Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΑΡΘΡΟ 6 ΤΟΥ ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΟΥ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΠΟΙΝΙΚΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ

Transcript

1 ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Επιβλέπων Καθηγητής : Κωνσταντίνος ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ Καθηγητές : Μιχαήλ ΧΡΥΣΟΜΑΛΛΗΣ, Ιωάννης ΚΤΙΣΤΑΚΗΣ Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΑΡΘΡΟ 6 ΤΟΥ ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΟΥ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΠΟΙΝΙΚΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ Ελένη ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΚΟΜΟΤΗΝΗ 2014

2 Ευχαριστώ τον Καθηγητή μου, Κωνσταντίνο Αντωνόπουλο, για τις πολύτιμες διορθώσεις και επισημάνσεις του στην εκπόνηση τούτης της εργασίας, τη φίλη μου, Βάσω, για το "χτένισμα" του κειμένου και τις απορίες της, που γέννησαν επιχειρήματα, τη συμφοιτήτρια μου, Βιργινία, εξαιρετική διπλανή, με όλες τις "υποχρεώσεις" που συνεπάγεται αυτό, τον πατέρα μου, που δεν κουράστηκε να πηγαινοέρχεται Ξάνθη - Αλεξανδρούπολη - Κομοτηνή, την αδερφή μου για την αισιοδοξία της και την εμμονή της στις παραπομπές και τη μητέρα μου... για τα πάντα.

3 Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΑΡΘΡΟ 6 ΤΟΥ ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΟΥ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΠΟΙΝΙΚΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ «Δεν μπορεί να υπάρξει δικαιοσύνη σε παγκόσμιο επίπεδο, χωρίς να τιμωρούνται τα χείριστα των εγκλημάτων, τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Στην εποχή μας, περισσότερο από ποτέ, αναγνωρίζουμε ότι το έγκλημα της γενοκτονίας που διαπράττεται εναντίον ενός λαού, αποτελεί μια προσβολή εναντίον όλων μας : ένα έγκλημα κατά της ανθρωπότητας. Η δημιουργία ενός Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου θα είναι μια εγγύηση έγκαιρης και δίκαιης αντίδρασης της ανθρωπότητας». KOFI ANNAN

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 2 ΣΥΝΤΟΜΕΥΣΕΙΣ... 3 Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ... 5 ΙΙ. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ Α. ΠΡΑΞΕΙΣ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑΣ «ΦΥΣΙΚΕΣ» ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑΣ «ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ» ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ Β. ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΕΣ ΟΜΑΔΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΟΜΑΔΩΝ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΟ Ή ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟ ΚΡΙΤΗΡΙΟ; Γ. ΑΤΟΜΙΚΗ ΠΟΙΝΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΙΙΙ. YΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ Α. ΓΕΝΙΚΟΣ ΔΟΛΟΣ Β. ΕΙΔΙΚΟΣ ΔΟΛΟΣ DOLUS SPECIALIS ΟΡΓΑΝΩΜΕΝΟ ΣΧΕΔΙΟ ; Γ. ΕΥΘΥΝΗ ΔΙΟΙΚΗΤΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΑΝΩΤΕΡΩΝ IV. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

5 ΣΥΝΤΟΜΕΥΣΕΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ Ανακ. βλ. Γ.Γ. ΔΠΔ ΔΠΔΓ ΔΠΔΡ Εξωτ. εκδ. ελλπκ επιμ. Η.Ε. ΗΠΑ : Ανακοίνωση : Βλέπε : Γενικός Γραμματέας : Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο : Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για τη Γιουγκοσλαβία : Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για τη Ρουάντα : Εξωτερικών : Εκδόσεις : Ελληνικός Ποινικός Κώδικας : Επιμέλεια : Ηνωμένα Έθνη : Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής κ. : Κυρία/κύριος ΟΗΕ Όπ. π. Παρ. ΠΚ Π.χ. Υπ. ΦΕΚ : Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών : Όπου παραπάνω : Παράγραφος : Ποινικός Κώδικας : Παραδείγματος χάριν : Υπουργείο : Φύλλο Εφημερίδας της Κυβέρνησης ΞΕΝΕΣ ICC ICJ ICLQ ICTR : International Criminal Court : International Court of Justice : International and Comparative Law Quarterly : International Criminal Court for Rwanda 3

6 RGDIP RHDI : Revue Générale de Droit International Public : Revue hellénique de Droit International V. : Versus Vol : Volume 4

7 Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Σκοπός της προσπάθειας συνεννόησης και συνεργασίας μεταξύ των κρατών είναι η επίτευξη παγκόσμιας ειρήνης. Η δικαστική συνεργασία μεταξύ των κρατών και η ύπαρξη μιας διεθνούς ποινικής δικαιοδοσίας προϋποθέτει την παραδοχή ότι η ειρήνη μπορεί να υπάρξει μόνο στο βαθμό που υπάρχει δικαιοσύνη. Η ιδέα της σύνδεσης ειρήνης και δικαιοσύνης είναι παλιά. Συναντάται ήδη στον Προφήτη Ησαΐα ενώ στον Μεσαίωνα γινόταν δεκτή με το ρητό "pax et justitia". Πιο κοντά στη δεοντολογική βάση μιας διεθνούς ποινικής δικαιοδοσίας βρίσκεται η θέση του Kant, όπως αυτή διατυπώθηκε στη σύντομη πραγματεία του «Περί Αιωνίας Ειρήνης», στην οποία πραγματευόταν την υιοθέτηση ενός δικαίου παγκόσμιας ισχύς, στο πλαίσιο του οποίου ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων θα έχει καταλυτικό ρόλο και θα συντελεί στην κατοχύρωση της παγκόσμιας ειρήνης. Μέσω αυτού του δικαίου ο άνθρωπος, τόσο ως άτομο όσο και ως μέλος της παγκόσμιας κοινότητας, θα αντιμετωπίζεται όχι ως αντικείμενο αλλά ως φορέας δικαιωμάτων (και υποχρεώσεων). Μια τέτοια θεώρηση συντελεί αναμφισβήτητα στην κατανόηση και αλληλοσεβασμό των ανθρώπων και έχει ως επακόλουθο τη συνεργασία των λαών και τελικό στόχο την κατοχύρωση της παγκόσμιας ειρήνης. Εφόσον τα ανθρώπινα δικαιώματα αποτελούν «κριτικό φυσικό δίκαιο», δηλαδή προσδιορίζουν την ποιότητα που πρέπει να έχει το θετικό δίκαιο, έτσι ώστε να αποφεύγονται οι κάθε λογής συγκρούσεις, ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων οδηγεί συνακόλουθα και στην παγκόσμια ειρήνη. Ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων συνεπάγεται και το σεβασμό της εθνικής κυριαρχίας των άλλων κρατών με την έννοια ότι η εθνική κυριαρχία αποτελεί εγγύηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων 1. Η παγκόσμια κοινότητα έχει αντιληφθεί από τις αρχές του περασμένου αιώνα τη στενή σχέση δικαιοσύνης ειρήνης, αν και συχνά η επίτευξη της ειρήνης έχει ως τίμημα τη θυσία της δικαιοσύνης, π.χ. στο τέλος ενός εμφύλιου πολέμου είναι συχνό το φαινόμενο απονομής χάρης ή γενικής αμνηστίας προκειμένου να επέλθει η ειρήνευση στη χώρα και να ηρεμήσουν τα πάθη και οι έριδες του παρελθόντος, και γι' αυτό έχει υιοθετήσει διεθνή κείμενα που στόχο έχουν την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την πρόληψη και καταστολή εγκλημάτων πολέμου και εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας. Από το 1907, η Συνθήκη της Χάγης προέβλεπε στο προοίμιό της τον σεβασμό των «νόμων της ανθρωπότητας» σε περίπτωση πολέμου. Μετά το τέλος του Α Παγκοσμίου Πολέμου όμως, στη διάσκεψη των Παρισίων, προβλήθηκε έντονα η ανάγκη καταστολής των διαπραχθέντων εγκλημάτων πολέμου και των εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας, η διάσκεψη, εν τούτοις, δεν κατέληξε σε συγκεκριμένη νομική υλοποίηση. Η Συνθήκη των Βερσαλλιών το 1919 αναγνώρισε στους συμμάχους τη δυνατότητα να δικάσουν από στρατιωτικά δικαστήρια γερμανούς εγκληματίες που κατηγορούνταν για παραβίαση των νόμων και εθίμων του πολέμου. Παράλληλα, η Συνθήκη των Σεβρών όριζε ρητά την τιμωρία των Τούρκων υπεύθυνων της γενοκτονίας των Αρμενίων. Εντούτοις, η Συνθήκη αυτή αντικαταστάθηκε από τη Συνθήκη της Λοζάνης του 1923, η οποία συνοδευόταν από γενική αμνηστία για όλα τα τελεσθέντα εγκλήματα μετά το 1914, παράδειγμα του ότι συχνά η επίτευξη της ειρήνης είναι εφικτή μόνο με τη θυσία της δικαιοσύνης. Πρόσφατο παράδειγμα θυσίας της δικαιοσύνης στο βωμό της ειρήνης αποτελεί το βέτο που άσκησαν στο Συμβούλιο Ασφαλείας στις η Κίνα και η Ρωσία σε 1 Κ. ΚΟΚΚΙΝΑΚΗΣ, "Οι προοπτικές της εξέλιξης των θεσμών απονομής Υπερκρατικής Ποινικής Δικαιοσύνης", ΠοινΔικ 1998, σελ

8 σχέδιο απόφασης που υπέβαλε η Γαλλία για την παραπομπή της κατάστασης στη Συρία στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, γεγονός που προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις 2. Ουσιαστικά, η πρώτη πραγματική έκφραση απονομής διεθνούς ποινικής δικαιοσύνης εμφανίζεται μετά το τέλος του Β Παγκόσμιου Πολέμου. Οι φρικαλεότητες αυτού του πολέμου τάραξαν τόσο πολύ την Παγκόσμια Κοινότητα, που αποφάσισε τη σύσταση του Διεθνούς Στρατιωτικού Δικαστηρίου της Νυρεμβέργης, με ειδικό καταστατικό στο πλαίσιο του "Συμφώνου του Λονδίνου" στις 8/8/1945, και του αντίστοιχου Διεθνούς Στρατιωτικού Δικαστηρίου του Τόκυο. Μετά τον πόλεμο στην πρώην Γιουγκοσλαβία και τις σφαγές στη Ρουάντα, η ανάγκη για διεθνή δικαιοσύνη εμφανίστηκε ακόμη πιο επιτακτική. Το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ σύστησε το 1993 το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για τη Γιουγκοσλαβία και το 1994 για τη Ρουάντα, τα οποία εκδικάζουν εγκλήματα που τελέστηκαν σε συγκεκριμένη χρονική περίοδο και έχουν αρμοδιότητα μόνο επί φυσικών προσώπων, υπεύθυνων για παραβιάσεις της Συνθήκης της Γενεύης του 1949, παραβιάσεις των νόμων και εθίμων του πολέμου, για εγκλήματα γενοκτονίας και για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. 3 Μετά τη σύσταση των δύο ad hoc ποινικών δικαστηρίων, η διεθνής κοινότητα ήταν πλέον πιο ώριμη για τη δημιουργία ενός μόνιμου διεθνούς ποινικού δικαστηρίου. Στις 17/7/1998 έλαβε χώρα Διπλωματική Διάσκεψη στη Ρώμη υπό την αιγίδα του ΟΗΕ που οδήγησε στη δημιουργία μόνιμου Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου και στην υιοθέτηση του σχετικού καταστατικού του 4. Το ΔΠΔ είναι ανεξάρτητο, έχει αυτόνομη λειτουργία και διοίκηση ενώ η δικαιοδοσία του καθορίζεται από το καταστατικό του 5 λαμβάνοντας υπόψη τέσσερις νομικές παραμέτρους, οι οποίες είναι ο χρόνος (jurisdiction ratione temporis), ο τόπος (jurisdiction ratione loci), τα πρόσωπα (jurisdiction ratione personae) και το έγκλημα αντικείμενο της δίωξης (jurisdiction ratione materiae) 6.Η καθ ύλη αρμοδιότητα του Δικαστηρίου περιλαμβάνει τέσσερα εγκλήματα (άρθρο 5 του Καταστατικού) που η ειδεχθής τους φύση προκαλεί το ενδιαφέρον ολόκληρης της διεθνούς κοινότητας και γι' αυτό λέγονται διεθνή εγκλήματα. Διεθνές έγκλημα αποτελεί η παραβίαση μίας διεθνούς υποχρέωσης τόσο ουσιώδους για την προστασία των θεμελιωδών συμφερόντων της διεθνούς κοινότητας ώστε να αναγνωρίζεται ως τέτοια από το σύνολο αυτής 7. Κριτήριο για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως διεθνούς είναι η σοβαρότητα αυτής, η οποία καταδεικνύεται είτε από τον χαρακτήρα της πράξης είτε από την έκταση των αποτελεσμάτων της είτε από την πρόθεση του δράστη, η 2 βλ. ενδεικτικά : Θεωρούνται επικουρικά δικαστικά όργανα του Συμβουλίου Ασφαλείας 4 Το καταστατικό ψηφίστηκε από 120 κράτη, 21 κράτη απείχαν ενώ 7 ψήφισαν εναντίον του. Οι Η.Π.Α. αν και ψήφισαν το Καταστατικό δεν προχώρησαν σε επικύρωσή του, μάλιστα απεύθυναν επιστολή στον Γ.Γ. των Η.Ε. λέγοντας ότι δεν προτίθενται να επικυρώσουν το Καταστατικό και γι' αυτό το λόγο δεν έχουν καμία νομική υποχρέωση που να πηγάζει από την υπογραφή στις 31/12/ Θ. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ, "Το Μόνιμο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο", ΠοινΔικ 1998, σελ Χρ. ΒΑΣΑΛΑ ΚΟΚΚΙΝΑΚΗ, "Η υπόθεση Thomas Lubanga Dyilo, Η δικαιοδοσία του διεθνούς ποινικού δικαστηρίου", De jure 2008, σελ Ο Η. ΜΠΑΝΤΕΚΑΣ στο "Η εθνική δικαιοδοσία για διεθνή εγκλήματα μετά το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο", ΠοινΔικ 1999, σελ.1139 αναφέρει ως διεθνές έγκλημα κάποια πράξη που έχει χαρακτηριστεί ως αξιόποινη είτε από διεθνή συνθήκη είτε από διεθνές έθιμο ή τις γενικές αρχές (εθνικού) δικαίου. Κατά την άποψή του δε χρειάζεται να εμπεριέχει διεθνή στοιχεία. 6

9 οποία τον ωθεί σε ενέργειες ζημιογόνες για την ανθρωπότητα 8. Η έννοια stricto sensu του διεθνούς εγκλήματος αναφέρεται σε πράξη, η οποία έχει χαρακτηριστεί ως έγκλημα από κανόνες του διεθνούς δικαίου, εθιμικούς ή συμβατικούς, οι οποίοι απαγορεύουν συγκεκριμένες μορφές συμπεριφοράς και επιβάλλουν την ατομική διεθνή ποινική ευθύνη του δράστη. Η δικαιολογητική βάση της αναγωγής μιας παράνομης συμπεριφοράς σε διεθνές έγκλημα συνίσταται στον ιδιαιτέρως ειδεχθή χαρακτήρα της ως «σοβαρής προσβολής κατά της διεθνούς κοινότητας στο σύνολό της» 9, που «πλήττει βαθιά τη συνείδηση της ανθρωπότητας». Κύριο χαρακτηριστικό των διεθνών εγκλημάτων με τη στενή έννοια είναι ότι καθιερώνουν άμεση ποινική ευθύνη του ατόμου σε διεθνές επίπεδο. Η διεθνοποίηση εδώ προχωρεί πέρα από τις κλασικές μορφές διακρατικής συνεργασίας, στη στόχευση του ατόμου κατευθείαν από κανόνες του διεθνούς δικαίου, επειδή οι επίδικες πράξεις θεωρούνται ως προσβολές κατά της διεθνούς κοινότητας στο σύνολό της. Σήμερα, διεθνή εγκλήματα με αυτήν την έννοια αποτελούν τα εγκλήματα πολέμου, τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, η επίθεση και το έγκλημα της γενοκτονίας 10. Το ΔΠΔ δεν έχει δικαιοδοσία για άλλα εγκλήματα πέρα από αυτά τα τέσσερα, τα οποία αποφασίστηκαν μετά από έντονες διαβουλεύσεις και αντιπαραθέσεις. Το μόνο αδίκημα για το οποίο δεν υπήρξε από την αρχή καμία αμφισβήτηση ότι θα έπρεπε να ανήκει στη δικαιοδοσία του ΔΠΔ ήταν το έγκλημα της γενοκτονίας 11. Η γενοκτονία, που αποτελεί το πιο σοβαρό από τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας γι αυτό και διακρίνεται από αυτά, έχει χαρακτηριστεί ως το «έγκλημα των εγκλημάτων». Ο όρος επινοήθηκε από τον Raphael Lemkin 12 το 1944 για να χαρακτηρίσει τις πράξεις ατόμων ή ομάδων σε βάρος εθνικών, φυλετικών ή άλλων ομάδων με σκοπό την εξαφάνισή τους. Ο Χάρτης της Νυρεμβέργης του 1945 δεν προέβλεπε ρητά τη γενοκτονία ως έγκλημα. Θεωρήθηκε, όμως, ότι η γενοκτονία περιλαμβανόταν στις πράξεις που στοιχειοθετούν εγκλήματα πολέμου ή εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Τα Δικαστήρια της Νυρεμβέργης και του Τόκυο δεν καταδίκασαν κανέναν για γενοκτονία, ενώ η εξόντωση των Εβραίων ή άλλων ομάδων, αντιμετωπίστηκε κυρίως ως δίωξη στο πλαίσιο των εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας και πάντα σε σύνδεση με την ένοπλη σύρραξη 13. Το μεγαλύτερο βήμα προς την αναγνώριση της σοβαρότητας του εγκλήματος της γενοκτονίας έγινε με την υιοθέτηση της Σύμβασης για την Πρόληψη και Καταστολή του 8 Μ. ΡΕΤΑΛΗΣ, "Ερμηνευτική προσέγγιση του εγκλήματος της γενοκτονίας με εναύσματα από τη νομολογία των Διεθνών Δικαστηρίων", ΠοινΔικ 2007, σελ Προοίμιο του Καταστατικού του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου εδ Α. ΓΙΟΚΑΡΗΣ, Φ. ΠΑΖΑΡΤΖΗ, Εθνική και διεθνής ποινική καταστολή των διεθνών εγκλημάτων, Σειρά Διεθνούς Δικαίου και Εξωτερικής Πολιτικής Διεύθυνση Ε. Ρούκουνας, εκδ. Αντ. Σάκκουλας Αθήνα Κομοτηνή 2008, σελ P. DASKALOPOULOU LIVADA, "Crimes under the jurisdiction of the ICC", RHDI 1998, σελ Ο Raphael Lemkin γεννήθηκε στην Ανατολική Πολωνία, δραστηριοποιήθηκε επαγγελματικά τόσο ως δικηγόρος και εισαγγελέας όσο και ως καθηγητής Πανεπιστημίου και ανήκε στην Επιτροπή που ανέλαβε τη σύνταξη της Σύμβασης για τη Γενοκτονία 13 Α. ΓΙΟΚΑΡΗΣ, Φ. ΠΑΖΑΡΤΖΗ, "Εθνική και διεθνής ποινική καταστολή των διεθνών εγκλημάτων", όπ. π. σελ

10 Εγκλήματος της Γενοκτονίας 14, που εγκρίθηκε και παρέμεινε ανοιχτή για υπογραφή, επικύρωση ή προσχώρηση με την από 9/12/1948 υπ' αρ. 260 Α (ΙΙΙ) απόφαση της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών. Η συνθήκη για τη Γενοκτονία ορίζει ρητά πως η γενοκτονία αποτελεί διεθνές έγκλημα που επισείει ατομική ποινική ευθύνη του δράστη. Περαιτέρω, το άρθρο 2 της Συνθήκης περιλαμβάνει ένα αρκετά αναλυτικό ορισμό απαριθμώντας εξαντλητικά τις επιμέρους άδικες πράξεις, που εμπίπτουν στην ειδική υπόσταση του εγκλήματος. Οι διατάξεις αυτές διατηρήθηκαν αυτούσιες στα Καταστατικά του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου 15, των ΔΠΔ για την Πρώην Γιουγκοσλαβία και τη Ρουάντα ενώ το έγκλημα της γενοκτονίας προβλέπεται επίσης στα Καταστατικά των Ειδικών Δικαστηρίων της Καμπότζης και του Ανατολικού Τιμόρ. Η τυποποίηση του εγκλήματος της γενοκτονίας στο άρθρο 6 του Καταστατικού του ΔΠΔ είναι ουσιαστικά μία αντιγραφή του ορισμού της γενοκτονίας που έδωσε η Σύμβαση για την Πρόληψη και Καταστολή του Εγκλήματος της Γενοκτονία, γεγονός που προκαλεί αρχικά εντύπωση, αν αναλογιστεί κανείς την κριτική που έχει δεχτεί στην πάροδο των ετών 16 κυρίως για το ότι είναι περιοριστικός και δύσκολος στην εφαρμογή σε πολλές περιπτώσεις 17. Ωστόσο, η ad hoc Επιτροπή 18 επεσήμανε την ανάγκη να παραμείνει ο ορισμός ως είχε, άποψη που υποστήριξε και η Προπαρασκευαστική Επιτροπή 19, γεγονός που προσδίδει, χωρίς αμφιβολία, ασφάλεια δικαίου. Για αυτό το λόγο πέρα από το άρθρο 6 του Καταστατικού ανάμεσα στα σημαντικά κείμενα που θα ληφθούν υπόψη στην παρούσα εργασία και τα οποία συντέλεσαν στην κατάρτιση του άρθρου 6 θα είναι τόσο η νομολογία που έχει αναπτυχθεί από τα ad hoc δικαστήρια για τη Ρουάντα και τη Γιουγκοσλαβία όσο και η Σύμβαση για την Πρόληψη και την Καταστολή του Εγκλήματος της Γενοκτονίας 20, που έχει χαρακτηριστεί ως η πεμπτουσία των συμβάσεων για τα ανθρώπινα δικαιώματα 21. Ποιος, όμως, είναι ο ορισμός της γενοκτονίας σύμφωνα με το άρθρο 6 του Καταστατικού; Όπως σε κάθε ποινικό αδίκημα, το έγκλημα της γενοκτονίας στοιχειοθετείται όταν πληρείται τόσο η αντικειμενική όσο και η υποκειμενική υπόστασή του. Στην προκειμένη περίπτωση θα εξετάσουμε το αδίκημα της γενοκτονίας όπως στοιχειοθετείται στο άρθρο 6 του Καταστατικού του ΔΠΔ. Ο ορισμός της γενοκτονίας παρατίθεται στο παρόν κείμενο στην επίσημη ελληνική του μετάφραση, όπως αυτή περιλαμβάνεται στο νόμο 14 Η Σύμβαση για τη Γενοκτονία είναι η μόνη διεθνής σύμβαση που αναφέρεται (στο άρθρο 6) σε ένα διεθνές ποινικό δικαστήριο που θα έχει ως αποστολή την εκδίκαση εγκλημάτων γενοκτονίας. 15 Τα Κράτη σχεδόν ομόφωνα αποφάσισαν να μην εισάγουν στο Καταστατικό του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου διατάξεις αντίθετες σε αντίστοιχες διατάξεις διεθνών συμβάσεων. 16 G. VERDIRAME, "The genocide definition in the jurisprudence of the ad hoc tribunals", ICLQ 2000, σελ W. SCHABAS, An introduction to the International Criminal Court, εκδ. Cambridge University Press 2004, σελ Report of the Ad Hoc Committee on the Establishment of an International Criminal Court, UN Doc. A/50/22, σελ Report of the Preparatory Committee on the Establishment of an International Criminal Court, UN Doc.A/51/22, Τόμος I, σελ και Τόμος ΙΙ, σελ Οι ουσιαστικές διατάξεις της Σύμβασης αποτελούν μέρος του διεθνούς εθιμικού δικαίου. 21 Report της Επιτροπής Διεθνούς Δικαίου, 12 Μαΐου 1997, UN Doc.A/52/10, παρ. 76 8

11 3003/2002, με τον οποίο κυρώθηκε το κείμενο του καταστατικού 22. Στην ανάλυση και ερμηνεία του άρθρου και προκειμένου να αναλυθεί σε πληρότητα η αντικειμενική και υποκειμενική υπόσταση του αδικήματος της γενοκτονίας, όπως αυτή τυποποιείται στο Καταστατικό του Διεθνούς Ποινικού Δικαίου, θα χρησιμοποιηθούν και θα αναλυθούν τόσο το άρθρο 25 περί της ατομικής ποινικής ευθύνης, το άρθρο 28 περί ευθύνης διοικητών και άλλων ανωτέρων, το άρθρο 30 περί των στοιχείων της υποκειμενικής υπόστασης όσο και τα στοιχεία υπόστασης των εγκλημάτων (elements of crime), χωρίς, όμως, να ξεφύγουμε από το αντικείμενο της παρούσας μελέτης, δηλαδή την ανάλυση του εγκλήματος της γενοκτονίας σύμφωνα με το άρθρο 6 του Καταστατικού του ΔΠΔ. 22 ΦΕΚ Α 75/ Με την Ανακ. Υπ. Εξωτ. Φ. 0546/10/ΑΣ 454/Μ. 5155/2002 (ΦΕΚ Α 209/ ) ο νόμος 3003/2002 τέθηκε σε ισχύ την

12 ΙΙ. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ Για τους σκοπούς του Καταστατικού του ΔΠΔ γενοκτονία σημαίνει οποιαδήποτε από τις ακόλουθες πράξεις, οι οποίες διαπράττονται με την πρόθεση καταστροφής, εν όλω ή εν μέρει, μιας εθνικής, εθνοτικής, φυλετικής ή θρησκευτικής ομάδας, ως τέτοιας : α) ανθρωποκτονία με πρόθεση μελών της ομάδας, β) πρόκληση βαρείας σωματικής ή διανοητικής βλάβης σε μέλη της ομάδας, γ) με πρόθεση επιβολή επί της ομάδας συνθηκών υπολογισμένων να επιφέρουν τη φυσική καταστροφή της εν όλω ή εν μέρει, δ) επιβολή μέτρων που σκοπεύουν στην παρεμπόδιση των γεννήσεων εντός της ομάδας, ε) δια της βίας μεταφορά παιδιών της ομάδας σε άλλη ομάδα. Για να στοιχειοθετηθεί το αδίκημα της γενοκτονίας πρέπει, επομένως, καταρχάς, να τελεστεί από τον δράστη μία από τις πράξεις που προβλέπονται. Ο δικαστής, κατά την εφαρμογή του Καταστατικού του ΔΠΔ, έχει μεγάλο περιθώριο ερμηνείας σχετικά με το ποιες πράξεις εμπίπτουν στις παρακάτω αναφερόμενες 23. Το γεγονός αυτό επιτρέπει την προσαρμογή του ΔΠΔ σε νέους τρόπους τέλεσης γενοκτονίας που μέχρι τη σύνταξή του παρέμεναν άγνωστοι ώστε να μη χρειάζεται η συνεχής τροποποίησή του, κάτι που θα οδηγούσε σε ανασφάλεια δικαίου. Α. ΠΡΑΞΕΙΣ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑΣ Οι πράξεις που προβλέπονται στο άρθρο 6 του Καταστατικού, οι οποίες είναι περιοριστικά αναφερόμενες, δεν χρειάζεται να έχουν τελεστεί περισσότερες από μία φορά για να στοιχειοθετηθεί το έγκλημα της γενοκτονίας. Ακόμη και μία μεμονωμένη περίπτωση αρκεί, π.χ. η ανθρωποκτονία 5-10 ατόμων μίας ομάδας. Βέβαια, στις περισσότερες, αν όχι σε όλες, τις περιπτώσεις η υπό κρίση πράξη είναι μέρος μίας εκτεταμένης πρακτικής, η οποία, συχνά, είναι γνωστή στο Κράτος, το οποίο και την ανέχεται ή ακόμη και την εγκρίνει, σε μερικές δε περιπτώσεις είναι μέρος της κυβερνητικής πολιτικής 24. Ωστόσο, αν και αυτό συμβαίνει τις περισσότερες φορές, δεν χρειάζεται να τελεστεί η πράξη σε τέτοιο πλαίσιο για να χαρακτηριστεί ως γενοκτονία. Εξάλλου, γίνεται δεκτό ότι αρκεί η άδικη πράξη να έβλαψε έστω και ένα μόνο μέλος της ομάδας για να θεωρηθεί αυτή ως πληρούσα την αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος της γενοκτονίας. Δεν χρειάζεται δηλαδή να επιτεύχθηκε η εν μέρει ή εν όλω καταστροφή της ομάδας 25, εφόσον ο δράστης έχει την πρόθεση επανάληψης της πράξης για την καταστροφή ολόκληρης της ομάδας. Με άλλα λόγια, ακόμη και η εξόντωση ενός μόνο ανθρώπου μπορεί να στοιχειοθετήσει το έγκλημα της γενοκτονίας, αν ο δράστης είχε την πρόθεση επανάληψης της πράξης προκειμένου να καταστρέψει εν μέρει ή εν όλω την ομάδα, με τη συνδρομή, βέβαια, κάποιων προϋποθέσεων που θα εξεταστούν παρακάτω. Σε αυτήν την άποψη έχει ασκηθεί η κριτική ότι η ποινική κύρωση για τη γενοκτονία συνδέεται όχι με αυτό που έκανε ο δράστης, αλλά με αυτό που σκέφτεται να κάνει στο μέλλον, μολονότι μπορεί η συμπεριφορά του να μην έχει δημιουργήσει οποιοδήποτε κίνδυνο για την 23 P. PAZARTZIS, "Le crime de génocide devant le Tribunal Pénal International pour le Rwanda" σε S. PERRAKIS, International Criminal Court. A new dimension in international justice. Questions and perspectives for a new humanitarian order, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλας 2002, σελ Α. CASSESSE, International Criminal Law, εκδ. Oxford Press University 2003, σελ Μ. ΡΕΤΑΛΗΣ "Ερμηνευτική προσέγγιση του εγκλήματος της γενοκτονίας με εναύσματα από τη νομολογία των Διεθνών Δικαστηρίων", ΠοινΔικ 2007, σελ

13 ύπαρξη της ομάδας, η οποία εν προκειμένω είναι το προστατευόμενο έννομο αγαθό 26 και όχι το θύμα ατομικά. Τέτοιος κίνδυνος, όμως, δεν φαίνεται να τίθεται καθώς υπάρχει η ασφαλιστική δικλείδα του κειμένου με τα στοιχεία υπόστασης των εγκλημάτων 27 [Elements of Crimes], τα οποία σύμφωνα με το άρθρο 9 του Καταστατικού βοηθούν στην ερμηνεία και εφαρμογή των άρθρων 6, 7 και 8. Αυτά δεν αποτελούν μεν δεσμευτικό κείμενο έχουν, όμως, βοηθητικό ρόλο στην ερμηνεία των ως άνω άρθρων 28. Σε αυτά προστίθενται δύο επιπλέον αντικειμενικοί όροι για τη στοιχειοθέτηση του εγκλήματος της γενοκτονίας (διαζευκτικά). Απαιτείται είτε να έχει τελεστεί η πράξη στο πλαίσιο ενός «βεβαιωμένου σχεδίου» παραπλήσιων πράξεων εναντίον της ομάδας είτε η ίδια η πράξη να μπορεί να προκαλέσει την καταστροφή της ομάδας 29. Οι επιπλέον αυτές προϋποθέσεις, αν και δεν είναι μέρος του άρθρου 6 του Καταστατικού και, επομένως, δεν ανήκουν στην αντικειμενική ή υποκειμενική υπόσταση του εγκλήματος, περιορίζουν ασφαλώς την έκτασή του. Δηλαδή, σύμφωνα με τα στοιχεία υπόστασης των εγκλημάτων, ο δικαστής, για να μπορέσει να καταδικάσει τον κατηγορούμενο για το έγκλημα της γενοκτονίας, θα πρέπει να έχει στοιχεία που να τον οδηγούν στο συμπέρασμα είτε ότι η πράξη έγινε στο πλαίσιο βεβαιωμένου σχεδίου παραπλήσιων πράξεων εναντίον της ομάδας 30 είτε ότι η ίδια πράξη ενέχει τέτοια επικινδυνότητα που να μπορεί να προκαλέσει την καταστροφή της ομάδας. Όταν μία πράξη έχει τη δυναμική να προκαλέσει η ίδια καταστροφή της ομάδας, όπως λ.χ. συμβαίνει όταν κάποιος σκοτώνει τον ηγετικό της πυρήνα, κλονίζοντας τους συνεκτικούς δεσμούς μεταξύ των μελών της, τότε είναι προφανές ότι η πράξη έχει δημιουργήσει όρους κινδύνου για το έννομο αγαθό Ε. ΣΥΜΕΩΝΙΔΟΥ ΚΑΣΤΑΝΙΔΟΥ, "Νομιμοποιητική βάση και όρια δικαιοδοσίας του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου (οι αρχές της ειδικότητας και συμπληρωματικότητας της δικαιοδοσίας)", ΝοΒ 2003, σελ Αντίθετα, ο W. SCHABAS στη σελ. 158 του Genocide in International Law, εκδ. Cambridge University Press 2000, θεωρεί παράλογη την ιδέα ότι πρέπει τα θύματα να είναι περισσότερα από ένα. Αν και η κρατούσα άποψη είναι ότι ακόμη κι ένα θύμα αρκεί για την τέλεση του εγκλήματος της γενοκτονίας, εν τούτοις η αντίθετη άποψη σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να χαρακτηριστεί παράλογη. 27 Τα στοιχεία υπόστασης των εγκλημάτων είναι ένα κείμενο που λειτουργεί ως ερμηνευτικό εργαλείο που βοηθά τον δικαστή κατά τη διαδικασία ερμηνείας και εφαρμογής των άρθρων 6, 7 και 8 του Καταστατικού και υιοθετήθηκαν από τα Κράτη μέλη του ΔΠΔ κυρίως με την ελπίδα να πείσουν με αυτόν τον τρόπο τις Η.Π.Α. που ήθελαν, όπως υπογραμμίζει ο W. BOURDON στη σελ. 41 του La cour pénale internationale Le statut de Rome, εκδ.. Seuil 2000, να περιορίσουν την ερμηνευτική εξουσία των δικαστών του και το πεδίο δικαιοδοσίας του ΔΠΔ, να υπογράψει και επικυρώσει το Καταστατικό. Ωστόσο, πολλά Κράτη, όπως π.χ. η Γαλλία, ήταν αντίθετα στην υιοθέτηση των στοιχείων υπόστασης των εγκλημάτων κρίνοντας ότι τα αδικήματα που προβλέπονται και τιμωρούνται στα άρθρα 6, 7 και 8 του Καταστατικού ορίζονται με σαφήνεια και δεν χρειάζεται ένα κείμενο, του οποίου η ισχύς είναι αμφισβητήσιμη, για να περιορίζει τον δικαστή, ο οποίος είναι ο τελικός εφαρμοστής του δικαίου. 28 A. CASSESE, P. GAETA, J. R.W. JONES, The Rome Statute of the International Criminal Court : A Commentary : Vol. I, εκδ. Oxford University Press 2002, σελ Ε. ΣΥΜΕΩΝΙΔΟΥ - ΚΑΣΤΑΝΙΔΟΥ, "Νομιμοποιητική βάση και όρια δικαιοδοσίας του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου...", όπ. π., σελ Η συγκεκριμένη προϋπόθεση θα αναλυθεί εκτενώς στο δεύτερο μέρος της εργασίας. 31 Ε. ΣΥΜΕΩΝΙΔΟΥ - ΚΑΣΤΑΝΙΔΟΥ, "Νομιμοποιητική βάση και όρια δικαιοδοσίας του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου...", όπ. π., σελ

14 1. «ΦΥΣΙΚΕΣ» ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑΣ Οι "φυσικές" περιπτώσεις γενοκτονίας χαρακτηρίζονται από το ότι αφορούν σε επιθέσεις εναντίον μελών της ομάδας - στο σώμα ή στη διάνοιά τους - με τέτοιο τρόπο, που μπορούν να επιφέρουν είτε το θάνατο είτε τη βαριά σωματική ή διανοητική βλάβη ή τη φυσική εξόντωση των μελών με επιβολή ιδιαίτερα σκληρών συνθηκών ζωής. Οι δύο πρώτες περιπτώσεις είναι εγκλήματα αποτελέσματος 32. Επομένως, αν δεν επέλθει το αποτέλεσμα της πράξης, δεν υπάρχει τετελεσμένη γενοκτονία, αλλά απόπειρα αυτής. α. Aνθρωποκτονία με πρόθεση μελών της ομάδας. Πρόκειται για πράξη γενοκτονίας που αποσκοπεί στη φυσική εξόντωση των μελών της ομάδας. Επιτυγχάνεται με μαζικές εκτελέσεις, την καταστροφή κοινωφελών εγκαταστάσεων, τον εμπρησμό οικιών των θυμάτων, όταν αυτά βρίσκονται μέσα, και τον δια της βίας περιορισμό τους σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπου θανατώνονται ή εγκαταλείπονται για να πεθάνουν. Στο πρωτότυπο κείμενο, στην αγγλική γλώσσα, η λέξη που έχει χρησιμοποιηθεί για την ανθρωποκτονία είναι "killing", λέξη που θεωρήθηκε από το ΔΠΔΡ ως υπερβολικά γενική. Το Δικαστήριο εξέφρασε τον φόβο ότι με αυτόν τον όρο μπορεί να θεωρηθεί ως γενοκτονική πράξη και η ανθρωποκτονία από αμέλεια. Ποτέ όμως δεν τέθηκε ζήτημα να συμπεριληφθεί η ανθρωποκτονία από αμέλεια στις πράξεις γενοκτονίας 33. Εξάλλου, όπως θα δούμε στη συνέχεια, το έγκλημα της γενοκτονίας τιμωρείται μόνο όταν τελείται με πρόθεση και όχι από αμέλεια. Το ΔΠΔΡ στην υπόθεση Akayesu δέχτηκε ότι γενοκτονία μπορεί να τελεστεί ακόμη κι αν έχει σκοτωθεί ένα μέλος της ομάδας 34. Αυτή η ερμηνεία παραγνωρίζει μεν το γράμμα του νόμου που ορίζει ότι γενοκτονία είναι η ανθρωποκτονία με πρόθεση μελών της ομάδας και όχι μέλους της ομάδας 35, όμως, στα στοιχεία υπόστασης των εγκλημάτων του Καταστατικού του ΔΠΔ αναφέρεται ότι ο δράστης για να τιμωρηθεί για γενοκτονία πρέπει να σκότωσε ένα ή περισσότερα άτομα 36. β. Πρόκληση βαρείας σωματικής ή διανοητικής βλάβης των μελών της ομάδας. Βλάβη βαριάς μορφής αποτελεί η σοβαρή και μακροχρόνια σωματική ή διανοητική δυσλειτουργία από βασανιστήρια, καθώς και κάθε μορφή απάνθρωπης ή ταπεινωτικής συμπεριφοράς όπως ο εξανδραποδισμός, η ασιτία, ο περιορισμός σε γκέτο ή στρατόπεδα συγκέντρωσης υπό συνθήκες που υποβιβάζουν το άτομο και παραβιάζουν κατάφορα τα θεμελιώδη δικαιώματά του, ο ακρωτηριασμός, ο βιασμός ή κάθε άλλη μορφή σεξουαλικής βίας σε συνδυασμό με ξυλοδαρμό ή/και απειλή θανάτωσης 37. Και σε αυτήν την περίπτωση 32 W. SCHABAS, Genocide in International Law, εκδ. Cambridge University Press 2000, σελ W. SCHABΑS, Article 6 Genocide σε Otto TRIFFTERER Commentary on the Rome Statute of the International Criminal Court, εκδ. Nomos Verlagsgesellschaff, Baden - Baden 1999, σελ Υπόθεση Akayesu, παρ Στο πρωτότυπο είναι "killing members of the group". 36 Killed one or more persons 37 Ο βιασμός και άλλες μορφές σεξουαλικής βίας μπορούν να στοιχειοθετήσουν το έγκλημα της γενοκτονίας στο μέτρο που επιφέρουν σοβαρή βλάβη στη σωματική αλλά και διανοητική ακεραιότητα. Η απόφαση Akayesu όπως σημειώθηκε, αποτελεί την πρώτη περίπτωση όπου αναγνωρίζονται οι πράξεις αυτές όχι μόνο ως εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας αλλά και ως πράξεις που μπορούν να 12

15 αρκεί η πρόκληση βαρείας σωματικής ή διανοητικής βλάβης έστω και σε ένα μέλος της ομάδας παρά τη διατύπωση του κειμένου 38. Η υπόθεση Akayesu αποτελεί την πρώτη περίπτωση που ο βιασμός ή άλλες μορφές σεξουαλικής βίας (ασελγείς πράξεις) θεωρήθηκαν ως πράξεις γενοκτονίας εκτός από εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, γεγονός πολύ σημαντικό στην εξέλιξη της ερμηνείας του εγκλήματος της γενοκτονίας. Το ΔΠΔΡ στην υπόθεση Akayesu όρισε τον βιασμό ως ένα σωματικό εξαναγκασμό σεξουαλικής φύσης. Ως πράξη σεξουαλικής βίας, από την άλλη, που περιλαμβάνει και τον βιασμό, μπορεί να χαρακτηριστεί και πράξη (σεξουαλικής φύσεως) που δεν περιλαμβάνει συνουσία (ασελγής πράξη) ή ακόμη και φυσική επαφή. Το ΔΠΔΡ σοφά έκρινε ότι ο δράστης γενοκτονίας που χρησιμοποιεί το βιασμό για να εκπληρώσει το σχέδιο εξόντωσης της ομάδας μπορεί να βρει αναρίθμητους τρόπους να εκφράσει τη βιαιότητά του, χωρίς απαραίτητα να υπάρξει συνουσία. Δεν απαιτείται η βλάβη να είναι μόνιμη ή ανεπανόρθωτη, αλλά αρκεί να μην έχει χαρακτήρα πρόσκαιρης δυστυχίας, ενόχλησης ή ταπείνωσης και να συνεπάγεται σοβαρό και μεγάλης χρονικής διάρκειας κλονισμό ώστε να αδυνατεί το θύμα να διάγει μία φυσιολογική και συγκροτημένη ζωή 39. Η προϋπόθεση της χρονικής διάρκειας στη βλάβη προκειμένου να χαρακτηριστεί ως βαριά είναι απαραίτητη 40. Και η Προπαρασκευαστική Επιτροπή σημείωσε ότι η διανοητική βλάβη πρέπει να μην είναι μικρής σημασίας ή πρόσκαιρη 41. Οι Η.Π.Α. βέβαια αναφορικά με τη Σύμβαση για την Πρόληψη και την Καταστολή του Εγκλήματος της Γενοκτονίας υποστήριξαν ότι πρέπει η βλάβη να είναι μόνιμη για να θεωρηθεί η πράξη που την προκάλεσε ως γενοκτονία, όμως, αυτή η άποψη έχει απορριφθεί. Το ΔΠΔΡ στην υπόθεση Rutuganda αποφάνθηκε ότι η βλάβη δεν χρειάζεται να είναι μόνιμη ή ανεπανόρθωτη 42. Αυτό συμβαίνει, γιατί το αν η βλάβη είναι μόνιμη ή ανεπανόρθωτη εξαρτάται και από την αντίδραση του θύματος. Δεν είναι, όμως, προαπαιτούμενο η εγκληματική συμπεριφορά να εξαρτάται από την ψυχολογική - κοινωνική αντίδραση του θύματος 43. Σε αυτήν την στοιχειοθετήσουν γενοκτονία, αν υπάρχει ο ειδικός δόλος της γενοκτονίας στον οποίο θα αναφερθούμε στο δεύτερο μέρος της παρούσας μελέτης. Αξιοσημείωτο είναι ότι στην αρχική παραπομπή δεν περιλαμβάνονταν οι πράξεις βιασμού, οι οποίες τελικά περιλήφθηκαν τον Ιούλιο του 1997 χάριν, κυρίως, στο ενδιαφέρον της μόνης γυναίκας δικαστή, κ. Pillay. 38 βλ. αντίθετη άποψη σε Α. CASSESSE, P. GAETA, J. R.W.D JONES, The Rome statute of the international criminal court, A commentary : Vol. I, εκδ. Oxford University Press 2002, σελ. 345 και σελ Μ. ΤΣΙΛΟΓΛΟΥ, Διεθνής ποινική δικαιοσύνη Τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, διπλωματική εργασία στον κύκλο μεταπτυχιακών σπουδών στον Τομέα Ποινικών και Εγκληματολογικών Σπουδών της Σχολής ΝΟΠΕ του ΑΠΘ, σελ Εξάλλου, αξίζει να σημειωθεί ότι και στο ελληνικό ποινικό δίκαιο βαριά σωματική ή διανοητική πάθηση υπάρχει, ιδίως, αν η πράξη προξένησε στον παθόντα κίνδυνο ζωής ή βαριά και μακροχρόνια αρρώστια ή σοβαρό ακρωτηριασμό ή αν τον εμπόδισε σημαντικά και για πολύ χρόνο να χρησιμοποιεί το σώμα ή τη διάνοιά του (αρ. 310 παρ. 2 ΠΚ). Μάλιστα στο άρθρο 7 του ν. 3948/2011 περί προσαρμογής των διατάξεων του εσωτερικού δικαίου προς τις διατάξεις του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου που κυρώθηκε με το ν. 3003/2002, ο οποίος τυποποιεί το αδίκημα της γενοκτονίας στο εσωτερικό ποινικό δίκαιο, στην περίπτωση 2 της γενοκτονίας, ήτοι στην περίπτωση της βαριάς σωματικής ή διανοητικής βλάβης ("προκαλεί σε μέλος της ομάδας βαριά σωματική ή διανοητική βλάβη"), μέσα σε παρένθεση παρατίθεται και η διάταξη της παρ. 2 του άρθρου 310 ΠΚ 41 Decisions Taken by the Preparatory Committee, U.N. Doc. A/AC.249/1997/L.5, σελ Υπόθεση Rutuganda, παρ G. VERDIRAME, "The genocide definition in the jurisprudence... ", όπ. π., σελ

16 περίπτωση, αν η γυναίκα μπόρεσε να αντιμετωπίσει το τραύμα που της προκάλεσε ο βιασμός, δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί η πράξη του βιασμού ως γενοκτονία παρόλο που θα είχε τις προϋποθέσεις γι' αυτό. Ουσιαστικά, είναι σα να τιμωρούμε το θύμα που μπόρεσε να αντιδράσει και να ξεπεράσει σωματικά ή/ και ψυχικά το τραύμα του. Σύμφωνα με την Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου η βλάβη πρέπει να είναι τόσο σοβαρή ώστε να μπορεί να επιφέρει την καταστροφή εν όλω ή εν μέρει της ομάδας 44. Ο W. SCHABAS αμφισβητεί την ορθότητα αυτής της άποψης, καθώς θεωρεί ότι με αυτόν τον τρόπο συγχέεται η αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος με την υποκειμενική 45. Θεωρεί ότι αν έχει προκληθεί βλάβη και αν η πρόθεση του δράστη ήταν η καταστροφή της ομάδας εν όλω ή εν μέρει, το αδίκημα έχει τελεστεί ενώ το αν η βλάβη ήταν αρκετά σοβαρή ώστε να μπορεί να επιφέρει την καταστροφή της ομάδας είναι άσχετο με την τέλεση του αδικήματος ή όχι. Αν και η άποψη του SCHABAS έχει κάποια βάση, θεωρώ πιο ασφαλές (και για τη στοιχειοθέτηση της υποκειμενικής υπόστασης) να επιλέξουμε τη λύση που προτάσσει η Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου. Αν π.χ. ένας δράστης κόψει το δεξί χέρι όλων των μελών της ομάδας, η σωματική βλάβη που προκαλείται είναι μεν σοβαρή και μόνιμη και προκαλεί σοβαρό κλονισμό με αποτέλεσμα την αδυναμία των θυμάτων να διάγουν μία φυσιολογική ζωή για μακρό χρονικό διάστημα, πλην όμως, δε θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για πράξη γενοκτονίας. Η βλάβη πρέπει να ενέχει ένα βαθμό επικινδυνότητας τέτοιο που να μπορεί να επιφέρει την καταστροφή της ομάδας εν όλω ή εν μέρει, όπως προκρίνουν και τα στοιχεία υπόστασης των εγκλημάτων. Εξάλλου, πώς θα μπορούσαμε σε μια τέτοια περίπτωση να μιλήσουμε για στοιχειοθέτηση της υποκειμενικής υπόστασης, του ειδικού δόλου που απαιτεί η γενοκτονία, όπως θα δούμε στη συνέχεια; Αλλά, πέρα από αυτά η παραδοχή ότι χρειάζεται η βλάβη να μπορεί, έστω αφηρημένα, να προκαλέσει την καταστροφή της ομάδας συνάδει και με το πρώτο κριτήριο που θέτουν τα στοιχεία υπόστασης των εγκλημάτων, αυτό της επικινδυνότητας της πράξης. Εξάλλου, σύμφωνα με την απόφαση Eichmann 46 συνιστούν σοβαρή σωματική ή διανοητική βλάβη η υποδούλωση, η ασιτία, η απέλαση και οι καταδιώξεις, η κράτηση ατόμων σε γκέτο, μεταβατικά στρατόπεδα, και στρατόπεδα συγκέντρωσης σε συνθήκες που αποσκοπούν στην εξαθλίωσή τους, στη στέρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, στην καταπίεσή τους και στο να υποστούν απάνθρωπο πόνο και βασανισμό. Ενδεχομένως, όμως, αυτές οι πράξεις να ανήκουν περισσότερο στην περίπτωση 3 και όχι στην παρούσα. γ. Με πρόθεση επιβολή επί της ομάδας συνθηκών ζωής υπολογισμένων να επιφέρουν τη φυσική καταστροφή της εν όλω ή εν μέρει 47. Πρόκειται για την πιο τυπική περίπτωση εγκλήματος που μπορεί να τελεστεί και με παράλειψη 48. Εξάλλου, δεν είναι έγκλημα αποτελέσματος. Επομένως, δε χρειάζεται να 44 Code of Crimes against the Peace and Security of Mankind, σελ W. SCHABAS Article 6 Genocide σε O. TRIFFTERER Commentary on the Rome Statute..., όπ.π., σελ H υπόθεση Eichman (ο Eichman ήταν υπεύθυνος του Τμήματος των εβραϊκών υποθέσεων στην Γκεστάπο από το 1941 έως το 1945 και αρχηγός των επιχειρήσεων αποστολής τριών εκατομμυρίων Εβραίων σε στρατόπεδα συγκέντρωσης) είναι από τις λίγες υποθέσεις γενοκτονίας που έχουν δικαστεί από εθνικά δικαστήρια. Συγκεκριμένα, εκδικάστηκε το 1961 από το Δικαστήριο της Ιερουσαλήμ και στη συνέχεια από το Ισραηλινό Ανώτατο Δικαστήριο. 47 Σε αυτήν την περίπτωση εντάσσει ο W. SCHABAS στο An introduction to the International Criminal Court, όπ. π., σελ. 41 και στο Genocide in International Law, όπ. π., σελ. 168 τη γενοκτονία των Αρμενίων το W. SCHABAS, Genocide in International Law, όπ. π., σελ

17 επέλθει η φυσική καταστροφή της ομάδας για να θεωρηθεί τετελεσμένο το αδίκημα της γενοκτονίας. Αρκεί να έχουν επιβληθεί συνθήκες ζωής υπολογισμένες να επιφέρουν την καταστροφή της ομάδας. Στην περίπτωση που έχουν επέλθει τα αποτελέσματα της επιβολής συνθηκών ζωής υπολογισμένων να επιφέρουν τη φυσική καταστροφή της ομάδας εν όλω ή εν μέρει, η περίπτωση που θα εφαρμοστεί δε θα είναι η τρίτη αλλά η πρώτη ή η δεύτερη 49. Στο πρωτότυπο αγγλικό κείμενο χρησιμοποιείται η λέξη «calculated» που στο ελληνικό κείμενο αποδόθηκε ως «υπολογισμένων». Ο όρος «calculated», αλλά και ο αντίστοιχος ελληνικός όρος, δείχνει ότι η επιβολή αυτών των συνθηκών πρέπει να είναι ο κύριος μηχανισμός που θα χρησιμοποιηθεί για τη φυσική εξόντωση της ομάδας 50. Φυσικά, θα πρέπει να πρόκειται για συνθήκες που να μπορούν αιτιωδώς να επιφέρουν τη φυσική καταστροφή της ομάδας έστω εν μέρει. Εδώ ανήκουν οι λεγόμενες μέθοδοι «αργού θανάτου». Π.χ. η επιβολή ήσσονος της στοιχειώδους διατροφής στα μέλη της ομάδας, αρκετής απλώς για την υποτυπώδη συντήρησή τους στη ζωή, η σταδιακή μείωση των βασικών ιατρικών υπηρεσιών κάτω του μίνιμουμ, η παρεμπόδιση ανθρωπιστικής βοήθειας και ο εξαναγκασμός σε εξαντλητική εργασία που επιφέρει τη σωματική κατάπτωση των μελών της ομάδας. Επίσης, ως γενοκτονία έχει κριθεί η επιβολή των μελών της ομάδας σε εξοντωτικές συνθήκες διαβίωσης και η συστηματική αποβολή αυτών από τις οικίες τους προκειμένου οι τελευταίες να δημευθούν 51. Ωστόσο, από πλευράς ποινικής δογματικής αμφιβολίες γεννά το κατά πόσο μόνη η μέθοδος αποβολής των θυμάτων από τις οικίες τους είναι πρόσφορη να οδηγήσει στο σκοπούμενο αποτέλεσμα ενώ μάλιστα η βίαιη έξωση αμάχων που ανήκουν σε συγκεκριμένη ομάδα από μία περιοχή αμφισβητείται ότι πληρεί την αντικειμενική υπόσταση της γενοκτονίας και, ενδεχομένως, μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνο για να αιτιολογηθεί η στοιχειοθέτηση της υποκειμενικής υπόστασης του αδικήματος. 2. «ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ» ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ Προβλέπεται μία περίπτωση "βιολογικής" γενοκτονίας που είναι η επιβολή μέτρων που σκοπεύουν στην παρεμπόδιση των γεννήσεων εντός της ομάδας. Κάθε μέτρο που επιβάλλεται πρέπει να αποσκοπεί στην εμπόδιση των γεννήσεων και να εμπεριέχει το στοιχείο του εξαναγκασμού. Τα μέτρα συνήθως περιλαμβάνουν αναγκαστική στείρωση των δύο φύλων, ακρωτηριασμό γεννητικών οργάνων, αναγκαστικό γεννητικό έλεγχο, διαχωρισμό φύλων και απαγόρευση γάμων. Στην απόφαση Akayesu το ad hoc δικαστήριο της Ρουάντα αποφάνθηκε ότι στις πατριαρχικές κοινωνίες, όπου η φυλετική καταγωγή προσδιορίζεται από την ταυτότητα του πατέρα, μέτρο που αποσκοπεί στην αποτροπή γεννήσεων εντός της ομάδας είναι και η περίπτωση που η γυναίκα βιάζεται από άνδρα άλλης ομάδας με σκοπό να μείνει έγκυος έτσι ώστε το παιδί που θα γεννηθεί να μην ανήκει πλέον στο γένος της μητέρας του. Επιπλέον, το Δικαστήριο απεφάνθη ότι τα μέτρα μπορεί να έχουν πέρα από σωματικό και ψυχικό αντίκτυπο στο μέτρο που, εξαιτίας κλονισμού και ψυχικού τραύματος, γυναίκες που έχουν υποστεί βιασμό αρνούνται να τεκνοποιήσουν. Στο ίδιο πλαίσιο ανήκει και η 49 W. SCHABAS, Genocide in International Law, όπ. π., σελ Βλ. παρατηρήσεις K. Ambos, "Selected issues regarding the core crimes in international criminal law", σε International Criminal Law : Quo Vadis?, Πρακτικά Συνεδρίου στις Συρακούσες 28/11-3/12/2002, Αssociation Internationale de droit penal 2004, σελ Υπόθεση Akayesu, βλ. σχετικά W. SCHABAS Article 6 Genocide σε Ο. TRIFFTERER, Commentary on the Rome Statute..., όπ.π., σελ

18 περίπτωση όπου άνδρες της ίδιας ομάδας αρνούνται να τεκνοποιήσουν με αυτές τις γυναίκες λόγω του βιασμού που έχουν υποστεί 52. Κατά τον Ισλαμικό Νόμο, γυναίκες που έχουν σεξουαλικές σχέσεις εκτός γάμου δεν μπορούν να παντρευτούν και γι' αυτό έχει υποστηριχτεί ότι το να βιάζονται μουσουλμάνες γυναίκες μπορεί να επιφέρει την καταστροφή της ομάδας 53. Στην τελευταία αυτή περίπτωση, βέβαια, ο ειδικός δόλος του δράστη είναι δύσκολο να στοιχειοθετηθεί καθώς θα πρέπει μετά βεβαιότητας να προκύψει ότι αυτός γνώριζε ότι είναι αντίθετο στα ήθη της ομάδας να τεκνοποιεί μία βιασθείσα γυναίκα και ότι οδηγήθηκε στην πράξη του με αυτόν τον σκοπό, δηλαδή τέλεσε τις πράξεις των βιασμών σε βάρος γυναικών προκειμένου να μην τεκνοποιήσουν 54. Αν δεν μπορεί ο βιασμός να υπαχθεί σε αυτήν την περίπτωση λόγω της έλλειψης γνώσης του δράστη, δεν αποκλείεται η υπαγωγή του στη δεύτερη περίπτωση που ήδη αναπτύχθηκε. Γενοκτονία, όμως, δεν στοιχειοθετούν κρατικά προγράμματα ελέγχου γεννήσεων που στηρίζονται σε ανάλογο σχέδιο κοινωνικής πολιτικής, με εθελοντική συμμετοχή των πολιτών και υπόκεινται σε αυστηρότατο ιατρικό έλεγχο. 3. ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ Υπήρχαν και κατά τη διάρκεια των συζητήσεων για τη Σύμβαση για την Πρόληψη και Καταστολή της Γενοκτονίας πολλοί που υποστήριζαν ότι στις πράξεις που συνιστούν γενοκτονία πρέπει να συμπεριληφθεί και η πολιτισμική γενοκτονία σε όλες τις μορφές της. Έχει υποστηριχθεί ότι υπάρχουν πολλοί τρόποι να καταστρέψεις μία εθνική, εθνοτική, φυλετική ή θρησκευτική ομάδα μεταξύ των οποίων π.χ. είναι και η απαγόρευση χρήσης της γλώσσας της ή η εξουδετέρωση της παραδοσιακής οικονομίας 55 και ότι ο ορισμός της γενοκτονίας πρέπει να εξελιχθεί προς αυτήν την κατεύθυνση. Ωστόσο, πολλοί ήταν αυτοί που έφεραν αντιρρήσεις στο να συμπεριληφθεί η πολιτισμική γενοκτονία στη Σύμβαση, θεωρώντας ότι η πολιτισμική γενοκτονία είναι ζήτημα που πρέπει να αντιμετωπιστεί κάτω από το πρίσμα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των δικαιωμάτων των μειονοτήτων. Πολλοί αντιπρόσωποι Κρατών μάλιστα επιχειρηματολόγησαν λέγοντας ότι υπήρχε ο κίνδυνος η πολιτική που εφαρμόστηκε στη χώρα τους για τους ιθαγενείς και αυτόχθονες να χαρακτηριστεί πολιτισμική γενοκτονία 56. Τελικά, περιλήφθηκε μετά από πρόταση της 52 Βλ. παρατηρήσεις Kai Ambos σε "Selected issues regarding the core crimes in international criminal law" ;οπ. π., σελ C. BASSIOUNI, P. MANIKAS, The Law of the International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia, εκδ. Transnational Publishers New York 1996, σελ Στην προκειμένη περίπτωση, βέβαια, η καταστροφή της ομάδας δεν επέρχεται άμεσα από τις πράξεις των δραστών αλλά και από αυτές των θυμάτων (ανδρών) που αρνούνται να τεκνοποιήσουν βιασθείσες γυναίκες. Δεν υφίσταται δηλαδή άμεση αιτιώδη συνάφεια ανάμεσα στην πράξη του δράστη και την επερχόμενη βλάβη στην ομάδα. Πέρα από την έλλειψη άμεσης αιτιώδους συνάφειας, η προστασία, μέσω της διάταξης για τη γενοκτονία, της συγκεκριμένης αντίληψης των θυμάτων είναι στα όρια της δυτικής ηθικής. 55 W. SCHABAS, "Developments relating to minorities in the law on genocide" σε Kr. HENRARD, R. DUNBAR (επιμ.) Synergies in Minority Protection European and International Law Perspectives, εκδ. Cambridge University Press 2009, σελ Η Σουηδία π.χ. ανέφερε ότι το γεγονός του εκχριστιανισμού των Lapps (αυτόχθων λαός που κατοικεί στη Νορβηγία, Σουηδία, Φιλανδία και Ρωσία) θα μπορούσε να ανοίξει βήμα σε κατηγορίες για γενοκτονία. 16

19 Ελλάδας 57 στον κατάλογο των πράξεων που συνιστούν γενοκτονία στην Σύμβαση για την Πρόληψη και Καταστολή της Γενοκτονίας μόνο μία μορφή πολιτισμικής γενοκτονίας, η δια της βίας μεταφορά παιδιών της ομάδας σε άλλη ομάδα. Αυτή τη λύση προέκρινε και η Συντακτική Ομάδα για το Καταστατικό του ΔΠΔ 58. Εξάλλου, και το Διεθνές Δικαστήριο στην υπόθεση της Σύμβασης Γενοκτονίας 59 έκρινε ότι με τον όρο "καταστροφή" της ομάδας εννοούμε τη φυσική και βιολογική καταστροφή, αποκλείοντας την πολιτισμική 60. Σε αυτήν την περίπτωση παιδιά, ήτοι άτομα κάτω των 18 ετών, απομακρύνονται από το οικογενειακό τους περιβάλλον και τοποθετούνται σε περιβάλλον με νέα έθιμα, γλώσσα, θρησκεία και αξίες. Η εφαρμογή της περίπτωσης αυτής και σε εφήβους είναι προβληματική. Ένα πολύ μικρό παιδί με τη μεταφορά του σε άλλη ομάδα χάνει την επαφή του με την ομάδα στην οποία άνηκε. Ένα μεγαλύτερο σε ηλικία παιδί όμως, δύσκολα, θα χάσει την πολιτισμική του κληρονομιά. Περιλαμβάνεται τόσο η άμεση πράξη της, δια της σωματικής βίας, μεταφοράς παιδιών σε άλλη ομάδα αλλά και κάθε πράξη απειλών, μέσω των οποίων αναγκάζονται τα μέλη της ομάδας να μεταφέρουν τα παιδιά σε άλλη ομάδα. Πρόκειται για έγκλημα αποτελέσματος. Αν δεν επέλθει το αποτέλεσμα, η πράξη μπορεί να τιμωρηθεί ως απόπειρα γενοκτονίας. Κατά μία άποψη, η θεώρηση της εν λόγω άδικης πράξης ως γενοκτόνου είναι προβληματική, διότι αυτή οδηγεί μόνο στην απώλεια της πολιτισμικής ταυτότητας της ομάδας και όχι στην εξόντωση των μελών 61. Αν, όμως, χαθεί η πολιτισμική συνέχεια, τελικά εξουδετερώνεται και η ομάδα. Πρέπει, βέβαια, να σημειωθεί ότι για να καταλογιστεί η πράξη στον δράστη ως γενοκτονία, θα πρέπει αυτός να γνώριζε ότι τα άτομα ήταν κάτω των 18 ετών. Στα στοιχεία υπόστασης των εγκλημάτων αναφέρεται ότι αυτός πρέπει να γνώριζε ή όφειλε να γνώριζε ότι ήταν κάτω των 18 ετών. Είναι, όμως, δύσκολο, αν όχι αδύνατο, αν δεν αποδειχθεί πλήρη γνώση του δράστη περί της ηλικίας των θυμάτων, να στοιχειοθετηθεί η υποκειμενική υπόσταση του εγκλήματος της γενοκτονίας που απαιτεί γνώση ότι υφίστανται οι περιστάσεις. Για το λόγο αυτό το "όφειλε να γνώριζε" που χρησιμοποιούν τα στοιχεία υπόστασης των εγκλημάτων φρονώ ότι είναι ένα απλά στοιχείο που βοηθάει τον δικαστή να αποδείξει τον δόλο (από άποψη γνωστική) του δράστη. Αν ο δράστης όφειλε λόγω των περιστάσεων να γνώριζε την ηλικία των ατόμων, αυτό σημαίνει, λαμβανομένων υπόψη φυσικά και άλλων πραγματικών περιστατικών, ότι πράγματι γνώριζε, ακόμη κι αν ο ίδιος το αρνείται. Εκτός από την περίπτωση της δια της βίας μεταφοράς παιδιών της ομάδας, υπάρχει και μια άλλη ενδιαφέρουσα περίπτωση έξωσης ατόμων από μία περιοχή, η περίπτωση της εθνοκάθαρσης. Στον κατάλογο των πράξεων που συνιστούν γενοκτονία δε συμπεριλαμβάνεται η εθνοκάθαρση 62, δηλαδή η βίαιη έξωση αμάχων που ανήκουν σε 57 U.N. Doc. A/C.6/ Βέβαια, άλλες μορφές πολιτισμικής καταστροφής μπορούν να χρησιμεύσουν ως ενδείξεις για να στοιχειοθετηθεί ο ειδικός δόλος του δράστη γενοκτονίας. 59 H απόφαση για την υπόθεση της Σύμβασης Γενοκτονίας εκδόθηκε στις 26/2/2007 και αφορούσε το αν η Σερβία ήταν υπόλογη γενοκτονίας. Μεταδόθηκε ζωντανά στη Βοσνία Ερζεγοβίνη και τη Σερβία και αντιμετώπισε πολλά ενδιαφέροντα νομικά ζητήματα. 60 Διεθνές Δικαστήριο, Υπόθεση της Σύμβασης Γενοκτονίας, 2007, ICJ 1, Μ. ΡΕΤΑΛΗΣ "Ερμηνευτική προσέγγιση του εγκλήματος της γενοκτονίας με εναύσματα από τη νομολογία των Διεθνών Δικαστηρίων", ΠοινΔικ 2007, σελ O όρος εθνοκάθαρση (ethnic cleansing) άρχισε να εμφανίζεται σε κείμενα διεθνών οργανισμών τον Αύγουστο του

20 συγκεκριμένη ομάδα από μία περιοχή. Η Συρία είχε προτείνει να συμπεριληφθεί η εθνοκάθαρση ως έκτη περίπτωση γενοκτονίας 63, πρόταση που απορρίφθηκε από τη Συντακτική Επιτροπή. Ωστόσο, η Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων για την Πρώην Γιουγκοσλαβία σημείωσε ότι για τέτοιες πράξεις μπορεί να τύχει εφαρμογής η Σύμβαση για τη Γενοκτονία 64 ενώ και το ΔΠΔΓ έχει διερευνήσει κατά πόσο η πολιτική της εθνοκάθαρσης μπορεί να στοιχειοθετεί πράξη γενοκτονίας. Στην υπόθεση Karadzic και Mladic, το ΔΠΔΓ παρατήρησε ότι οι πράξεις που αναφέρονταν στο κατηγορητήριο αποτελούν συμπεριφορές δηλωτικές μιας πολιτικής εθνοκάθαρσης, η οποία θα μπορούσε, ενδεχομένως, να στοιχειοθετήσει γενοκτονική πρόθεση. Ειδικότερα, το Δικαστήριο απασχόλησαν οι μαζικές ανθρωποκτονίες Μουσουλμάνων μετά την πτώση της Srebrenica τον Ιούλιο του 1997 που τελέστηκαν, όπως σημείωσε ο δικαστής Riad, με σχεδόν ασυναγώνιστη σκληρότητα 65. Στην υπόθεση Jelisic 66, το ΔΠΔΓ έκρινε ότι από τις πράξεις του κατηγορούμενου δεν μπορούσε να συναχθεί η σαφής του πρόθεση να καταστραφεί η ομάδα των Μουσουλμάνων και, συνεπώς, δεν αποδεικνυόταν ο ειδικός δόλος της γενοκτονίας 67. Με αυτή τη σκέψη, το Δικαστήριο δεν απέκλεισε την περίπτωση η πολιτική της εθνοκάθαρσης να συνιστά, παράλληλα, και γενοκτονία. Απλώς, στη συγκεκριμένη περίπτωση έκρινε ότι τα στοιχεία δεν ήταν αρκετά ώστε να αποδειχθεί πέραν πάσης αμφιβολίας ότι ο Goran Jelisic είχε τον ειδικό δόλο γενοκτονίας. Στην υπόθεση Tadic το Δικαστήριο μίλησε για τη φρίκη της εθνοκάθαρσης αλλά δεν υπονόησε ότι συνιστά γενοκτονία 68. Στην υπόθεση Nikolic δε το ΔΠΔΓ σημείωσε ότι η πολιτική της εθνοκάθαρσης πήρε τη μορφή πράξεων τόσο σοβαρών ώστε να οδηγείται κανείς στο συμπέρασμα ότι είχε γενοκτόνο χαρακτήρα 69. Το Aνώτατο Δικαστήριο του Κοσσόβου, από την άλλη πλευρά, στην υπόθεση Vuckovic έκρινε ότι η εθνοκάθαρση δε συνιστά γενοκτονία 70. Γενικότερα, η 63 Ειδικότερα πρότεινε να χαρακτηριστεί ως πράξη γενοκτονίας η επιβολή μέτρων που έχουν σκοπό τον εξαναγκασμό μελών μίας ομάδας να εγκαταλείψουν τις εστίες τους, προκειμένου να ξεφύγουν από την απειλή μιας επερχόμενης βίαιης συμπεριφοράς σε βάρος τους. 64 Interim report of the Commission of Experts, U.N. Doc. S/35374, παρ Υπόθεση Karadzic και Mladic, σελ. 4. Στη Srebrenica, η οποία δύο χρόνια πριν είχε κηρυχθεί ασφαλής περιοχή από τα στρατεύματα του ΟΗΕ και φυλασσόταν από Ολλανδούς στρατιώτες, τον Ιούλιο του 1995 Σέρβοι από τη Βοσνία σκότωσαν Βόσνιους μουσουλμάνους άνδρες και αγόρια ενώ οι υπόλοιποι Βόσνιοι Μουσουλμάνοι εκδιώχτηκαν από την περιοχή (εθνοκάθαρση). Στο τέλος της 13ης Ιουλίου του 2005, όπως διαπιστώθηκε στην έκθεση του Γ.Γ. του ΟΗΕ (Report of the Secretary General Pursuant to General Assembly Resolution 53/35 - The fall of Srebrenica) δεν είχε μείνει κυριολεκτικά κανένας Βόσνιος άνδρας στην "ασφαλή" περιοχή της Srebrenica. Η σφαγή αυτή είναι η μεγαλύτερη στην Ευρώπη μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως τόνισε ο Κόφι Ανάν στο μήνυμά του στην τελετή που έλαβε χώρα στην επέτειο των 10 ετών. Ο Δικαστής Riad συγκεκριμένα σημείωσε χαρακτηριστικά ότι όταν οι σερβικές δυνάμεις κατέλαβαν την Srebrenica τον Ιούλιο του 1995, έλαβε χώρα μία φοβερή σφαγή του μουσουλμανικού πληθυσμού.... ". Η περίπτωση της Srebrenica είναι τόσο σημαντική που το Διεθνές Δικαστήριο στην Υπόθεση της Σύμβασης Γενοκτονίας την εξέτασε ξεχωριστά από όλες τις άλλες περιπτώσεις που τις έκρινε ενιαία. 66 Η υπόθεση Jelisic είναι η μόνη περίπτωση που εκδόθηκε απόφαση από το ΔΠΔΓ για τη γενοκτονία. Ο κατηγορούμενος αθωώθηκε λόγω έλλειψης ικανοποιητικών αποδείξεων όσον αφορά στο δόλο και το Δικαστήριο δεν ερεύνησε αν οι πράξεις στοιχειοθετούσαν το αδίκημα της γενοκτονίας ή όχι. 67 Υπόθεση Jelisic, παρ Υπόθεση Tadic, παρ. 62 και Υπόθεση Nicolic, παρ Για περισσότερα βλ. A. CASSESSE, International Criminal Law, εκδ. Oxford University Press 2013, σελ. 99 υποσημ. 5 και 6 18

21 πολιτική της εθνοκάθαρσης δε στοιχειοθετεί άνευ ετέρου γενοκτονική πρόθεση ακόμη και στην περίπτωση που μία τέτοια πολιτική περιλαμβάνει πράξεις γενοκτονίας που προκαλούν φυσική ή βιολογική καταστροφή. Η πολιτική της εθνοκάθαρσης δεν προϋποθέτει απαραίτητα την πρόθεση καταστροφής 71. Πάντως, το ΔΠΔΓ έχει κρίνει ότι μπορούν να ληφθούν υπόψη πράξεις που δεν εμπίπτουν στον ορισμό του εγκλήματος της γενοκτονίας, ως απόδειξη γενοκτονικής πρόθεσης 72, δηλαδή να χρησιμοποιηθούν οι πράξεις αυτές ως πραγματικά περιστατικά που βοηθούν το Δικαστήριο να αιτιολογήσει την απόφασή του περί πλήρωσης της υποκειμενικής υπόστασης του αδικήματος της γενοκτονίας από τον κατηγορούμενο για άλλες πράξεις που συμπεριλαμβάνονται στις πέντε περιοριστικά αναφερόμενες περιπτώσεις. Εξάλλου, όπως έχει ειπωθεί, η εθνοκάθαρση είναι προειδοποιητικό σημάδι επερχόμενης γενοκτονίας 73. Το Διεθνές Δικαστήριο στην Υπόθεση της Σύμβασης Γενοκτονίας έκρινε ότι από την τέλεση πράξεων εθνοκάθαρσης μπορεί να προκύπτουν ενδείξεις ύπαρξης ενός ειδικού δόλου που "προτρέπει" 74 στην τέλεση πράξεων που συνιστούν γενοκτονία. Το Διεθνές Δικαστήριο, επομένως, κρίνει ότι η πράξη της βίαιης μεταφοράς πληθυσμών μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο για να συναχθεί (επαγωγικά) το συμπέρασμα ότι υπάρχει δόλος γενοκτονίας, αλλά η ίδια η πράξη εθνοκάθαρσης δεν αποδεικνύει την ύπαρξή του 75. Ειδικότερα, το Διεθνές Δικαστήριο έκρινε ότι πράξεις εθνοκάθαρσης μπορεί να εντάσσονται στις πράξεις που συμπεριλαμβάνονται στο άρθρο II της Σύμβασης για τη Γενοκτονία. Ωστόσο, υποστήριξε ότι η πολιτική της εθνοκάθαρσης, υπό την έννοια του να καθίσταται μία περιοχή εθνικά ομογενής, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως γενοκτονία, γιατί η δια της βίας μεταφορά μελών μίας ομάδας δεν εξομοιώνεται απαραίτητα με την καταστροφή της ομάδας ούτε η καταστροφή της ομάδας επέρχεται ως φυσικό επακόλουθο της μεταφοράς 76. Το Διεθνές Δικαστήριο, επομένως, στηρίχτηκε αξιωματικά στη θέση ότι η βίαιη μεταφορά πληθυσμού δεν επιφέρει απαραίτητα την καταστροφή της ομάδας 77. To ΔΠΔ στην υπόθεση Al Bashir έκρινε ότι η πολιτική της εθνοκάθαρσης μπορεί να καταλήξει στην τέλεση γενοκτονίας 78 χωρίς, όμως, να ασχοληθεί με το αν αυτή η πολιτική αρκεί από μόνη της για τη στοιχειοθέτηση δόλου γενοκτονίας. Η Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου δε, αν και δεν αναφέρθηκε ειδικά στην εθνοκάθαρση, αναφέρει ότι η βίαιη μεταφορά μελών μιας ομάδας, ειδικά αν περιλαμβάνει το χωρισμό μελών από την οικογένειά τους, μπορεί να συνιστά γενοκτονία εμπίπτουσα στην περίπτωση 3 (επιβολή επί της ομάδας συνθηκών ζωής υπολογισμένων να επιφέρουν τη φυσική καταστροφή της εν όλω ή εν μέρει) 79. Σε κάθε 71 M. SIRKIN, "Expanding the Crime of Genocide to Include Ethnic Cleansing : A Return to Established Principles in Light of Contemporary Interpretations", Seattle University Law Review 2010, σελ Α. ΓΙΟΚΑΡΗΣ, "Η εθνική και διεθνής ποινική καταστολή", όπ. π., σελ όπου αναφέρεται στην υπόθεση Krstic 73 W. SCHABAS, Genocide in International Law, όπ. π., σελ Η λέξη που χρησιμοποιεί το δικαστήριο είναι inspire 75 M. SIRKIN, "Expanding the Crime of Genocide to Include Ethnic Cleansing...", όπ. π., σελ Υπόθεση της Σύμβασης Γενοκτονίας, 2007 ICJ 1, M. SIRKIN, "Expanding the Crime of Genocide to Include Ethnic Cleansing...", όπ. π., σελ Υπόθεση ICC 02/05-01/09-3 που αφορά την απόφαση στην αίτηση του Εισαγγελέα για έκδοση εντάλματος σύλληψης 79 Code of Crimes against the Peace and Security of Mankind, σελ