Ενότητα: Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ & ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ. Διδάσκων : Επίκουρος Καθηγητής Στάθης Παπασταθόπουλος

Transcript

1 Τίτλος Μαθήματος: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ Ι Ενότητα: Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ & ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ Διδάσκων : Επίκουρος Καθηγητής Στάθης Παπασταθόπουλος Τμήμα: Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας

2 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ Ι Σ. ΠΑΠΑΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ, ΦΠΨ, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΑΛΛΗΛΟΔΡΑΣΕΩΝ, ΤΗΣ ΔΙΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ ΣΤΗΝ ΒΡΕΦΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ Όπως δείχνουν τα ευρήματα από την παρατήρηση και τη πειραματική διερεύνηση της βρεφικής δραστηριότητας, το βρέφος γεννιέται συγκροτημένο, διαφοροποιημένο από το περιβάλλον του και έτοιμο να επικοινωνήσει με άλλα πρόσωπα. Λόγω της δομής της αντίληψης και των ιδεοδεκτικών αισθήσεων είναι ικανό εξαρχής να προσλαμβάνει το σώμα του ως ξεχωριστό από το υπόλοιπο περιβάλλον (Butterworth, 1992a, 1995; Gibson, 1979; Neisser, 1991, 1993; Rochat, 2001). Ο Butterworth (1992b), ο Stern (2000) και ο Trevarthen (1978) αποδίδουν στο βρέφος μια πρωτογενή συνείδηση. Το βρέφος χαρακτηρίζεται από μια πρωτογενή προθετικότητα, καθώς είναι άμεσα ικανό να κατευθύνει εμπρόθετα, επιλεκτικά και συντονισμένα τη δράση του προς συγκεκριμένους στόχους στο περιβάλλον (Trevarthen, 1978, 1979, 1998). Το νεογνό όπως δείχνουν πολυάριθμες μελέτες διακρίνει άμεσα τα αντικείμενα από τα πρόσωπα και δείχνει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον και προτίμηση για ερεθίσματα που μπορεί να προσφέρει μόνο ένα ανθρώπινο πρόσωπο, όπως για παράδειγμα, την ανθρώπινη φωνή έναντι ήχων με παρόμοιο τόνο και ένταση, για ήχους εντός του εύρους της έκτασης της ανθρώπινης φωνής, για λεκτικούς παρά μη-λεκτικούς ήχους, για γυναικείες (και ειδικά της μητέρας) αντί αντρικές φωνές, για ανθρώπινα πρόσωπα, ή αναπαραστάσεις προσώπων που προσομοιάζουν το ανθρώπινο πρόσωπο κτλ. (Reddy, 1999). Πολύ περισσότερο όμως από την αναγνώριση και προτίμηση του ανθρώπινου προσώπου, το νεογνό είναι ικανό να αντιλαμβάνεται την προσοχή ενός άλλου όταν είναι στραμμένη προς αυτό, να κατανοεί την πρόθεση της επικοινωνίας και να απαντάει (Kugiumutzakis, 1998; Reddy, 2003). Δεν υπάρχει καλύτερη απεικόνιση αυτών από τη νεογνική μίμηση, η οποία δείχνει ότι το βρέφος διακρίνει τον εαυτό από τον άλλο αντιλαμβανόμενο συγχρόνως και την ομοιότητά τους προσπαθεί εμπρόθετα να ταιριάξει την έκφρασή του με αυτή του άλλου προσώπου και εκδηλώνει πριν και μετά τη μίμηση συναισθήματα ενδιαφέροντος και ευχαρίστησης (Kugiumutzakis, 1985, 1998; Kugiumutzakis, Kokkinaki, Markodimitraki, Vitalaki, in press; Meltzoff & Moore, 1998). Μπορούμε με ασφάλεια να υποστηρίξουμε ότι ο άνθρωπος γεννιέται ως πρόσωπο, έτοιμο για διυποκειμενική επικοινωνία. Τα σύγχρονα ερευνητικά δεδομένα των τελευταίων περίπου τριών δεκαετιών υποστηρίζουν ότι η ανάπτυξη συντελείται διυποκειμενικά, ήδη από τη γένεση. Το ανθρώπινο βρέφος είναι ικανό να εμπλέκεται σε διυποκειμενική επικοινωνία με τους σημαντικούς άλλους και μέσα σε αυτό το πλαίσιο να αναπτύσσει τις κοινωνικές, τις γνωστικές και συναισθηματικές δεξιότητές του. Ο Trevarthen (1982) υποστηρίζει ότι υπάρχουν στο νου δύο έμφυτα είδη κινήτρων, βάσει των οποίων ήδη από τη βρεφική ηλικία το ανθρώπινο ον δρα ηθελημένα ως υποκείμενο. Τα κίνητρα για γνώση, χειρισμό και κατάκτηση του φυσικού κόσμου των αντικειμένων και τα κίνητρα για επικοινωνία και αλληλόδραση με άλλα πρόσωπα. Κάθε ένα από αυτά τα είδη κινήτρων δημιουργούν διαφορετικές προσδοκίες και συναισθήματα, τα οποία

3 εκφράζονται μέσω των σωματικών κινήσεων, των χειρονομιών, των εκφράσεων του προσώπου και των φωνοποιήσεων (Trevarthen, 1982, 2001). Η αναπτυξιακή τους πορεία κατά τους πρώτους μήνες της ζωής είναι ξεχωριστή και συναντώνται τελικά γύρω στον 9 ο μήνα. Ειδικότερα ο εγγενής μηχανισμός κινήτρων για την επικοινωνιακή ανταλλαγή συναισθημάτων με άλλα πρόσωπα αποτελεί το βιολογικό υπόστρωμα για κάθε κοινωνική δραστηριότητα (Aitken & Trevarthen, 1997). Από τον 2 ο μήνα τα βρέφη εμπλέκονται εμπρόθετα και αποτελεσματικά σε αμοιβαίες αλληλοδράσεις πρόσωπο με πρόσωπο, που βασίζονται στην ανταλλαγή σωματικών κινήσεων, εκφράσεων του προσώπου και φωνοποιήσεων. Οι αλληλοδράσεις αυτές βασίζονται σε εναλλαγές σειράς και στον ακριβή χρονικό συγχρονισμό και ονομάστηκαν πρωτοσυνομιλίες. Το σημαντικότερο ρόλο σε αυτές καταλαμβάνει η ανταλλαγή συναισθημάτων. Τα βρέφη αντιλαμβάνονται άμεσα την συναισθηματική σημασία των συμπεριφορών των μητέρων τους και εκφράζουν τα ίδια ένα συγκρίσιμο εύρος συμπληρωματικών συγκινησιακών καταστάσεων (Trevarthen και συν., 1981). Μετά τον 3 ο μήνα το βρέφος δείχνει αυξανόμενο ενδιαφέρον στην συναισθηματική παρουσίαση των αντικειμένων από τη μητέρα του, παρατηρώντας τους χειρισμούς της και τις συνοδευτικές φωνητικές εκφράσεις της (Trevarthen & Hubley, 1978). Αρχίζουν τα πρώτα παιχνίδια. Τα βρέφη κάνουν σαχλαμάρες και γελούν με τα παιχνιδιάρικα πειράγματα των μητέρων τους. Όπως υποστηρίζει ο Trevarthen (1992) το παιχνίδι αποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα αυτής της συνεργατικής, διυποκειμενικής επικοινωνίας. Το συστατικό-"κλειδί" του παιχνιδιού είναι, σύμφωνα με τον Trevarthen (1992δ), η ευφορία, το κέφι, η ζωηράδα. Το παιχνίδι δεν θα έπρεπε να συσχετίζεται ή να προσομοιάζεται με τη συμπεριφορά εξερεύνησης ή την επίλυση προβλημάτων. Το παιχνίδι είναι χαρακτηριστικό των κοινωνικών ειδών και προϋποθέτει κάποιο επίπεδο κοινωνικής γνώσης και αφύπνισης, έναν "αντίπαλο"-συμπαίκτη, ακόμα κι αν αυτός είναι φανταστικός. Οι μητέρες, όταν είναι χαρούμενες, παίζουν με τα βρέφη τους, από τη στιγμή της γέννησής τους, οι πατέρες γίνονται σύντομα πολύ καλοί συμπαίκτες και τα αδέλφια, επίσης, συμμετέχουν ενεργά στο παιχνίδι. Το διαπροσωπικό αυτό παιχνίδι δεν έχει καθόλου να κάνει με τη φροντίδα του βρέφους ως βιολογικού οργανισμού: είναι μια επικοινωνία μεταξύ συνεργατικών συνειδήσεων, μεταξύ ενός οικείου προσώπου και του ενεργητικού, περίεργου και δημιουργικού συντρόφου του. Η ευφορία που χαρακτηρίζει το ανθρώπινο παιχνίδι είναι διυποκειμενική, μεταξύ του νου των συμπαικτών. Κατά μια έννοια, το παιχνίδι κατευθύνεται από ανθρώπους σε άλλους ανθρώπους από τους οποίους προσδοκάται να έχουν κέφι και να αναζητούν, με τη σειρά τους, την ανθρώπινη συντροφιά. Στην περίοδο μετά τους τρεις πρώτους βρεφικούς μήνες, το παιχνίδι μητέρωνβρεφών γίνεται ιδιαίτερα προφανές και επιδεικνύεται σε ένα μεγάλο εύρος παιχνιδιών. Πρόκειται για την "περίοδο των παιχνιδιών" (3-9 μήνες), όπως την ονομάζει ο Trevarthen (1992). Τα βρέφη αποκτούν μεγαλύτερη σωματική δύναμη και έλεγχο της στάσης του σώματός τους, των κινήσεων του κεφαλιού και των χεριών τους, γεγονός που διευκολύνει τον προσανατολισμό τους στο περιβάλλον και στα αντικείμενα που βρίσκονται γύρω τους. Τα βρέφη αυτής της περιόδου μοιάζουν να λένε στη μητέρα τους: "αρκετά συνομιλήσαμε, καιρός για δράση!". Πρόκειται για μια δήλωση που "σημαίνει" την αρχή του τέλους της "πρωτογενούς διυποκειμενικότητας" και που οι μητέρες "αναγιγνώσκουν", πολλές φορές, στην αρνητικότητα ή την αποφευκτικότητα (αποστροφή του βλέμματος, εστίαση σε ένα νέο επίκεντρο προσοχής, εκτός του μητρικού προσώπου) που εκδηλώνει το βρέφος τους σε σχέση με πριν και αναφορικά με την άμεση, στενή, διαπροσωπική συνομιλία τους με αυτήν.

4 Οι μητέρες προσαρμόζονται σε αυτά τα νέα βρεφικά καλέσματα, δοκιμάζοντας διαφορετικές, πιο "ζωντανές" προσεγγίσεις στην αλληλεπίδραση με τα βρέφη τους. Τα βρέφη, από τον τρίτο μήνα, γελούν και εκδηλώνουν τα θετικά συναισθήματα της ευθυμίας που βιώνουν στη διαπροσωπική επαφή τους με τους άλλους. Η εκδήλωση του γέλιου και των θετικών συναισθημάτων (χαμόγελο, φωνοποιήσεις), αλλά και το γεγονός ότι τα βρέφη περιμένουν την επανάληψη μιας παιγνιώδους συμπεριφοράς, προκαλούν και κινητοποιούν τους γονείς, τα αδέλφια και τα οικεία πρόσωπα του βρέφους να παίζουν με αυτό ποικίλα παιχνίδια, συμβατικά-παραδοσιακά ή ιδιοσυγκρασιακά (Trevarthen, 1982, 1992). Τα παιχνίδια της περιόδου από τους 3 έως τους 6 μήνες είναι ζωηρότερα, ταχύτερου ρυθμού, μεγαλύτερης χρονικής διάρκειας και συναισθηματικής ποικιλίας. Στην περίοδο αυτή, το βρέφος μαθαίνει τελετουργίες παιχνιδιών (συμβατικά παιχνίδια, παιχνίδια δράσης, μουσικά παιχνίδια) τις οποίες παρακολουθεί ανυπόμονα, αντιδρώντας με ετοιμότητα στα κατάλληλα σημεία (βρεφικά τραγούδια τραγουδισμένα από τη μητέρα) ή τις επαναλαμβάνει, κερδίζοντας τον έπαινο των οικείων συντρόφων του (παλαμάκια, φωνοποιήσεις). Αυτά τα παιχνίδια συνήθως ξεκινούν σιγά σιγά, ενώ το βρέφος παρακολουθεί σοβαρό το πρόσωπο του επικοινωνιακού του συντρόφου. Έπειτα, ο σύντροφος βοηθά σταδιακά το βρέφος να οικοδομήσει μια αίσθηση μια αίσθηση προσμονής διατηρώντας τη βλεμματική επαφή μαζί του και παρακολουθώντας διαρκώς την ετοιμότητά του, τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιεί την φωνή του, τις εκφράσεις του προσώπου και το διάπλατο άνοιγμα των ματιών του. Έτσι, επισημαίνει τη χρονική στιγμή κατά την οποία θα κορυφωθούν τα έντονα συναισθήματα που μοιράζονται οι δυο τους. Παραδείγματα τέτοιων παιχνιδιών είναι τα παιχνίδια του σώματος, όπως το «πάει ο λαγός να πιει νερό», ή κάποιες απλές συνήθειες, όπως το σκύψιμο του κεφαλιού του ενήλικου αγγίζοντας την κοιλιά του βρέφους, το παιχνίδι «θα σε φάω» κ.λπ. (Murray & Andrews, 2001). Στα παιχνίδια πλέον περιλαμβάνονται και αντικείμενα. Όταν το βρέφος ενδιαφέρεται για ένα αντικείμενο στο χώρο που δεν μπορεί να το πιάσει, γυρίζει την πλάτη στο γονέα και εστιάζει το βλέμμα σε αυτό. Όταν ο γονέας παρακολουθεί τις νύξεις του βρέφους και πηγαίνει να του φέρει το αντικείμενο με το οποίο θέλει να παίξει, ξεκινά ένα διαφορετικό είδος παιχνιδιού: σε αυτό ο γονέας χρησιμοποιεί τα σημάδια ενδιαφέροντος και ευχαρίστησης του βρέφους προς το αντικείμενο για να διατηρήσει την προσοχή του (Murray & Andrews, 2001). Στην ηλικία των 6 περίπου μηνών και έως τον 9ο μήνα, η βρεφική αυτεπίγνωση είναι ιδιαίτερα εμφανής στις μετεπικοινωνιακές απόψεις της συμπεριφοράς του βρέφους (χιούμορ, αστεία κατευθυνόμενα σε οικεία πρόσωπα, τελετουργικά παιγνίδια με πρόσωπα και αντικείμενα, αυτοπαρουσιάσεις). Μετά τους 6 μήνες τα βρέφη αρχίζουν να διαμορφώνουν ένα σύνολο από μαθημένα κόλπα, από ήχους και χειρονομίες που έχουν μάθει κατά το παιχνίδι. Τα βρέφη, στην περίοδο αυτή, κάνουν χρήση των λεγόμενων "πρωτοσημάτων". Τα "πρωτοσήματα" αναφέρονται στις "σημαντικές" χειρονομίες και εκφράσεις, τις οποίες το βρέφος χρησιμοποιεί στην ξαφνική, πολλές φορές, επίδειξη των μαθημένων "κόλπων" ή "αστείων", στην οποία προβαίνει, μπροστά σε οικεία ή και άγνωστα πρόσωπα. Τα "πρωτοσήματα" είναι, για τα βρέφη, ένα είδος κοινωνικής συναλλαγής: είναι προσανατολισμένα προς ένα σύντροφο και στοχεύουν στην πρόκληση του ενδιαφέροντος και των συναισθημάτων του (έκπληξη, θαυμασμός, γέλιο). Τέτοιες πράξεις γίνονται ένα σημαντικό κομμάτι της επικοινωνίας και των διυποκειμενικών αλληλοδράσεών τους και μπορούν να χαρακτηριστούν πρωτοσυμβολικές (ή αλλιώς πρωτοσήματα) από την άποψη ότι είναι αυθαίρετα κατασκευασμένες και έχουν γίνει

5 συμβατικές στο πλαίσιο της οικογένειας, επιβεβαιώνοντας και επικοινωνώντας ένα μοιρασμένο σώμα γνώσης. Είναι εκφραστικές τελετουργίες που αποκτούν διαπραγματευτικό ρόλο στην αλληλόδραση με έναν γνωστό και αγαπητό άλλο και έχουν σκοπό να αιχμαλωτίσουν το ενδιαφέρον και τα συναισθήματά του. Τα πρωτοσήματα αποτελούν τους αναπτυξιακούς πρόγονους των συμβόλων που θα αναπτυχθούν μετέπειτα στο παιχνίδι φαντασίας. Γύρω στον 7 ο -8 ο μήνα τα βρέφη αρχίζουν σκόπιμα και συστηματικά να παίζουν με αυτές τις μαθημένες συμπεριφορές, παραλλάσσοντας κάποια χαρακτηριστικά τους έτσι ώστε να προκαλέσουν το γέλιο. Ας πάρουμε για παράδειγμα ένα συγκεκριμένο είδος πειράγματος, αυτό της προσφοράς και απόσυρσης. Το βρέφος προσφέρει κάτι στη μητέρα του κοιτάζοντας εντατικά το πρόσωπό της και αποσύρει το χέρι του τη στιγμή που η μητέρα πάει να το πιάσει ανοίγοντας τα μάτια διάπλατα και χαμογελώντας. Σε αυτή την περίπτωση το βρέφος κάνει μια ακατάλληλη χρήση μιας κατακτημένης χειρονομίας, που υπό κανονικές συνθήκες έχει άλλο νόημα. Το βρέφος αναγνωρίζει την ικανότητα του άλλου να αντιληφθεί, να κατανοήσει και να αποκριθεί σε μια συγκεκριμένη πράξη του. Φαίνεται, δηλαδή, ότι το βρέφος κατανοεί σε σημαντικό βαθμό τον τρόπο λειτουργίας των διαπροσωπικών συναλλαγών. Μπορεί επίσης να διακρίνει ανάμεσα σε σοβαρές και μη-σοβαρές προθέσεις, μια ικανότητα που αποτελεί αναπτυξιακό πρόδρομο της προσποίησης. Η Reddy (1989, 1991, 1998, 1999, 2001) ασχολήθηκε με το παιχνίδι που εισάγεται από πρόσωπα και κατευθύνεται σε πρόσωπα, το οποίο επιδεικνύεται σε πράξεις όπως το πείραγμα, την επίδειξη και τη γελωτοποιία (clowning). Πρόκειται για παιχνίδια, τα οποία, αρχικά από τον 7ο περίπου μήνα, εισάγονται και αναλαμβάνονται από τα ίδια τα βρέφη. Μοναδικός στόχος των πράξεων αυτών είναι η πρόκληση της αντίδρασης του άλλου, δηλαδή, του δέκτη ή του "θεατή" των πράξεων αυτών. Οι παρακάτω συμπεριφορές αποτελούν παραδείγματα παιγνιώδους εμπλοκής των βρεφών με τις προθέσεις και τις προσδοκίες των άλλων: 1) εκτέλεση ποικίλων πράξεων με σκοπό την προσέλκυση της προσοχής ή την πρόσκληση σε παιχνίδι (π.χ. φωνοποίηση), 2) επαναληπτική εκτέλεση πράξεων που οι παρατηρητές θεωρούν διασκεδαστικές (π.χ. γκριμάτσες, μίμηση), 3) επανάληψη ημι-ενοχλητικών πράξεων, στα πλαίσια ενός εγκαθιδρυμένου παιχνιδιού, 4) παιγνιώδης ανυπακοή στις ενήλικες οδηγίες ή προσδοκίες, 5) δημιουργία μιας λανθασμένης προσδοκίας στον άλλο και διάσπασή της (π.χ. προσφορά και απόσυρση ενός αντικειμένου προς / από τον ενήλικο), 6) μη σοβαρή χρήση των συναισθηματικών σημάτων (π.χ. προσποίηση κλάματος) και 7) "κατεργάρικη" εκτέλεση επιθυμητών, αλλά απαγορευμένων πράξεων. Η παρατήρηση της έκφρασης του βρεφικού προσώπου, της κατεύθυνσης του βλέμματος του βρέφους, αλλά και της αντίδρασης των συντρόφων-δεκτών των συμπεριφορών αυτών παίζουν κρίσιμο ρόλο στην αναγνώριση του παιγνιώδους, του προκλητικού, "αναιδούς" ή της εσκεμμένης "απάτης" στη βρεφική συμπεριφορά αυτών των τύπων (Reddy, 1989, 1991, 1998). Ειδικότερα, το πείραγμα ορίζεται από τη Reddy (1989, 1991, 1998) ως μια προκλητική, διασπαστική ή αντιφατική πράξη, η οποία αναγνωρίζεται από τους συμμετέχοντες σε αυτήν ή από τους παρατηρητές της, ως μια συμπεριφορά που στοχεύει στην πρόκληση της έκπληξης, της ενόχλησης ή του ερεθισμού και εκνευρισμού σε ένα πρόσωπο (δέκτη του πειράγματος). Με άλλα λόγια, το πείραγμα αναφέρεται στη διάσπαση ή στη δημιουργία αμφισημίας στην αντίληψη του άλλου προσώπου σχετικά με τις προσδοκίες, τις προθέσεις, τις δράσεις, τη ρουτίνα ή τα συναισθήματά του. Ως τέτοιο, το πείραγμα απαιτεί μια αυξημένη ευαισθησία και

6 κατανόηση για τις προσδοκίες, τις προθέσεις, τις δράσεις, τη ρουτίνα ή τα συναισθήματα των άλλων προσώπων. Οι Reddy & Williams (2000) αναφέρουν τρεις τύπους βρεφικής πειρακτικής συμπεριφοράς: προσφορά και απόσυρση ενός (προσφερόμενου) αντικειμένου, διάσπαση των πράξεων ή της ρουτίνας της μητέρας και του βρέφους και ανυπακοή σε ενήλικες απαγορεύσεις. Στο παράδειγμα της βρεφικής προσφοράς και απόσυρσης ενός αντικειμένου, το στοιχείο της αμφισημίας είναι προφανές στα ακόλουθα σημεία: α) ο δέκτης αφήνεται να προσδοκά το προσφερόμενο - από το βρέφος- αντικείμενο, ωστόσο η προσδοκία του παραβιάζεται και δε λαμβάνει το αντικείμενο αυτό, δηλαδή "πιάνεται κορόιδο" ή "στήνεται" και β) οι εκφράσεις του βρεφικού προσώπου διαφέρουν αναλόγως της φάσης του πειράγματος που διανύεται. Στη φάση της προσφοράς, το βρέφος υιοθετεί μια σοβαρή έκφραση, ενώ στη φάση της απόσυρσης εκδηλώνει ένα πλατύ χαμόγελο. Στο παράδειγμα της βρεφικής ανυπακοής, το στοιχείο της αμφισημίας είναι, επίσης, παρόν και αφορά: α) στη γονεϊκή αβεβαιότητα αναφορικά με τις προθέσεις της βρεφικής συμπεριφοράς και β) στον συνδυασμό θετικών και αρνητικών στοιχείων στη βρεφική συμπεριφορά (χαμόγελα και παύσεις της "απαγορευμένης" δραστηριότητας με ταυτόχρονο κοίταγμα του ενήλικου, ανυπακοή στις ενήλικες απαγορεύσεις). Η επίδειξη και η γελωτοποιία, δηλαδή, η εσκεμμένη επανάληψη πράξεων από βρέφη, αρχικά μεταξύ επτά και 11 μηνών, με σκοπό την επαναπρόκληση του (προηγούμενου) γέλιου των θεατών, είναι, επίσης, μια συμπεριφορά που προσφέρει ενδείξεις για τις απαρχές του χιούμορ και για τη διαπροσωπική φύση της δημιουργίας του (Reddy, 2001). Χαρακτηριστικές πράξεις στις οποίες προβαίνουν τα βρέφη με σκοπό την πρόκληση του γέλιου είναι οι ακόλουθες: 1) ασυνήθιστες-αλλόκοτες σωματικές κινήσεις ή γκριμάτσες, 2) ασυνήθιστη, δυνατή φωνοποίηση, 3) παράδοξες ή υπερβολικές πράξεις, 4) παραβίαση κανόνων ή νόρμας, 5) μίμηση των ασυνήθιστων-αλλόκοτων πράξεων των άλλων, 6) παράδοξη εμφάνιση, "μασκάρεμα" και 7) παλινδρόμηση σε χρονικά προγενέστερη συμπεριφορά. Στις παραπάνω αυτές βρεφικές πράξεις, η Reddy διακρίνει τις ίδιες αρχετυπικές μορφές συμπεριφοράς με αυτές των ενήλικων γελωτοποιών, οι οποίες χαρακτηρίζονται από το στοιχείο του γκροτέσκου, του παράδοξου, της μωρίας και της γελοιοποίησης ή του εμπαιγμού οτιδήποτε "σοβαρού" ή οποιασδήποτε νόρμας. Η γελωτοποιία και η επίδειξη είναι μια διαπροσωπική δραστηριότητα, κυρίως συναισθηματική (τουλάχιστον κατά τη βρεφική ηλικία) και ιδιαίτερα ευαίσθητη στην αντίδραση του θεατή. Το συναισθηματικό κλειδί της δραστηριότητας αυτής φαίνεται να είναι, ακριβώς, το παιχνίδι με τις αντιδράσεις του θεατή. Η αναπτυξιακή πηγή της δημιουργίας του χιούμορ, στο δεύτερο εξάμηνο του πρώτου βρεφικού χρόνου, είναι κοινωνική και συναισθηματική: οι συναισθηματικές αντιδράσεις των άλλων μορφώνουν τα στοιχεία της (χιουμοριστικής) ασυμφωνίας και καθορίζουν το περιεχόμενο, άλλα και τις μορφές που λαμβάνει η δραστηριότητα που αποσκοπεί στην πρόκληση του γέλιου. Τον 9 ο μήνα μια σημαντική μεταβολή συντελείται στον βρεφικό νου και συνακόλουθα στην συμπεριφορά. Τα βρέφη αρχίζουν να επικοινωνούν με τις μητέρες τους σχετικά με τη χρήση των αντικειμένων. Οι Hubley & Trevarthen (1979) ονόμασαν αυτό το συνδυασμό της επικοινωνίας για δράση επί αντικειμένων με την άμεση δυαδική επικοινωνία, από τον 9 ο μήνα περίπου έως τον 14 ο μήνα, δευτερογενή διυποκειμενικότητα. Το βρέφος είναι πια ικανό να καταλάβει ότι τα αντικείμενα μπορεί να έχουν διαθεσιμότητα, χρήσεις, ενδιαφέρον που δημιουργούνται για ή από ένα άλλο πρόσωπο. Κατανοεί και αναπαράγει τις χρήσεις και τα αισθήματα που εκφράζουν άλλοι για αντικείμενα ή καταστάσεις. Οι Hornik, Risenhoover, & Gunnar

7 (1987), έδειξαν σε βρέφη 12 μηνών 3 παιχνίδια. Προς κάθε ένα από αυτά η μητέρα κάθε βρέφους έδειξε μέσω εκφράσεων του προσώπου, φωνητικών εκφράσεων και χειρονομιών από ένα διαφορετικό συναίσθημα (θετικό, αρνητικό και ουδέτερο). Διαπιστώθηκε ότι τα βρέφη έπαιζαν λιγότερο με αυτό το παιχνίδι προς το οποίο η μητέρα είχε εκφράσει αρνητικό συναίσθημα. Όταν σε μια επόμενη συνθήκη τα 3 παιχνίδια ξαναπαρουσιάστηκαν και η μητέρα είχε ουδέτερη έκφραση προς κάθε ένα από αυτά, όλα τα βρέφη συνέχισαν να αποφεύγουν το παιχνίδι προς το οποίο στην πρώτη συνθήκη οι μητέρες είχαν δείξει αρνητικό συναίσθημα. Το βρέφος αρχίζει να αντιλαμβάνεται και σταδιακά συνειδητοποιεί ότι το ίδιο και ένα άλλο πρόσωπο μπορούν να μοιραστούν την ίδια προοπτική και στάση. Δηλαδή, το βρέφος μπορεί να υιοθετήσει, να ταυτιστεί σύμφωνα με την ορολογία του Hobson (1998, 2002) με τη στάση και την προοπτική ενός άλλου προσώπου προς τον κόσμο. Το βρέφος αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι ο κόσμος μπορεί να έχει διαφορετικό νόημα για διαφορετικά πρόσωπα, το οποίο όμως μπορούν να μοιραστούν μεταξύ τους. Αυτή η διαδικασία έχει αποφασιστική σημασία και υποστηρίζει τη ανάδυση της γλώσσας, της προσποίησης και της αυτοσυνείδησης. Από τον 1 ο χρόνο και μετά, τα βρέφη αρχίζουν να κατανοούν και να χρησιμοποιούν τη γλώσσα. Η επικοινωνία του νηπίου με τους άλλους μεσολαβείται πλέον από σύμβολα. Την ίδια περίοδο αναπτύσσεται και το παιχνίδι προσποίησης. Η συμβολική λειτουργία, η γλώσσα και η προσποίηση, αναπτύσσονται παράλληλα και μοιράζονται σημαντικά κοινά χαρακτηριστικά. Τα βρέφη εκτελούν τις πρώτες πράξεις προσποίησης ήδη από τον 12 μήνα. Αυτή την περίοδο, οι πράξεις προσποίησης του βρέφους δεν έχουν μεγάλη συνοχή, ή κάποια απαραίτητα λογική αλληλουχία. Το βρέφος μπορεί να εκτελέσει μια πράξη προσποίησης με ένα αντικείμενο την οποία έπειτα θα επαναλάβει με διάφορα άλλα αντικείμενα ή πρόσωπα. Για παράδειγμα, θα προσποιηθεί ότι ταΐζει μια κούκλα και μετά θα ταΐσει και όλες τις άλλες κούκλες. Ή μετά μπορεί να εκτελέσει μια πράξη προσποίησης που δεν έχει σχέση με τη πρώτη, π.χ. ότι η κούκλα πηδάει ένα εμπόδιο. Με το πέρασμα της ηλικίας, το βρέφος γίνεται όλο και πιο ικανό στο να συνδυάζει πράξεις προσποίησης μεταξύ τους, οι οποίες έχουν μεταξύ τους μια λογική αλληλουχία. Μέχρι το τέλος του 2 ου χρόνου είναι π.χ. ικανό να προσποιηθεί ότι η κούκλα πρώτα στρώνει το τραπέζι, έπειτα βάζει πάνω τα πιάτα και μετά κάθεται στην καρέκλα (Fein, 1981; Hughes, 1995). Οι πρώτες πράξεις προσποίησης κατευθύνονται προς τον εαυτό. Το βρέφος μπορεί να προσποιείται ότι ταΐζει τον εαυτό του, ή ότι κοιμάται. Μέσα σε λίγους μήνες τα βρέφη αρχίζουν να εκτελούν πράξεις προσποίησης που κατευθύνονται σε κάποιον άλλο. Για παράδειγμα, προσποιούνται ότι ταΐζουν με ένα άδειο κουτάλι τη μητέρα τους. Επίσης, ενσωματώνουν πλέον στο παιχνίδι τους και άψυχα αντικείμενα. Προσποιούνται π.χ. ότι χτενίζουν μια κούκλα. Προς το τέλος του 2 ου χρόνου τα βρέφη μεταχειρίζονται τα αντικείμενα ως να έχουν αυτόνομη δράση. Δηλαδή, μπορεί να προσποιούνται ότι μια κούκλα τρώει μόνη της ή ότι μιλάει σε μια άλλη κούκλα. Η κούκλες παύουν έτσι να είναι οι παθητικοί αποδέκτες των πράξεων του βρέφους και αποκτούν αυτονομία δράσης. Στην αρχή του 1 ου χρόνου τα βρέφη μετασχηματίζουν την ταυτότητα των αντικειμένων λαμβάνοντας υπόψη τα χαρακτηριστικά τους. Για παράδειγμά, προσποιούνται ότι σκεπάζονται με μια κουβέρτα χρησιμοποιώντας ένα κομμάτι ύφασμα ή ότι ταΐζουν τον εαυτό τους με ένα πλαστικό κουταλάκι. Στους 18 μήνες τα βρέφη προσποιούνται χωρίς να λαμβάνουν τόσο υπόψη τα λειτουργικά χαρακτηριστικά των αντικειμένων. Στο τέλος του 2 ου χρόνου μπορούν πια να υποστασιοποιούν τα αντικείμενα χωρίς να ενδιαφέρονται για τη μορφή ή τα λειτουργικά χαρακτηριστικά τους. Για παράδειγμα, μπορούν πια να προσποιηθούν ότι

8 μια μπάλα είναι μια χτένα και να εκτελούν με αυτή όλες τις κατάλληλες κινήσεις του χτενίσματος (Fein, 1981; Hughes, 1995; Wolf, Rygh & Altshuler, 1984). Μπορούμε να ορίσουμε την προσποίηση ως τη διαδικασία απόδοσης ενός διαφορετικού νοήματος ή μετασχηματισμού της πραγματικότητας. Η νοηματοδότηση της πραγματικότητας συντελείται διυποκειμενικά μέσω τον αμοιβαίων, συμμετοχικών αλληλοδράσεων με άλλους. Η προσποίηση υποστηρίζεται από την ήδη κατακτημένη ικανότητα του βρέφους να αντιλαμβάνεται ότι αυτό και κάποιος ή κάποιοι άλλοι μπορούν να έχουν διαφορετικές προοπτικές ως προς την πραγματικότητα και άρα ότι η πραγματικότητα μπορεί να έχει περισσότερα από ένα νοήματα. Το παιδί που παίζει συμβολικά, υιοθετεί μια στάση προς ένα αντικείμενο ή μια κατάσταση, που από μια ρεαλιστική προοπτική θα ήταν κατάλληλη προς ένα άλλο αντικείμενο ή κατάσταση. Όταν προσποιείται ότι μια μπανάνα είναι ένα τηλέφωνο, το παιδί αρχίζει να κατανοεί τη διαφορά της σκέψης από τα αντικείμενα. Μπορεί να εφαρμόσει τις σκέψεις του και όσα γνωρίζει για τα τηλέφωνα σε αντικείμενα που δεν είναι τηλέφωνα και έτσι να προσδώσει κάποια χαρακτηριστικά της ψυχολογικής του στάσης προς τα τηλέφωνα σε ένα εντελώς διαφορετικό αντικείμενο, όπως η μπανάνα. Κάνει, δηλαδή, μια ψυχολογική σύνδεση ανάμεσα σε ένα σύμβολο (τη μπανάνα) και σε ένα αντικείμενο στο οποίο το σύμβολο αναφέρεται (το τηλέφωνο) και ταυτόχρονα αντιλαμβάνεται και σέβεται τις διαφορές τους. Ένας από τον λειτουργικούς ορισμούς της συμπεριφοράς προσποίησης που έχουν δοθεί και θεωρείται πλέον κλασσικός είναι αυτός της Fein (1981). Σύμφωνα με αυτόν, προσποιητή είναι κάθε συμπεριφορά όταν: α) οι οικείες δραστηριότητες εκτελούνται χωρίς τα απαραίτητα αντικείμενα ή εκτός του συνηθισμένου κοινωνικού πλαισίου, β) οι δραστηριότητες που εκτελούνται δεν καταλήγουν στα συνηθισμένα αποτελέσματά τους, γ) τα άψυχα αντικείμενα χρησιμοποιούνται ως εάν να είναι έμψυχα, δ) ένα αντικείμενο (ή μια χειρονομία) μπορεί να υποκατασταθεί από ένα άλλο, ε) το παιδί εκτελεί μια δραστηριότητα που συνήθως γίνεται από κάποιον άλλο. Η απόδοση στην πραγματικότητα ενός διαφορετικού νοήματος, δηλαδή η προσποίηση, συντελείται εντός ενός διυποκειμενικού πλαισίου, αρχικά μεταξύ του παιδιού και των γονέων του και έπειτα μεταξύ συνομηλίκων. Το παιχνίδι προσποίησης με τη μητέρα είναι πιο πλούσιο, ποικίλο, περίπλοκο, μεγαλύτερο σε διάρκεια και περιστρέφεται γύρω από κοινού ενδιαφέροντος εδραιωμένα θέματα ή σενάρια. Είναι σημαντικό ότι τα ίδια αποτελέσματα έχει στο αναπτυξιακό επίπεδο του παιχνιδιού και η αλληλόδραση με έναν ξένο που συμπεριφέρεται όμοια με την μητέρα, είναι δηλαδή εξίσου ικανός, συναισθηματικά υποστηρικτικός και διαθέσιμος. Η ποιότητα της αλληλεπίδραση του παιδιού με τους γονείς είναι εξαιρετικά σημαντική, για την ανάπτυξη του παιχνιδιού. Για παράδειγμα, οι Noll & Harding (2003) βρήκαν, μελετώντας το παιχνίδι παιδιών ηλικίας μηνών με τις μητέρες τους, ότι ο βαθμός που οι μητέρες επιβεβαίωναν, δηλ. υποστήριζαν συναισθηματικά (λεκτικά και μη-λεκτικά) τις παιγνιώδεις πράξεις των παιδιών τους, συνέβαλλε σημαντικά στην ανάπτυξη του παιχνιδιού των πρώτων. Τα παιδιά αυτών των μητέρων, εμπλέκονταν σε περισσότερο φανταστικό παιχνίδι, και χρησιμοποιούσαν ένα πιο ποικίλο εύρος φανταστικών συμπεριφορών. Το παιχνίδι με τους γονείς και ειδικά τη μητέρα, δεν είναι μόνο σημαντικό, για την ανάπτυξη του ίδιου του παιχνιδιού, αλλά γενικότερα για την ανάπτυξη του παιδιού. Για παράδειγμα, οι Gardner και συν. (2003), βρήκαν ότι η συχνότητα του παιχνιδιού των μητέρων με τα παιδιά στον 3 ο χρόνο της ζωής

9 τους, σχετιζόταν αρνητικά με την ανάπτυξη στα 4 χρόνια προβλημάτων συμπεριφοράς. Οι γονείς κατά τη διάρκεια του 2 ου χρόνου, ωθούν το βρέφος στο παιχνίδι προσποίησης, μέσα από την παραδειγματική παρουσίαση πράξεων προσποίησης και την ενθάρρυνση και ενίσχυση του βρέφους να τις επαναλάβει. Οι μητέρες όταν παίζουν με τα βρέφη τους προσαρμόζουν το επίπεδο προσποίησής τους σε αυτό των παιδιών τους, αλλά ταυτόχρονα μέσω της εκδήλωσης θετικών συναισθημάτων και κατάλληλων διδακτικών παρουσιάσεων και προτροπών, ενισχύουν θετικά την ανάπτυξη του παιχνιδιού των παιδιών τους. Έχει βρεθεί ότι κατά τη διάρκεια των αλληλεπιδράσεων βρεφών με τις μητέρες τους το παιχνίδι προσποίησης των πρώτων είναι μεγαλύτερο σε διάρκεια, πιο πολύπλοκο και περιλαμβάνει ένα μεγαλύτερο εύρος θεμάτων (Bornstein & Tamis-LeMonda, 1995; Hughes, 1995). Η Nelson & Seidman (1982) μέσα από τις μελέτες τους έχουν δείξει ότι το παιχνίδι προσποίησης βασίζεται σημαντικά στα σενάρια από τη καθημερινότητα του παιδιού που διαμορφώνονται στα πλαίσια των διυποκειμενικών του αλληλεπιδράσεων. Διαμορφώνεται γύρω από θέματα της οικογενειακής καθημερινότητας και υποστηρίζεται από τη συνεργατική αλληλεπίδραση με τους γονείς. Σύμφωνα με τον Hughes (1995) το παιχνίδι του βρέφους με τη μητέρα συμβάλλει: 1. στο να κρατά το βρέφος σε ένα βέλτιστο επίπεδο διέγερσης, έτσι ώστε να μην βαριέται εύκολα ή να είναι υπερβολικά εξημμένο. 2. Δίνει στο βρέφος ένα αίσθημα ελέγχου πάνω στο περιβάλλον του και έτσι ενισχύει την αυτοπεποίθησή του και ωθεί την διανοητική του ανάπτυξη. 3. Εκθέτει το βρέφος σε αυξημένη κοινωνική αλληλεπίδραση με τους γονείς του και έτσι διευκολύνει την διαδικασία προσκόλλησης γονέα παιδιού. 4. Ενθαρρύνει το βρέφος να εξερευνήσει το περιβάλλον του. 5. Βοηθά το παιδί να προσέξει και να αντιληφθεί περισσότερο τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της γλώσσας. Τα παιδιά στο παιχνίδι τους διακρίνουν ποιες συμπεριφορές εμπίπτουν εντός και ποιες εκτός του πλαισίου της προσποίησης, χρησιμοποιώντας μια ευρεία και περίπλοκη ποικιλία σηματοδότησης. Από τα 3½-4 χρόνια τους, τα παιδιά σε λεκτικό επίπεδο πλέον επικοινωνούν και καθορίζουν το περιεχόμενο και τον τρόπο διεξαγωγής της προσποίησης. Κατά τη διάρκεια του αλληλοδραστικού παιχνιδιού προσποίησης, τα παιδιά εμπλέκονται πριν και κατά τη διάρκειά του σε λεκτικές διαπραγματεύσεις για το μοίρασμα, την αποσαφήνιση και τον καθορισμό του θέματος του παιχνιδιού, της ταυτότητας των αντικειμένων που θα χρησιμοποιηθούν και των ρόλων που θα αναληφθούν, την εξέλιξη και το τέλος της προσποίησης. Το αμοιβαίο και συμπληρωματικό κοινωνικό παιχνίδι με συνομηλίκους ξεκινά ήδη από τα 1-1,5 χρόνια. Από το 12 ο μέχρι τον 15 ο μήνα το παιχνίδι χαρακτηρίζεται από την παράλληλη εκτέλεση πράξεων προσποίησης, χωρίς όμως επικοινωνία και συντονισμό των πράξεων προσποίησης. Από το 15 ο μήνα ως τον 20 ο τα συνομήλικα βρέφη εκτελούν παρόμοιες πράξεις προσποίησης, διατηρώντας μεταξύ τους βλεμματική επαφή. Από τον 20 ο έως των 24 ο μήνα αυξάνεται η επικοινωνία μεταξύ τους ενώ εμπλέκονται σε παρόμοιες πράξεις προσποίησης. για παράδειγμα, ενώ σπρώχνουν τις κούκλες που έχουν τοποθετήσει σε καροτσάκια, το ένα βρέφος χαμογελάει στο άλλο και το δεύτερο βρέφος προσφέρει μια κούκλα στο πρώτο (Howes, Unger, & Seider, 1989). Από τον 2-3 χρόνο τα παιδιά είναι ικανά να εμπλέκονται μεταξύ τους σε αλληλοδραστικό και αμοιβαίο παιχνίδι προσποίησης

10 Το αλληλοδραστικό παιχνίδι σχετίζεται σημαντικά με τις γενικότερες κοινωνικές δεξιότητες του παιδιού. Τα παιδιά που έχουν την ικανότητα να εμπλέκονται σε σύνθετες παιγνιώδεις αλληλοδράσεις είναι ταυτόχρονα συγχρονικά και διαχρονικά, πιο κοινωνικά, λιγότερο επιθετικά, συμπεριφέρονται με περισσότερη φροντίδα και συμπάθεια προς τα άλλα παιδιά και είναι πιο δημοφιλή μεταξύ των συνομηλίκων τους. Ήδη από το τέλος του 1 ου χρόνου τα νήπια δείχνουν προτίμηση προς ορισμένους συνομήλικους με τους οποίους αλληλοδρούν περισσότερο (Howes, 1996). Οι πρώτες φιλίες αρχίζουν να σχηματίζονται τον 2 ο χρόνο και έχουν μεγάλη σταθερότητα και διάρκεια. Βασικό χαρακτηριστικό των φιλιών είναι η αμοιβαιότητα, που αναλύεται στην κοινή προτίμηση, την αναγνώριση του άλλου ως κοινωνικού συντρόφου και την ευχαρίστηση. Δηλαδή, τα παιδιά που είναι φίλοι προτιμούν το ένα τη συντροφιά του άλλου, μοιράζονται από κοινού τον χρόνο τους εμπλεκόμενα σε αμοιβαίες και συμπληρωματικές δραστηριότητες και αποκομίζουν ευχαρίστηση από αυτές. Τα παιδιά, από την προσχολική ηλικία, αντλούν από τις φιλίες τους αισθήματα κοινωνικής υποστήριξης, εμπιστοσύνης και οικειότητας. Η φιλική και οικεία σχέση μεταξύ συνομηλίκων έχει σπουδαία αναπτυξιακή σημασία. Οι συνομήλικοι που γνωρίζονται καλά για καιρό, εμπλέκονται σε αμοιβαίο και συμπληρωματικό παιχνίδι ήδη από τον 13 ο με 15 ο μήνα και σε συνεργατικό παιχνίδι προσποίησης πριν από το 2 ο χρόνο. Το παιχνίδι προσποίησης είναι πιο πολύπλοκο, περισσότερο αλληλοδραστικό και η διαπραγμάτευση του περιεχομένου της προσποίησης είναι πιο εκτεταμένη. Επίσης, οι φίλοι εμπλέκονται σε πιο εκτεταμένους διάλογους, συνεργάζονται περισσότερο και καλύτερα μεταξύ τους και είναι πιο αποτελεσματικοί στην από κοινού επίλυση προβλημάτων, υποβάλουν ο ένας στον άλλο προτάσεις με μεγαλύτερη ετοιμότητα, είναι πιο υποστηρικτικοί αλλά και κριτικοί κατά τις αλληλοδράσεις τους και πιο έτοιμοι αλλά και αποτελεσματικοί στο να διαχειριστούν και να επιλύσουν μια σύγκρουση μεταξύ τους. Η σχέση τους είναι πιο αμοιβαία και στενή, συναισθηματικά πιο θετική, υποστηρικτική και ισότιμη. Ο Hartup (1996) αναφέρει 4 λόγους που καθιστούν τις φιλίες ιδιαίτερα σημαντικές για τη γνωστική ανάπτυξη και βοηθούν στην καλύτερη συνεργασία μεταξύ των μελών τους. Πρώτον, οι φίλοι γνωρίζονται μεταξύ τους καλύτερα από τα παιδιά που δεν είναι φίλοι. Δεύτερον, οι φίλοι και οι μη-φίλοι έχουν διαφορετικές προσδοκίες ο ένας από τον άλλο. Οι προσδοκίες που υποστηρίζουν τις φιλίες μεταξύ των παιδιών είναι η αμοιβαιότητα, η αφοσίωση και η ισότητα. Τρίτον, οι φίλοι συγκροτούν μεταξύ τους ένα ισχυρό και θετικό συναισθηματικό πλαίσιο που διευκολύνει την επίλυση προβλημάτων. Τέταρτον, οι φίλοι μοιράζονται ισχυρά και σημαντικά κίνητρα για να διατηρούν την επαφή μεταξύ τους και να αλληλοδρούν. Ο χώρος της προσποίησης και της φαντασίας κατοικείται, προσδιορίζεται και δημιουργείται όχι μόνο από την κοινή δράση πραγματικών προσώπων, όπως το παιδί και οι γονείς του ή οι συνομήλικοι, αλλά και από φανταστικά πρόσωπα. Ο κοινωνικός, ο διαπροσωπικός και ο προσωπικός χώρος κατοικούνται από μια τεράστια ποικιλία φανταστικών όντων, όπως οι χαρακτήρες από τη μυθολογία, τα παραμύθια, την τηλεόραση, οι αναμνήσεις πραγματικών αλλά μη-παρόντων προσώπων, οι φανταστικοί σύντροφοι, ως και οι πρόσκαιροι φανταστικοί χαρακτήρες που χρησιμοποιούνται από τα παιδιά στο πλαίσιο του καθημερινού τους παιχνιδιού.

11 Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Τέλος Ενότητας

12 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. Σημειώματα Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Διδάσκων : Επίκουρος Καθηγητής Στάθης Παπασταθόπουλος. «ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ Ι. Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ & ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ». Έκδοση: 1.0. Ιωάννινα Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Παρόμοια Διανομή, Διεθνής Έκδοση 4.0 [1] ή μεταγενέστερη. [1]