d r a f t e l e c t r o n i c v e r s i o n

Transcript

1

2

3 ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΣΧΟΛΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΔΥΝΑΜΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ Μηνάς Αγγελίδης Επιστημ. υπεύθυνος και συντάκτης της εργασίας Συμβολές: Γαβριέλλα Κάρκα Δάφνη Μανουσαρίδη Επαμεινώντας Τσίγκας Με βάση τα συμπεράσματα ερευνών στο πλαίσιο εκπόνησης του ΟΑΕΣ της Νομαρχίας Αθηνών ΑΘΗΝΑ 2007

4 ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΔΥΝΑΜΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ Μηνάς Αγγελίδης ISBN Αθήνα, 2007 Απαγορεύεται η μερική ή ολική αναδημοσίευση του παρόντος έργου καθώς και η αναπαραγωγή του με οποιοδήποτε μέσο χωρίς τη γραπτή άδεια του συγγραφέα, σύμφωνα με τις διατάξεις του Ελληνικού Νόμου (Ν.2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας.

5 ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΔΥΝΑΜΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ Τα βασικά σημεία της προβληματικής Τα ειδικότερα ερωτήματα που έχουν προτεραιότητα για τον χωρικό αναπτυξιακό σχεδιασμό Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ , ΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΤΟΥ ΛΕΚΑΝΟΠΕΔΙΟΥ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Η Αθήνα / Αττική στο διάστημα : ο ρόλος της στην Χώρα και η εσωτερική δομή της Το διάστημα Η δεκαετία Η θέση, το διοικητικό πλαίσιο αναφοράς και οι διοικητικές χωρικές ενότητες του Λεκανοπεδίου Η ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Η Ελλάδα και η Αττική στο Κοινοτικό αναπτυξιακό πλαίσιο: Οι παράμετροι και οι δείκτες της ανάπτυξης: Η δυναμική αναδιάρθρωσης της οικονομίας και της απασχόλησης στην ΕΕ, την Ελλάδα και την Αττική Η αξιοποίηση της «Κοινωνίας της πληροφορίας» Ο ρόλος των μητροπολιτικών περιοχών στην Ευρωπαϊκή Ένωση και η Αττική Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Γενικά: Η συμμετοχή της Αττικής στο πληθυσμιακό και το αστικό δυναμικό της Ελλάδος Το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) στην Αττική και στην Ελλάδα Ο συνολικός χαρακτήρας της εξέλιξης των οικονομικών δραστηριοτήτων στην Ελλάδα στην περίοδο Παρατηρήσεις για τη μεθοδολογία χρησιμοποίησης στοιχείων για τις επιχειρήσεις και την απασχόληση για την Ελλάδα, την Αττική και ανά χωρικές ενότητες του Λεκανοπεδίου της Αθήνας Η τομεακή και κλαδική σύνθεση της οικονομίας και της απασχόλησης στην Ελλάδα Η τομεακή σύνθεση Η σύνθεση του Δευτερογενή τομέα Η σύνθεση του Τριτογενή τομέα Συμπεράσματα Η σύνθεση της οικονομίας και της απασχόλησης στην Αττική Η συμμετοχή της Αττικής στην οικονομία και την απασχόληση στην Ελλάδα Η συμμετοχή του Δευτερογενή τομέα συνολικά και ανά ομάδες κλάδων Η συμμετοχή του Τριτογενή τομέα συνολικά και ανά ομάδες κλάδων Συμπεράσματα Η αξιοποίηση της «Κοινωνίας της πληροφορίας»... 50

6 2 Πίνακας περιεχομένων 4.9 Συμπεράσματα για τον επιθυμητό «αναδιανεμητικό» ρόλο της Αττικής στην ανάπτυξη της Χώρας ΧΩΡΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΟ ΛΕΚΑΝΟΠΕΔΙΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Η ένταξη του Λεκανοπεδίου στο οικιστικό σύστημα της Αττικής και το γενικότερο πλαίσιο οικονομικής ανάπτυξής του Η ένταξη του πληθυσμιακού και αστικού δυναμικού του Λεκανοπεδίου στο οικιστικό σύστημα της Αττικής Το γενικότερο πλαίσιο οικονομικής ανάπτυξης του Λεκανοπεδίου Οι χωρικές ενότητες του Λεκανοπεδίου της Αθήνας Το οικονομικό δυναμικό του Λεκανοπεδίου της Αθήνας στο πλαίσιο της Αττικής Ο Δευτερογενής τομέας Ο Τριτογενής τομέας Συμπεράσματα Το μέγεθος των επιχειρήσεων στο Λεκανοπέδιο Ο Δευτερογενής τομέας Ο Τριτογενής τομέας Συμπεράσματα Η απασχόληση στο σύνολο του Λεκανοπεδίου: Διαχρονική εξέλιξη και τομεακή / κλαδική κατανομή Ο Δευτερογενής τομέας Ο Τριτογενής τομέας Συμπεράσματα Η απασχόληση ανά χωρικές ενότητες του Λεκανοπεδίου Η χρησιμοποίηση κατάλληλων δεδομένων και χωρικών ενοτήτων Η απασχόληση στη Μεταποίηση και τις Κατασκευές Η απασχόληση στον τριτογενή τομέα Συμπεράσματα Η αξιοποίηση της «Κοινωνίας της πληροφορίας» στο Λεκανοπέδιο Χωρική ανάπτυξη και περιβάλλον: οι ρυθμίσεις χωρικής οργάνωσης της εγκατάστασης βιομηχανιών στο Λεκανοπέδιο της Αθήνας Γενικά συμπεράσματα για τη χωρική ανάπτυξη στο Λεκανοπέδιο της Αθήνας ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΣΤΟ ΛΕΚΑΝΟΠΕΔΙΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Τα ζητούμενα από τηv δημογραφική - κοινωνική ανάλυση Οι κρίσιμες δημογραφικές κοινωνικές παράμετροι στο πλαίσιο μιας ολοκληρωμένης αναπτυξιακής παρέμβασης Οι παράμετροι της χωρικής υποβάθμισης Μεθοδολογική προσέγγιση Μεταβολή του πληθυσμού, πυκνότητα ανά ενότητες Το εισόδημα Οι ηλικίες και ο βαθμός γήρανσης του πληθυσμού Οικονομικά Ενεργός Πληθυσμός (ΟΕΠ), το Εργατικό δυναμικό, οι Απασχολούμενοι και οι Άνεργοι Γενικά Ειδική ανάλυση Η απασχόληση και ανεργία των γυναικών Τα κοινωνικοεπαγγελματικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού Η κατανομή του ΟΕΠ σε ομάδες ατομικών επαγγελμάτων Η κατανομή του ΟΕΠ ανάλογα με τη θέση στο επάγγελμα Η κατανομή του ΟΕΠ ανά τομέα και ομάδες κλάδων απασχόλησης Συνολική εκτίμηση Το επίπεδο εκπαίδευσης Η παρουσία αλλοδαπών μεταναστών Οι συνθήκες κατοίκησης / ανέσεις στην κατοικία - Οικιστικά προφίλ (πρότυπα)

7 Αναπτυξιακές δυναμικές και κοινωνικοί μετασχηματισμοί στην Αθήνα Η συνολική κοινωνική χωρική κατανομή και ο κοινωνικός χωρικός αποκλεισμός Κοινωνική «χωρική πόλωση» στο Λεκανοπέδιο: ένα ουσιαστικά νέο περιεχόμενο σε ένα παλιό χωρικό σχήμα Τα κοινωνικά προφίλ των μεγάλων χωρικών ενοτήτων / ομοιογενών περιοχών του Λεκανοπεδίου Οι «μειονεκτικές» χωρικές ενότητες και ζώνες Συμπεράσματα ΧΑΡΤΕΣ ΕΚΤΟΣ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ Η ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ: ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Κατάλογος Πινάκων Πίν : Η περιοχή της Νομαρχίας Αθηνών: Τομείς και πρωτοβάθμιοι ΟΤΑ Πίν : Δείκτες «πραγματικής σύγκλισης» - προόδου προς τα ζητούμενα της Στρατηγικής της Λισσαβόνας- της Ελλάδος σε σχέση με την ΕΕ-15 και την ΕΕ Πίν : Αριθμός επιχειρήσεων ανά τομείς οικονομικής δραστηριότητας. Σύν. Ελλάδος και Αττική 2002 / Μητρώο επιχ. ΕΣΥΕ Πίν : Επιχειρήσεις ανά τομέα στο Σύνολο Ελλάδος - ICAP Πίν α: Εργατικό δυναμικό ανά τομείς 1996, 2001 (β' τρίμ.), 2005 (β' τρίμ.). Σύν. Ελλάδος, Αττική, Περ. Πρωτευούσης % Κατανομή 1996, 2001, 2005, Μεταβολές % , Πίν : Αριθµός επιχειρήσεων ανά ομάδες κλάδων οικονομικής δραστηριότητας του Δευτερογενή τομέα: Σύν. Ελλάδος και Αττική 2002 / Μητρώο επιχ. ΕΣΥΕ Πίν : Επιχειρήσεις του Δευτερογενή τομέα ανά ομάδες κλάδων στο Σύν. Ελλάδος - ICAP Πίν α: Εργατικό δυναμικό ανά ομάδες κλάδων του Δευτερογενή τομέα: 1996, 2001 (β' τρίμ.), 2005 (β' τρίμ.). Σύν. Ελλάδος, Αττική, Περ. Πρωτευούσης % Κατανομή 1996, 2001, 2005, Μεταβολές % , Πίν : Αριθµός επιχειρήσεων ανά ομάδες κλάδων του τριτογενή τομέα στο Σύνολο Ελλάδος και στην Αττική με βάση το Μητρώο της ΕΣΥΕ για τις επιχειρήσεις Πίν : Επιχειρήσεις του Τριτογενή τομέα ανά ομάδες κλάδων στο Σύνολο Ελλάδος - ICAP Πίν α: Εργατικό δυναμικό ανά ομάδες κλάδων του Τριτογενή τομέα:1996, 2001 (β' τρίμ.), 2005 (β' τρίμ.). Σύν. Ελλάδος, Αττική, Περ. Πρωτευούσης % Κατανομή 1996, 2001, 2005, Μεταβολές % , Πίν : Σύνολο Οικονομικά Ενεργού Πληθυσμού (ΟΕΠ) στις Υπηρεσίες Λεκανοπέδιο της Αθήνας ( Νομαρχίες Αθηνών και Πειραιώς), Υπόλοιπες Νομ. Αττικής, Αττική, Χώρα Πίν : Μέσα μεγέθη απασχόλησης, Ενεργητικού, Κύκλου Εργασιών στις επιχειρήσεις του Τριτογενή τομέα ανά ομάδες κλάδων Λεκανοπέδιο της Αθήνας - ICAP Πίν : Σύνθεση του ΟΕΠ του Τριτογενή τομέα ανά ομάδες κλάδων %. Λεκανοπέδιο της Αθήνας: 1991, 2001, Μεταβολή Πίν : Κατανομή % του πληθυσμού του Λεκανοπεδίου της Αθήνας στους χωρικούς Τομείς της ΝΑ και στο σύνολο της ΝΠ το Πίν : Οικονομικά Ενεργός Πληθυσμός (ΟΕΠ) στον Τριτογενή τομέα του Λεκανοπεδίου της Αθήνας -στον τόπο κατοικίας. Κατανομή % στους χωρικούς Τομείς της ΝΑ και στο σύνολο της ΝΠ το Μεταβολή σε απόλυτα μεγέθη και % Πίν : Πραγματικός πληθυσμός 2001 και μεταβολή Σύν. Ελλάδος, Αττική, Νομαρχίες Αττικής, Τομείς της Νομαρχίας Αθηνών Πίν : Κατανομή % του ΟΕΠ σε Οικονομικά ενεργούς και μη ενεργούς, Απασχολούμενους και Άνεργους 1991, Σύν. Ελλάδος, Αττική, Νομαρχίες Αττικής, Τομείς της Νομαρχίας Αθηνών Δ. Αθηναίων

8 4 Πίνακας περιεχομένων Πίν : Κατανομή % του ΟΕΠ ανά ομάδες ατομικών επαγγελμάτων Νομαρχίες της Αττικής, Αττική, Σύν. Ελλάδος Πίν : Δείκτες διαχωρισμού για τις ομάδες ατομικών επαγγελμάτων «διευθυντικά στελέχη» και «επιστήμονες» μονοψήφιας και διψήφιας ανάλυσης ΕΣΥΕ Λεκανοπέδιο Αθήνας Πίν : Κατανομή % του ΟΕΠ ανά θέση στο επάγγελμα Σύν. Ελλάδος, Αττική, Νομαρχίες Αττικής, Τομείς της Νομαρχίας Αθηνών, Δ. Αθηναίων Πίν : Κατανομή % του ΟΕΠ ανά τομέα απασχόλησης 1991, Σύν. Ελλάδος, Αττική, Νομαρχίες Αττικής, Τομείς της Νομαρχίας Αθηνών, Δ. Αθηναίων Πίν : Κατανομή % του πληθυσμού άνω των 10 ετών ανά επίπεδο εκπαίδευσης Σύν. Ελλάδος, Αττική, Νομαρχίες Αττικής, Τομείς της Νομαρχίας Αθηνών, Δ. Αθηναίων Πίν : Κατανομή % του πληθυσμού σε Αλλοδαπούς, Ετεροδημότες και Ομοδημότες Σύν. Ελλάδος, Αττική, Νομαρχίες Αττικής, Τομείς της Νομαρχίας Αθηνών, Δ. Αθηναίων Πίν : Αριθμός δωματίων κανονικών κατοικιών. Σύν. Ελλάδος, Αττική, Νομαρχίες Αττικής, Τομείς της Νομαρχίας Αθηνών Πίν : Ανέσεις κατοικιών. Σύν. Ελλάδος, Αττική, Νομαρχίες Αττικής, Τομείς της Νομαρχίας Αθηνών, Δ. Αθηναίων Πίν : Κριτήρια / δείκτες κοινωνικής χωρικής κατανομής ανά ΟΤΑ του Λεκανοπεδίου της Αθήνας 2001: Απόλυτα μεγέθη και / ή σειρά κατάταξης κατά μέγεθος: Πίν : Σχηματική παρουσίαση του κοινωνικού προφίλ των «πραγματικών» χωρικών ενοτήτων του Λεκανοπεδίου Πίν : Οι έξι τύποι κοινωνικών προφίλ των «πραγματικών» χωρικών ενοτήτων του Λεκανοπεδίου Κατάλογος Πινάκων Παραρτήματος Πίν β: Εργατικό δυναμικό ανά τομείς 1996, 2001 (β' τρίμ.), 2005 (β' τρίμ.). Σύν. Ελλάδος, Αττική, Περ. Πρωτευούσης Απόλυτα μεγέθη: Κατανομή 1996, 2001, 2005, Μεταβολές , Πίν β: Εργατικό δυναμικό ανά ομάδες κλάδων του Δευτερογενή τομέα: 1996, 2001 (β' τρίμ.), 2005 (β' τρίμ.). Σύν. Ελλάδος, Αττική, Περ. Πρωτευούσης Απόλυτα μεγέθη: Κατανομή 1996, 2001, 2005, Μεταβολές , Πίν : Ομαδοποίηση των κλάδων του Τριτογενή τομέα από την ΕΣΥΕ στο πλαίσιο της ΣΤΑΚΟΔ αντίστοιχης της διεθνούς κωδικοποίησης NACE Πίν : Οικονομικά Ενεργός Πληθυσμός (ΟΕΠ) ανά ομάδες κλάδων του Τριτογενή τομέα Κατανομή 1991, 2001, Μεταβολές Σύν. Ελλάδος, Αττική, Λεκανοπέδιο της Αθήνας, Νομαρχίες Αθηνών και Πειραιώς Πίν β: Εργατικό δυναμικό ανά ομάδες κλάδων του Τριτογενή τομέα: 1996, 2001 (β' τρίμ.), 2005 (β' τρίμ.). Σύν. Ελλάδος, Αττική, Περ. Πρωτευούσης. Απόλυτα μεγέθη: Κατανομή 1996, 2001, 2005, Μεταβολές , Πίν : Κατανομή % των θέσεων εργασίας στον τριτογενή τομέα ανά ομάδες κλάδων στο Λεκανοπέδιο (χωρικοί Τομείς της Νομ. Αθηνών και Νομ. Πειραιώς). Μελέτη Ανάπτυξης Μετρό / ΜΑΜ Πίν : Ηλικίες, δείκτης γήρανσης του πληθυσμού 1991, Σύν. Ελλάδος, Αττική, Νομαρχίες Αττικής, Τομείς της Νομαρχίας Αθηνών, Δ. Αθηναίων Πίν : Δείκτες διαχωρισμού και ΟΕΠ ανά ομάδες ατομικών επαγγελμάτων - Λεκανοπέδιο Αθήνας Κατάλογος Διαγραμμάτων Διάγραμμα 3.2.1: Μεταβολή των κλαδικών ποσοστών απασχόλησης στην ΕΕ Διάγραμμα 4.1.1: Πολυκεντρικότητα στις ευρωπαϊκές χώρες το μερίδιο των πρωτευουσών στο συνολικό πληθυσμό σε κάθε χώρα Διάγραμμα : Εργατικό δυναμικό ανά ομάδες κλάδων του Δευτερογενή τομέα: 1996, 2001 (β' τρίμ.), 2005 (β' τρίμ.). Σύν. Ελλάδος, Αττική Διάγραμμα : Εργατικό δυναμικό ανά ομάδες κλάδων του Τριτογενή τομέα: 1996, 2001 (β' τρίμ.), 2005 (β' τρίμ.). Σύν. Ελλάδος, Αττική... 45

9 Αναπτυξιακές δυναμικές και κοινωνικοί μετασχηματισμοί στην Αθήνα 5 Διάγραμμα : Εργατικό δυναμικό ανά ομάδες κλάδων του Δευτερογενή τομέα:2001 (β' τρίμ.), 2005 (β' τρίμ.). Λεκανοπέδιο της Αθήνας (προσεγγιστικά: Περιφέρεια Πρωτευούσης), Υπόλοιπο Αττικής Διάγραμμα : Εργατικό δυναμικό ανά ομάδες κλάδων του Τριτογενή τομέα: 2001 (β' τρίμ.), 2005 (β' τρίμ.). Περιφέρεια Πρωτευούσης (Νομαρχίες Αττικής και Πειραιώς), Υπόλοιπο Αττικής Διάγραμμα : Απασχολούμενοι ανά κλάδους της Μεταποίησης στο Λεκανοπέδιο της Αθήνας επιχειρήσεις καταλόγου ICAP Διάγραμμα : Απασχολούμενοι ανά ομάδες κλάδων του Τριτογενή τομέα στο Λεκανοπέδιο της Αθήνας επιχειρήσεις καταλόγου ICAP Διάγραμμα 6.3.1: Μέσο εισόδημα ανά ΟΤΑ του Λεκανοπεδίου της Αθήνας Κατανομή σε κοινωνικά στρώματα Διάγραμμα : Ηλικίες, δείκτης γήρανσης του πληθυσμού 1991, 2001 Σύν. Ελλάδος, Αττική, Νομαρχίες Αττικής, Τομείς της Νομαρχίας θηνών Διάγραμμα : % ποσοστό συμμετοχής των Ανέργων (Οικ. Ενεργοί Άνεργοι + Οικ. Ενεργοί Άνεργοι Νέοι) στο σύνολο του Οικονομικά Ενεργού Πληθυσμού (ΟΕΠ) 1991, Σύν. Ελλάδος, Αττική, Νομαρχίες Αττικής, Τομείς της Νομαρχίας Αθηνών Διάγραμμα : Κατανομή % του ΟΕΠ ανά ομάδες ατομικών επαγγελμάτων Σύν. Ελλάδος, Αττική, Νομαρχίες Αττικής Διάγραμμα : Εργοδότες και Εργαζόμενοι για δικό τους λογαριασμό: % του ΟΕΠ Σύν. Ελλάδος, Αττική, Νομαρχίες Αττικής, Τομείς της Νομαρχίας Αθηνών, Δ. Αθηναίων Διάγραμμα 6.8.1: Ποσοστό Αλλοδαπών % του πραγματικού πληθυσμού Σύν. Ελλάδος, Αττική, Νομαρχίες Αττικής, Τομείς της Νομαρχίας Αθηνών Κατάλογος Χαρτών Χάρτης 2.2.1: Σχηματική παρουσίαση της θέσης της περιοχής της ΕΝΑ Α-Π και των Νομαρχιών Αθηνών και Πειραιώς στην Αττική Χάρτης 2.2.2: Η περιοχή του Λεκανοπεδίου της Αθήνας / χερσαία περιοχή της ΕΝΑ Αθηνών- Πειραιώς και των Νομαρχιών Αθηνών και Πειραιώς: Πρωτοβάθμιοι ΟΤΑ του Λεκανοπεδίου και Τομείς της Νομαρχίας Αθηνών Χάρτης 3.1.1: Οικονομικοί δείκτες προόδου προς τα ζητούμενα της Στρατηγικής της Λισσαβόνας ανά περιφέρεια της ΕΕ Χάρτης 3.2.1: Απασχόληση στον δευτερογενή και τριτογενή τομέα ανά περιφέρειες της Ευρωπαϊκής Ένωσης Χάρτης 5.2.1: Οι «πραγματικές» χωρικές ενότητες του Λεκανοπεδίου της Αθήνας Χάρτης : Απασχολούμενοι στο Σύνολο των οικονομικών τομέων (επιχειρήσεις ICAP) στο Λεκανοπέδιο της Αθήνας 2004 ανά περιοχές Ταχυδρομικών τομέων Χάρτης : Απασχολούμενοι στη Βιομηχανία (επιχειρήσεις ICAP) στο Λεκανοπέδιο της Αθήνας 2004 ανά περιοχές Ταχυδρομικών τομέων Χάρτης : Απασχολούμενοι στις Κατασκευές (επιχειρήσεις ICAP) στο Λεκανοπέδιο της Αθήνας 2004 ανά περιοχές Ταχυδρομικών τομέων Χάρτης : Υπάρχουσες χρήσεις γης Εμπορίου, Υπηρεσιών και «Γενικής Κατοικίας», τοπικές, υπερτοπικές και επιπέδου πόλης - ανά τμήματα Οικοδομικών Τετραγώνων του Λεκανοπεδίου της Αθήνας Χάρτης : Απασχολούμενοι στα Ξενοδοχεία - Εστιατόρια (επιχειρήσεις ICAP) στο Λεκανοπέδιο της Αθήνας 2004 ανά περιοχές Ταχυδρομικών τομέων Χάρτης : Απασχολούμενοι στη Διαχείριση ακίνητης περιουσίας και Λοιπές επιχειρηματικές δραστηριότητες (επιχειρήσεις ICAP) στο Λεκανοπέδιο της Αθήνας ανά περιοχές Ταχυδρομικών τομέων Χάρτης 6.2.1: Πυκνότητα πληθυσμού στην περιοχή του Λεκανοπεδίου της Αθήνας ανά Απογραφικό Τομέα ΕΣΥΕ Χάρτης 6.2.2: Μεταβολή του πληθυσμού ανά ΟΤΑ της Αττικής και Χάρτης 6.2.3: Μεταβολή του πληθυσμού ανά ΟΤΑ της περιοχής του Λεκανοπεδίου της Αθήνας Χάρτης 6.2.4: Μεταβολή του πληθυσμού της περιοχής του Λεκανοπεδίου της Αθήνας ανά Απογραφικό Τομέα ΕΣΥΕ

10 6 Πίνακας περιεχομένων Χάρτης 6.3.1: Μέσο ετήσιο δηλωθέν εισόδημα φυσικών προσώπων ανά ΟΤΑ του Λεκανοπεδίου της Αθήνας Χάρτης 6.4.1: Δείκτης γήρανσης του πληθυσμού 2001 ανά ΟΤΑ του Λεκανοπεδίου της Αθήνας Χάρτης 6.5.1: Συμμετοχή των ανέργων (%) στο σύνολο του Οικ. Εν. Πληθυσμού ανά ΟΤΑ του Λεκανοπεδίου της Αθήνας Χάρτης 6.6.1: Συμμετοχή (%) των διευθυντικών στελεχών και επιστημόνων- ελεύθερων επαγγελματιών στο σύνολο του Οικ. Εν. Πληθυσμού ανά ΟΤΑ του Λεκανοπεδίου της Αθήνας Χάρτης 6.6.2: Συμμετοχή (%) των εργοδοτών και εργαζομ. για λογαριασμό τους στο σύνολο του Οικ. Εν. Πληθυσμού ανά ΟΤΑ του Λεκανοπεδίου της Αθήνας Χάρτης 6.6.3: Συμμετοχή (%) των απασχολουμένων στον δευτερογενή τομέα στο σύνολο του Οικ. Εν. Πληθυσμού ανά ΟΤΑ του Λεκανοπεδίου της Αθήνας Χάρτης 6.7.1: Επίπεδο εκπαίδευσης: Συμμετοχή (%) των πτυχιούχων ΑΕΙ ή κατόχων Μεταπτυχιακού ή Διδακτορικού στο σύνολο του Οικ. Εν. Πληθυσμού ανά ΟΤΑ του Λεκανοπεδίου της Αθήνας Χάρτης 6.7.2: Επίπεδο εκπαίδευσης: Συμμετοχή (%) όσων δεν τελείωσαν το Δημοτικό Σχολείο στο σύνολο του Οικ. Εν. Πληθυσμού ανά ΟΤΑ του Λεκανοπεδίου της Αθήνας Χάρτης 6.8.1: Συμμετοχή (%) των αλλοδαπών στο σύνολο του πληθυσμού ανά ΟΤΑ του Λεκανοπεδίου της Αθήνας Χάρτης Υποβαθμισμένες περιοχές με κριτήριο το επίπεδο εκπαίδευσης 2001 (Συμμετοχή (%) των αποφοίτων ΑΕΙ και άνω στο σύνολο του Οικ. Εν. Πληθυσμού) ανά Απογραφικούς Τομείς ΕΣΥΕ (ομάδες Οικοδομικών Τετραγώνων)

11 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΕγχΠ Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν ΕΕ Ευρωπαϊκή Ένωση ΕΕ-15 Οι 15 χώρες που εντάχθηκαν στην Ευρωπαϊκή Ένωση πριν από το 2004 ΕΕ-25 Οι 25 χώρες που εντάχθηκαν στην Ευρωπαϊκή Ένωση πριν από το 2007 ΕΕ-27 Το σύνολο των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (περιλαμβάνονται η Βουλγαρία και η Ρουμανία που εντάχθηκαν το 2007) ΕΕΔ Έρευνα Εργατικού Δυναμικού ΕΝΑ Α-Π Ενιαία Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Αθηνών - Πειραιώς ΕΣΠΑ Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς ΖΟΕ Ζώνη Ολοκληρωμένης Ενσωμάτωσης ΚΠΣ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης ΛΑΠ Λειτουργική Αστική Περιοχή ΜΑΜ Μελέτη Ανάπτυξης Μετρό ΜΕΠΑ Μητροπολιτική Ευρωπαϊκή Περιοχή Ανάπτυξης ΜΠ Μητροπολιτική Περιοχή ΜΠΑ Μητροπολιτική Περιοχή της Αθήνας ΝΑ Νομαρχία Αθηνών ΝΠ Νομαρχία Πειραιώς ΟΑΕΣ Ολοκληρωμένο Αναπτυξιακό Επιχειρησιακό Σχέδιο ΟΕΠ Οικονομικά Ενεργός Πληθυσμός ΟΤΑ Οργανισμός Τοπικής Αυτοδιοίκησης ΠΠ Περιφέρεια Πρωτευούσης ΠΜ Περιοχή Μελέτης ΠΕΠ Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα ΣΣΑ Στρατηγικό πλαίσιο χωρικής ανάπτυξης για την Αθήνα-Αττική ΤΠΕ Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών

12

13 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η μελέτη της ανάπτυξης και των κοινωνικών μετασχηματισμών της Πρωτεύουσας αποτελεί ένα θέμα μεγάλου ενδιαφέροντος τόσο για τους ερευνητές των θεμάτων της πόλης όσο και για τους φορείς που ασκούν πολιτικές για την ανάπτυξη της Αθήνας. Η συνεργασία ερευνητών και φορέων είναι επωφελής και για τις δυο πλευρές και έχει πολύ μεγάλη σημασία για τις παρεμβάσεις αναβάθμισης της πόλης. Μια τέτοια συνεργασία αποτέλεσε η εκπόνηση ερευνητικού προγράμματος με θέμα: «Ολοκληρωμένο Αναπτυξιακό Επιχειρησιακό Σχέδιο (ΟΑΕΣ) της Νομαρχίας Αθηνών (ΝΑ)», η οποία ανατέθηκε από τη Νομαρχία Αθηνών σε ερευνητική ομάδα του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου 1 και του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας 2 τον Νοέμβριο του Τα αποτελέσματα του προγράμματος παρουσιάσθηκαν σε αντίστοιχο τεύχος τον Ιούλιο του Επιστημονικοί υπεύθυνοι της έρευνας ήταν για μεν το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο ο Μ. Αγγελίδης, για δε το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας ο Π. Σκάγιαννης. Συντονιστής της έρευνας ήταν ο Μ. Αγγελίδης. Για την σύνθεση της ερευνητικής ομάδας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας βλέπε στο τεύχος της έρευνας ΟΑΕΣ. Οι υποομάδες έρευνας του Ε.Μ. Πολυτεχνείου και του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας μελέτησαν ορισμένα θέματα η καθεμία 3. Η ερευνητική ομάδα ΕΜΠ μελέτησε ειδικότερα, στο παραπάνω πλαίσιο, μια σειρά από θέματα καίριας σημασίας για τον προσδιορισμό των αναπτυξιακών δυναμικών και των κοινωνικών μετασχηματισμών στην Αθήνα στην τελευταία δεκαπενταετία Τα συμπεράσματα των επιμέρους διερευνήσεων που έγιναν, όπως παρουσιάστηκαν στο αντίστοιχο τεύχος, ήταν επαρκή για να τροφοδοτήσουν την Πρόταση 4. Όμως, στην διάρκεια της εκπόνησης της έρευνας, δεν υπήρχε ο κατάλληλος χρόνος για να διατυπωθούν τα αντίστοιχα συμπεράσματα με τρόπο που να μεγιστοποιεί τη χρησιμότητά τους στον επιστημονικό διάλογο για τη χωρική εξέλιξη της Πρωτεύουσας. Για αυτό, η ερευνητική ομάδα ΕΜΠ επεξεργάσθηκε εκ νέου αυτά τα συμπεράσματα και τα διεύρυνε με βάση τις επεξεργασίες πολλών νέων ζητημάτων, αλλά και επέκτεινε την παρουσίαση της θεωρητικής προβληματικής στην οποία στηρίζονται. Επομένως, το αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας, το οποίο παρουσιάζεται εδώ, αποτελεί ουσιαστικά μια νέα εργασία. Η παρούσα δημοσίευση δεν καλύπτει τα επιστημονικά συμπεράσματα όλων των διερευνήσεων που πραγματοποίησε η ερευνητική ομάδα ΕΜΠ στο πλαίσιο του ΟΑΕΣ της ΝΑ. Τα συμπεράσματα που αφορούν στα υπόλοιπα θέματα που μελετήθηκαν, όπως τα θέματα φυσικού περιβάλλοντος, οικιστικού δικτύου, διακυβέρνησης, υποδομών κλπ θα παρουσιαστούν αργότερα σε ξεχωριστή δημοσίευση. 1 Ειδικότερα, του Τομέα Πολεοδομίας και Χωροταξίας της Σχολής Αρχιτεκτόνων 2 Ειδικότερα, του Εργαστηρίου Υποδομών, Τεχνολογικής Πολιτικής και Ανάπτυξης του Τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης 3 Η κατανομή αυτή παρουσιάζεται στο τεύχος της έρευνας ΟΑΕΣ 4 Η οποία εκπονήθηκε από κοινού από τις δυο ερευνητικές υποομάδες.

14 4 1. Προβληματική και ερωτήματα Επιστημονικός υπεύθυνος και συντάκτης της παρούσας εργασίας είναι ο Μηνάς Αγγελίδης, Καθηγητής Χωροταξίας και Πολεοδομίας ΕΜΠ, ο οποίος έχει βέβαια και την ευθύνη για τα ό- ποια λάθη και παραλείψεις της εργασίας. Σε ειδικότερες διερευνήσεις συνέβαλαν οι: Γαβριέλλα Κάρκα, Αρχιτέκτων, Δρ Περιβάλλοντος και Οικονομικής και Κοινωνικής Ανάπτυξης, Δάφνη-Βασιλική Μανουσαρίδη, Πολιτικός Μηχανικός, Πολεοδόμος - Χωροτάκτης και Επαμεινώντας Τσίγκας, Αγρονόμος - Τοπογράφος Μηχανικός, Υποψ. Διδάκτωρ ΕΜΠ. Στην ερευνητική ομάδα ΕΜΠ για το ΟΑΕΣ της ΝΑ συνέβαλαν επίσης, σε θέματα που θα παρουσιαστούν στην δεύτερη σχετική δημοσίευση, οι: Λουδοβίκος Βασενχόβεν - Ομότιμος Καθηγητής Χωροταξίας και Πολεοδομίας ΕΜΠ και Νίκος Βαγιονής - Οικονομολόγος, Δρ Περιφερειακού Σχεδιασμού, Επιστημονικός Ερευνητής ΚΕΠΕ. Οφείλουμε και από αυτή τη θέση θερμές ευχαριστίες στον Νομάρχη Αθηνών κ. Γιάννη Σγουρό και στο Νομαρχιακό Συμβούλιο Αθηνών για την ανάθεση της παραπάνω έρευνας στο ΕΜΠ και το ΠΘ και την συνεργασία τους για την αξιοποίηση των αποτελεσμάτων της, όπως και στα στελέχη της Νομαρχίας Αθηνών που συνέβαλαν με την παροχή πληροφοριών και τη διατύπωση χρήσιμων παρατηρήσεων και υποδείξεων στην ολοκλήρωσή της, και ειδικότερα: - στην κ. Δανάη Αντωνάκου, τότε Εντεταλμένη Νομαρχιακή Σύμβουλο σε Θέματα Σχεδιασμού και Προγραμματισμού. - στον κ. Μανόλη Μανουδάκη, Διευθυντή της Διεύθυνσης Σχεδιασμού και Ανάπτυξης και στα υπόλοιπα μέλη της Επιτροπής παραλαβής της έρευνας. - στον κ. Δημήτρη Αργυρόπουλο, στέλεχος της Διεύθυνσης Σχεδιασμού και Ανάπτυξης, ο οποίος συνέβαλε επιπρόσθετα και στην επίλυση των διαδικαστικών ζητημάτων που συνδέονταν με την υλοποίηση της έρευνας. Ευχαριστούμε επίσης όλα τα υπόλοιπα στελέχη της Νομαρχίας Αθηνών που συνέβαλαν με την παροχή απαραίτητου πληροφοριακού υλικού, τους συνεργάτες της εταιρίας ICAP, της ΕΣΥΕ και αρκετών άλλων δημόσιων φορέων για την γόνιμη συνεργασία τους όπως και τους συναδέλφους που συνέβαλαν με την παροχή ειδικού πληροφοριακού υλικού. Μηνάς Αγγελίδης Αθήνα, Οκτώβριος 2007

15 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην τελευταία δεκαπενταετία, είναι σε όλους φανερό ότι η Αθήνα βρίσκεται σε διαρκή, γρήγορη κίνηση, μετασχηματίζεται πολύ πιο γρήγορα σε σχέση με το παρελθόν. Με άλλα λόγια, η Πρωτεύουσα αποτελεί, από τις αρχές της δεκαετίας του 90 έως σήμερα, στα μέσα της πρώτης δεκαετίας του 2000, το πεδίο πολύ σημαντικών μεταβολών οι οποίες φαίνεται να έχουν οδηγήσει σε εντυπωσιακές αλλαγές της δομής της. Αυτό «δείχνουν», ανάμεσα σε άλλα, οι πολυσύνθετοι οδικοί κόμβοι, ο πολλαπλασιασμός των «διεθνούς αισθητικής» εμπορικών και πολυψυχαγωγικών κέντρων, οι εκτεταμένες νέες οικιστικές αναπτύξεις αλλά και η γρήγορη υποβάθμιση μεγάλου μέρους του παλιών συνοικιών της πόλης. Όμως, αυτό που μας ενδιαφέρει περισσότερο, αλλά δεν είναι προφανές, είναι η κατεύθυνση στην οποία κινείται η Αθήνα, ποια είναι, δηλαδή, η αναπτυξιακή και κοινωνική δυναμική της. Πρόκειται για μια δυναμική που αναπτύσσει ουσιαστικά την πόλη και ενισχύει την κοινωνική συνοχή της ή το αντίστροφο ; Και ακόμη: αυτή η δυναμική ανταποκρίνεται στους όποιους σχεδιασμούς για την πόλη ή πρόκειται για μια πορεία χωρίς κατεύθυνση. ; Πιστεύουμε ότι η συμβολή αυτής της εργασίας στην προσέγγιση έστω και ορισμένων μόνο πλευρών αυτών των ερωτημάτων ενδιαφέρει όχι μόνον τους ειδικούς επιστήμονες και τους φορείς άσκησης πολιτικής χωρικού σχεδιασμού αλλά και τους πολίτες οι οποίοι ζουν και εργάζονται στην Πρωτεύουσα και ενδιαφέρονται ζωτικά για την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής στην πόλη τους. Μια πρώτη ανάγνωση του μετασχηματισμού της Αθήνας δείχνει ότι αυτός συνδέεται αφενός με την επιτάχυνση της παγκοσμιοποίησης και της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης ιδιαίτερα της ενσωμάτωσης της Ελλάδας στον Κοινοτικό χώρο-, αλλά και με εθνικού / περιφερειακού επιπέδου εξελίξεις, όπως η είσοδος περισσότερων από ενός εκατομμυρίου μεταναστών στην Ελλάδα -και, ειδικότερα, πολύ σημαντικού αριθμού μεταναστών στην Αττική-, και η κατασκευή πολύ σημαντικών υποδομών στην Πρωτεύουσα και με την ευκαιρία της διεξαγωγής των Ολυμπιακών Αγώνων. Δεν φιλοδοξούμε να προσεγγίσουμε εδώ ούτε όλες τις αιτίες ούτε όλες τις επιπτώσεις των πρόσφατων μεταβολών της Πρωτεύουσας. Θα δώσουμε έμφαση στις αναπτυξιακές και κοινωνικές παραμέτρους αυτών των μεταβολών και στον τρόπο που αυτές συναρτώνται με τη χωρική α- νάπτυξη και την κοινωνική χωρική διαίρεση της Αθήνας. Θα αναφερθούμε και σε ορισμένες πτυχές της εξέλιξης του χωρικού σχεδιασμού της Αθήνας - όμως, μόνο στον βαθμό που αυτές συναρτώνται με το κύριο αντικείμενό μας. Κύριο πεδίο αναφοράς της εργασίας αποτελεί το Λεκανοπέδιο της Αθήνας, σε συνάρτηση όμως πάντα με την εξέλιξη του συνόλου της Μητροπολιτικής Περιοχής της Αθήνας (ΜΠΑ) που ταυτίζεται σήμερα, κατά βάση, με την Αττική 5. 5 Στο πλαίσιο του ΟΑΕΣ της Νομαρχίας Αθηνών ασχοληθήκαμε με την περιοχή της, η οποία περιλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του Λεκανοπεδίου (48 πρωτοβάθμιους ΟΤΑ) ενώ το υπόλοιπο μέρος του Λεκανοπεδίου έχει ενταχθεί στην Νομαρχία Πειραιώς. Παρόλο που η τελευταία αυτή περιοχή έχει ορισμένα

16 6 1. Προβληματική και ερωτήματα Στο Κεφάλαιο 1 παρουσιάζουμε την προβληματική (βασικές έννοιες, υποθέσεις) και τα α- φετηριακά ερωτήματα της εργασίας. Στο Κεφάλαιο 2 εξετάζουμε την εξέλιξη της Αττικής στο διάστημα (δηλαδή πριν από την δεκαπενταετία , στην οποία εστιάζεται η εργασία μας) εφόσον σε αυτό έχουν την αφετηρία τους αρκετές από τις πρόσφατες μεταβολές. Επίσης παρουσιάζουμε εδώ το διοικητικό πλαίσιο αναφοράς του Λεκανοπεδίου της Αθήνας. Στις σημερινές συνθήκες πρωτόγνωρα ισχυρής διασύνδεσης της εξέλιξης της Αθήνας με το ευρωπαϊκό και το εθνικό πλαίσιο, είναι απαραίτητο να εξετάσουμε, έστω και συνοπτικά, τη θέση της Ελλάδας και της Αττικής στην Ευρώπη -στο Κεφάλαιο 3- και της Αττικής στην Ελλάδα - στο Κεφάλαιο 4- στο διάστημα Στο Κεφάλαιο 5 εξετάζουμε τη χωρική ανάπτυξη στο Λεκανοπέδιο, προχωρώντας, από την τομεακή και κλαδική κατανομή της οικονομίας του Λεκανοπεδίου στην αναχωροθέτηση του οικονομικού δυναμικού και της απασχόλησης ανά χωρικές ενότητες στο διάστημα Στο Κεφάλαιο 6 αναλύονται οι κοινωνικοί μετασχηματισμοί στο Λεκανοπέδιο. Προσδιορίζονται τα ζητούμενα από την ανάλυση, εξετάζονται οι μεταβολές του πληθυσμιακού δυναμικού, των εισοδημάτων, των χαρακτηριστικών του Οικονομικά Ενεργού πληθυσμού και των οικιστικών προφίλ, συνολικά και ανά χωρικές ενότητες και εξάγονται συμπεράσματα για την κοινωνική χωρική πόλωση στο Λεκανοπέδιο. Τέλος, στο Κεφάλαιο 7, παρουσιάζονται τα γενικά συμπεράσματα για την αναπτυξιακή και κοινωνική δυναμική της Αθήνας και διατυπώνονται συνοπτικές εκτιμήσεις για τις προοπτικές της. σαφώς διακριτά χαρακτηριστικά από εκείνη της Νομαρχίας Αθηνών, επιλέξαμε να αναφερθούμε εδώ και σε αυτήν, ώστε να δώσουμε μια συνολική εικόνα της εξέλιξης του Λεκανοπεδίου της Αθήνας.

17 1. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ Η μελέτη της αναπτυξιακής και κοινωνικής δυναμικής της Αθήνας απαιτεί τη διερεύνηση ενός ευρέος φάσματος θεμάτων για μια περιοχή με πολύ μεγάλο, από όλες τις απόψεις, δυναμικό. Η παρούσα εργασία εστιάζει την προσοχή της σε εκείνα από τα θέματα, τα οποία έχουν πρωτεύουσα σημασία στο πλαίσιο μιας συνεκτικής θεωρητικής προβληματικής. Για καθένα από αυτά τα κύρια θέματα, συζητούνται παρακάτω -στο 1.1- οι αντίστοιχες βασικές έννοιες και θέσεις και τα ερωτήματα που προκύπτουν. Στην προβληματική ενσωματώνονται και τα ερωτήματα που τίθενται από τη χωρική (αναπτυξιακή και κοινωνική) πολιτική (και σχεδιασμό) η οποία συναρτάται ισχυρά με τη χωρική (αναπτυξιακή και κοινωνική) δυναμική 6. Στη συνέχεια -στο 1.2- παρουσιάζονται και τα ειδικότερα ερωτήματα που συναρτώνται πιο άμεσα με το χωρικό (αναπτυξιακό και κοινωνικό) σχεδιασμό της Αθήνας. Στα επιμέρους κεφάλαια της εργασίας συζητούνται εκτενέστερα τα αντίστοιχα σημεία της προβληματικής (έννοιες, θέσεις, ερωτήματα) και οι τυπολογίες, τα κριτήρια / δείκτες και τα υπόλοιπα μεθοδολογικά εργαλεία που είναι σκόπιμο να χρησιμοποιηθούν. 1.1 Τα βασικά σημεία της προβληματικής Όπως ήδη επισημάναμε, η Αθήνα -όπως και το σύνολο της Ελλάδος- στις δύο τελευταίες δεκαετίες επηρεάζεται όλο και περισσότερο από τις διαδικασίες της παγκοσμιοποίησης και ειδικότερα της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Οι διαδικασίες αυτές, οι οποίες, στις τρεις τελευταίες δεκαετίες και με επιταχυνόμενο ρυθμό στις δυο περισσότερο πρόσφατες, αποκτούν χαρακτηριστικά δομικών αλλαγών, μας υποχρεώνουν να προσεγγίσουμε τη χωρική αναπτυξιακή και κοινωνική δυναμική, όπως και το ρόλο των μητροπολιτικών περιοχών με νέους όρους 7. (α) Σε διεθνές επίπεδο, διαπιστώνονται σημαντικές αλλαγές στα δομικά χαρακτηριστικά της ανάπτυξης. Παντού, σε όλες τις περιφέρειες και τις πόλεις, προχωρούν η αποβιομηχάνιση και η τριτογενοποίηση. Ειδικότερα, από τη βιομηχανία περιορίζεται περισσότερο η απασχόληση στις «βαριές βιομηχανίες», οι οποίες αποτελούσαν παλαιότερα τους κινητήρες της ανάπτυξης. Ο τομέας των υπηρεσιών όχι μόνο διευρύνεται αλλά και αναδιαρθρώνεται. Σε ορισμένους κλάδους αυξάνονται πολύ πιο σημαντικά η δραστηριότητα και η απασχόληση. Πρόκειται κατ αρχήν για τον «τριτογενή του δευτερογενή τομέα» -δηλαδή τις δραστηριότητες «γραφείων» των μεταποιητικών και λοιπών επιχειρήσεων του τομέα-, τις εταιρίες παροχής υπηρεσιών προς τις επιχειρήσεις και τις υπηρεσίες που συνδέονται με την έρευνα και τεχνολογία. Όμως, διευρύνονται επίσης σημαντικά ορισμένοι κλάδοι που συχνά δεν συνδέονται μόνο με τεχνολογικές αλλαγές, αλ- 6 Η προβληματική που είχε διατυπωθεί στο πλαίσιο του ΟΑΕΣ της ΝΑ ήταν σχετικά περισσότερο προσανατολισμένη σε ερωτήματα που τίθενται από τον σχεδιασμό, εφόσον αυτό το Σχέδιο όφειλε να αξιολογήσει πολυάριθμες πιθανές επιλογές στρατηγικής -και, άρα, η αντίστοιχη «προσανατολισμένη» ανάλυση όφειλε να δώσει προτεραιότητα σε κρίσιμες για αυτό το σκοπό παραμέτρους. Όμως, το σύνολο της έρευνας είχε στηριχθεί σε ένα θεωρητικό πλαίσιο που περιλάμβανε και τα θέματα χωρικής δυναμικής, το ο- ποίο, ενώ στο πλαίσιο του ΟΑΕΣ της ΝΑ είχε παρουσιαστεί πολύ συνοπτικά, εδώ συζητείται εκτενέστερα 7 Δεν εξετάζουμε εδώ τα ζητήματα του αστικού περιβάλλοντος - βλ. στον Πρόλογο.

18 8 1. Προβληματική και ερωτήματα λά και με νεώτερα καταναλωτικά πρότυπα, όπως είναι οι υπηρεσίες υγείας και εκπαίδευσης και ορισμένες προσωπικές υπηρεσίες. Αντίθετα, σε ορισμένες «παραδοσιακές» προσωπικές υπηρεσίες ή και σε άλλες «βασικές» υπηρεσίες, όπως π.χ. στις αποθηκεύσεις, η απασχόληση αυξάνεται με αρκετά χαμηλότερους ρυθμούς ή και μειώνεται (βλ. χαρακτηριστικά στα: Castells 1996, Hall - Pfeiffer 2000). Αυτές οι σε εξέλιξη τομεακές και, ταυτόχρονα, χωρικές αναδιαρθρώσεις συναρτώνται με τον τεχνολογικό εκσυγχρονισμό στη βάση της ανάπτυξης νέων τεχνολογιών, ιδίως της πληροφορικής και τηλεπληροφορικής και του διαδικτύου, γενικότερα στη βάση της πορείας προς την «Κοινωνία της Πληροφορίας» (ΚτΠ) ή την «Κοινωνία της γνώσης». Η δυναμική αυτή εμπεριέχει την όλο και εντονότερη δικτύωση των επιχειρήσεων και οργανισμών με σημαντικές χωρικές επιπτώσεις. Χρειάζεται να τονιστεί ότι η επιταχυνόμενη παγκοσμιοποίηση συναρτάται τόσο με ταχύτερη διεύρυνση των δυναμικών κλάδων όσο και με πιο γρήγορη συρρίκνωση των «καθυστερημένων» κλάδων. (β) Παράλληλα, προχωρούν γρήγορα σημαντικές κοινωνικο-δημογραφικές μεταβολές, όπως είναι η γήρανση του ντόπιου πληθυσμού, η αναδιάρθρωση της απασχόλησης και η εντυπωσιακή αύξηση της προσέλευσης αλλοδαπών μεταναστών στις αναπτυγμένες χώρες -και ιδιαίτερα στις μητροπολιτικές περιοχές τους, εφόσον αυτές προσφέρουν περισσότερες δυνατότητες απασχόλησης, ανωνυμία, κλπ. Όπως επισημαίνεται σε πολλές σχετικές εργασίες (ενδεικτικά: Fitoussi et al 2003, IAURIF 2005), όλες αυτές οι εξελίξεις, σε συνάρτηση με τις ισχυρές ανακατανομές των ζωνών ανάπτυξης, συνεπάγονται σημαντικές αναχωροθετήσεις των κοινωνικών στρωμάτων και των οικιστικών χαρακτηριστικών των περιοχών εγκατάστασής τους, όπως και μεταβολές στο περιεχόμενο και στην μορφή της κοινωνικής χωρικής διαφοροποίησης και, ειδικότερα, του κοινωνικού διαχωρισμού στις πόλεις και, ακόμη περισσότερο, στις μητροπολιτικές περιοχές. Ειδικότερα, διαπιστώνονται δυο βασικές κατηγορίες μεταβολών. Αφενός οι περιοχές κατοικίας των ανώτατων κοινωνικών στρωμάτων διαχωρίζονται ακόμη περισσότερο από το υπόλοιπο τμήμα της πόλης 8. Αφετέρου, όπως βέβαια και παλαιότερα, τα χαμηλά στρώματα -όπως προσδιορίζονται κυρίως στη βάση του εισοδήματος και του τρόπου ένταξής τους στην αγορά εργασίας στην σημερινή της μορφή- εγκαθίστανται σε περιοχές με πολύ μειονεκτικά οικιστικά χαρακτηριστικά, όμως αυτός ο διαχωρισμός αποκτά διαφορετικά χαρακτηριστικά και σε αρκετές περιπτώσεις οξύνεται. Επίσης, ο ρόλος της εκπαίδευσης και των υποδομών για την εκπαίδευση στις πόλεις αποκτά όλο και μεγαλύτερη σημασία, εφόσον οι δυνατότητες εξεύρεσης σταθερής και ικανοποιητικά αμειβόμενης απασχόλησης συνδέονται όλο και περισσότερο με γνώσεις και δεξιότητες στο πεδίο της ΚτΠ (ενδεικτικά: Fitoussi et al 2003). Θα επανέλθουμε σχετικά στο Κεφάλαιο 5. (γ) Ιδιαίτερα σημαντικές είναι οι επιπτώσεις των χωρικών αναδιαρθρώσεων όσον αφορά στον περιφερειακό, εθνικό και διεθνή ρόλο των μητροπολιτικών περιοχών. 8 Όπως τονίζεται χαρακτηριστικά στο IAURIF 2005, οι πιο πρόσφατες εξελίξεις δείχνουν ότι «η κοινωνική χωρική διαφοροποίηση εκδηλώνεται πρώτα απ όλα με τη συσπείρωση των εύπορων τάξεων. Αυτές είναι οι περισσότερο διαχωρισμένες στο χώρο»

19 Αναπτυξιακές δυναμικές και κοινωνικοί μετασχηματισμοί στην Αθήνα Όπως επισημαίνει η Sassen (2002): «ένας διευρυνόμενος αριθμός πόλεων παίζει σήμερα έναν αυξανόμενης σημασίας ρόλο άμεσης σύνδεσης των εθνικών οικονομιών τους με διεθνή κυκλώματα (δραστηριοτήτων κλπ). Εφόσον οι διασυνοριακές ανταλλαγές κάθε είδους διευρύνονται, το ίδιο συμβαίνει και με τα δίκτυα που συνδέουν ξεχωριστούς σχηματισμούς πόλεων. Αυτό από την άλλη πλευρά συμβάλλει στο σχηματισμό νέων γεωγραφιών κεντρικότητας, στις οποίες οι πόλεις αποτελούν τους βασικούς κόμβους (σημεία άρθρωσης)». Η λειτουργία κόμβου διεθνούς δικτύωσης που αφορά κύρια στις μητροπολιτικές περιοχές συναρτάται άμεσα με τη σύνθεση της οικονομίας τους και της απασχόλησης, ιδίως με τη δυναμική ορισμένων κατηγοριών υπηρεσιών 9. Με άλλα λόγια, οι αστικές περιοχές αποτελούν όλο και περισσότερο τις εστίες της ανάπτυξης τόσο διεθνώς όσο και στην Ε. Ένωση. Αυτό που πρέπει να τονισθεί είναι ότι, στο πλαίσιο της εμβάθυνσης της παγκοσμιοποίησης και της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και, άρα, έντασης του οικονομικού ανταγωνισμού, εντείνεται και ο ανταγωνισμός μεταξύ των πόλεων. Κάθε πόλη υποστηρίζει τη διατήρηση και ανάπτυξη των δικών της δραστηριοτήτων και επιδιώκει την προσέλκυση νέων. Από την άλλη πλευρά, ισχυροποιείται η δικτύωση των οικονομικών δραστηριοτήτων και, συνακόλουθα, ενισχύεται η δικτύωση μεταξύ των πόλεων 10. Η ισχυροποίηση της δικτύωσης είναι συγκριτικά μεγαλύτερη στην περίπτωση των μητροπόλεων. Σ αυτές τις περιπτώσεις, ενισχύονται οι δεσμοί μεταξύ της «πόλης» (αστική και περιαστική περιοχή) με τις γύρω πόλεις και οικισμούς, ώστε να δημιουργούνται πολύ ευρύτερες από παλιότερα μητροπολιτικές περιοχές ή, γενικότερα, «Λειτουργικές Αστικές Περιοχές» 11. Για να προσδιορίσουμε μια Λειτουργική Αστική Περιοχή (ΛΑΠ) Functional Urban Area (FUA)-, ξεκινάμε από την Αστική Περιοχή (ΑΠ), δηλαδή το σχεδόν συνεχή αστικό ιστό, που βρίσκεται συνήθως στο κέντρο της, και προσθέτουμε γειτονικές διοικητικές μονάδες (επιπέδου NUTS 5) με μεγάλο ποσοστό ενεργού πληθυσμού (>50% του συνόλου) που μεταβαίνει καθημερινά για εργασία στην ΑΠ. Βλέπε, μεταξύ άλλων, περισσότερες λεπτομέρειες για τον ορισμό των ΛΑΠ, στο: ESPON (δ) Οι εθνικές ιδιαιτερότητες όπως και τα κοινά χαρακτηριστικά περιοχών που εντάσσονται σε δι-εθνικά σύνολα (π.χ. περιφέρειες της Νότιας Ευρώπης) εξακολουθούν να επηρεάζουν με νέες βέβαια μορφές- τους αναπτυξιακούς και κοινωνικούς μετασχηματισμούς στις μητροπολιτικές περιοχές. (ε) Στο παραπάνω πλαίσιο, οι μητροπολιτικές περιοχές αποτελούν σε αρκετό βαθμό ένα προνομιακό πεδίο ανίχνευσης μεταβολών οι οποίες εμφανίζονται, με κάποια χρονική υστέρηση και στις άλλες αστικές περιοχές. Ειδικότερα, η Μητροπολιτική Περιοχή της Αθήνας (ΜΠΑ) ως το πιο «αναπτυγμένο» τμήμα της Ελλάδος, παρουσιάζει ήδη με ένταση σημαντικές αλλαγές, οι οποίες προχωρούν, με χρονική υστέρηση, και σε άλλες ελληνικές πόλεις. 9 Ειδικά όσον αφορά στα θέματα της δικτύωσης σε συνάρτηση με την Κοινωνία των πληροφοριών, θα επανέλθουμε στο Κεφάλαιο Γειτονικές αλλά και λιγότερο κοντινές πόλεις επιδιώκουν να αναπτύξουν συμπληρωματικές δραστηριότητες, προκείμενου να βελτιώσουν τη θέση τους στο νέο διεθνές και ευρωπαϊκό περιβάλλον. 11 Βλέπε χαρακτηριστικά στο Χάρτη των «Λειτουργικών αστικών συγκεντρώσεων της Ε. Ένωσης» στο: Ευρώπη (παρουσιάζεται και στα: Αγγελίδης 2000 και Αγγελίδης 2004) την πολύ μεγάλη διαφορά πληθυσμού μεταξύ «πόλεων» και «Λειτουργικών αστικών συγκεντρώσεων» σε πολλές περιπτώσεις μεγάλων πόλεων.

20 10 1. Προβληματική και ερωτήματα Τα ειδικότερα ερωτήματα που έχουν προτεραιότητα για τον χωρικό αναπτυξιακό σχεδιασμό Η προβληματική για την χωρική ανάπτυξη και την κοινωνική χωρική διάρθρωση στις μητροπολιτικές περιοχές στις μέρες μας, στην οποία αναφερθήκαμε έστω και πολύ συνοπτικά, θέτει ένα μεγάλο αριθμό ερωτημάτων προς διερεύνηση στην περίπτωση της Αθήνας. Όπως ήδη έχουμε αναφέρει, χρειάζεται να ενσωματώσουμε στην προβληματική μας και τα ειδικότερα ε- ρωτήματα που θέτει ο χωρικός (αναπτυξιακός και κοινωνικός) σχεδιασμός. (1) Η πρώτη ομάδα ζητημάτων / ερωτημάτων που έχουν προτεραιότητα με αυτή τη οπτική αφορούν στην χωρική ανάπτυξη και την κοινωνική χωρική συνοχή. Καίρια σημασία έχουν από αυτή την άποψη οι Κοινοτικές στρατηγικές κατευθύνσεις ανάπτυξης της Ευρώπης, οι οποίες επηρεάζουν όλο και περισσότερο το σχεδιασμό ανάπτυξης της Ελλάδος και της Αττικής. Πιο συγκεκριμένα, στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν υιοθετηθεί, (διατυπωμένες με λιγότερη ή περισσότερη σαφήνεια) και αποτυπωθεί σε κείμενα συμπερασμάτων των Συμβουλίων, σε κατευθύνσεις για την Πολιτική Συνοχής, τη χωρική ανάπτυξη (Σχέδιο Ανάπτυξης του Κοινοτικού Χώρου) κλπ, ως τρεις βασικές κατευθύνσεις στρατηγικής: η ανταγωνιστικότητα, η συνοχή και η αειφορία. Ειδικότερα, στη Στρατηγική της Λισσαβόνας τονίσθηκε η σημασία που έχουν η ανταγωνιστικότητα και ιδιαίτερα η Γνώση και η Καινοτομία για την ανάπτυξη της Ευρώπης. Παράλληλα, δίνεται έμφαση στην αύξηση και βελτίωση της απασχόλησης και στην κοινωνική συνοχή. Όπως αναφέρεται στα Συμπεράσματα της Προεδρίας του Συμβουλίου της Λισσαβόνας της Μαρτίου 2000 (2000α): «Η Ένωση έχει τάξει σήμερα έναν νέο στρατηγικό στόχο για την επόμενη δεκαετία: να γίνει η ανταγωνιστικότερη και δυναμικότερη οικονομία της γνώσης ανά την υφήλιο, ικανή για βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη με περισσότερες και καλύτερες θέσεις εργασίας και με μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή. Η επίτευξη αυτού του στόχου απαιτεί μια συνολική στρατηγική που να στοχεύει: - στην προετοιμασία της μετάβασης σε μια οικονομία και σε μια κοινωνία βασισμένες στη γνώση, μέσω καλύτερων πολιτικών για την κοινωνία της πληροφορίας και την Έρευνα και Ανάπτυξη, καθώς και μέσω της ενίσχυσής της διαδικασίας διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων για την α- νταγωνιστικότητα και την καινοτομία και της ολοκλήρωσης της εσωτερικής αγοράς. - στον εκσυγχρονισμό του ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου, την επένδυση στον άνθρωπο και την καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού» Η ειδικότερη σημασία της κατεύθυνσης αειφορικής ανάπτυξης του Κοινοτικού χώρου τονίσθηκε ειδικότερα στα συμπεράσματα του Συμβουλίου του Γκέτεμποργκ (2001) Η Πολιτική Συνοχής θεωρείται ως ένα από τα βασικά μέσα για την υλοποίηση της όλης αυτής στρατηγικής. Όπως αναφέρεται στα Συμπεράσματα της Προεδρίας του Συμβουλίου των Βρυξελλών της Μαρτίου 2005 (2005b): Για την επίτευξη των στόχων αυτών, η Ένωση πρέπει να κινητοποιήσει περισσότερο όλα τα ενδεδειγμένα εθνικά και κοινοτικά μέσα συμπεριλαμβανόμενης της πολιτικής στον τομέα της συνοχής στις τρείς διαστάσεις της στρατηγικής: οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική, ώστε να αξιοποιηθούν καλύτερα οι μεταξύ τους συνεργίες, εντός γενικού πλαισίου αειφόρου ανάπτυξης».

21 Αναπτυξιακές δυναμικές και κοινωνικοί μετασχηματισμοί στην Αθήνα Στην πορεία προς την Δ Προγραμματική Περίοδο της Πολιτικής Συνοχής ( ) οι βασικές κατευθύνσεις στρατηγικής εξειδικεύθηκαν περαιτέρω, αποδίδοντας σημαντική προτεραιότητα στην ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας και της καινοτομίας αλλά και της συνοχής. Πολύ συνοπτικά, όπως αναφέρεται στις Στρατηγικές κατευθυντήριες γραμμές της Κοινότητας για την Πολιτική Συνοχής (Ευρωπαϊκή επιτροπή 2005 α ), τα προγράμματα που συγχρηματοδοτούνται από την πολιτική συνοχής πρέπει να ακολουθήσουν κατά την διάθεση των πόρων τους τις ακόλουθες τρεις προτεραιότητες: Βελτίωση της ελκυστικότητας των Κρατών Μελών, των περιφερειών και των πόλεων (...) Ενθάρρυνση της καινοτομίας, της επιχειρηματικότητας και της ανάπτυξης της οικονομίας της γνώσης μέσα από την έρευνα και καινοτομία, συμπεριλαμβανομένων νέων τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών. Δημιουργία περισσότερων και καλύτερων θέσεων εργασίας με την προσέλκυση περισσότερων ανθρώπων στην απασχόληση ή στην επιχειρηματική δραστηριότητα (...) 12. Θα πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι όλες οι παραπάνω κατευθύνσεις στρατηγικής έχουν αποτυπωθεί και στις περισσότερο κοντά στην εφαρμογή ειδικές κατευθύνσεις για την προγραμματική περίοδο στο επίπεδο της Ε.Ε., της Χώρας και της Περιφέρειας Αττικής. (2) Μια δεύτερη ομάδα ερωτημάτων που έχουν προτεραιότητα αφορούν στον ρόλο των πόλεων στην γενικότερη ανάπτυξη, σε συνάρτηση με την δική τους χωρική ανάπτυξη και κοινωνική συνοχή. Σε σχετικό απόσπασμα της Ανακοίνωσης της Ε. Επιτροπής (2005α) για την «Εδαφική συνοχή και συνεργασία» αναφέρεται ως αναγκαία και επιθυμητή η συμβολή των πόλεων στην οικονομική μεγέθυνση και την απασχόληση με προώθηση της επιχειρηματικότητας, της τοπικής απασχόλησης και της ανάπτυξης της τοπικής κοινωνίας, με δράσεις οικονομικής κοινωνικής - πολιτιστικής ενσωμάτωσης, με καταπολέμηση των διακρίσεων, με βελτίωση της διαθεσιμότητας και πρόσβασης σε βασικές υπηρεσίες, με αποκατάσταση του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος και με προετοιμασία πιο μακροπρόθεσμων σχεδίων ανάπτυξης για την αστική αναγέννηση 13. Περαιτέρω, είναι αναγκαίο και επιθυμητό να χρησιμεύσουν οι αστικές περιοχές και οι δικτυώσεις μεταξύ τους ως κόμβοι χωρικής εξισορρόπησης της ανάπτυξης στην ΕΕ «πολυκεντρικής» ανάπτυξης-, μέσω, μεταξύ άλλων, της διάχυσης γνώσης, καινοτομίας και τεχνολογίας 14. Βλ. εκτενέστερα στο Κεφάλαιο 3. Τα ερωτήματα αυτά, στο πλαίσιο της εργασίας μας, αφορούν ειδικότερα στο ρόλο της Αττικής (Μητροπολιτικής Περιοχής της Αθήνας - ΜΠΑ) 15 στον Ευρωπαϊκό χώρο και στην Ελλάδα. Η ΜΠΑ, στο πλαίσιο μιας πιο ισόρροπης, πολυκεντρικής ανάπτυξης της Ευρώπης οφείλει να αναβαθμίσει τον ευρωπαϊκό και διεθνή ρόλο της, με έμφαση στις λειτουργίες και υποδομές της ευρωπαϊκού και διεθνούς επιπέδου και λιγότερο στις υπόλοιπες, έτσι ώστε να μην ενισχύεται περαιτέρω ο ήδη υπέρμετρος ρόλος της στο εθνικό επίπεδο. 12 Βλ. στο Παράρτημα τους τίτλους των Κοινοτικών προτεραιοτήτων και των βασικών τομέων δράσης για την Πολιτική συνοχής. 13 Το σχετικό κείμενο παρουσιάζεται έδω συνοπτικά. 14 Βλέπε: Σχέδιο Ανάπτυξης του Κοινοτικού Χώρου (Potsdam, 1999), ESPON Project Final Report (2005), Αγγελίδης 2004β. 15 Όπως βέβαια και, ειδικότερα, της περιοχής του Λεκανοπεδίου της Αθήνας, η οποία καλύπτει το μεγαλύτερο και κρισιμότερο τμήμα της Αττικής

22 12 1. Προβληματική και ερωτήματα Ορισμένα, τέλος ερωτήματα αφορούν στο ρόλο του Λεκανοπεδίου της Αθήνας στην Αττική. Το Λεκανοπέδιο, λόγω του μεγέθους του παραγωγικού συστήματος και του ανθρώπινου δυναμικού του, αποτελεί το κρισιμότερο τμήμα όσον αφορά στην ανάπτυξη του συνόλου της Αττικής. Ακόμα, επειδή, όπως τονίστηκε, οι αλλαγές σε όλους τους τομείς, στις δυο τελευταίες δεκαετίες, είναι πολύ πιο γρήγορες σε σχέση με το παρελθόν, αναλύονται εκτενέστερα οι εξελίξεις στην τελευταία δεκαπενταετία , ώστε να εξαχθούν συμπεράσματα που θα συμβάλουν ασφαλέστερα στην προσέγγιση της αναπτυξιακής και κοινωνικής δυναμικής και των προτεραιοτήτων χωρικού σχεδιασμού τόσο συνολικά όσο και ανά χωρική ενότητα της Αθήνας.

23 2. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ , ΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΤΟΥ ΛΕΚΑΝΟΠΕΔΙΟΥ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ 2.1 Η Αθήνα / Αττική στο διάστημα : ο ρόλος της στη Χώρα και η εσωτερική δομή της Η μελέτη μας αναφέρεται στις μεταβολές στο Λεκανοπέδιο στην τελευταία δεκαπενταετία Είναι, όμως, απαραίτητο να αναφερθούμε, εισαγωγικά, στο διάστημα , στο οποίο έχουν την αρχή τους πολλές εξελίξεις οι οποίες εξελίσσονται περαιτέρω στο διάστημα Αναφερόμαστε εδώ προφανώς μόνο σε εκείνα τα σημεία της κοινωνικοοικονομικής εξέλιξης της Αθήνας / Αττικής που εντάσσονται στην προβληματική που αναπτύξαμε. Σε αυτό το πλαίσιο, μας ενδιαφέρουν κυρίως τα θέματα ανάπτυξης και συνοχής ή, αλλιώς κοινωνικο-οικονομικής εξέλιξης. Οι αναφορές που γίνονται εδώ είναι εξαιρετικά συνοπτικές, υπάρχει, όμως, όπως είναι γνωστό, ένα πλήθος βιβλίων και ντοκουμέντων που αναφέρονται στην εξέλιξη της Αθήνας μέχρι το Το διάστημα Η αρχή της δεκαετίας του '50 βρήκε το Λεκανοπέδιο της Αθήνας (Περιφέρεια Πρωτευούσης / ΠΠ 1 ) με πληθυσμό κατοίκων (1951), ενώ στο τέλος της συγκεντρώνονταν εδώ άτομα (1961). Ο ρυθμός αύξησης του πληθυσμού ήταν δηλαδή αρκετά εντυπωσιακός (+33,3%). Το μεγαλύτερο μέρος της αύξησης αυτής οφειλόταν στην εσωτερική μετανάστευση. Οι μετανάστες εγκαθίσταντο κύρια στην περιφέρεια του Λεκανοπεδίου, περισσότερο στο Δυτικό τμήμα της. Στην πρώτη μεταπολεμική δεκαετία, ο μετασχηματισμός των επαρχιακών πόλεων, όπως και η διεύρυνση, μαζί με την προώθηση της ενιαιοποίησης της ελληνικής αγοράς προϊόντων και της αγοράς εργασίας, ευνόησαν τη μετατόπιση δραστηριοτήτων, όπως και ορισμένων επαρχιακών κέντρων αποφάσεων, προς την Αθήνα (Burgel 1976). Ο αριθμός των απασχολουμένων και η δομημένη επιφάνεια της Αθήνας αυξάνονται σημαντικά. Επεκτείνεται αναλογικά περισσότερο το κέντρο της πόλης. Στο ίδιο διάστημα, ο εκσυγχρονισμός της αγροτικής οικονομίας συνοδεύτηκε από την "απελευθέρωση" πολυάριθμου εργατικού δυναμικού, που βρήκε διέξοδο στις πόλεις, κυρίως στις κατασκευές, τη βιοτεχνία, το εμπόριο και την παροχή υπηρεσιών. Η άφιξη των εσωτερικών μεταναστών συνέβαλε στη διεύρυνση της αθηναϊκής αγοράς προϊόντων και στην επέκταση των τομέων του εμπορίου, της βιοτεχνίας και των υπηρεσιών της Αθήνας, που απορρόφησε έτσι ένα σημαντικό τμήμα των νεοφερμένων. 1 Η ΠΠ, όπως ορίζεται από την ΕΣΥΕ, περιλαμβάνει τους 55 χερσαίους ΟΤΑ των Νομαρχιών Αθηνών και Πειραιώς και τους Δήμους Βάρης, Βούλας, Βουλιαγμένης και Γέρακα της Νομ. Ανατολικής Αττικής. Α- ντιστοιχεί προσεγγιστικά στο Λεκανοπέδιο της Αθήνας - βλ. στο 2.2.

24 14 2. Η Αττική , το διοικητικό πλαίσιο του Λεκανοπέδιου της Αθήνας Στην περαιτέρω ενίσχυση της Αθήνας συνέβαλε σημαντικά η κατασκευή των δύο Εθνικών Οδών (Αθηνών - Κορίνθου και Αθηνών - Θεσσαλονίκης) που άρχισε αυτή την εποχή. Η αύξηση του αριθμού των μετακινήσεων, προς και από το κέντρο της πόλης, οδήγησε στη συμφόρηση των ολιγάριθμων λεωφόρων του. Αλλά και η κατασκευή και βελτίωση μιας σειράς οδικών αξόνων, σε αυτή τη δεκαετία, ακολούθησε τη λογική της "απάντησης στη ζήτηση", με αποτέλεσμα να επιλεγούν δρόμοι που βελτίωναν -μόνο άμεσα όμως- την εξυπηρέτηση του κέντρου, το οποίο ισχυροποιήθηκε πολύ σημαντικά. Από την άλλη πλευρά, η λογική της διατήρησης μόνο των οικονομικά αποδοτικών συγκοινωνιακών γραμμών, προσδιόρισε τη συγκεντρική μορφή του συγκοινωνιακού δικτύου της Αθήνας. Αυτή η λογική ενίσχυσε επίσης μέχρι ένα σημείο την προσπελασιμότητα του κέντρου της πόλης, οδηγώντας όμως στη συνέχεια στη συμφόρησή του. Ο πληθυσμός της ΠΠ στη δεκαετία κινήθηκε γενικά στην κατεύθυνση της δεκαετίας του '50: πέρασε στους κατ. το 1971, σημειώνοντας αύξηση 37,1%. Και πάλι αυξάνεται εντυπωσιακά ο πληθυσμός της περιφέρειας, ιδιαίτερα των πιο απομακρυσμένων περιοχών του Λεκανοπεδίου. Στην δεκαετία , η εσωτερική μετανάστευση στην Πρωτεύουσα περιορίζεται σημαντικά. Έτσι και ο ρυθμός αύξησης του πληθυσμού επιβραδύνεται - +19,2% -, ιδιαίτερα προς το τέλος της δεκαετίας. Στο ίδιο διάστημα, ο πληθυσμός του Υπολοίπου του Ν. Αττικής αυξάνεται κατά 11%. Έτσι, η αύξηση του πληθυσμού στο σύνολο της Αττικής φθάνει στο 21%, έναντι 11% για το σύνολο της χώρας 2. Στο διάστημα αυξάνονται εντυπωσιακά τα οικονομικά μεγέθη και η απασχόληση, τόσο στον δευτερογενή τομέα όσο και στις υπηρεσίες. Όμως, από τα μέσα της δεκαετίας του 70 ξεκινάει μια περίοδος κρίσης και, στη συνέχεια, αναδιάρθρωσης της ελληνικής οικονομίας, με βασικά χαρακτηριστικά: τη συρρίκνωση της βιομηχανίας και τη διεύρυνση του τομέα των υπηρεσιών, που συναρτώνται όμως με σημαντική αύξηση της ανεργίας (η συνολική απασχόληση αυξάνεται λιγότερο από τον ενεργό πληθυσμό), ιδίως στην Πρωτεύουσα. Στην αρχή αυτής της περιόδου, η μείωση της ανταγωνιστικότητας πολλών μεγάλων ελληνικών βιομηχανιών οδήγησε στην κρίση μεγάλου τμήματος της ελληνικής βιομηχανίας, η οποία δε μπορούσε να αντιμετωπίσει με επιτυχία το διεθνή ανταγωνισμό, στο πλαίσιο του οποίου εντασσόταν όμως όλο και περισσότερο. Η κρίση ανέδειξε το πρόβλημα της υπερχρέωσης των μεγάλων βιομηχανιών στο Δημόσιο, το οποίο αρχικά ανέλαβε τον έλεγχο της λειτουργίας τους και στη συνέχεια τις αποδέσμευσε από το δημόσιο τομέα, χωρίς όμως και να τις εξυγιάνει. Το γεγονός αυτό οδήγησε σε σημαντική μείωση της απασχόλησης σε αυτές. Δημιουργήθηκαν εστίες ανεργίας στα αστικά βιομηχανικά κέντρα ιδίως στην Πρωτεύουσα- αλλά και έξω από αυτά, οι οποίες, στις περιπτώσεις που δεν αυξήθηκε εξισορροπητικά η απασχόληση στις υ- πηρεσίες, συμπαρέσυραν στην κρίση μια σειρά περιοχές: το Λαύριο, την Πάτρα και το Αίγιο, τη Β. Εύβοια, τη Σύρο, την περιοχή της Κοζάνης κλπ. 2 Για σύγκριση, αναφέρουμε ότι οι ρυθμοί μεταβολής του πληθυσμού του συνόλου του Ν. Αττικής στις δεκαετίες του 50 και του 60, ήταν, αντίστοιχα, 32 % και 36 %.