Stress Management. Εκπαιδεύτρια: Αφροδίτη Δαλακούρα, PhD

Transcript

1 Stress Management, PhD Νοέμβριος 2011

2 Περιεχόμενα Τι είναι στρες... Καλό και κακό στρες... Μηχανισμοί αντίδρασης στο στρες... Αντίδραση «μάχης ή φυγής»... Σύνδρομο γενικής προσαρμογής... Ο τρόπος που σκεφτόμαστε... Στρεσογόνος παράγοντας (Stressor)... Στρατηγικές αντιμετώπισης (Coping)... Στρες και απόδοση... Ροή (Flow)... Στρες και υγεία... Τα συμπτώματα του στρες... Στρες και προσωπικότητα... Προσωπικότητα τύπου Α... Προσωπικότητα τύπου Β... Προσωπικότητα τύπου Γ... Το στρες στον εργασιακό χώρο... Πηγές εργασιακού στρες... Διαχείριση του στρες... Διαχείριση εργασιακού στρες

3 Τι είναι το στρες Ο όρος στρες προέρχεται από την αγγλική λέξη stress, η οποία έχει τις ρίζες της στις λατινικές λέξεις strictus (=σφικτός/στενός) και stringere (=σφίγγω). Στη βιβλιογραφία έχουν διατυπωθεί ποικίλοι ορισμοί τις τελευταίες δεκαετίες για το τι είναι στρες. Παρόλα αυτά δεν έχει επικρατήσει ένας κοινός ορισμός. Ο λόγος είναι ότι το στρες είναι ένας όρος «ομπρέλα», περιλαμβάνει δηλαδή πολλά και διαφορετικά πράγματα, όπως εμπειρίες, ανταποκρίσεις και αποτελέσματα, τα οποία προκαλούνται από ένα εύρος διαφορετικών περιστατικών και καταστάσεων. Μερικοί ορισμοί του στρες είναι οι ακόλουθοι: «Όταν το άτομο αισθάνεται ότι οι προσωπικές του δυνάμεις και ικανότητες δεν επαρκούν για να ανταπεξέλθει στις συγκεκριμένες απαιτήσεις του περιβάλλοντός του, αρχίζει να βιώνει έντονο στρες» (Richard Lazarus) «Ένα φαινόμενο της αντίληψης που εμφανίζεται τη στιγμή της σύγκρισης ανάμεσα στην απαίτηση που ασκείται πάνω στο άτομο και την ικανότητά του να ανταποκριθεί στην απαίτηση. Μια ανισορροπία αυτού του μηχανισμού οδηγεί στην εμπειρία του στρες και στην αντίδραση σε αυτό» (Tom Cox) «Το σύνολο των σωματικών και ψυχολογικών διαταραχών που προκαλούνται από διάφορους βλαπτικούς παράγοντες, όπως τραυματισμός, χειρουργικό σοκ, συγκίνηση, κ.λπ.» (Τεγόπουλος, Φυτράκης) Οι άνθρωποι βιώνουν λιγότερο στρες όταν έχουν χρόνο, εμπειρία και πόρους για να διαχειριστούν μία κατάσταση. Βιώνουν περισσότερο στρες όταν βλέπουν τους εαυτούς τους ως μη ικανούς να αντιμετωπίσουν τις απαιτήσεις που συναντούν. Τότε, το στρες είναι μία αρνητική εμπειρία. Δεν είναι όμως μία αναπόφευκτη συνέπεια ενός γεγονότος! Εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το πώς το άτομο αντιλαμβάνεται την κατάσταση και την ικανότητά του να την αντιμετωπίσει. 3

4 Καλό και κακό στρες Ο Hans Seyle, ένας από τους κύριους ερευνητές του στρες, διατύπωσε από το 1956 κιόλας ότι το στρες δεν είναι απαραίτητα κάτι κακό όλα εξαρτώνται από το πώς θα το πάρεις! Υπάρχουν δύο ειδών στρες: το κακό στρες (distress) και το καλό - δημιουργικό στρες (eustress). Το δημιουργικό στρες συντηρεί μία λειτουργική κατάσταση. Μηχανισμοί αντίδρασης στο στρες Υπάρχουν δύο τύποι πηγαίων μηχανισμών ανταπόκρισης στο στρες, η κατανόηση των οποίων βοηθά σημαντικά στη διαχείριση του στρες. Αυτοί είναι: Η βραχυπρόθεσμη αντίδραση «μάχης ή φυγής» (fight-or-flight) Η μακροπόθεσμη αντίδραση γνωστή ως «σύνδρομο γενικής προσαρμογής» (general adaptation syndrome) Ένας τρίτος μηχανισμός ανταπόκρισης στο στρες προκύπτει από τον τρόπο που σκεφτόμαστε και ερμηνεύουμε τις καταστάσεις μέσα στις οποίες βρισκόμαστε. Αντίδραση «μάχης ή φυγής» Η αντίδραση αυτή έγινε γνωστή από τις πρώτες έρευνες στο στρες, που διεξήχθησαν από τον Walter Cannon το Ο Cannon είναι ο πρώτος που χρησιμοποιεί τον όρο stress. Οι έρευνές του έδειξαν ότι όταν ένας οργανισμός βιώνει μία αντιλαμβανόμενη απειλή, γρήγορα εκκρίνει ορμόνες που τον βοηθούν να επιβιώσει. Πιο συγκεκριμένα, όταν ο ανθρώπινος οργανισμός αξιολογήσει ένα εξωτερικό ερέθισμα ως απειλή, αυτόματα εισέρχεται σε κατάσταση διέγερσης και άμεσης κινητοποίησης, μέσω του συμπαθητικού νευρικού και ενδοκρινικού συστήματος. 4

5 Στους ανθρώπους, όπως και στα ζώα, αυτές οι ορμόνες μας βοηθούν να τρέξουμε γρηγορότερα και να παλέψουμε δυνατότερα, κινητοποιώντας μία σειρά από βιοχημικές αντιδράσεις στο σώμα μας. Αυξάνουν το ρυθμό της καρδιάς και την πίεση του αίματος, μεταφέρουν περισσότερο οξυγόνο στους μυς, για να τους δώσουν δύναμη. Απελευθερώνουν τον ιδρώτα σε μία προσπάθεια να δροσίσουν τους μυς για να παραμείνουν αποτελεσματικοί. Μεταφέρουν το αίμα μακριά από το δέρμα, προς το εσωτερικό του σώματος, για να μειώσουν την απώλεια αίματος αν υπάρξει τραυματισμός. Επιπλέον, διατηρούν την προσοχή μας στην απειλή, «αποκλείοντας» τα υπόλοιπα γύρω ερεθίσματα. Όλες αυτές οι βιοχημικές αλλαγές, και πολλές άλλες που συντελούνται όταν βιώνουμε στρες, μας βοηθούν να επιβιώσουμε από απειλητικά για τη ζωή μας περιστατικά. Δυστυχώς, αυτή η κινητοποίηση του σώματος για επιβίωση έχει και αρνητικές επιπτώσεις. Γινόμαστε για παράδειγμα ευερέθιστοι και ανυπόμονοι. Αυτό δυσχεραίνει την ικανότητά μας να δουλέψουμε αποτελεσματικά με άλλους ανθρώπους. Με μία καρδιά που επιταχύνει τους ρυθμούς της, ίσως βρούμε δύσκολο το να εφαρμόσουμε τις ικανότητές μας που απαιτούν περισσότερη προσοχή και λεπτομέρεια. Η έντονη εστίασή μας στην επιβίωσή μας, παρεμβαίνει με την ικανότητά μας για κρίσεις που να αξιοποιούν τα δεδομένα από διάφορες πηγές. Τείνουμε να είμαστε πιο επιρρεπείς σε ατυχήματα και λιγότερο ικανοί να λαμβάνουμε αποτελεσματικές αποφάσεις. 5

6 Είναι εύκολο να υποθέσουμε ότι αυτή η αντίδραση «μάχης ή φυγής» πυροδοτείται μόνο από απειλητικά περιστατικά για τη ζωή μας. Δεν συμβαίνει όμως μόνο τότε! Πρόσφατες έρευνες έδειξαν ότι αντιδρούμε κατ αυτό τον τρόπο ακόμα και όταν αντιμετωπίζουμε απλά κάτι που δεν το περιμέναμε, κάτι απρόσμενο! Δεν χρείαζεται να είναι κάτι δραματικό. Αντιδρούμε επίσης κατ αυτό το μηχανισμό όταν είμαστε εκνευρισμένοι ή αναστατωμένοι ή όταν αντιμετωπίζουμε μία κατάσταση που είναι καινούργια ή αποτελεί πρόκληση για εμάς. Αυτή η ορμονική αντίδραση τελικά «μάχης ή φυγής» καταλαμβάνει ένα μεγάλο μέρος της καθημερινότητάς μας κάποιες φορές μάλιστα με μία τέτοια ένταση που είναι τόσο χαμηλή ώστε να μην το καταλαβαίνουμε καν ότι μας συμβαίνει. Σύνδρομο γενικής προσαρμογής Ο Hans Seyle ακολούθησε μία διαφορετική προσέγγιση από αυτή του Cannon, παρατηρώντας ότι η μακροχρόνια έκθεση στο στρες προκαλεί στο σώμα κάποιες σταθερές ψυχολογικές και φυσιολογικές αντιδράσεις επιπτώσεις, τις οποίες ονόμασε «σύνδρομο γενικής προσαρμογής». Αναγνωρίζει τρία στάδια της αντίδρασης του οργανισμού στο στρες: 1. Αντίδραση συναγερμού: Αντιδρούμε στο στρεσογόνο παράγοντα με τρόπο όμοιο με την αντίδραση «μάχης ή φυγής». 2. Φάση αντίστασης: Η αντίδραση του ατόμου στο στρεσογόνο παράγοντα αυξάνεται όσο το άτομο αγωνίζεται με κάθε δυνατή διαδικασία και διαθέσιμο μέσο ώστε να προσαρμοστεί και να αντιμετωπίσει την απειλή. 3. Φάση εξουθένωσης: Η αντίσταση του ατόμου μειώνεται δραματικά, η ενέργεια του σώματος εξαντλείται και τα συμπτώματα του στρες εντείνονται. 6

7 Ο τρόπος που σκεφτόμαστε Μεγάλο μέρος του στρες που βιώνουμε στην προσωπική και επαγγελματική μας ζωή είναι μάλλον «καλυμμένο», χωρίς να αποτελεί εμφανή απειλή της επιβίωσής μας. Για παράδειγμα, στην επαγγελματική μας ζωή, το περισσότερο στρες προέρχεται από υπερφόρτωση εργασιών, συγκρουόμενες προτεραιότητες, ασάφειες στους ρόλους μας, στενές χρονικές προθεσμίες, εντάσεις με συναδέλφους, μη ευχάριστο εργασιακό περιββάλον, κ.λπ. Όχι μόνο όλα αυτά μειώνουν την απόδοσή μας, καθώς δαπανούμε ψυχική και νοητική ενέργεια για την αντιμετώπισή τους, αλλά μπορούν να προκαλέσουν και σημαντική δυσαρέσκεια και δυστυχία. Όταν το άτομο βιώνει στρες, πρέπει να σκεφτεί και να κρίνει δύο βάσικα θέματα: α) αν αυτή η κατάσταση τον κάνει να νιώθει απειλητικά β) αν οι ικανότητες και οι πόροι που διαθέτει είναι επαρκείς για να αντιμετωπίσει την απειλή. Ο βαθμός του στρες που βιώνει το άτομο εξαρτάται από το πόσο μεγάλη νομίζει ότι θα είναι η ζημιά που θα υποστεί από την κατάσταση αυτή και από το πόσο αποτελεσματικά οι πόροι που διαθέτει μπορούν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της κατάστασης. Αυτή η αίσθηση απειλής σπάνια είναι σωματική, συνήθως αφορά αντιλαμβανόμενες απειλές ως προς την κοινωνική μας εικόνα, τις απόψεις των άλλων ανθρώπων για εμάς, τις προοπτικές προαγωγής μας ή τις βαθιές αξίες και τα πιστεύω μας. Όμως, έτσι όπως και στην περίπτωση των πραγματικών απειλών, οι αντιλαμβανόμενες αυτές απειλές κινητοποιούν τον ίδιο ορμονικό μηχανισμό «μάχης ή φυγής», με όλες τις αρνητικές του συνέπειες. 7

8 Στρεσογόνος παράγοντας (Stressor) Ο στρεσογόνος παράγοντας αντιπροσωπεύει χαρακτηριστικά ή γεγονότα που λειτουργούν ως ερέθισμα σωματικού ή ψυχολογικού χαρακτήρα, που προκαλεί ένταση στον άνθρωπο. Ανάλογα με το χρόνο εμφάνισης, τη διάρκεια, τη συχνότητα και την ένταση, οι στρεσογόνοι παράγοντες διακρίνονται σε 4 βασικούς τύπους: Βραχυπρόθεσμοι οξείς, χρονικά περιορισμένοι Χρόνιοι ή μακροπρόθεσμοι Καθημερινοί Προκαλούμενοι από σοβαρές αλλαγές (π.χ. καταστροφές) Ανάλογα με την προέλευση του στρεσογόνου παράγοντα επίσης διακρίνονται σε: Εξωτερικούς στρεσογόνους παράγοντες Εσωτερικούς στρεσογόνους παράγοντες Το παραπάνω σχήμα απεικονίζει μερικούς στρεσογόνους παράγοντες. Εξωτερικοί όπως: σημαντικές αλλαγές στη ζωή μας, προβλήματα στην εργασία και τις σχέσεις μας, οικονομικές δυσκολίες, υπερβολικά φορτωμένο πρόγραμμα, απαιτήσεις παιδιών και οικογένειας. Εσωτερικοί όπως: αδυναμία να αποδεχτούμε την πραγματικότητα, αρνητική-απαισιόδοξη σκέψη, μη ρεαλιστικές προσδοκίες, τελειομανία. 8

9 Στρατηγικές αντιμετώπισης (Coping) Ως στρατηγικές αντιμετώπισης ορίζονται οι προσπάθειες του ατόμου να διαχειριστεί συγκεκριμένες εσωτερικές ή εξωτερικές απαιτήσεις. Διακρίνονται βάσει δύο διαστάσεων: α) επικέντρωση στο πρόβλημα (problem-focused coping) β) επικέντρωση στο συναίσθημα (emotion-focused coping) Στην πρώτη περίπτωση το άτομο προσπαθεί να ακολουθήσει άμεσες στρατηγικές που αφορούν στο πρόβλημα, π.χ. μέσω αλλαγής της συμπεριφοράς του απέναντι στο πρόβλημα ή μέσω της τροποποίησης των περιβαλλοντικών συνθηκών. Σημαντικό αποτέλεσμα στην αντιμετώπιση του στρες έχει επίσης η αλλαγή της αντίληψης του ατόμου για το πρόβλημα και η απόπειρα αποκατάστασης της σχέσης ατόμου περιβάλλοντος. Οι στρεσογόνοι παράγοντες που σχετίζονται με την εργασία αντιμετωπίζονται αποτελεσματικά με μεθόδους επικεντρωμένες στο πρόβλημα. Στη δεύτερη περίπτωση το άτομο προσπαθεί να αισθανθεί καλύτερα μειώνοντας το συναισθηματικό αντίκτυπο του αρνητικού στρες με συγκεκριμένες ενέργειες ή σκέψεις. Περισσότερο κατάλληλη αντιμετώπιση σε θέματα υγείας και σε συνθήκες που ελέγχονται ελλιπώς ή καθόλου από το άτομο. 9

10 Στρες και απόδοση Η σχέση απόδοσης και στρες απεικονίζεται στη γνωστή εδώ και δεκαετίες καμπύλη του στρες. Η αριστερή πλευρά της καμπύλης δείχνει ότι η απόδοσή μας είναι χαμηλή όταν υπάρχει μικρή πίεση να εκτελέσουμε ένα έργο. Καθώς αυξάνεται η πίεση, εισερχόμαστε στο στάδιο της πιο υψηλής απόδοσης. Σε αυτό, μπορούμε να εστιάσουμε επιτυχώς σε ένα έργο και να αποδόσουμε καλά. Καθώς όμως δεχόμαστε όλο και μεγαλύτερη πίεση, περισπασμοί, δυσκολίες, ανησυχίες και αρνητικές σκέψεις συσωρρεύονται στο μυαλό μας. Αυτές οι σκέψεις ανταγωνίζονται με την απόδοσή μας στο έργο, για το ποιος θα κερδίσει την ικανότητά μας για εστίαση και προσοχή. Η ικανότητά μας για προσοχή υποφέρει, η ικανότητά μας για εστίαση μας αδυνατεί και το μυαλό μας γεμίζει με σκέψεις. Όσο η απόδοσή μας μειώνεται, τόσο νέοι περισπασμοί, δυσκολίες, ανησυχίες και αρνητικές σκέψεις κατακλίζουν το μυαλό μας. Έρευνες έδειξαν επίσης ότι το στρες μειώνει την ικανότητά μας να διαχειριστούμε μεγάλο όγκο πληροφοριών. Αυτό βλάπτει τόσο την ικανότητά μας για λήψη αποφάσεων όσο και για δημιουργική σκέψη. Αυτή η ανικανότητα εξηγεί αυτό που παρατηρούμε σε ανθρώπους με υψηλά επίπεδα στρες, ότι δηλαδή επιμένουν σε ένα συγκεκριμένο τρόπο δράσης παρόλο που υπάρχουν καλύτερες εναλλακτικές. Ροή ( Flow) Όταν λειτουργούμε στη «ζώνη άνεσης» ή, όπως διαφορετικά αποκαλείται, «ζώνη καλύτερης απόδοσης», βρισκόμαστε σε μία κατάσταση που περιγράφεται ως ροή. 10

11 Πρόκειται για μία κατάσταση κατά την οποία «συμμετέχουμε» ολοκληρωτικά σε αυτό με το οποίο ασχολούμαστε, απολαμβάνουμε αυτή την ενασχόληση, ο χρόνος κυλά χωρίς να μας απασχολεί, κάθε ενέργεια και σκέψη ακολουθεί δημιουργικά την προηγούμενη, είμαστε δωσμένοι σε αυτό που κάνουμε και χρησιμοποιούμε τις ικανότητές μας στο μέγιστο βαθμό. Η ροή είναι μία ιδιαιτέρως δημιουργική, αποτελεσματική και ικανοποιητική κατάσταση του μυαλού μας, κατά την οποία, για παράδειγμα, γράφονται οι καλύτερες παρουσιάσεις και ομιλίες, δημιουργείται το καλύτερο software ή επιτυγχάνονται οι πιο εντυπωσιακές αθλητικές ή καλλιτεχνικές επιδόσεις. Στον εργασιακό χώρο δυστυχώς πολύ συχνά μοιάζουμε να πιστεύουμε ότι δεν έχουμε το «δικαίωμα» σε τέτοιες καταστάσεις βαθιάς συγκέντρωσης, καθώς τείνουμε να είμαστε άμεσα διαθέσιμοι στους άλλους και τους όποιους περισπασμούς. Αυτό σημαίνει ότι «διαθέτουμε» τους εαυτούς μας συνεχώς σε πληφορορίες, αποφάσεις και ενέργειες γύρω μας. Έρευνες σε μάνατζερ δείχνουν ότι σπάνια αφιερώνουν μερικά λεπτά στην εργασία τους χωρίς περισπασμούς, μία συνήθεια που από μόνη της μπορεί να συμβάλει σημαντικά στα επίπεδα στρες που βιώνουμε στην εργασία μας. Στρες και υγεία Υγεία είναι «η κατάσταση πλήρους φυσικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι απλώς η απουσία αρρώστιας ή αναπηρίας» (Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας). Το στρες διαταράσσει με διάφορους τρόπους αυτή την κατάσταση. Τα προειδοποιητικά συμπτώματα του στρες, που συχνά αγνοούνται, ενδέχεται να εξελιχθούν σε σοβαρά προβλήματα, πλήττοντας ανεπανόρθωτα την υγεία. Ο Seyle ονομάζει αυτές τις αντιδράσεις «παθήσεις προσαρμογής» ή, όπως είναι κοινώς γνωστές, ψυχοσωματικές παθήσεις. Η Αμερικανική Ψυχιατρική Ένωση ορίζει ότι αυτή η ομάδα διαταραχών χαρακτηρίζεται από σωματικά συμπτώματα τα οποία οφείλονται σε συγκινησιακούς παράγοντες. Η 11

12 αμερικανική ταξινόμηση περιλαμβάνει τις ψυχοσωματικές παθήσεις υπό την ονομασία «ψυχοφυσιολογικές διαταραχές» κατά περικλύει πλήθος διαταραχών που αφορούν στο δέρμα, το μυοσκελετικό σύστημα, το αναπνευστικό σύστημα, το καρδιαγγειακό σύστημα, το αιμοποιητικό σύστημα, το γαστρεντερικό σύστημα, το ουρογεννητικό σύστημα και το ενδοκρινικό σύστημα. Τα συμπτώματα του στρες Τα συμπτώματα ή αντιδράσεις μας στο στρες διακρίνονται σε σωματικές, γνωσιακές, συμπεριφορικές και ψυχολογικές. Μερικά από τα σωματικά συμπτώματα περιλαμβάνουν τα εξής: πονοκέφαλο, διαταραχές στον ύπνο, ταχυκαρδία, εφίδρωση, πιασμένους μύες καθώς και ενοχλήσεις στο στομάχι. Τα παραπάνω είναι εύκολα αναγνωρίσιμα. Καθένα από τα συμπτώματα αυτά μπορεί να προκαλέσει μεγαλύτερη βλάβη στον ανθρώπινο οργανισμό εάν συνεχιστεί για πολύ. Για παράδειγμα, από την έκκριση αδρεναλίνης και νοραδρεναλίνης στο αίμα αυξάνεται ο καρδιακός παλμός και η πίεση, καθώς και τα επίπεδα σακχάρου στο αίμα, με αποτέλεσμα να υπάρχει κίνδυνος καρδιαγγειακών διαταραχών ή βλάβης στο συκώτι. Επίσης η έκκριση των ορμονών του θυρεοειδούς στο αίμα οδηγεί σε εξάντληση, απώλεια βάρους και γενικά σωματική κατάρρευση. Το στρες επηρεάζει ταυτόχρονα και τη συμπεριφορά, τη σκέψη και τη διάθεση, προκαλώντας διαρκή εξάντληση, δυσκολία στη συγκέντρωση, ανησυχία ακόμα και για ασήμαντα θέματα, απαισιοδοξία, έλλειψη ανοχής, θυμό, χαμηλό ηθικό καθώς και μη ομαλές φιλικές και συγγενικές σχέσεις. Η γνωσιακή αντίδραση συντελείται συνήθως ασυνείδητα και συνδέεται σημαντικά με αρνητικές σκέψεις και «καταστροφολογία». 12

13 Τα ψυχολογικά συμπτώματα σχετίζονται άμεσα με αρνητικά συναισθήματα, όπως η απώλεια εμπιστοσύνης, η απάθεια, η αποξένωση, η κατάθλιψη και ο εκνευρισμός. Η συμπεριφορική αντίδραση στο στρες γίνεται εμφανής από τον τρόπο με τον οποίο το άτομο αντιδρά, κοιτάζει ή μιλάει και περιλαμβάνει κακές συνήθειες όπως η κατανάλωση αλκοόλ και το κάπνισμα. Στρες και προσωπικότητα Η προσωπικότητα καθορίζει και προσδιορίζει το «πώς» και το «γιατί» κάθε ανθρώπινης αντίδρασης. Κάθε άνθρωπος έχει διαφορετική αντίδραση στο στρες. Κύρια χαρακτηριστικά της προσωπικότητας που συνδέονται με το στρες είναι τα εξής: Πεσιμισμός Έλλειψη πίστης και αυτοπεποίθησης Αρνητική εικόνα εαυτού Η βαθιά πεποίθηση ότι «Δεν επιτρέπονται λάθη» Ειδικά όσον αφορά στο στρες ορίζονται οι εξής τύποι προσωπικότητας: Προσωπικότητα τύπου Α Το άτομο με συμπεριφορά τύπου Α είναι επιθετικό και βρίσκεται σε μια χρόνια προσπάθεια να στριμώξει όσο το δυνατό περισσότερες ενέργειες στο μικρότερο δυνατό χρονικό διάστημα, ακόμα και αν χρειαστεί να επηρεάσει με αρνητικό τρόπο τους άλλους. Κύριο χαρακτηριστικό του το αυτοεπιβαλόμενο στρες. Είναι ο τύπος προσωπικότητας που 13

14 εμφανίζει τις περισσότερες πιθανότητες εμφάνισης ψυχοσωματικών διαταραχών και, κατά τον Seyle, τριπλάσιες πιθανότητες πάθησης από στεφανιαία νόσο. Ένα άτομο τύπου Α διακρίνεται από τα εξής: Απότομος και επιθετικός τρόπος ομιλίας Βαριέται εύκολα. Προσποιείται ότι ακούει σε συζητήσεις Τρώει, μιλάει, περπατάει γρήγορα Ανυπόμονος με άτομα πιο αργού ρυθμού από το δικό του Κάνει πολλά πράγματα μαζί Εγωιστής Αισθάνεται ενοχές όταν χαλαρώνει Δεν είναι παρατηρητικός Οι στόχοι του αφορούν τι «αξίζει να έχει» και όχι τι «αξίζει να είναι» Συγκεκριμένη γλώσσα σώματος Πιστεύει ότι η επιτυχία έρχεται όταν επιταχύνει τα πράγματα Μετρά την επιτυχία κυρίως με αριθμούς Προσωπικότητα τύπου Β Το άτομο με συμπεριφορά τύπου Β είναι λιγότερο ανταγωνιστικό, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι λιγότερο ικανό και αποτελεσματικό. Ένα άτομο τύπου Β διακρίνεται από τα εξής: Είναι πιο θετικό στην τήρηση των χρονικών ορίων Ευκολοπροσάρμοστο και δεκτικό στο να κάνει αλλαγές στο πρόγραμμά του Συμμετέχει σε ένα παιχνίδι για τη διασκέδαση και όχι αποκλειστικά για τη νίκη Χαλαρώνει χωρίς ενοχές και εργάζεται χωρίς εκνευρισμό και επιθετικότητα 14

15 Προσωπικότητα τύπου Γ Πρόκειται για ένα νέο τύπο προσωπικότητας όσον αφορά το στρες και μάλιστα είναι πιο επίφοβος τύπος προσωπικότητας για καρδιακές παθήσεις και εγκεφαλικά από τον τύπο Α. Το είδος αυτό αντιπροσωπεύει τη στενοχώρια και τη λύπη. Περιλαμβάνει άτομα απόμακρα, ανήσυχα, ευερέθιστα και ανασφαλή. Ένα άτομο τύπου Γ διακρίνεται από τα εξής: Βλέπει το ποτήρι μισοάδειο και όχι μισογεμάτο Δυσκολεύεται να δημιουργήσει φιλικές σχέσεις Κλειδωμένα συναισθήματα Το stress στον εργασιακό χώρο Το εργασιακό στρες μπορεί να οριστεί ως το σύνολο των επιβλαβών σωματικών και συναισθηματικών αντιδράσεων του εργαζόμενου, όταν οι απαιτήσεις του έργου του δεν ταιριάζουν με τις ικανότητες του, τις προσωπικές του ανάγκες και τις προσωπικές του πεποιθήσεις. Το εργασιακό στρες είναι μια δυσλειτουργική τακτική του ατόμου η οποία πυροδοτείται από την «απειλή» που θεωρεί ότι βιώνει (συνειδητά ή ασυνείδητα), κάθε φορά που έρχεται αντιμέτωπος με δύσκολες καταστάσεις στην εργασία του. Το εργασιακό στρες μπορεί να οδηγήσει σε βαριά επιδείνωση της ψυχοσωματικής υγείας του ανθρώπου, ακόμα και σε επαγγελματική εξουθένωση (burnout). Σχεδόν ένας στους τρεις Ευρωπαίους εργαζομένους, δηλαδή περισσότεροι από 40 εκατομμύρια άνθρωποι, αναφέρουν ότι πάσχουν από εργασιακό στρες. Το εργασιακό στρες ευθύνεται για την απώλεια εκατομμυρίων εργάσιμων ημερών κάθε χρόνο. Μια έρευνα στα κράτη μέλη της ΕΕ έδειξε ότι το 90% των ερωτηθέντων θεωρούσε ότι στη χώρα του το στρες είναι η κύρια αιτία των ασθενειών, η οποία οφείλεται στην εξάντληση, την καταπίεση και την κακή οργάνωση της εργασίας (Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, 2005). Πηγές εργασιακού stress Οι παράγοντες που συντελούν στην εμφάνιση, συντήρηση και αύξηση του εργασιακού στρες διακρίνονται στις εξής κατηγορίες: Ο τύπος εργασίας: Κάποιοι τύποι εργασίας προκαλούν στρες αν είναι σωματικά επικίνδυνοι (όπως για παράδειγμα, η δουλειά του πυροσβέστη), αν σχετίζονται με θέματα ζωής και θανάτου (όπως π.χ. η ιατρική) ή αν απαιτούν ιδιαίτερο ψυχικό σθένος και υπομονή (όπως η δουλειά ενός κοινωνικού λειτουργού ή ενός καθηγητή). Ο ρόλος του εργαζόμενου: Όταν ο ρόλος εργασίας δεν συμβαδίζει με τις βαθύτερες προσωπικές ανάγκες του ατόμου τότε αντιλαμβάνεται το έργο του ως καταναγκαστική εργασία και δεν μπορεί να αποδώσει. Παρατεταμένα, η κατάσταση αυτή οδηγεί σε συναισθήματα ματαιότητας και κατάθλιψης. 15

16 Το περιβάλλον εργασίας: Το περιβάλλον γενικότερα επηρεάζει την οποιαδήποτε παραγωγή έργου. Η διαρρύθμιση του χώρου, ο χρωματισμός του και η αρμονία που εμπνέει επηρεάζουν ασυνείδητα τη διάθεση του ατόμου. Το κάπνισμα επίσης, σε συνδυασμό με φασαρία και έλλειψη κλιματισμού μπορούν να επιφέρουν κατακόρυφη επιβράδυνση της παραγωγής έργου καθώς και αποσυντονισμό κινήσεων. Η αβεβαιότητα της εργασίας: Όταν η ίδια η επιχείρηση δεν εμπνέει εμπιστοσύνη αυτό διαχέεται και στους εργαζόμενούς της. Συχνές αλλαγές, υποσχέσεις που δεν τηρούνται ή ικανοποιούνται αργά, προαγωγές που δεν συμβαίνουν, η μείωση προσωπικού, είναι μερικά από τα φαινόμενα που δημιουργούν κλίμα καχυποψίας και ανασφάλειας, το οποίο οδηγεί σε έντονο στρες. Διαχείριση του στρες Ίσως μοιάζει αδύνατο στο μυαλό των περισσοτέρων ανθρώπων το πώς να καταφέρουν να μειώσουν τα επίπεδα του στρες που αντιμετωπίζουν, αλλά συνήθως έχουν περισσότερο έλεγχο απ ότι νομίζουν! Στην πραγματικότητα, η απλή συνειδητοποίηση ότι είναι στο χέρι μας να έχουμε τον έλεγχο της ζωής μας είναι το «κλειδί» της διαχείρισης του στρες. Η διαχείριση του στρες ξεκινά με την αναγνώριση των πηγών στρες. Αυτό δεν είναι τόσο εύκολο όσο φαίνεται. Οι πραγματικές πηγές στρες δεν είναι πάντα τόσο εμφανείς και είναι πoλύ εύκολο να παραβλεφθούν στρεσογόνες σκέψεις, συναισθήματα και συμπεριφορές. Για παράδειγμα, είναι κατανοητή και αποδεκτή η ανησυχία των χρονικών ορίων στην εργασία, αλλά ίσως είναι η αναβλητικότητα και όχι οι πραγματικές απαιτήσεις της εργασίας, που οδηγεί στο στρες των χρονικών αυτών ορίων. 16

17 Διαχείριση εργασιακού στρες Όταν το στρες στο χώρο εργασίας παρεμβαίνει στην ικανότητα του ατόμου να δουλέψει, να φροντίσει τον εαυτό του ή να διαχειριστεί τη ζωή του, τότε το άτομο πρέπει να αναλάβει δράση! Πρέπει να αρχίσει να δίνει προσοχή στη φυσική και συναισθηματική του υγεία. Όταν το άτομο φροντίζει τις ανάγκες του είναι πιο δυνατό και ανθεκτικό στο στρες. Όσο καλύτερα αισθάνεται τόσο καλύτερα εξοπλισμένο είναι, ώστε να διαχειριστεί το εργασιακό στρες χωρίς να εξουθενώνεται. Η φροντίδα της σωματικής και πνευματικής υγείας δεν απαιτεί ριζική αναθεώρηση του τρόπου ζωής. Ακόμα και μικρά πράγματα μπορούν να «ανεβάσουν» τη διάθεση, να αυξήσουν την ενέργεια και να κάνουν το άτομο να αισθάνεται ότι είναι ξανά στο «παιχνίδι». Είναι γνωστό ότι η άσκηση απελευθερώνει χημικές ουσίες που έχουν αντικαταθλιπτική και αγχολυτική δράση, για παράδειγμα η αεροβική γυμναστική είναι μια αντιστρεσογόνος μέθοδος που ανεβάζει τη διάθεση, αυξάνει την ενέργεια, οξύνει την προσοχή και χαλαρώνει το σώμα και το μυαλό, ενώ το περπάτημα προσφέρει σημαντική εκτόνωση ακόμη και αν γίνεται για μισή ώρα την ημέρα. Επιπλέον, τα μικρά αλλά συχνά γεύματα κατά τη διάρκεια της ημέρας διατηρούν ένα ομαλό επίπεδο γλυκόζης στο αίμα, διότι το χαμηλό επίπεδο γλυκόζης δημιουργεί στρες και κακή διάθεση. Από την άλλη, η μεγάλη ποσότητα φαγητού οδηγεί σε λήθαργο. Το αλκοόλ μπορεί 17

18 προσωρινά να μειώνει το στρες και την ανησυχία, όταν παρέρχεται η δράση του προκαλεί νέο στρες. Εκτός αυτού μπορεί να οδηγήσει σε μονοπάτια εξάρτησης. Το ίδιο συμβαίνει και με το κάπνισμα. Στη διατήρηση της συναισθηματικής ισορροπίας σημαντικός παράγοντας είναι και ο καλός ύπνος και, κατ επέκταση, ένας παράγοντας κλειδί στην αντιμετώπιση του εργασιακού στρες. Αν το στρες προέρχεται από τον τρόπο συμπεριφοράς των άλλων στο χώρο εργασίας είναι σημαντική η επαναδιαπραγμάτευση των σχέσεων αυτών και η δοκιμή νέων επικοινωνιακών ρόλων. Μερικοί τρόποι αντιμετώπισης από την πλευρά του εργαζομένου μπορούν να είναι οι εξής: Σαφής διατύπωση ενστάσεων Αποφυγή εμπλοκής σε συγκρούσεις που δεν τους αφορούν άμεσα Δημιουργία καλών εργασιακών σχέσεων με όλους τους συναδέλφους Όχι ανάμειξη ανωτέρων σε διαμάχη ικανότητα αντιμετώπισης καταστάσεων Μικρά διαλείμματα Περιορισμός καφεϊνης Οργάνωση και ιεράρχηση εργασιών Ικανότητα να λέει «όχι» με θετικό τρόπο Ρεαλισμός ως προς τις ικανότητές του όχι να γίνεται «super ήρωας» Έμφαση στη θετική έκβαση των πραγμάτων 18