειγμα, δεν έχουν ξεκαθαριστεί ακόμα όλοι οι παράμετροι, δεν έχουνε μιλήσει όλα τα πρόσωπα που εμπλέκονται, ο κ. Καραμανλής κρατάει μία απόσταση. Και όταν, πλέον, το θέμα έχει αρχίσει να υπερ-αναλύεται και από τα μέσα αλλά και από τις διαδικασίες οι οποίες έχουν κινητοποιηθεί, τότε ο Πρωθυπουργός εμφανίζεται να κάνει δηλώσεις πάντα στα πλαίσια μιας συνέντευξης τύπου, ενός κάποιων αυστηρών διαδικασιών και να εγγυάται την ασφάλεια.» «Ένα πολύ σημαντικό κομμάτι είναι και ο χρόνος στον οποίο εμφανίζεται σχετικά με.. ανάλογα, μάλλον, με κάποιο σκάνδαλο, με τη χρονική αλληλουχία κάποιου σκανδάλου, ας πούμε, ή κάποιου θέματος δυσάρεστου για την κυβέρνηση, όπου αρκετές φορές εμφανίζεται κάπως, θα μπορούσα να το χαρακτηρίσω έτσι, «ετεροχρονισμένα», έχοντας περάσει ας το πούμε έτσι, το πρώτο κύμα των αρνητικών εντυπώσεων που μπορεί κάτι τέτοιο να έχει προκαλέσει στην κυβέρνηση.» Στην πρόσφατη συζήτηση στη Βουλή για την πρόταση δυσπιστίας του Πασοκ, η τεχνική αυτή χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον. Ο Πρωθυπουργός κατηγορήθηκε σφοδρά για την αποχή του απ τη συζήτηση και την απουσία του από την αίθουσα. Γιώργος Παπανδρέου (από το βήμα της Βουλής): «Πρώτα απ όλα, να καλωσορίσουμε τον Πρωθυπουργό στην αίθουσα αυτή. Αναρωτιόμαστε πως, πράγματι, τα καταφέρνετε. Ξέρουμε ότι έχετε τόσο μα τόσο σημαντικά θέματα, που είμαστε εντυπωσιασμένοι από την ανταπάντεχη παρουσία σας.» Απόστολος Κακλαμάνης (βουλευτής Πασοκ): «Ο κ. Καραμανλής συμπεριφέρεται ως ανεύθυνος ανώτατος άρχων. Δοξάζεται κρυπτόμενος πίσω από τις πλάτες των υπουργών του.» Μίμης Ανδρουλάκης (βουλευτής Πασοκ): «Έχει το πριμ της απόστασης. Ειδικά σε ένα συντηρητικό κόμμα είναι πολύ δυνατή. Δηλαδή σου λέει, «δεν το φταίει ο Καραμανλής, όπως παλιά με τους βασιλιάδες, φταίει ο σύμβουλος, φταίει ο κηπουρός, φταίει η Φάνη, ο Πολύδωρας,» ε;» 13

14 Γιάννης Λούλης (επικοινωνιολόγος): «Η κοινή γνώμη δεν θέλει έναν πολιτικό ο οποίος να μιλάει συνέχεια, επί παντός θέματος, παντού να έχει άποψη, να εμφανίζεται σαν μαϊντανός. Να φαίνεται ότι πάει να την επηρεάσει συνεχώς την κοινή γνώμη. Πρέπει να υπάρξει μια σωστή ισορροπία ανάμεσα στο πότε παρεμβαίνει ένας πολιτικός και στο πότε δεν παρεμβαίνει. Δεν τον βοηθάει, όμως, να παρεμβαίνει μόνο στα ευχάριστα. Πρέπει να επιλέξει σε ποια δυσάρεστα πρέπει να βγει μπροστά, όπως βγήκε τώρα στο ασφαλιστικό. Δεν θέλει η κοινή γνώμη έναν υπερακτιβιστή Πρωθυπουργό. Από την άλλη πλευρά, δε θέλει και έναν απόμακρο Πρωθυπουργό.» Πόση πολιτική και πόση επικοινωνιακή τέχνη περιέχει η εικόνα Καραμανλή; Ένας ειδικός της επικοινωνίας, ο Γιάννης Λούλης, μας λέει ότι η επικοινωνία δεν είναι ποτέ η εξήγηση. Γιάννης Λούλης (επικοινωνιολόγος): «Η απήχηση των πολιτικών όταν ξεπερνάει κάποια όρια και ιδίως τα όρια των κομμάτων τους, έχει σχέση με το γενικό κλίμα που υπάρχει σε μια κοινωνία. Η σημερινή κοινωνία έχει ορισμένα ξεκάθαρα χαρακτηριστικά. Είναι πραγματιστική, είναι όλο και λιγότερο κομματικοποιημένη, είναι όλο και λιγότερο ιδεολογικοποιημένη και άρα, αναζητεί πια στους ηγέτες της συγκεκριμένα προσωπικά χαρακτηριστικά. Είναι μετριοπαθής. Λοιπόν, νομίζω ότι ο Καραμανλής συνδυάζει αυτές τις ισορροπίες. Θέλουν έναν Πρωθυπουργό που να είναι αποφασιστικός, τον θέλουν να ναι, όμως, και μετριοπαθής. Θέλουν έναν πολιτικό ο οποίος να προωθεί την οικονομική ανάπτυξη μέσω της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, δεν τον θέλουν, όμως, να ναι και ακραία νεοφιλελεύθερος. Δεν τον θέλουν δογματικό. Λοιπόν, αυτά τα στοιχεία τα προσωποποιεί ο Καραμανλής. Είναι ο πολιτικός της συγκεκριμένης εποχής. Δεν ξέρω πόσο θα κρατήσει αυτή η εποχή.» Πολιτικός εκφραστής μιας εποχής δίχως προσδοκίες ή ο ηγέτης που μας ταιριάζει; Και από ποια υλικά, με ποια προ-ιστορία κατασκευάζεται ένας τέτοιος ηγέτης; Παίρνουμε τα πράγματα από την αρχή. Ανιψιός του Κωνσταντίνου Καραμανλή, στέλεχος της ΟΝΝΕΔ στα χρόνια του στο ελληνικό Πανεπιστήμιο, έμοιαζε να ετοιμάζεται για πολιτική καριέρα από τα χρόνια των μεταπτυχιακών του σπουδών στην Αμερική. Γιώργος Δημητρακόπουλος (ευρωβουλευτής ΝΔ): «Θα έλεγα ότι αν γυρίσω πολλά χρόνια πίσω, όταν εγώ γνώρισα τον κ. Καραμανλή, που βέβαια, εκείνος τότε ήξερε ότι θα είναι στην πολιτική, εγώ δεν το ξερα, είδα έναν άνθρωπο, ο οποίος είχε μια ξεκάθαρη σκέψη, έναν άνθρωπο που παρά τη συγκεκριμένη ιστορία, πολιτική ιστορία της οικογενείας της οποίας είναι μέλος, είχε μια δυνατότητα σύνθεσης, έναν άνθρωπο του οποίου το κύριο χαρακτηριστικό ήτανε η απλότητα.» 14

15 Νίκος Βακάλης (ευρωβουλευτής ΝΔ): «Η διαφορά νομίζω του Καραμανλή από τους άλλους πολιτικούς, μια και μου το θέτετε τώρα, είναι ότι έχω την εντύπωση ότι είναι ο πρώτος «επαγγελματίας πολιτικός» της χώρας. Δηλαδή, ο μεγάλος Καραμανλής ήταν δικηγόρος ο οποίος αποφάσισε να γίνει πολιτικός, ο Παπανδρέου ήταν καθηγητής Πανεπιστημίου που αποφάσισε να γίνει πολιτικός, ο Σημίτης ήταν καθηγητής Πανεπιστημίου που αποφάσισε να γίνει πολιτικός. Ο Καραμανλής από την αρχή, επαγγελματικά, με τη σωστή έννοια του όρου επαγγελματικά, δηλαδή, προετοιμάστηκε για μια δουλειά που είναι πάρα πολύ δύσκολη.» Το 1989 εμφανίζεται στη Θεσσαλονίκη και διεκδικεί, για πρώτη φορά, βουλευτική έδρα με το κόμμα που είχε ιδρύσει ο θείος του. Νίκος Βακάλης (ευρωβουλευτής ΝΔ): «Συστηματικά δούλεψε και κέρδισε τον κόσμο, δεν του τον δώρισαν τον κόσμο. Ο κόσμος ήταν σφιγμένος. Είχε εξαιρετικούς συνεργάτες που τους διάλεξε, οι οποίοι του οργανώνανε τα σπίτια, ποιο θα επισκεφτεί σήμερα, ποιο αύριο κτλ. Και ακούραστος. Ακούραστος! Όταν οι άλλοι καταρρέανε αυτός είχε το κουράγιο μέχρι τελευταία στιγμή. Μιλάμε για ξεθέωμα, μιλάμε για μέρα νύχτα έτσι;» Στέλιος Νέστορας (πρώην βουλευτής ΣΥΝ): «Βγαίναμε σε διάφορα προγράμματα τηλεόρασης και κεντρικά προγράμματα της Αθήνας, δηλαδή, αλλά και τοπικά. Και εγώ είχα πάντα μια συνήθεια όταν με καλούσανε, να ρωτάω ποιοι άλλοι θα είναι και θυμάμαι ότι πάντοτε, όταν μου λέγανε ότι θα είναι ο Κώστας ο Καραμανλής επήγαινα, γιατί ήξερα ότι θα κάνω μια σοβαρή συζήτηση. Και γινότανε, πράγματι, μια πολύ σοβαρή συζήτηση. Με είχε εντυπωσιάσει ο τρόπος με τον οποίον μίλαγε, η επιχειρηματολογία η καθαρά πολιτική. Είχε μια τετράγωνη λογική στα πολιτικά. Οι θέσεις του ήταν μεν συντηρητικές, δεν ήταν σκοταδιστικές και ήτανε εδραιωμένες σε μια συντηρητική, αλλά ορθολογιστική λογική.» Κι έπειτα Μιλτιάδης Έβερτ: «Ο ηγέτης αναλαμβάνει τις ευθύνες των πράξεών του. Αναλαμβάνω πλήρως τις ευθύνες των πράξεών μου.» Κάπως ξαφνικά, πριν δέκα χρόνια ακριβώς, η ΝΔ βρίσκεται σε κρίση. Ο αρχηγός της, Μιλτιάδης Έβερτ αμφισβητείται και μια ομάδα βαρόνων του κόμματος με επικεφαλής τον Γιάννη Βαρβιτσιώτη, προτείνουν ως Πρόεδρο τον Κώστα Καραμανλή. 15

16 Γιάννης Βαρβιτσιώτης (19/02/1997): «Με τα σημερινά δεδομένα πιστεύουμε ότι ήρθε η ώρα της εκλογής ηγεσίας του κόμματος από τη νέα γενιά της παρατάξεώς μας.» Γιάννης Βαρβιτσιώτης (ευρωβουλευτής ΝΔ): «Ως εκείνη την εποχή, η κακοδαιμονία της παρατάξεως ήτανε το αλληλοφάγωμα των πρώτων στελεχών. Κι εκείνη την εποχή, ήταν ο Έβερτ και ο Σουφλιάς, αν θέλετε, εκείνος που θα ήθελε να είναι υποψήφιος, εγώ δεν θα επιχειρούσα δεύτερη φορά, μια αποτυχία μου φτανε, οπότε σκεφτήκαμε ή μάλλον σκέφτηκα, ότι ένα νέο πρόσωπο, το οποίον δεν θα είχε τις καταβολές του παρελθόντος, αυτής της ιστορίας των διαφωνιών, των διενέξεων, των χτυπημάτων κάτω απ τη μέση, θα έδινε μια καινούρια πνοή.» Νίκος Καραχάλιος (Γραμματέας Πολιτικού Σχεδιασμού ΝΔ): «Η παράταξη αναζητούσε έναν άνθρωπο που θα συνδύαζε δύο χαρακτηριστικά και τα χαρακτηριστικά αυτά μπορούμε να τα πούμε συμβολικά ότι προέρχονταν από τους δύο ηγέτες της τότε εποχής. Ο Μιλτιάδης ο Έβερτ, ήταν ο αρχηγός μας, ένας άνθρωπος με ιδιαίτερα ανθρώπινα χαρακτηριστικά, ζεστός, φιλικός. Επομένως, το ένα στοιχείο που ήθελαν οι Νεο Δημοκράτες ψηφοφόροι να διατηρηθεί ήταν αυτό, αλλά υπήρχε και ένας άλλος αρχηγός, του Πασοκ, ο Κώστας ο Σημίτης, ο οποίος είχε πιο τεχνοκρατικό ύφος, ο «καθηγητής», όπως λέγαμε τότε. Θέλαν, λοιπόν, έναν νέο άνθρωπο, και αυτό ήταν το πιο κυρίαρχο χαρακτηριστικό των αιτημάτων της βάσης, ο οποίος να συνδυάζει το ανθρώπινο στοιχείο με την ικανότητα του τεχνοκράτη, του ανθρώπου που μπορεί να συνθέσει θέσεις και να έχει όραμα. Αυτά, λοιπόν, τα χαρακτηριστικά βρεθήκανε στο πρόσωπο του Κώστα του Καραμανλή, και βέβαια, και ένα βαρύ επώνυμο, η ιστορία της παράταξης μετουσιωνόταν σ ένα νέο άνθρωπο, προσωποποιείτο σε ένα νέο ηγέτη.» Ο ίδιος, όπως μας λέει ο Γιάννης Βαρβιτσιώτης, δίσταζε. Και δε δίσταζε μόνο αυτός. Γιάννης Βαρβιτσιώτης (ευρωβουλευτής ΝΔ): «Ναι, ναι, είχε δισταγμούς. Γιατί είχε δισταγμούς; Διότι, νομίζω, δεν μπορούσε να σκεφτεί ότι θα ήταν, θα πήγαινε τόσο καλά. Εκείνο που δεν έχει γίνει γνωστό, είναι ότι με φώναξε όταν πήρα την πρωτοβουλία ο Κωνσταντίνος Καραμανλής. Και μου λέει: «Είσαι σίγουρος γι αυτό που κάνεις;» Λέω: «Τι εννοείτε;» «Θα βγει αυτό το παιδί;», μου λέει. «Βεβαίως, του λέω, κύριε Πρόεδρε, θα βγει.» Είχε κι αυτός, και ο θείος, και ο μεγάλος Καραμανλής είχε αγωνία.» Πρώτη εκλογική μάχη κερδισμένη στις Ευρωεκλογές του Ο Καραμανλής χάνει οριακά τις εκλογές του Η οριστική πολιτική κάμψη του Πασοκ μετά το 2002, του προσφέρει στο πιάτο την εκλογική νίκη το Κι έπειτα, παρά τις 16

17 κρίσεις, μερικές εκ των οποίων τον αγγίζουν προσωπικά, όπως εκείνη των υποκλοπών ή η πρόσφατη κρίση Ζαχόπουλου, η εικόνα αντέχει. Ως πότε; Νίκος Καραχάλιος (γραμματέας Πολιτικού Σχεδιασμού ΝΔ): «Ο ηγέτης παραμένει ηγέτης και παραμένει ηγέτης νικηφόρος όσο δημιουργεί προσδοκία, όσο δημιουργεί ελπίδα.» Μίμης Ανδρουλάκης (βουλευτής Πασοκ): «Υπάρχει, όμως, ένας χρόνος Χ που αντιστρέφονται τα πράγματα και ξαφνικά όλοι λένε αυτός ποιος θα είναι, ποια θα είναι η στιγμή Χ, το σημείο καμπής το οποίο θα αποδιαρθρώσει την εικόνα του; Μπορεί να είναι το ασφαλιστικό ενδεχομένως, μπορεί να είναι μια οικονομική κρίση, μπορεί να είναι η ανάκαμψη του ΠΑΣΟΚ;» Γιάννης Λούλης (επικοινωνιολόγος): «Ο μεγάλος αντίπαλος του κυβερνώντος κόμματος αυτή τη στιγμή, που το μεγάλο του όπλο είναι ο Καραμανλής, είναι η ψήφος διαμαρτυρίας. Αυτός είναι ο αντίπαλός του, δεν είναι το ΠΑΣΟΚ. Αυτή ήταν η άποψή μου και στις τελευταίες εκλογές, είναι ακόμα ισχυρότερο τώρα. Αυτό είναι το ρεύμα διαμαρτυρίας και αυτό το ρεύμα διαμαρτυρίας μπορείς να το αντιμετωπίσεις με έναν τρόπο όταν είσαι εξουσία. Να παράγεις πολιτική. Ακόμα και δυσάρεστη πολιτική. Όχι ακραία αλλά μια δυσάρεστη πολιτική, που ο κόσμος στο τέλος της ημέρας θα πει: «ήταν αναγκαίο να γίνει αυτό». Μόνο έτσι. Αλλιώς, το ρεύμα διαμαρτυρίας θα σαρώσει τα πάντα στο διάβα του.» Αυτή η δημοσκοπική κάρτα που καταγράφει την πρόθεση ψήφου στα δυο κόμματα εξουσίας, τη ΝΔ και το Πασοκ τα τελευταία έξι χρόνια, μας θυμίζει κάτι πολύ απλό μπορεί να είναι συμπτωματικό- αλλά είναι πάντως συνταρακτικό, υπάρχει μια στιγμή της τελευταίας περιόδου από την οποία και ύστερα, το πολιτικό σκηνικό αρχίζει να αλλάζει. Τα δύο κόμματα εξουσίας αρχίζουν να πέφτουν ταυτόχρονα, να πέφτουν μαζί για να φτάσουν στις τελευταίες μετρήσεις σε ένα άθροισμα που μετά βίας ξεπερνά το 50%. Αυτή η στιγμή, συμπτωματικά ή όχι, είναι ο Μάρτιος του Δηλαδή, οι ημέρες όπου στην επικαιρότητα κυριαρχεί το σκάνδαλο των υποκλοπών. Από τότε κι ύστερα, τίποτε δεν είναι το ίδιο. Μπορεί να ναι σύμπτωση, μπορεί και όχι. Στο καινούριο σκηνικό, ο μόνος παράγοντας που διατηρείται αναλλοίωτος είναι απ ό,τι φαίνεται, η υπεροχή, η κυριαρχία, η εικόνα, η εμπιστοσύνη σ ένα πολιτικό πρόσωπο, τον Πρωθυπουργό Καραμανλή. Προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε αυτή την κυριαρχία. Είναι αδύνατο να προβλέψουμε μέχρι πότε θα αντέξει. Και πολύ περισσότερο, είναι αδύνατο να προβλέψει κανείς τι θα συμβεί μετά, τι ανατροπές θα γίνουν στο πολιτικό σκηνικό τότε. Αλλά, αυτό είναι θέμα για επόμενες εκπομπές. Καλή σας νύχτα. 17