Η ΜΑΧΗΣ ΤΗΣ ΒΙΕΝΝΗΣ (1683) ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΩΣ ΓΕΓΟΝΟΣ

Transcript

1 Η ΜΑΧΗΣ ΤΗΣ ΒΙΕΝΝΗΣ (1683) ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΩΣ ΓΕΓΟΝΟΣ Αξιότιµες κυρίες και αξιότιµοι κύριοι, Σήµερα θα σας παρουσιάσω µερικές ενδιαφέρουσες θέσεις για την αναµέτρηση δύο κόσµων, δύο διαφορετικών και αντίθετων τρόπων ζωής, αξιών και θρησκευτικών αντιλήψεων. Αναµέτρηση κατά την οποία το φως επεκράτησε του σκότους. Για να αποδείξω γιατί αυτή η τιτανοµαχία όρισε τη µοίρα του δυτικού πολιτισµού, αλλά και του νεωτέρου Ελληνισµού, θα εφαρµόσω µια αυστηρή επιστηµονική µεθοδολογία. Ωστόσο, η οµιλία µου θα έχει ένα εκλαϊκευτικό, και όχι ακαδηµαϊκό, χαρακτήρα, ώστε να γίνουν κατανοητά αυτά που θα σας εξηγήσω αναλυτικά παρακάτω. Η παρουσίαση µου θα χωριστεί σε δύο σκέλη. Στο πρώτο σκέλος θα εξετάσω την περίπτωση της εναλλακτικής ιστορίας, δηλαδή τι θα συνέβαινε εαν τελικά οι Οθωµανοί επικρατούσαν, εν ολίγοις, ένα σενάριο που να στηρίζεται όσο το δυνατόν περισσότερο στην λογική και στα πραγµατικά γεωπολιτικά δεδοµένα της περιόδου εκείνης. Αφού τελειώσω µε την ανάλυση του υποθετικού σεναρίου, θα στραφώ στο δεύτερο σκέλος και στα αληθινά ιστορικά γεγονότα. Κυρίως, όµως, θα επικεντρωθώ στις επιπτώσεις που είχε για την ανθρωπότητα ο παραµυθένιος θρίαµβος του Σοµπιέσκι, και γιατί ο Πολωνός βασιλιάς ευθύνεται για τη αρχή του τέλους της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, αλλάζοντας τον χάρτη της Ευρώπης και την πορεία των βαλκανικών λαών. Πριν όµως ξεκινήσω µε το εναλλακτικό σενάριο, θα σας κάνω µια µικρή και αναγκαία περίληψη για την γεωπολιτική κατάσταση στην Ευρώπη του Την περίοδο αυτή, η Οθωµανική Αυτοκρατορία των κατοίκων παρέµενε η ισχυρότερη υπερδύναµη στον κόσµο. Πρώτιστο καθήκον των Οθωµανών ήταν η εξάπλωση της επικράτειας του Ισλάµ σε βάρος της επικράτειας των απίστων. Η οθωµανική τζιχάντ βασίστηκε στον περιβόητο στίχο 193 του δευτέρου κεφαλαίου από το Κοράνι, όπου αναφέρεται η δια του ξίφους διάδοση του Θεϊκού Λόγου - «Και πολέµησε τους µέχρι να µην αποµένει άλλο µαρτύριο να πάθουν κι άλλη θρησκεία να ασπαστούν παρά µόνο του Αλλάχ». Ηταν ένας στίχος που παραδόξως κατέληξε να αποτελεί το raison d etre, δηλαδή τον αναγνωρισµένο λόγο ύπαρξης της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Η αντίληψη αυτή ανανεώθηκε µε τον πιο εντυπωσιακό τρόπο από την περίφηµη δυναστεία των Κιοπρούληδων στα µέσα του 1650, µε αποτέλεσµα οι Οθωµανοί να ανακάµψουν και να σηµειώσουν σηµαντικές επιτυχίες κατά των Χριστιανών, επεκτείνωντας, έτσι, την κυριαρχία του Σουλτάνου µέχρι τις ρωσικές στέπες. Χάρη στο ανεξάντλητο ανθρώπινο δυναµικό της και στην οργανωµένη πολεµική µηχανή της, η ασιατική αυτή κοσµοκρατορία ήταν στην ουσία µια λερναία ύδρα, ικανή να αντέχει σε πολέµους φθοράς, ενώ κανένα χριστιανικό βασίλειο δεν µπορούσε να ελπίζει µόνο του σε ένα νικηφόρο πόλεµο εναντίον της. Αλλωστε, ο κολοσσιαίος στρατός του υπερόπτη Καρά Μουσταφά ήταν άλλη µια σαφής απόδειξη, πως µόνο οι Οθωµανοί εκείνη την εποχή είχαν την δυνατότητα να διεξάγουν πολυδάπανους κατακτητικούς πολέµους µακράς διάρκειας. Στην αντίπερα όχθη, η Αγία Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία των υπήκοων, γνωστή σε πολλούς ως Αυστρία, ήταν ένα πολυεθνικό συνονθύλευµα λαών χωρίς συγκεντρωτική δοµή, καθώς αποτελούνταν από δεκάδες οµόσπονδα κρατίδια, που ήταν πολιτικά και θρησκευτικά αυτόνοµα. Πολιτικό κέντρο της αυτοκρατορίας ήταν η Βιέννη, τόπος διαµονής του Αυτοκράτορα Λεοπόλδου Α, γόνου του δυναστικού Οίκου των Αψβούργων. Ωστόσο, ο µικρόψυχος Λεοπόλδος διοικούσε µια προβληµατική και ασταθή αυτοκρατορία, όπου οι υποταγµένοι Ούγγροι, Βοηµοί και Κροάτες επιθυµούσαν την ανεξαρτησία τους, ενώ ισχυρά γερµανικά κράτη όπως το Βραδεµβούργο, ακολουθούσαν εντελώς ανεξάρτητη πολιτική, φλερτάροντας συχνά µε την Γαλλία. Σε γενικές

2 γραµµές, οι Αυστριακοί αντιµετώπιζαν σοβάρα οικονοµικά προβλήµατα και δεν ήταν σε θέση να αναχαιτίσουν τις δυνάµεις του Καρά Μουσταφά. Τώρα, ο προµαχώνας της Χριστιανοσύνης, η Πολωνολιθουανική Κοινοπολιτεία είχε την τύχη να την κυβερνά ενας dux bellorum, δηλαδή ένας άρχοντας του πολέµου, ο Ιωάννης Σοµπιέσκι. Γνωστός στην Κωνσταντινούπολη ως «Λέων του Λεχίσταν», ο διορατικός Σοµπιέσκι, αν και γαλλόφιλος, δεν δίστασε να συµµαχήσει µε τους Αψβούργους ώστε να αντιµετωπιστεί η ισλαµική πληµµύρα. Ενώ οι απελπισµένοι στρατηγοί του Λεοπόλδου είχαν λυγίσει από την πίεση, µην αναλαµβάνοντας την τεράστια ευθύνη να ηγηθούν του χριστιανικού στρατού κατά των αιµοβόρων Οθωµανών, η µοίρα θα επέλεγε τον Σοµπιέσκι να οδήγησει τους στρατιώτες του Ιησού Χριστού στον µεγαλύτερο θρίαµβο στην ιστορία της Χριστιανοσύνης. Τέλος, αξίζει να γίνει και µια αναφορά για την Γαλλία, η οποία ανέκαθεν διατηρούσε καλές σχέσεις µε την Οθωµανική Αυτοκρατορία, ενώ ταυτόχρονα ήταν ανταγωνιστική προς τον Οίκο των Αψβούργωνν. Ο αλαζόνας Γάλλος βασιλιάς Λουδοβίκος Ι είχε δηµιουργήσει τις περίφηµες «επιτροπές ανάκτησης εδαφών», µε σκοπό να επεκταθεί ανατολικά του Ρήνου ποταµού, εις βάρος της Αγίας Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας. Ετσι, δεν πρέπει να µας προκαλεί έκπληξη που οι Γάλλοι προσπάθησαν µε ραδιουργίες να µαταιώσουν την σύναψη συµµαχίας Σοµπιέσκι και Λεοπόλδου απέναντι στον Σουλτάνο. Με βάση τις συνοπτικές αυτές πληροφορίες, θα αναφερθώ τώρα στο υποθετικό σενάριο της οθωµανικής νίκης στην Βιέννη. Πριν την καθοριστική σύγκρουση µεταξύ Σταυρού και Ηµισέληνου, εκείνο το καλοκαίρι ήταν το πιο εφιαλτικό στην ιστορία της ανθρωπότητας. Συγκεκριµένα, στα εδάφη της Αυστρίας και της Ουγγαρίας επικρατούσε µια άνευ προηγουµένου χαοτική κατάσταση. Οι κρατικοί µηχανισµοί των Αυστριακών είχαν καταρρεύσει, ο Αυτοκράτορας Λεοπόλδος είχε εγκαταλείψει την Βιέννη και τους κατοίκους της στην µοίρα τους, ενώ πανικόβλητοι πρόσφυγες είχαν κατακλύσει την Αυστριακή ενδοχώρα, µε τους Οθωµάνους να εξαπολύουν την κόλαση καταστρέφοντας τα πάντα στο πέρασµα τους. Μάλιστα, αρκετοί προληπτικοί Βιεννέζοι θεώρησαν τον Καρά Μουσταφά ως το θηρίο της Αποκάλυψης, σπέρνοντας έτσι την ηττοπάθεια στους συµπολίτες τους. Εν ολίγοις, όχι µόνο η Βιέννη, αλλά ολόκληρη η Αγία Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία βρισκόταν στο χείλος της αβύσσου, και µόνο ο Σοµπιέσκι έδειχνε ικανός να αποτρέψει το µοιραίο ή, αν προτιµάτε, να ακυρώσει την...αποκάλυψη. Σε περίπτωση που οι ασιατικές ορδές κατακτούσαν την πόλη και ταυτόχρονα νικούσαν τα στρατεύµατα του Σοµπιέσκι, µπορούµε µε βεβαιότητα να µιλήσουµε για τον απόλυτο θρίαµβο των δυνάµεων του σκοταδισµού, καθώς µια τέτοια εξέλιξη θα είχε τροµερά αρνητικό ψυχολογικό αντίκτυπο για τους χριστιανούς. Λογικά, είναι δόκιµο να πιθανολογήσει κάποιος ότι µετά την κατάληψη της Βιέννης, οι Οθωµανοί θα επιχειρούσαν να κατακτήσουν και την υπόλοιπη Αυστρία, συνεχίζωντας παράλληλα τις επιδροµές τους στην Ουγγαρία και στην Μοραβία. Οι σύµµαχοι τους, οι Ούγγροι του φιλόδοξου Ιµρε Τοκόλυ, θα είχαν πλέον τον απόλυτο έλεγχο στις µαγυαρικές πεδιάδες, άρα αναπόφευκτα θα ανασχηµατιζόταν το βασίλειο της Ουγγαρίας υπό οθωµανική επικυριαρχία. Τι θα συνέβαινε όµως µε τους ηττηµένους χριστιανούς? Πιθανότατα, ο Σοµπιέσκι θα επέστρεφε στην Πολωνία για να προστατεύσει τα νότια εδάφη της επικράτειας του από µια ενδεχόµενη οθωµανική εισβολή. Κάτω από αύτες τις δυσχερείς συνθήκες, αµφιβάλλω αν ο Πολωνός βασιλιάς θα συνέχιζε να στηρίζει τους Αψβούργους. Ετσι, ο Λεοπόλδος θα παρέµενε µονάχος στον αγώνα κατά του Σουλτάνου, ενώ ο Γάλλος βασιλιάς έχοντας πληροφορηθεί την πτώση της Βιέννης, θα θεωρούσε πως είχε φτάσει η καταλληλότερη στιγµή για µια εισβολή στα αυτοκρατορικά εδάφη, σίγουρος για την επικείµενη κατάρρευση της Αγίας Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας. υστυχώς τα προβλήµατα για τους Αυστριακούς δεν θα τελείωναν εκεί, καθώς οι Οθωµανοί ως ανέκαθεν πραγµατιστές και πανούργοι διπλωµάτες, δεν θα έχαναν την ευκαιρία να ιδρύσουν τις αυτόνοµες ηγεµονίες της Βοηµίας και της Κροατίας, οι οποίες θα ήταν βασισµένες στα πρότυπα της Μολδαβίας και της Βλαχίας. Φυσικά, ερωτηµατικό αποτελεί η αντίδραση των γερµανών ηγεµόνων, ειδικά όταν θα διαπίστωναν τον µεγάλο κίνδυνο να διαµελισθεί η αυτοκρατορία των Αψβούργων. Ενδεχοµένως, κάποιοι θα συνέχιζαν να στηρίζουν τον Λεοπόλδο, οι περισσότεροι όµως, όπως το Βραδεµβούργο, θα στρέφονταν να συµµαχήσουν µε την Γαλλία, ακολουθώντας µια νέα πολιτική πορεία.

3 Οι υπόλοιπες υπερδυνάµεις, εκείνες της Αγγλίας, της Ισπανίας και της Βενετίας, θα αισθάνονταν µακριά από την απειλή του Σουλτάνου και δεν θα τους συγκινούσε η απρόβλεπτη εµπλοκή τους σε ένα πόλεµο που εξελισσόταν ήδη άσχηµα για τον Λεοπόλδο. Ετσι, µε βάση αυτή την εναλλακτική και πιθανότερη έκβαση, στηριζόµενη στην γεωστρατηγική κατάσταση της εποχής εκείνης, είτε η Αγία Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία θα συνέχιζε να υφίσταται, αποδυναµωµένη µε συρρικνωµένη την επικράτεια της, είτε θα έπαυε να υπάρχει ως πολιτική οντότητα. Οπως και να έχει, µια ενδεχόµενη οθωµανική νίκη θα άλλαζε το στάτος κβο στην Κεντρική Ευρώπη, γεγονός που θα ειχε τροµακτικές συνέπειες για την µετέπειτα πορεία της ύσης. Και αυτό γιατί οι Οθωµανοί θα ήταν σε θέση να επεκταθούν προς την Βαυαρία, την Σαξονία και την Σιλεσία, δηλάδη στην καρδιά της Ευρώπης. Το πιο εφιαλτικό σεναριό όµως είναι ότι θα µπορούσαν µέσω Κροατίας και Σλοβενίας να εισβάλλουν στην Ιταλία και να µετατρέψουν την Βασιλική του Αγίου Πέτρου σε τζαµί. Οµως, θα αναφερθώ περισσότερο για την σηµασία της αναχαίτησης του Ισλάµ προς το τέλος της παρουσίασης. Και µετά το ταξίδι µας στο εναλλακτικό παρελθόν, ας δούµε τώρα την πραγµατική ιστορική εξέλιξη των γεγονότων. Η καταστροφή των Οθωµανών στο βιεννέζικο πεδίο της µάχης ήταν ένας άνευ προηγουµένου χριστιανικός θρίαµβος που επήρεασε αποφασιστικά το ηθικό των Πολωνών και Αυστριακών, χαρίζοντας τους την πεποίθηση ότι επιτέλους µπορούσαν να εκδιώξουν τους µουσουλµάνους εισβολείς απο την Ευρώπη. «Ο πόλεµος», έγραφε ο Σοµπιέσκι στην συζύγο του, «και η επιτυχής συνέχιση του, ήταν η ευκαιρία χιλίων ετών», εννοώντας δηλάδη την µεγάλη ευκαιρία να µπει ένα οριστικό τέλος στην κυριαρχία του Ισλάµ στην νοτιοανατολική Ευρώπη. Πράγµατι, ο αποφασιστικός Σοµπιέσκι και ο Λεοπόλδος συνέχισαν τις νικηφόρες επιχειρήσεις κατά των Οθωµανών, οι οποίες οδήγησαν στην δηµιουργία του Ιερού Συνασπισµού, την άνοιξη του Η Βενετία συµφώνησε να συµµετάσχει στο επιθετικό σύµφωνο των Πολωνών και Αυστριακών εναντίον του Σουλτάνου. Ποτέ πριν, στους δύο προηγούµενους αιώνες, τρεις χριστιανικές υπερδυνάµεις δεν συµφώνησαν τόσο θετικά σε µια κοινή επιχείρηση κατά της πιο σκοταδιστικής αυτοκρατορίας στην Ιστορία. Χωρίς υπερβολή, ο Μεγάλος Τουρκικός Πόλεµος του ήταν η τελευταία αναλαµπή των σταυροφοριών. Ο δραστήριος Σοµπιέσκι προσπάθησε χωρίς επιτυχία να προσεγγίσει και την Περσία, ωστόσο, ήταν εκείνος που το 1686 έπεισε τους αδιάφορους - µέχρι τότε - Ρώσους να συµµετάσχουν στον Ιερό Συνασπισµό. Ηταν µια διπλωµατική πρωτοβουλία που θα ωφελούσε σε µακροπρόθεσµη χρονική περίοδο, όχι µόνο την Ρωσία, αλλά και τους βαλκανικούς λαούς. Ετσι, για τα εποµένα έτη των συγκρούσεων, τέσσερις ευρωπαϊκές δυνάµεις προσπαθούσαν από κοινού να εξοντώσουν την οθωµανική λερναία ύδρα. Εχοντας ικανούς ηγήτορες και υψηλό ηθικό, τα χριστιανικά στρατεύµατα µάταια έκοβαν τα κεφάλια της λερναίας ύδρας, το ένα µετά το άλλο, καθώς άµεσως ξεφύτρωναν άλλα στη θέση τους. Εχοντας υποστεί πανωλεθρία στην Βιέννη και χωρίς να διαθέτουν αξιόλογους ηγέτες στα πεδία των µαχών, οι σκληροτράχηλοι Οθωµανοι συνέχισαν να µάχονται µε πείσµα σε τέσσερα διαφορετικά µεγάλα µέτωπα, αξιοποιώντας το ανθρώπινο δυναµικό τους και την καλύτερα εξοπλισµένη και πειθαρχηµένη στρατιωτική δύναµη τους. Απέδειξαν, προς δυσάρεστη έκπληξη των χριστιανών, ότι ακόµη διέθεταν µια ογκώδη πολεµική µηχανή, ικανή για να ανταπεξέλθει σε µια συγκλονιστική σύγκρουση απέναντι στην µισή Ευρώπη. Οµως, η συντριπτική ήττα των Οθωµανών στην Ζέντα το 1697, οι εξεγέρσεις στην Αραβία και στην Μεσοποταµία, και οι συµβουλές των πρέσβεων της Ολλανδίας και της Αγγλίας, έπεισαν την κυβέρνηση του Σουλτάνου να υπογράψει το 1699 την πιο καταστροφική ειρήνη σε ολόκληρη την οθωµανική ιστορία: την Συνθήκη του Κάρλοβιτς. Ηταν η πρώτη φορά που η Οθωµανική Αυτοκρατορία υπέγραφε µια ταπεινωτική συνθήκη µε ένα µη ισλαµικό κράτος, χάνοντας τεράστιες εδαφικές εκτάσεις. Συγκεκριµένα, οι Οθωµανοί αναγκάστηκαν να παραχωρήσουν όλη την Ουγγαρία και την Τρανσυλβανία στους Αψβούργους, την Ουκρανική Ποδολία στους Πολωνούς, την Πελοπόννησο και µέρος της αλµατίας στους Βενετούς, και τέλος το λιµάνι του Αζόφ στους Ρώσους. Η Συνθήκη του Κάρλοβιτς, που δυστυχώς δεν πρόλαβε να ζήσει ο αποβιώσας Σοµπιέσκι, υπήρξε ένα τελικό αποφασιστικό σηµείο στροφής στην στρατιωτική ισορροπία µεταξύ της Ευρώπης και του ισλαµικού κόσµου. εκαέξι χρόνια νωρίτερα οι Οθωµανοί είχαν δείξει ότι ήταν σε θέση να επεκταθούν µέχρι τις πολωνικές και γερµανικές πεδιάδες. Ως εκεινή την στιγµή η έκβαση της µακράς συρράξεως µεταξύ της Χριστιανοσύνης και του

4 Ισλάµ έτεινε γενικά να ευνοήσει τη µουσουλµανική υπόθεση. Ωστόσο, η σωτήρια επέµβαση του Σοµπιέσκι έδωσε την χαριστική βολή στις επεκτατικές διαθέσεις των Οθωµανών, φέρνοντας τους µουσουλµάνους αντιµέτωπους µε ένα απελπιστικό και άλυτο θεολογικό πρόβληµα: αν τελικά τους είχε εγκαταλείψει ο Αλλάχ. Από το 1699 και εξής, η επικράτεια του Ισλάµ άρχιζε να συρρικνώνεται µε αργούς ρυθµούς, το απέραντο δάσος των λευκών µιναρέδων αραίωνε και τα σύµβολα της οθωµανικής τυραννίας, το ένα µετά το άλλο, έπεφταν στην γη και συντρίβονταν. Τίποτα πια δεν µπορούσε να σώσει τους µουσουλµάνους εισβολείς από το να απωθηθούν νοτίως της Κεντρικής Ευρώπης και ανατολικώς της Βαλκανικής Χερσονήσου. Οµως, υπάρχουν και άλλα καθοριστικά σηµεία που πρέπει να τονιστούν για να αποδειχθεί η κοσµοϊστορική σηµασία της Μάχης της Βιέννης. Και τα κυριότερα αυτά σηµεία είναι 1) Εαν η Αλωση της Πόλης σηµατοδότησε την έναρξη της Αναγέννησης, η Μάχη της Βιέννης σηµατοδότησε την έναρξη του ιαφωτισµού. Οσο παρωχηµένο και αν ακουστεί, η νίκη του Σοµπιέσκι υπήρξε καθοριστικός σταθµός στην φυσιολογική ανάπτυξη του δυτικού πολιτισµού. Και αυτό γιατί απέτρεψε την πιθανότερη εξέλιξη να σβήσει εν τη γένεσει του ο ιαφωτισµός και, αντίθετα, επέτρεψε να ανθίσει, έτσι ώστε να δρέψουµε τους καρπούς των έργων του Ανταµ Σµιθ, του Ούγκο Κοουτάϊ, του Μοντεσκιέ του Βολταίρου και άλλων εκπροσώπων του ιαφωτισµού. Ως γνωστό, οι νέες φιλελεύθερες ιδέες περί διαχωρισµού των εξουσιών, οδήγησαν στον εξορθολογισµό των ευρωπαϊκών µοναρχιών και των νόµων τους. Ιδέες που τελικά ενσαρκώθηκαν στην ιακήρυξη της Ανεξαρτησίας των Ηνωµένων Πολιτειών, στην Γαλλική Επανάσταση και στο πρώτο Σύνταγµα της Ευρώπης, αυτό της Πολωνολιθουανικής Κοινοπολιτείας. 2) Οπως επισήµανα προηγουµένως, χάρη στην διπλωµατική πρωτοβουλία του Σοµπιέσκι, οι δύσπιστοι Ρώσοι πείστηκαν να συµµετάσχουν στον Ιερό Συνασπισµό, και στο τέλος, το κέρδος για εκείνους ήταν η έξοδος στη Μαύρη Θάλασσα. Οπως αποδείχτηκε, ήταν ένα κέρδος µε ανυπολόγιστη σηµασία για την µοίρα των ορθόδοξων λαών της Βαλκανικής Χερσονήσου, καθώς µέσα από τις αιµατοβαµµένες ρωσικές στέπες, είχε γεννηθεί µια νέα υπερδύναµη την οποία κυβερνούσε ο οραµατιστής Μέγας Πέτρος. Ο τελευταίος εγκαινίασε µια εξωτερική πολιτική που δεν ήταν άλλη από την έξοδο στη θάλασσα του Αιγαίου. Πράγµατι, η άνοδος µιας Ορθόδοξης χριστιανικής δύναµης έφερε µαζί της την επαγγελία της απελευθέρωσης των βαλκανικών λαών από τον φρικτό οθωµανικό ζυγό. Ελληνες καλόγεροι διέδιδαν τη «ρωσική προσδοκία», ήδη από τον καιρό του Μέγα Πέτρου. «Οι Ελληνες είναι πεισµένοι», παρατηρούσε ένας Γάλλος Ιησουϊτης το 1712, «ότι ο Τσάρος θα τους απαλλάξει µια µέρα από την δεσποτεία των Τούρκων». Τελικά κάτι τέτοιο δεν συνέβη, αλλά χωρίς την Ρωσική προστασία, δεν θα υπήρχαν τα Ορλωφικά (που αποτέλεσαν το προοίµιο της Επανάστασης του 1821), η Φιλική Εταιρεία, οι εθνικοί ευεργέτες όπως ο Βαρβάκης ή ο Καποδίστριας, οι πρόδροµοι της ελληνικής πνευµατικής αφύπνισης, όπως ο Κοσµάς ο Αιτωλός, και γενικότερα άλλες κατάλληλες συνθήκες που οδήγησαν στην Απελευθέρωση του Γένους. Συµπέρασµα; Η πορεία προς την αναγέννηση της Ελλάδας είχε ως αφετηρία την λαµπρή νίκη-ορόσηµο του Σοµπιέσκι. 3) Εκτός απο τον ρωσικό παράγοντα, η ραγδαία αποσύνθεση της Pax Ottomanica µετά το Κάρλοβιτς πρόσφερε στους υπόδουλους Ελληνες νέες εµπορικές ευκαιρίες. Ηταν µια εξέλιξη που είχε καθοριστικές συνέπειες στην οικονοµική αναγέννηση του ελληνικού εµπορικού κόσµου. Παράλληλα, οι Φαναριώτες, µέλη των σπουδαιότερων ελληνικών οικογενειών της Κωνταντινούπολης, διαδραµάτισαν σπουδαίο ρόλο στην πνευµατική αφύπνιση των Ελλήνων, καθώς η επαγγελµατική εξέλιξη τους ήταν στενά συνδεδεµένη µε την οθωµανική διοίκηση. Αξιοσηµείωτο γεγονός είναι πως η µεγαλύτερη φυσιογνωµία του ελληνικού πολιτικού ιαφωτισµού, ο Ρήγας Φεραίος, εργάστηκε δίπλα σε εξέχοντες Φαναριώτες, πριν την εγκατάσταση του στην κοσµοπολίτικη Βιέννη γύρω στα ) Ο λόγος, όµως, που ο Ρήγας Φεραίος εγκαταστάθηκε στην Βιέννη, ήταν η δυναµική παρουσία µιας ελληνικής κοινότητας, η οποία από τα µέσα του 18 ου αιώνα είχε να επιδείξει σηµαντική και εκτεταµένη πνευµατική δραστηριότητα, κυρίως στον χώρο της τυπογραφίας και της έκδοσης ελληνικών βιβλίων. εν ήταν τυχαίο που εκείνη την εποχή η αυστριακή πρωτεύουσα αποτέλεσε πόλο έλξης για τους έλληνες λόγιους και εµπόρους, καθώς µετα το 1683, η Βιέννη εξελίχθηκε σε ένα παγκόσµιο εµπορικό και πολιτιστικό κέντρο. 5) Ο Μεγάλος Τουρκικός Πόλεµος όξυνε σηµαντικά τα οθωµανικά οικονοµικά προβλήµατα, προκαλώντας εκτεταµένες οικονοµικές αλλαγές, που όπως αποδείχτηκαν είχαν ξεχωριστή σηµασία για την αυτοκρατορία του

5 Σουλτάνου, όσο και για την ιστορία των Βαλκανίων. Εξαιτίας του ίδιου πολέµου αποδεκατίστηκαν οι τάξεις των ευρωπαίων σπαχήδων, δηλαδή των οθωµανών φεουδαρχών, ενώ το γαιοκτητικό µοντέλο, το τσιφλίκι, σαν θεσµός δεν εξελίχθηκε ποτέ µετά τον 17 ο αιώνα. Και ο θεσµός αυτός πριν την καταστροφική ήττα του Καρά Μουσταφά είχε αρκετή δύναµη ώστε να προκαλέσει ριζικές αλλαγές και να γίνει φορέας ανανέωσης και αναγέννησης της οθωµανικής οικονοµίας. Κάτι που φυσικά δεν συνέβη ποτέ, µε αποτέλεσµα να σταµατήσει εντελώς η ανάπτυξη του οθωµανικού φεουδαρχικού συστήµατος. 6) Εκτός απο την οικονοµική καταστροφή, η Συνθήκη του Κάρλοβιτς έφερε και τεράστιες εθνογραφικές αλλαγές στα Βαλκάνια, προκαλώντας αρκετές σπουδαίες µεταβολές, µια από τι οποίες ήταν και η µείωση του µουσουλµανικού πληθυσµού. Σε γενικές γραµµές, ήταν αναπόφευκτη η οριστική αποσταθεροποίηση του καθεστώτος των βαλκανικών επαρχιών της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας κατά τον 18 ο αιώνα. 7) Η σπουδαιότητα της χριστιανικής αριστοκρατίας στους κόλπους της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας αυξήθηκε απότοµα κατά την διάρκεια του Μεγάλου Τουρκικού Πολέµου. Συγκεκριµένα, στις ελληνικές περιοχές της Ηπείρου, της Στερεάς Ελλάδας και της Πελοποννήσου, οι µουσουλµάνοι δεν κατόρθωσαν ποτέ να εδραιώσουν την δύναµη τους και αναγκαστικά έλεγχαν την κατάσταση διαµέσου των χριστιανών αρχόντων. Οταν οι Οθωµανοί επανέκτησαν την Πελοπόννησο το 1718, δεν είχαν πλέον την ισχύ να διορίζουν τους ντόπιους ηγεµόνες, ούτε να τους εξουσιάζουν απόλυτα. Οσοι κατέχουν στοιχειώδεις γνώσεις Ιστορίας, θα γνωρίζουν πως στην Πελοπόννησο και στην Στερέα Ελλάδα οι ισχυροί έλληνες γαιοκτήµονες διαδραµάτισαν αποφασιστικό ρόλο στην Εθνεγερσία του ) Επίσης, αξιοσηµείωτο γεγονός αποτελεί ο πολλαπλασιασµός της δύναµης και της δράσης των χριστιανικών συµµοριών - των Χαϊντούκων και των Κλεφτών - µετα το Ως γνωστό, σήµερα οι αµφιλεγόµενοι αυτοί αγωνιστές θεωρούνται εθνικοί ήρωες και προάγγελοι των επιτυχηµένων βαλκανικών επαναστάσεων του 19 ου αιώνα. 9) Παράλληλα µε την αποδυνάµωση της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας είναι αναπόσπαστα δεµένη η αναπόφευκτη πτώση του Χανάτου της Κριµαίας, πιστού σύµµαχου του Σουλτάνου, κάτι που συνέβη το Η Μαύρη Θάλασσα έπαψε οριστικά να είναι µια οθωµανική λίµνη, και όπως προανέφερα οι εδαφικές αυτές αλλαγές ευνόησαν, όχι µόνο τους Ρώσους, αλλά και τους έλληνες εµπόρους, οι οποίοι ίδρυσαν µια σηµαντική παροικία στην Οδησσό, πόλη όπου ιδρύθηκε η Φιλική Εταιρεία το ) Θα γνωρίζετε πως µετά το Κάρλοβιτς, άλλαξε ο χάρτης της Κεντρικής Ευρώπης και των Βαλκανίων. Αναφερόµαστε για περιοχές της Ευρώπης µε τεράστια γεωπολιτική σηµασία και δεν είναι τυχαίο πως οι δύο παγκόσµιοι πόλεµοι ξεκίνησαν στους γεωγραφικούς αυτούς χώρους. εν ξεκίνησαν ούτε στα βουνά της Σκωτίας, ούτε στις παραλίες της Πορτογαλίας, αλλά εκεί που συνέβη η καθοριστική σύγκρουση πολιτισµών µεταξύ της ύσης και του Ισλάµ: στην καρδιά της Ευρώπης. Αρα µε βάση όσα ανέφερα προηγουµένως, είναι πολύ σηµαντικό να συνειδητοποιήσει κανείς ότι αν ο Σοµπιέσκι δεν νικούσε στην Βιέννη, ο κόσµος έτσι όπως τουλάχιστον τον γνωρίζουµε στις µέρες µας δεν θα είχε στην κληρονοµιά του τον ιαφωτισµό και την σύγχρονη δηµοκρατία, ενώ ο νεώτερος Ελληνισµός θα είχε µια διαφορετική και πιο σκοτεινή πορεία στην Ιστορία. Μπορούµε λοιπόν να πούµε µε βεβαιότητα ότι ο «Λέων του Λεχιστάν» έσωσε την Ευρώπη; Ναι, απέτρεψε το ενδεχόµενο να µοιραστεί ανάµεσα στις απολυταρχικές δυνάµεις της Γαλλίας και της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Ωστόσο, αυτό που έχει µεγάλη σηµασία είναι πως ο Σοµπιέσκι δεν επέτρεψε στο επεκτατικό Ισλάµ να ισχυροποιήσει την θέση του στην Κεντρική Ευρώπη, γεγονός που θα είχε απρόβλεπτες και καταστροφικές συνέπειες για το µέλλον της Γηραιά Ηπείρου. Τώρα, είναι αρκετοί εκείνοι που υποστηρίζουν πως η Ιστορία δεν γράφεται µε «αν», και τα εναλλακτικά σενάρια δεν έχουν απολύτως καµία θέση στην επιστήµη της Ιστορίας. Οµως, αν σήµερα βάδισα στα επικίνδυνα µονοπάτια της εναλλακτικής ιστορίας, αυτό έγινε επειδή µε τα «αν» µπορούµε να κατανοήσουµε βαθύτερα την τεράστια σηµασία ενός ιστορικού γεγονότος. Και στην προκειµένη περίπτωση, είναι αναγκαίος ο προβληµατισµός και να αναρωτηθεί κάποιος τι θα συνέβαινε αν τα ασιατικά στίφη επικρατούσαν εκείνη την ζεστή ηµέρα του Σεπτεµβρίου. Σίγουρα, είναι ένας ανορθόδοξος, αλλά απαραίτητος τρόπος για να επισηµανθεί η κρισιµότητα της πολωνικής επέµβασης στην Βιέννη, και γιατί αυτή καθόρισε όλη την ιστορία της σύγχρονης Ευρώπης.

6 Και για να µην σας κουράζω άλλο, θα κλείσω την παρουσίαση µε ένα τελικό συµπέρασµα. Η µοίρα στάθηκε ευγενική απέναντι στην ύση. Ο Σοµπιέσκι ήρθε στην ζωή για ένα και µοναδικό λόγο. Να αλλάξει τον ρου της Ιστορίας. Και το κατάφερε. Αλλαξε το πρόσωπο της Ευρώπης και έδωσε στον κόσµο νέα κατεύθυνση. Η Μάχη της Βιέννης υπήρξε µια από τις κορυφαίες στιγµές της παγκόσµιας ιστορίας, που σφράγισε ανεξίτηλα, όχι µόνο την παρακµή του ισλαµικού κόσµου, αλλά και την εξέλιξη και επικράτηση του ιαφωτισµού, γεγονός που ισοδυναµεί µε την αναγεννητική µεταστοιχείωση όλου του ανθρώπινου γένους. Σας ευχαριστώ πολύ. Σας ευχαριστω πολυ. Μιλτιαδης Βαρβουνης Miltiades Varvounis was born in Athens, in Of Polish descent, he considers himself Graecorum et Polonorum filius (a son of Greeks and Poles). His areas of research include, among other things, cultural and military life of the Polish-Lithuanian Commonwealth, Polish, Lithuanian and Turkish histories, and Ottoman cartography. Alongside his professional activities, Miltiades Varvounis has always considered it his national duty to study Polish civilisation and to make it known to the whole world. Miltiades Varvounis is married and lives in Athens, Łask (Poland), and Kaunas (Lithuania). BITWA WIEDEŃSKA (1683) I JEJ ZNACZENIE, JAKO FAKT HISTORYCZNY Szanowne Panie, Szanowni Panowie, Pragnę Państwu dzisiaj przedstawić kilka interesujących tez odnoszących się do owego zderzenia dwóch różnych światów, dwóch krańcowo sobie odmiennych sobie stylów życia, wartości i przekonań religijnych. Tą konfrontację, podczas której światło pokonało ciemność. Aby Państwu udowodnić, że owa tytanomachia przesądziła o późniejszych losach zachodniej cywilizacji, ale i najnowszej historii Grecji zastosuję ściśle naukową metodologię. Dla ułatwienia odbioru mojego przewodu, wystąpienie będzie miało eklektyczny a nie wyłącznie akademicki charakter. W mojej prezentacji wyłonię dwa aspekty zagadnienia. W pierwszym z nich zaprezentuję Państwu przypadek historii alternatywnej, czyli co wydarzyłoby się gdyby ostatecznie siły Imperium Osmańskiego odniosły zwycięstwo. To hipotetyczny scenariusz zbudowany jak najwierniej w oparciu o logikę i faktyczne geopolityczne realia owego okresu. Po przedstawieniu analizy tego hipotetycznego scenariusza zajmę się drugim aspektem prezentacji, czyli rzeczywistymi historycznymi wydarzeniami. Przede wszystkim jednak skupię się na skutkach, jakie miał dla ludzkości tryumf Sobieskiego, ponieważ to polski król przyczynił się do początku końca Imperium Osmańskiego zmieniając mapę Europy i dalsze losy narodów bałkańskich. Zanim przystąpię do przedstawienia scenariusza alternatywnego, pozwolę sobie na konieczne wprowadzenie Państwa w geopolityczną sytuację Europy 1683 roku. W tym to okresie 30-to milionowe Imperium Osmańskie stanowiło najsilniejszą potęgę ówczesnego świata. Podstawowym dążeniem władców Imperium było rozszerzenie panowania islamu na kosztem ziem należących do niewiernych, co określało pole walki. Otomański dżihad, czyli święta wojna, wynikała z osławionego 193-go wiersza z drugiego rozdziału Koranu, który nakazuje mieczem szerzyć boskie wersety - «I walcz z nimi aż nie pozostanie żadne świadectwo, by nie znali innej wiary jak tylko wiara w Allaha». Był to werset, który paradoksalnie stał się l' raison d etre - podstawową przyczyną trwania Imperium Osmańskiego. Taka koncepcja w zadziwiający sposób odżyła za panowania słynnej dynastii Kioprulidów w roku 1650, w wyniku czego, władcy osmańscy odzyskają siłę i osiągną znaczne sukcesy kierując się przeciwko chrześcijanom, rozszerzając dzięki temu panowanie Sułtana aż po rosyjskie stepy. Dzięki niepoliczonym ludzkim zasobom i swojej świetnie zorganizowanej wojennej machinie to azjatyckie imperium stanowiło w rzeczy samej istną hydrę lernejską, wytrzymującą niszczycielskie wojny, podczas, gdy żadna z chrześcijańskich monarchii samotnie nie mogła by mu skutecznie stawić czoła. Potężna wyprawa na Wiedeń prowadzona z maestrią przez wielkiego

7 wezyra Kara Mustafę, była kolejnym oczywistym dowodem na to, że Osmanie byli w stanie prowadzić kosztowne i długotrwałe podboje. Z drugiej strony Święte Imperium Rzymskie, znane wielu, jako Austria, z piętnastoma milionami swoich mieszkańców, było układanką pozbawioną centralnej struktury, jako, że składało się z dziesiątków państewek związkowych posiadających polityczną i wyznaniową autonomię. Wiedeń stanowił polityczne centrum tego imperium, siedzibę bojaźliwego cesarza Leopolda I-go. Habsburgowie zarządzali, więc skrajnie problematycznym wielonarodowościowym imperium, gdzie podporządkowani Węgrzy, mieszkańcy Bohemii czy Chorwaci marzyli o niezależności, zaś silne niemieckie państewka, jak Brandenburgia, prowadziły zupełnie niezależną politykę, nierzadko flirtując z Francją. W generalnym zarysie Habsburgowie borykali się z poważnymi problemami ekonomicznymi i nie byli w stanie stawić czoła wojskom Kara Mustafy. Z kolei przedmurze Chrześcijaństwa, Rzeczpospolita Obojga Narodów, mimo iż wymęczona ciągłymi wojnami ze swoimi potężnymi sąsiadami, miała to szczęście iż władał nią dux bellorum - czyli król i żołnierz zarazem, Jan III Sobieski. Sobieski, nazwany w Konstantynopolu "Lwem Lechistanu, człowiek bystrego umysłu, jakkolwiek był sympatykiem Francji, nie wahał się jednak sprzymierzyć z Habsburgami, by stawić czoła osmańskiej inwazji. Podczas, gdy opanowani zwątpieniem dowódcy cesarza Leopolda ugięli się pod ciężarem spadającej na ich barki ogromnej odpowiedzialności przewodzenia chrześcijańskim wojskom barbarzyńskiego najeźdźcy, los kazał Sobieskiemu poprowadzić żołnierzy Chrystusa ku największemu zwycięstwu w historii Chrześcijaństwa. Wreszcie należy wspomnieć także o Francji, która zawsze utrzymywała dobre stosunki z Imperium Osmańskim, równocześnie rywalizując z Habsburgami. Arogancki król, Ludwik XIV, powołał słynne «komisje odzyskania terytoriów», mając na celu zajęcie ziem na wschód od Renu, kosztem niemieckich włości Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Nie powinno nas więc zdziwić, iż Francuzi usiłowali snuć intrygi by nie dopuścić do zjednoczenia sił Sobieskiego i cesarza Leopolda przeciwko Sułtanowi. Opierając się na tak zarysowanych faktach przedstawię teraz hipotetyczny scenariusz zwycięstwa Osmanów pod Wiedniem. Lato poprzedzające decydujące starcie Krzyża i Półksiężyca, było najdramatyczniejszym w historii ludzkości. Na ziemiach Austrii i Węgier zapanował nieznany dotąd chaos. Mechanizmy państwowe Habsburgów załamały się zupełnie, cesarz Leopold opuścił Wiedeń i jego mieszkańców swemu losowi. Przerażeni uciekinierzy kierowali się w głąb kraju uciekając przed osmańskimi wojskami siejącymi piekło na ziemi i niszczącymi wszystko na swej drodze. Wielu przesądnych Wiedeńczyków uznało w osobie Kara Mustafy bestię z Apokalipsy przyczyniając się do rosnącego wśród tłumów poczucia zwątpienia i grozy. Jednym słowem wydawało się, iż już nie tylko Wiedeń, ale i całe Święte Rzymskie Cesarstwo znalazło się nad przepaścią. Tylko Sobieski zdawał się zdolny by zapobiec najgorszemu, czy też... zapobiec Apokalipsie. W przypadku gdyby azjatyckie hordy opanowały miasto i równocześnie pokonały chrześcijańskie wojska Sobieskiego, moglibyśmy bez wątpienia mówić o absolutnym tryumfie sił ciemności, ponieważ każdy tego rodzaju obrót wydarzeń miałby katastrofalnie negatywny psychologiczny wpływ na Austriaków i Niemców. Zgodnie z logiką można przyjąć, że po opanowaniu Wiednia siły otomańskie usiłowałyby podbić resztę Austrii, równocześnie kontynuując swoje ataki na Węgry i Morawy. Ich sojusznicy, Węgrzy pod wodzą ambitnego Imre Thokoli, posiadaliby wówczas pełną kontrolę nad madziarskimi równinami, a więc nieuchronnie powstałoby królestwo Węgier pod kontrolą Osmanów. Jaki jednak los spotkałby pokonane sprzymierzone siły chrześcijańskie? Prawdopodobnie Sobieski wróciłby do Polski, by bronić południowych rubieży przed spodziewanym najazdem osmańskim. Trudno wyobrazić sobie, by w tak niesprzyjających okolicznościach król Polski dalej wspierał Habsburgów. Tak, więc, Cesarz Leopold pozostałby osamotniony w walce z Sułtanem. Król Francji na wieść o klęsce Wiednia uznałby, iż nastała najwłaściwsza chwila, aby uderzyć na jego ziemie, przekonany o nieuniknionym upadku Świętego Rzymskiego Cesarstwa. Niestety, nie skończyłyby się na tym kłopoty Habsburgów. Siły osmańskie, dowodzone przez pragmatycznych i podstępnych dyplomatów nie straciłyby okazji, by stworzyć podporządkowane sobie autonomie Bohemii i Chorwacji, na wzór księstwa mołdawskiego i wołoskiego. Oczywiście pozostaje pytaniem, jakie byłyby reakcje niemieckich władców, szczególnie, jeśli zdali by sobie sprawę z wielkiego niebezpieczeństwa wynikającego z rozpadu Świętego Cesarstwa Rzymskiego Habsburgów. Zapewne część z nich wspierałaby dalej cesarza Leopolda, większość jednak, jak w przypadku Brandenburgii, skłoniłaby się ku sojuszowi z Francją, obierając nowy kurs. Pozostałe mocarstwa, a więc Anglia, Hiszpania czy Wenecja, nie czułyby się tak zagrożone ze strony Sułtana i nie niepokoiłaby ich wizja nieprzewidzianej konieczności udziału w nowej wojnie, której skutki dla cesarza Leopolda byłyby już jak najgorsze. Nawet sam papież nie byłby w stanie przeciwdziałać sytuacji.

8 Tak, więc na podstawie owego hipotetycznego, najbardziej prawdopodobnego scenariusza wydarzeń, opartego na ówczesnych uwarunkowaniach epoki, przypuszczać możemy, że albo Święte Cesarstwo Rzymskie dalej byłoby zagrożone, osłabione i istniało w znacznie okrojonym terytorium, albo też przestałoby w ogóle istnieć, jako byt państwowy. Tak czy inaczej, zwycięstwo osmańskie odmieniłoby status quo Europy Centralnej i byłby to fakt o straszliwych konsekwencjach dla późniejszych losów Zachodu. A to, dlatego, że Osmanie byliby już wówczas w stanie rozszerzyć swe wpływy ku Bawarii, Saksonii i na Śląsk, czyli w sercu Europy. Najstraszliwszy scenariusz miałby jednak miejsce, gdyby Osmanie mogli poprzez Chorwację i Słowenię uderzyć na Italię i przemienić Bazylikę Świętego Piotra na meczet. Odniosę się szerzej do znaczenia powstrzymania pochodu Islamu na zakończenie mojej prezentacji. Po tej naszej podróży w ów hipotetyczny scenariusz innej wersji przeszłości zobaczmy teraz rzeczywiste wydarzenia historyczne. Klęska Imperium Osmanów na polu walki pod Wiedniem była nienotowaną dotąd wiktorią, podnoszącą ducha wśród Chrześcijan i niosącą im poczucie, że wreszcie mieli możność pomścić wszystkie muzułmańskie ataki na Europę. «Wojna», pisał Sobieski do swojej małżonki, «oraz jej pomyślna kontynuacja były szansą tysiąclecia», odnosząc się tymi słowy do wielkiej szansy, aby zadać ostateczny kres panowaniu Islamu w południowowschodniej Europie. Faktycznie, zdeterminowany Sobieski wraz z Leopoldem I kontynuowali walki przeciwko Osmanom, co wiosną 1684 roku doprowadziło ku zawiązaniu Ligi Świętej. Wenecja zgodziła się przystąpić do kampanii Polaków i Habsburgów skierowanej przeciwko Sułtanowi. Przez dwa wieki, nigdy wcześniej nie zdarzyło się, aby trzy chrześcijańskie mocarstwa zawarły wspólnie tak pożyteczne dla nich wszystkich przedsięwzięcie przeciwko tej najmroczniejszej potędze w historii. Bez cienia przesady można nazwać Wielką Wojnę Turecką z lat ostatnim odbłyskiem wypraw krzyżowych. Energiczny Jan III Sobieski bez powodzenia usiłował się zbliżyć do Persji, jednak w 1686 roku to on właśnie przekonał obojętnych do owego czasu Rosjan do uczestnictwa w Lidze Świętej. Była to inicjatywa dyplomatyczna, która miała przynieść długotrwałe owoce nie tylko dla Rosji, ale i dla narodów bałkańskich. I tak przez następne lata walk cztery potęgi europejskie próbowały wspólnie pokonać osmańską hydrę. Dysponując zdolnymi przywódcami, ciesząc się wspaniałą moralną siłą chrześcijańskie wojska bezskutecznie odcinały głowy lernejskiej hydrze, ponieważ w miejsce każdej z odciętych wyrastały, jedna po drugiej, nowe. Odniósłszy potężną klęskę pod Wiedniem i utraciwszy uzdolnionych przywódców wojskowych, twardzi Osmanie kontynuowali walki ze wściekłością na czterech różnych frontach, wykorzystując swoje ludzkie zasoby oraz najlepiej uzbrojone i karne wojskowe siły. Ku niemiłemu zaskoczeniu Chrześcijan po raz kolejny wytoczyli swoją potężną machinę wojenną, zdolną do stawienia czoła połowie Europy. Jednak wielka osmańska klęska w bitwie pod Zentą w 1697, oraz powstania w Arabii i Mezopotamii, trudności wynikające z przeciągających się żmudnych prób utrzymania wpływów przez tyle lat, oraz wreszcie perswazje ze strony posłów Holandii i Anglii przekonały rządzących w Porcie by w końcu w 1699 roku podpisali najbardziej katastrofalny dla Imperium Osmańskiego w całej jego historii Pokój w Karłowicach. Po raz pierwszy Imperium Osmańskie podpisało poniżającą dla muzułmańskiego państwa umowę, wskutek której traciło ogromne tereny. Osmanie zmuszeni zostali do oddania Habsburgom Węgier i Siedmiogrodu, na rzecz Polski tracili ukraińskie Podole, na Peloponezie i w części Dalmacji stracili ziemie na rzecz Wenecjan a wreszcie także port Azow na rzecz Rosjan. Pokój w Karłowicach, którego niestety nie dożył już Sobieski, był ostatecznym, decydującym punktem zwrotnym w strategicznej równowadze pomiędzy Europą a światem Islamu. Szesnaście lat wcześniej Osmanie pokazali, że potrafią sięgnąć aż na niemieckie i polskie równiny. Do tego momentu wynik długotrwałego konfliktu między Chrześcijaństwem i Islamem zdawał się generalnie sprzyjać muzułmańskim interesom. Jednak zbawcza interwencja Sobieskiego była tym decydującym ciosem względem ekspansywnych nastrojów Imperium Osmańskiego, stawiając muzułmanów przed dramatycznym i nierozwiązywalnym pytaniem: Czy oto opuścił ich Allach? Począwszy od roku 1699 imperium islamskie zaczyna się kurczyć w wielkim tempie, niezmierzony las białych minaretów staje sie coraz rzadszy. Symbole tyranii osmańskiej jeden po drugim upadają i znikają. Nic już nie mogło ocalić muzułmańskich napastników zmuszonych do wycofywania się na południe z Centralnej Europy oraz na wschód na Półwyspie Bałkańskim. Jednak istnieją i inne decydujące fakty, które należy naświetlić, aby udowodnić historyczną i decydującą dla świata rolę bitwy pod Wiedniem. Te najważniejsze z nich to: 1.) Jeżeli zdobycie Konstantynopola wyznaczyło rozpoczęcie epoki Renesansu, to bitwa pod Wiedniem wyznacza narodziny Oświecenia. Jak bardzo staromodnie by to nie zabrzmiało, zwycięstwo Sobieskiego było przecież decydującym warunkiem dla naturalnego rozwoju zachodniej cywilizacji. Można tak stwierdzić, dlatego że nie

9 pozwoliło ono, by rodzące się właśnie Oświecenie zgasło jeszcze w trakcie narodzin - lecz przeciwnie wręcz pozwoliło mu zakwitnąć tak, że do dziś czerpiemy z jego owoców w postaci dzieł Adama Smitha, Hugona Kołłątaja, Monteskiusza, Woltera i innych przedstawicieli tego nurtu. Nowe liberalne poglądy względem rozdziału władz doprowadziły do usprawnienia europejskich monarchii i ich prawodawstwa, oraz były podstawą idei, które ostatecznie znalazły swoje wcielenie w Deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych, w Rewolucji Francuskiej i pierwszej Konstytucji Europy - Konstytucji polsko-litewskiej Rzeczpospolitej Dwojga Narodów. 2.) Jak wcześniej zaznaczyłem, dzięki dyplomatycznej inicjatywie Sobieskiego nieufni Rosjanie dali się przekonać do uczestnictwa w Lidze Świętej co ostatecznie przyniosło im zysk w postaci uzyskania dostępu do Morza Czarnego. Jak pokazał czas, był to zysk o nieocenionej wadze dla losów prawosławnych narodów bałkańskich, ponieważ na zbroczonych krwią polach bitewnych Wielkiej Wojny Tureckiej, rodziła się nowa potęga, którą władał wizjonerski car Piotr I-szy. To on dał początek polityce zagranicznej, której celem było wyjście ku Morzu Egejskiemu. Rzeczywiście, pojawienie się Prawosławnej Chrześcijańskiej siły niosło ze sobą zapowiedź uwolnienia ludów bałkańskich spod znienawidzonego osmańskiego jarzma. Greccy mnisi głosili "rosyjską nadzieję" już za cara Piotra Wielkiego. «Grecy żywią przekonanie», zauważał pewien francuski jezuita w 1712 roku, «że car ich uwolni pewnego dnia spod niewoli tureckiej». Ostatecznie nic takiego się nie stało, ale bez rosyjskiego wsparcia nie byłoby Powstania Orłowa, (które było wstępem do Powstania Greckiego w 1821 roku), ani też organizacji Filiki Eterija, nie pojawiliby się darczyńcy narodu jak Warwakis czy Kapodistrias; prekursorzy narodowego przebudzenia duchowego jak Kosmas Etolos i ogólniej: zabrakłoby właściwych uwarunkowań prowadzących ku odzyskaniu wolności przez Naród. Droga Grecji do odrodzenia, podobnie, jak i w przypadku innych bałkańskich państw miała, więc w przynajmniej swoje źródło w Wielkiej Wojnie Tureckiej i - oczywiście - w interwencji Sobieskiego. 3.) Poza czynnikiem rosyjskim, rozmontowanie Pax Ottomanica przyniosło zniewolonym Grekom nowe możliwości handlowe, umożliwiając powstanie mocnej sieci pomiędzy wielkimi centrami handlowymi: Odessą, Aleksandrią i Marsylią. Miała ona decydujące znaczenie dla ekonomicznego odrodzenia greckiego handlu. Nie mniej ważną rolę odegrali Fanarioci, członkowie najwspanialszych greckich rodów Konstantynopola, których pozycja była ściśle związana z administracją osmańską. Na początku XVIII wieku Osmanie zlecili Fanariotom zarządzenie naddunajskimi księstwami wasalnymi: mołdawskim i wołoskim. Dzięki temu odmienili oni los tych krain a równocześnie przyczynili się do przebudzenia narodowego Greków. Warty podkreślenia jest fakt, że wybitna i najwspanialsza postać greckiego Oświecenia, Rigas Ferreos, współpracował ściśle z książętami fanariockimi tuż przed przybyciem do kosmopolitycznego Wiednia, około roku ) Przyczyną, dla której Rigas Ferreos osiedlił się w Wiedniu, była dynamiczna obecność w tym mieście greckiej diaspory, która w połowie XVIII wieku miała stać się ważna dzięki bogatej działalności w sferze myśli, szczególnie w zakresie pracy wydawniczej i publikowania greckich dzieł książkowych oraz greckich gazet. Nieprzypadkowo austriacka stolica owej epoki stała się biegunem przyciągającym greckich twórców oraz handlowców, bo przecież po podpisaniu Pokoju Karłowickiego to Wiedeń właśnie stał się ważnym międzynarodowym centrum handlowym, finansowym oraz kulturalnym. 5.)Wielka Wojna Turecka pogłębiła znacznie poważne problemy Imperium Osmańskiego, powodując szerokie ekonomiczne przemiany, jakie - jak się okazało - miały wielkie znaczenie dla Imperium Sułtana, ale i dla historii Bałkanów. W wyniku wojny zdziesiątkowane zostały grupy tzw. europejskich spachidów, czyli żołnierzy, cieszących się w otomańskim wojsku statusem feudalnych panów, zaś system własności ziemskiej, tzw. tsifliki, w formie instytucji już nigdy nie rozwinął się po XVII wieku. Instytucja ta jeszcze przed 1683 rokiem posiadała dość silne znaczenie, aby spowodować głębokie zmiany i miała szansę stać się nośnikiem reformy oraz odrodzenia otomańskiej ekonomii. Coś takiego jednak nigdy się nie stało, w związku, z czym rozwój osmańskiego systemu feudalnego zatrzymał się w miejscu. 6.) Poza katastrofą ekonomiczną, Wielka Wojna Turecka przyniosła ze sobą na Bałkany poważne zmiany etniczne pociągając za sobą wiele ogromnych konsekwencji, z których jedną był spadek ilości ludności muzułmańskiej. Generalnie mówiąc, ostateczna destabilizacja systemu prowincji Imperium Osmańskiego w XVIII wieku stała się faktem. 7.) W czasie Wielkiej Wojny Tureckiej gwałtownie wzrosła rola chrześcijańskiej arystokracji w kręgach Imperium Osmańskiego. Konkretnie w greckich prowincjach Epiru, Grecji Centralnej i Peloponezu Omańczycy nie osiągnęli nigdy konsolidacji swojej władzy i zmuszeni byli do kontrolowania sytuacji za pośrednictwem chrześcijańskich zwierzchników. Kiedy Osmanie ponownie odzyskali Półwysep Peloponeski w 1718 roku, nie byli już w mocy narzucić miejscowych zarządców, ani sprawować pełnej kontroli. Osoby posiadające podstawową znajomość najnowszej historii Grecji wiedzą na pewno, że silni greccy feudałowie na Peloponezie i w Grecji Środkowej odegrali decydującą rolę w Powstaniu Narodowym 1821 roku. A więc fakt, iż Greckie Powstanie

10 Narodowowyzwoleńcze rozpoczęło się właśnie na Półwyspie Peloponeskim, a nie w Macedonii czy Tracji, nie był wcale przypadkiem. 8.) Podobnie wartym uwagi zjawiskiem po roku 1683 jest zwielokrotnienie sił i działalności chrześcijańskich band - hajduków, armatolów i kleftów. Jak wiadomo, dziś ci kontrowersyjni wojownicy są uznawani za bohaterów narodowych i prekursorów zwycięskich bałkańskich powstań XIX wieku. 9.) Równolegle z osłabieniem Imperium Osmańskiego ma miejsce związany z nim nieuchronny upadek Chanatu Krymskiego, wiernego sojusznika Sułtana, co ma miejsce w 1783 roku. Tym samym Morze Czarne przestaje być wyłącznie osmańskim jeziorem. Zachodzące tu zmiany terytorialne sprzyjały nie tylko Rosjanom, ale innym ludom bałkańskim, przede wszystkim zaś Grekom, którzy założyli wspaniałą kolonię w Odessie. 10.) Jak wiemy, po Pokoju Karłowickim zmieniła się mapa Europy Centralnej i Bałkanów. Chodzi tu o terytoria Europy o ogromnym znaczeniu geopolitycznym. Nie przez zbieg okoliczności przecież dwie wojny światowe rozpoczęły się w tym właśnie geograficznym punkcie. Czyż nie tak? Nie rozpoczęły się one przecież ani w górach Szkocji, ani na piaskach plaż Portugalii, lecz tu właśnie, gdzie miejsce miała Wielka Wojna Turecka, czyli: w sercu Europy. Tak, więc wszystko, o czym dotąd wspomniałem, w sposób więcej niż oczywisty wskazuje, że jeśli Sobieski nie odniósłby zwycięstwa pod Wiedniem, świat - przynajmniej taki, jakim go znamy w naszych czasach - nie byłby dziedzicem Oświecenia, ani też współczesnej demokracji. Grecję nowożytną spotkałby inny los, znacznie bardziej ponury okres w historii. Czy możemy, więc powiedzieć z pewnością, że "Lew Lechistanu" ocalił Europę? Tak, zapobiegł podzieleniu jej między rządy absolutne króla Francji i Imperium Osmańskiego. Jednak najważniejsze jest to, iż Sobieski zapobiegł wzmocnieniu się ekspansywnego Isl amu w Europie Centralnej, co miałoby niemożliwe do przewidzenia, tragiczne konsekwencje dla przyszłości Starego Kontynentu. Wielu utrzymuje, że historii nie pisze się pytaniami, co by było gdyby..." a hipotetyczne scenariusze nie mają większego sensu. Błąd. Jeśli dziś szliśmy ścieżkami historii alternatywnej, stało się tak dlatego, że dzięki tym pytaniom "co by się stało?" Możemy zrozumieć lepiej ogromne znaczenie wybranego wydarzenia historycznego w naszym wypadku konieczne jest zastanowienie się i postawienie pytania, co by się wydarzyło gdyby azjatyckie szable sięgnęły po tryumf owego gorącego dnia wrześniowego. To na pewno metoda niekonwencjonalna, lecz konieczna, by podkreślić wagę polskiej interwencji pod Wiedniem, gdyż to ona przesądziła o historii współczesnej Europy. By Państwa dłużej nie męczyć, zakończę już swoją prezentację jednym tylko końcowym wnioskiem. Los potraktował łagodnie Zachód i Chrześcijaństwo. Sobieski przyszedł na świat z jednego tylko powodu: by zmienić bieg historii. I to zadanie wykonał. Zmienił oblicze Europy i wyznaczył światu nowy kierunek. Inny rezultat Bitwy pod Wiedniem wpłynąłby w ogromnym stopniu nie tylko na życie Europejczyków XVII wieku, ale i na cały zachodni świat XXI wieku. Dziękuję Państwu za uwagę. Tłumaczenie AML