ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΦΥΛΕΤΙΚΩΝ ΔΙΑΚΡΙΣΕΩΝ ΚΑΙ ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΗΜΕΡΑ *

Transcript

1 ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΦΥΛΕΤΙΚΩΝ ΔΙΑΚΡΙΣΕΩΝ ΚΑΙ ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΗΜΕΡΑ * Νίκος Φραγκάκης ** Εισαγωγή Στην αφετηρία των συλλογισμών για τις φυλετικές διακρίσεις και τη μισαλλοδοξία είναι η αρχή της ισότητας και η απαγόρευση των διακρίσεων, δηλαδή τα πρωταρχικής σημασίας αξιώματα στο όλο σύστημα προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών. Η Οικουμενική Διακήρυξη προτάσσει τις αρχές αυτές (άρθρα 1 και 2), όπως και τα Σύμφωνα των ΗΕ για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα και για τα Αστικά και Πολιτικά Δικαιώματα (άρθρα 2 και 3) που αποτελούν εσωτερικό μας δίκαιο υπερνομοθετικής ισχής. Τα θύματα των διακρίσεων, ανάμεσα τους αυτά που έχουν υποστεί τον ρατσισμό, την ξενοφοβία και τη μισαλλοδοξία, προστατεύονται επίσης από την ΕΣΔΑ και ενώπιον του ΕΔΔΑ, με τη διάταξη του άρθρου 14 1 να προσφέρει τις μεγαλύτερες δυνατότητες εφόσον συνδυάζεται με άλλα ουσιαστικά δικαιώματα που κατοχυρώνει η Σύμβαση. Παράλληλα η Ελλάδα υπέχει υποχρεώσεις από την εφαρμογή της Διεθνούς Σύμβασης για την Κατάργηση κάθε μορφής Φυλετικών * Mε αφορμή ομότιτλη ομιλία στο συνέδριο του ΙΜΔΑ και της ΕΕΔΔΔΣ για τα 60 Χρόνια από την Οικουμενική Διακήρυξη Δικαιωμάτων του Ανθρώπου Προκλήσεις για το μέλλον (Αθήνα, ). ** Δικηγόρος, πρόεδρος του Ελληνικού Κέντρου Ευρωπαϊκών Μελετών και Ερευνών. 1 Αρθρο 14 ΕΣΔΑ: Η χρήση των αναγνωριζόμενων στην παρούσα σύμβαση δικαιωμάτων και ελευθεριών πρέπει να εξασφαλισθεί ασχέτως διακρίσεως φύλου, φυλής, χρώματος, γλώσσας, θρησκείας, πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων, εθνικής ή κοινωνικής προελεύσεως, συμμετοχής σε εθνική μειονότητα, περιουσίας, γεννήσεως ή άλλης καταστάσεως. Η διάταξη παραμένει, όμως, δυσερμήνευτη. Από την πρόσφατη βιβλιογραφία, βλ. Jacobs & White The European Convention on Human Rights, 4 th edition 2006, Oxford University Press, ιδίως το κεφ. 19. Βλ. και Ν. Φραγκάκη «Η καταπολέμηση των διακρίσεων στα πλαίσια της ΕΣΔΑ» στο Ι. Κτιστάκι (επιμ.) Η επίδραση της ΕΣΔΑ στην ερμηνεία και εφαρμογή του Ελληνικού Δικαίου, εκδ. Εθνικής Σχολής Δικαστών/Αντ. Ν. Σάκκουλα 2002, σ του ίδιου «Η απαγόρευση των διακρίσεων στη νομολογία του ΕΔΔΑ και το 12 ο Πρόσθετο στην ΕΣΔΑ Πρωτόκολλο» ΕΕΕυρΔ Ειδικό Τεύχος (2001)

2 Διακρίσεων (ICERD), ενώ ως κράτος μέλος του Συμβουλίου της Ευρώπης υφίσταται τον περιοδικό έλεγχο και είναι παραλήπτης των αντίστοιχων εκθέσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής κατά του Ρατσισμού και της Μισαλλοδοξίας (ECRI) και του Επιτρόπου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου αλλά και άλλων οργάνων που, εμμέσως έστω, άπτονται συναφών ζητημάτων, όπως του Συμφώνου για την πρόληψη των Βασανιστηρίων (CPT). Στα πλαίσια της ΕΚ/ΕΕ λειτούργησε από το 1997 το Παρατηρητήριο των Φαινομένων Ρατσισμού και Ξενοφοβίας (EUMC) που έχει ήδη μεταλλαγεί από το 2007 στον Οργανισμό Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (FRA). Η ΕΚ έχει υιοθετήσει οδηγίες για την εφαρμογή της αρχής της ίσης μεταχείρισης (2000/43/ΕΚ και 2000/78/ΕΚ) που έχουν ενσωματωθεί σο ελληνικό δίκαιο με το ν. 3304/2005, όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο έβδομο του ν. 3625/2007. Η ΕΕΔΑ όμως έχει επισημάνει ότι δεν έχουν ακόμη γίνει οι αναγκαίες τροποποιήσεις των δικονομικών κωδίκων σε ότι αφορά την αντιστροφή του βάρους της απόδειξης, όπου αυτό χρειάζεται. Εξ άλλου το Νοέμβριο 2008 το Συμβούλιο υιοθέτησε την Απόφαση-πλαίσιο για την καταπολέμηση του Ρατσισμού και της Ξενοφοβίας. Την απαγόρευση των διακρίσεων προβλέπει και ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων ο οποίος, μετά τη θέση σε ισχή της Συνθήκης της Λισαβόνας, θα είναι ισόκυρος με το πρωτογενές ενωσιακό δίκαιο. Φυσικά, προστασία κατά των φυλετικών διακρίσεων υπόσχονται πολλά εθνικά συντάγματα, όπως και το ελληνικό (άρθρα 4 και 5). Στη χώρα μας ο εθνικός νομοθέτης καλείται στη συνέχεια να θεσπίζει τους κατάλληλους κανόνες εσωτερικού δικαίου σ εκτέλεση των συνταγματικών επιταγών και των διεθνών δεσμεύσεων, κανόνες που η διοίκηση οφείλει να εφαρμόζει. Τον 2

3 έλεγχο της εφαρμογής έχουν πρωτίστως τα δικαστήρια. Σημαντική όμως είναι και η παρακολούθηση από ανεξάρτητα όργανα της πολιτείας: τον Συνήγορο του Πολίτη και την Εθνική Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΕΔΑ). Τέλος, η στάση της ίδιας της κοινωνίας στην καταπολέμηση του ρατσισμού είναι καθοριστική. Χωρίς τη συμβολή όλων μας, οι θεσμοί είναι εύκολο να καταλήξουν κενό γράμμα. Σε συνδυασμό με μια συνοπτική επιλεκτική παράθεση ορισμένων από τα ευρήματα-παρατηρήσεις διεθνών οργάνων, θα επιχειρηθεί μια προσέγγιση ορισμένων συναφών ζητημάτων στη σημερινή Ελλάδα, με έναυσμα ιδίως συγκεκριμένες υποθέσεις που αποτέλεσαν αντικείμενα πρόσφατης νομολογίας του ΕΔΔΑ με επίκεντρο τη φυλετική καταγωγή των προσφευγόντων. Η συστηματικότερη και πληρέστερη από διεθνές όργανο εξέταση του ρατσισμού, της μισαλλοδοξίας, της ξενοφοβίας και του αντισημιτισμού στη χώρα μας, συνοδευόμενη από αντίστοιχες υποδείξεις, προέρχεται από την ECRI. Εχουν μέχρι τώρα δημοσιευτεί τρεις Εκθέσεις για την Ελλάδα, το , το και η τελευταία το Δεκέμβριο του Αν και έχει παρέλθει πενταετία από τότε, τα ευρήματά της εξακολουθούν σε μεγάλο βαθμό να ισχύουν, ιδίως αν διαβαστούν σε συνδυασμό με τις πολύ πρόσφατες εκθέσεις του Επιτρόπου για τα Δικαιώματα του 2 CRI (97) 52: Report on Greece, European Commission against Racism and Intolerance, Council of Europe, September CRI (2000) 32: Second report on Greece, European Commission against Racism and Intolerance, Council of Europe, 27 June CRI (2004) 24, Τρίτη Εκθεση για την Ελλάδα, Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά του Ρατσισμού και της Μισαλλοδοξίας, 5 Δεκεμβρίου

4 Ανθρώπου (α) σχετικά με τα δικαιώματα των αιτούντων άσυλο 5 και (β) με τα δικαιώματα των μειονοτήτων 6. Στον πρόλογο της τρίτης έκθεσης της ECRI αναφέρεται ότι από την δημοσίευση, τον Ιούνιο του 2000, της δεύτερης έκθεσης για την Ελλάδα, έχει σημειωθεί πρόοδος σε αρκετούς τομείς. Για παράδειγμα, ο Συνήγορος του Πολίτη, και η Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου έχουν συντείνει στον αγώνα ενάντια στον ρατσισμό και την μισαλλοδοξία στη χώρα μας. Εχουν ληφθεί μέτρα για να καταπολεμηθεί η παράνομη διακίνηση και εμπορία ανθρώπων. Οι Ελληνικές αρχές έχουν λάβει θέση εναντίον του ρατσισμού και υπέρ μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας, ιδιαιτέρως δια της ενίσχυσης του δικτύου των διαπολιτισμικών σχολείων. Παρατηρείται πρόοδος ως προς τον βαθμό θρησκευτικής ελευθερίας που απολαμβάνουν οι μειονοτικές θρησκευτικές ομάδες. Υπάρχει ολοκληρωμένο πρόγραμμα δράσης που στοχεύει να βελτιώσει την καθημερινή ζωή των Ρομά. Επίσης έχουν καταρτιστεί προγράμματα ίσων ευκαιριών για την πρόσβαση στην εκπαίδευση και την απασχόληση για την Μουσουλμανική μειονότητα της Δυτικής Θράκης. Τέλος, το καθεστώς υπό το οποίο τελούν οι μετανάστες στην Ελλάδα έχει καταστεί το επίκεντρο δύο διαδικασιών νομιμοποίησης. Εντούτοις, πολλές από τις συστάσεις που περιλάμβανε η δεύτερη έκθεση της ECRI είτε δεν έχουν υλοποιηθεί, ή έχουν υλοποιηθεί μόνο μερικώς. Συνεχίζουν να υφίστανται στερεότυπα, προκαταλήψεις και περιπτώσεις διακρίσεων εναντίον μειονοτικών ομάδων, ιδιαίτερα εναντίον της 5 Report by Thomas Hammarberg, Commissioner for H.R. of the Council of Europe, following his visit to Greece on 8-10 December Issue reviewed: Human rights of asylum seekers [CommDH(2009)6, 4 February 2009] 6 Report by Thomas Hammarberg, Commissioner for H.R. of the Council of Europe, following his visit to Greece on 8-10 December Issue reviewed: Human rights of minorities [CommDH(2009)9, 19 February 2009] 4

5 κοινότητας των Ρομά και των μειονοτικών θρησκευτικών ομάδων, αλλά και εναντίον των μεταναστών. Το ποινικό δίκαιο δεν εφαρμόζεται σε επαρκή βαθμό ώστε να περιστείλει τις ρατσιστικές ενέργειες, ενώ το ισχύον αστικό και διοικητικό δίκαιο δεν επαρκεί για να απαγορεύσει τις διακρίσεις αποτελεσματικά. Η θέση της Μουσουλμανικής μειονότητας της Δυτικής Θράκης πρέπει να βελτιωθεί περαιτέρω. Η κατάσταση των μεταναστών απέχει πολύ από την πλήρη νομιμοποίηση, ενώ δεν υπάρχει ακόμη μια συγκροτημένη και στοχευμένη πολιτική ένταξης των μεταναστών. Τέλος, τα μέτρα που λαμβάνονται για την καταπολέμηση του ρατσισμού και της μισαλλοδοξίας σε εθνικό επίπεδο δεν αντανακλώνται πάντοτε στο τοπικό επίπεδο. Στην έκθεση της η ECRΙ συνιστά την κύρωση ενός αριθμού διεθνών νομικών κειμένων που αφορούν στον αγώνα κατά του ρατσισμού και της μισαλλοδοξίας και την ενίσχυση της ποινικής, της αστικής και της διοικητικής νομοθεσίας και την εφαρμογή της για να καταπολεμηθούν ο ρατσισμός και οι φυλετικές διακρίσεις. Συνιστά επίσης να ενταθούν οι προσπάθειες για να βελτιωθεί η κατάσταση των Ρομά, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την στέγαση, την απασχόληση και την εκπαίδευσή τους. Ενθαρρύνει τις αρχές να συνεχίσουν τις προσπάθειές τους για να βελτιωθεί η κατάσταση των ανηκόντων σε άλλες μειονοτικές ομάδες, συμπεριλαμβανομένης της Μουσουλμανικής μειονότητας της Δυτικής Θράκης, της Μακεδονικής κοινότητας, των μειονοτικών θρησκευτικών ομάδων, καθώς και των μεταναστών, προσφύγων και αιτούντων άσυλο. Η ECRI συνιστά να καταβληθούν συνεχείς προσπάθειες για την ευαισθητοποίηση των δημοσίων λειτουργών, του κοινού εν γένει, αλλά και των μέσων μαζικής ενημέρωσης ως προς τα δικαιώματα του ανθρώπου και το πρόβλημα του 5

6 ρατσισμού και της μισαλλοδοξίας. Τέλος, συνιστά να νομιμοποιηθούν οι μετανάστες στην Ελλάδα και να ενισχυθούν οι πολιτικές που στοχεύουν στην ένταξη τους. Στη συνέχεια (παρ. 2) η έκθεση διαπιστώνει ότι, παρ όλες τις ενόψει της δεύτερης έκθεσης (2000) διαβεβαιώσεις της ελληνικής Κυβέρνησης για την σύντομη επικύρωση μιας σειράς διεθνών συμβάσεων, δεν υπήρξε η αναμενόμενη πρόοδος. Σημειώνεται ωστόσο ότι οι αρχές έχουν υπογραμμίσει ότι η απουσία κύρωσης ή υπογραφής των διεθνών νομικών κειμένων που αφορούν στην καταπολέμηση του ρατσισμού και της μισαλλοδοξίας δεν σημαίνει ότι η Ελληνική νομοθεσία δεν μεριμνά ως προς την υποστήριξη των δικαιωμάτων που εγγυώνται τα εν λόγω νομικά κείμενα. Αν όμως έτσι έχουν τα πράγματα, δεν υπάρχει τίποτε που να εμποδίζει την Ελλάδα να αποδεχθεί τις υποχρεώσεις που προβλέπονται από αυτά. Η κύρωσή τους θα κατεδείκνυε την αποφασιστικότητα της Ελλάδας να προχωρήσει κι άλλο στην καταπολέμηση του ρατσισμού και της μισαλλοδοξίας. Οσον αφορά το ποινικό δίκαιο και τη μεταχείριση εκείνων που διαπράττουν αδικήματα ελαυνόμενοι από ρατσιστικά ελατήρια, οι διώξεις και οι καταδίκες δυνάμει των διατάξεων του ποινικού δικαίου που αφορούν στα ρατσιστικά αδικήματα ήταν ελάχιστες. Μια από τις εξηγήσεις που παρείχαν οι αρχές για να δικαιολογήσουν την κατάσταση αυτή ήταν πως στην Ελληνική κοινωνία τέτοια αδικήματα συνιστούν μεμονωμένα περιστατικά. Εντούτοις, εκφράζονται ανησυχίες ενόψει των εκθέσεων των μη κυβερνητικών οργανώσεων που καταδεικνύουν ότι στην Ελλάδα έχουν συμβεί ρατσιστικά περιστατικά περιλαμβανομένων ρατσιστικών δηλώσεων που έγιναν δημοσία ή δημοσιεύθηκαν στον τύπο καθώς και πράξεων ρατσιστικής βίας και ότι τέτοια 6

7 περιστατικά όχι μόνο δεν αποτέλεσαν αντικείμενο δίωξης αλλά ούτε καν αντιμετωπίστηκαν με την δέουσα προσοχή από τις Ελληνικές αρχές. Το πρόβλημα αυτό ενδεχομένως να μην πηγάζει απαραίτητα από ανεπάρκεια των διατάξεων του ποινικού δικαίου, αλλά μάλλον από κάποια ιδιάζουσα ερμηνεία της έννοιας του ρατσισμού από μέρους συγκεκριμένων δικαστικών λειτουργών που σ αυτές τις περιπτώσεις οδηγεί είτε στο να μην ασκείται δίωξη, ή στο να μην γίνονται δεκτές οι κατηγορίες (παρ. 16). Αν προεκτείνει κανείς την επισκόπηση μέχρι σήμερα, διαπιστώνει ότι η κατάσταση δεν έχει ουσιαστικά μεταβληθεί. Είναι πάντως ενθαρρυντικό ότι το τελευταίο διάστημα έφτασαν στο ακροατήριο υποθέσεις με βάση τον αντιρατσιστικό ν. 927/1979 και υπήρξαν καταδίκες κατά του Ελεύθερου Τύπου και του Κ. Πλεύρη για αντισημιτικά δημοσιεύματα σε εφημερίδα και βιβλίο, αντίστοιχα. Δικαίωμα στη ζωή και απαγόρευση απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης Ας δούμε τα ζητήματα που αφορούν τα σημαντικότερα δικαιώματα που προστατεύει η ΕΣΔΑ: εκείνα της ζωής (άρθρο 2) και της απαγόρευσης απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης (άρθρο 3) που και τα δύο συνδέονται με τη συμπεριφορά κρατικών οργάνων. Η απόφαση του ΕΔΔΑ στην υπόθεση Nachova κλπ κατά Βουλγαρίας είναι από το 2005 ο πιλότος για τις περιπτώσεις αστυνομικής βίας με ρατσιστικό υπόβαθρο, περιλαμβανομένων των ελληνικών. Η υπόθεση αφορούσε την ανθρωποκτονία από την βουλγαρική στρατιωτική αστυνομία δύο στρατιωτών καταγωγής Ρομά, κατά τη διάρκεια επιχείρησης για τη σύλληψη τους. Το Α Τμήμα του Δικαστηρίου διαπίστωσε (απόφαση της ) παραβίαση του άρθρου 2 και σε συνδυασμό με το άρθρο 14 τόσο 7

8 κατά τις διαδικαστικές, όσο και κατά τις ουσιαστικές πλευρές του 7, ενώ το Τμήμα Ευρείας Σύνθεσης με τη δική του αμετάκλητη απόφαση στις , αντίθετα με το Α Τμήμα, κατέληξε στη μη διαπίστωση ουσιαστικής παραβίασης του άρθρου 14 (παρ ) αλλά συμμερίστηκε την ανάλυση του Α Τμήματος ως προς τη διαδικαστική υποχρέωση του κράτους να ερευνήσει εάν υπάρχει ρατσιστικό κίνητρο σε περίπτωση πράξεων βίας (παρ. 160). Εκτιμώντας τη συμπεριφορά των αρμόδιων εθνικών αρχών στην κρινόμενη υπόθεση, το Δικαστήριο κατέληξε στο ότι παραβιάστηκε η υποχρέωση που επιβάλλει στις εθνικές αρχές το άρθρο 14 σε συνδυασμό με το άρθρο 2: να λάβουν όλα τα δυνατά μέτρα για να ερευνήσουν αν μια αυθαίρετη διακρίνουσα συμπεριφορά μπορούσε να ασκήσει επιρροή στα γεγονότα (παρ. 168) 8. Η απόφαση Nachova δημιούργησε νομολογία που ήδη ακολούθησε το Δικαστήριο σε ελληνικές υποθέσεις, με πρώτη την Μπέκος και Κουτρόπουλος κατά Ελλάδας 9. Εδώ διαπιστώθηκε παραβίαση, όχι του άρθρου 2, όπως στην Nachova όπου τα θύματα είχαν χάσει τη ζωή τους, αλλά του άρθρου 3 10 στην ουσία του (κακομεταχείριση των Ρομά προσφευγόντων από την αστυνομία στο Μεσολόγγι) και ως προς την μη αποτελεσματική διερεύνηση του περιστατικού από τις αρχές, ενόψει του ότι κανείς αστυνομικός δεν τιμωρήθηκε για όσα συνέβησαν. Του άρθρου, 7 Το άρθρο 2 ΕΣΔΑ ορίζει τα εξής: 1.Το δικαίωμα εκάστου προσώπου εις την ζωήν προστατεύεται υπό του νόμου. Εις ουδένα δύναται να επιβληθή εκ προθέσεως θάνατος, ειμή εις εκτέλεσιν θανατικής ποινής εκδιδομένης υπό δικαστηρίου εν περιπτώσει αδικήματος τιμωρουμένου υπό του νόμου δια της ποινής ταύτης.. 8 Βλ. Παρατηρήσεις Ν. Φραγκάκη στην απόφαση της , ΝοΒ επ. Για την πληρότητα της σχετικής με το άρθρο 14 πρόσφατης νομολογίας του ΕΔΔΑ που αφορά τους Ρομά, θα πρέπει να μνημονευθεί και η απόφαση της Moldovan κλπ. κατά Ρουμανίας που διαπίστωσε παραβίαση του άρθρου 14 σε συνδυασμό με τα άρθρα 6 και 8 ΕΣΔΑ. 9 Απόφαση της Το άρθρο 3 ΕΣΔΑ ορίζει τα εξής: Ουδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν απανθρώπους ή εξευτελιστικάς. 8

9 όμως, 14 (σε συνδυασμό με το άρθρο 3) παραβίαση διαπιστώθηκε στην υπόθεση αυτή, όπως και στην Nachova, μόνο για το διαδικαστικό ζήτημα της μη διερεύνησης του περιστατικού, ενώ επί της ουσίας, η κακομεταχείριση από την αστυνομία δεν αποδόθηκε σε ρατσιστικά κίνητρα. Επιπλέον, το Δικαστήριο έκρινε ότι «το καθήκον των [ελληνικών] αρχών να διερευνούν την ύπαρξη σύνδεσης μεταξύ ρατσιστικών αντιλήψεων και βίαιων πράξεων αποτελεί μέρος των διαδικαστικών υποχρεώσεών τους που απορρέουν από το άρθρο 3 της Σύμβασης, αλλά μπορεί επίσης να θεωρηθεί ότι εμπεριέχεται στις ευθύνες τους βάσει του άρθρου 14 της Σύμβασης να εξασφαλίζουν τη θεμελιώδη αξία που κατοχυρώνεται στο άρθρο 3 χωρίς διακρίσεις» (παρ. 70). Ακόμη, το Δικαστήριο, μολονότι είχε ήδη κρίνει ότι οι ελληνικές αρχές παραβίασαν το άρθρο 3 της Σύμβασης διότι δεν διεξήγαγαν αποτελεσματική έρευνα σχετικά με το περιστατικό, επέμεινε ότι «όταν έρχονται στο φως στοιχεία για χρήση ρατσιστικών χαρακτηρισμών από αστυνομικά όργανα σε σύνδεση με καταγγελίες για κακομεταχείριση κρατουμένων που ανήκουν σε εθνοτικές ή άλλες μειονότητες, πρέπει να διερευνώνται ενδελεχώς όλα τα πραγματικά περιστατικά προκειμένου να διαπιστωθεί η πιθανή ύπαρξη ρατσιστικών κινήτρων» (παρ. 73). Παρόμοιο είναι το ιστορικό κακομεταχείρισης από την αστυνομία, στη Δ. Αττική αυτή τη φορά, μιας γυναίκας ρομά, της κ. Πετροπούλου-Τσακίρη, και αντίστοιχο το σκεπτικό του Δικαστηρίου 11 που κατέληξε και πάλι στην κρίση για παραβίαση του άρθρου 3 κατά το διαδικαστικό του μέρος και του ίδιου άρθρου σε συνδυασμό με το άρθρο 14. Αντίθετα, σε μια σειρά υποθέσεων που έκρινε το Δικαστήριο του Στρασβούργου την ίδια χρονιά 11 Απόφαση της

10 (2007) με θύματα αστυνομικής βίας μέλη ομάδων ευάλωτων σε ρατσιστική συμπεριφορά (ρομά 12, αλβανό 13, σύρο 14 και ρωσοπόντιο 15 ), διαπιστώθηκε παραβίαση των άρθρων 2 (στις δύο πρώτες) και 3 ΕΣΔΑ (στις άλλες δύο), όχι όμως και του άρθρου 14, με βάση το κριτήριο της (έλλειψης) απόδειξης πέραν πάσης αμφιβολίας. Παραβίαση του άρθρου 3 διαπιστώθηκε και στην περίπτωση αλβανού κρατουμένου επί τρίμηνο σε αστυνομικό κρατητήριο 16. Πριν ολοκληρωθεί το τμήμα αυτό, είναι σκόπιμη η αντιπαραβολή με μια προγενέστερη «ελληνική» ποινική απόφαση του ΕΔΔΑ, στην οποία οι διαπιστώσεις του Δικαστηρίου σχετικά με την αποτυχία της Αστυνομίας να προστατέψει το δικαίωμα του προσφεύγοντος στη ζωή και να διεξαγάγει επαρκή και αποτελεσματική έρευνα σχετικά με το περιστατικό που παρά λίγο να τον θανατώσει. Στην εν λόγω υπόθεση 17 το Δικαστήριο συμπέρανε ότι, «ανεξαρτήτως αν οι αστυνομικοί είχαν ανθρωποκτόνο πρόθεση, ο προσφεύγων υπήρξε θύμα συμπεριφοράς η οποία εκ της φύσεως της έθεσε τη ζωή του σε κίνδυνο, έστω και αν τελικά επιβίωσε» (παρ. 55). Η δε ανεπάρκεια της έρευνας ήταν τέτοια, ώστε να αθωωθούν και οι εφτά αστυνομικοί που παραπέμφθηκαν, γεγονός που επιβεβαιώνεται από το ότι, «ακόμη και ενώπιον του Δικαστηρίου, η Κυβέρνηση δεν ήταν σε θέση να προσδιορίσει ποιοι από τους αστυνομικούς που έκαναν χρήση των όπλων τους τραυμάτισαν τον προσφεύγοντα» (παρ. 78). Η θέση του Δικαστηρίου είναι πάγια στην απαγόρευση 12 Καραγιαννόπουλος κατά Ελλάδας, απόφαση της Celniku κατά Ελλάδας, απόφαση της Alsayed Allaham κατά Ελλάδας, απόφαση της Ζελίλοφ κατά Ελλάδας, απόφαση της Κaja κατά Ελλάδας, απόφαση της Απόφαση Μακαρατζής κατά Ελλάδας ( ), Τμήμα Ευρείας Σύνθεσης. 10

11 της χρήσης βίας από τις δυνάμεις της τάξης αν αυτή δεν είναι απολύτως αναγκαία και σύμφωνη με την αρχή της αναλογικότητας. 18 Το Δικαστήριο του Στρασβούργου διαπίστωσε πρόσφατα πολλές ομοιότητες με την υπόθεση Μακαρατζής στην υπόθεση Λεωνίδης κατά Ελλάδας 19, όπου το θύμα της αστυνομικής βίας έχασε τη ζωή του. Το συμπέρασμα των όσων προηγήθηκαν είναι ότι στις περιπτώσεις που κατά την άσκηση αστυνομικής βίας τίθεται ζήτημα διακρίνουσας δυσμενούς μεταχείρισης και μάλιστα λόγω εθνοτικής ή φυλετικής καταγωγής, πρέπει να υπάρχει και να εφαρμόζεται σύστημα επαρκών και αποτελεσματικών διασφαλίσεων από την αυθαιρεσία και την κατάχρηση βίας στις οποίες, όχι σπάνια, είναι επιρρεπείς οι διωκτικές αρχές. Η χρήση βίας πρέπει να είναι απολύτως αναγκαία και σύμφωνη με την αρχή της αναλογικότητας για την επίτευξη ενός από τους στόχους των εδαφίων α-γ της παρ. 2 του άρθρου 2 ΕΣΔΑ. Δικαίωμα στην Εκπαίδευση Η ECRI σημειώνει ότι οι αρχές έχουν λάβει μέτρα για να ενισχύσουν την κατανόηση και αποδοχή της πολιτισμικής ποικιλότητας στο σχολείο, συγκεκριμένα με την θέσπιση συστήματος διαπολιτισμικών σχολείων όπου δάσκαλοι με ειδική κατάρτιση διδάσκουν Ελληνες και μετανάστες μαθητές μαζί. Παρά ταύτα, τα αποτελέσματα των σχολείων αυτών θεωρούνται ακόμη ανεπαρκή και τα προγράμματα χρήζουν βελτιώσεως, ενώ ο 18 Βλ. τις αποφάσεις McCann and others κατά Η.Β. ( ) και Ανδρόνικος και Κωνσταντίνου κατά Κύπρου ( ), καθώς και τις τρεις αποφάσεις ( ) τσετσένων πολιτών κατά Ρωσίας για τη στρατιωτική βία που ασκήθηκε σε βάρος τους. 19 Απόφαση της

12 αριθμός αυτών των σχολείων υπολείπεται κατά πολύ σε σύγκριση με τις ανάγκες (παρ. 45). Τα παιδιά Ρομά αντιμετωπίζουν μεγάλες δυσκολίες σε ό,τι αφορά την πρόσβαση στην εκπαίδευση, που σχετίζονται με τις γενικότερες δυσκολίες που ταλανίζουν την κοινότητα των Ρομά στην Ελλάδα. Οι γονείς των υπόλοιπων Ελληνοπαίδων ενίοτε υιοθετούν αρνητική στάση έναντι της παρουσίας των παιδιών των Ρομά και των μεταναστών στα σχολεία που φοιτούν τα παιδιά τους, σε βαθμό που να ασκούν πιέσεις στις σχολικές αρχές ώστε να αρνούνται παιδιά από μειονοτικές ομάδες, ή να τοποθετούν τα παιδιά τους σε άλλο σχολείο. Οι εν λόγω γονείς φοβούνται ιδιαίτερα ότι θα επέλθει πτώση του επιπέδου της διδασκαλίας σαν συνέπεια της παρουσίας των παιδιών των Ρομά και των μεταναστών. Επιπλέον εξαιρουμένης της Δυτικής Θράκης τα παιδιά που η Ελληνική δεν είναι η μητρική τους γλώσσα, στερούνται κατά κανόνα από την δυνατότητα εκμάθησης της μητρικής τους γλώσσας στο σχολείο (παρ. 46). Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση που αφορά στο δικαίωμα στην εκπαίδευση και οδηγήθηκε πρόσφατα μέχρι το ΕΔΔΑ 20 : «Στις 12 Σεπτεμβρίου 2005, ημερομηνία ενάρξεως του σχολικού έτους, γονείς Ρομά συνόδευσαν τα παιδιά τους στο σχολείο [στον Ασπρόπυργο]. Στην είσοδο του σχολείου, είχαν συγκεντρωθεί πολλοί μη Ρομά γονείς, οι περισσότεροι ποντιακής καταγωγής, οι οποίοι επιτέθηκαν φραστικά στους Ρομά φωνάζοντας: Κανένα παιδί από εσάς δεν θα μπει στο σχολείο. Δεν πρόκειται να μπείτε 20 Σαμπάνης κλπ κατά Ελλάδας, απόφαση της «72. [ ] Τέλος, όπως προκύπτει από τη νομολογία του Δικαστηρίου, επειδή οι Ρομά/Τσιγγάνοι ανήκουν στις ευάλωτες ομάδες πληθυσμού, οι ανάγκες και ο τρόπος ζωής τους απαιτούν ιδιαίτερη προσοχή, τόσο στο συγκεκριμένο κανονιστικό πλαίσιο όσο και κατά τη λήψη αποφάσεων σε ειδικές περιπτώσεις (Chapman κατά Ηνωμένου Βασιλείου [GC], αριθμ. προσφ /95, παρ. 96, ΕΔΑΔ 2001-Ι, Connors κατά Ηνωμένου Βασιλείου, αριθμ. προσφ /01, παρ. 84, 27 Μαΐου 2004). 12

13 στο σχολείο, τελείωσε. Στη συνέχεια, οι μη Ρομά γονείς απέκλεισαν την είσοδο του σχολείου έως ότου τα παιδιά Ρομά μεταφερθούν σε άλλο κτίριο.» (παρ. 18). «Στις 31 Μαΐου 2007, ο πρώτος προσφεύγων δήλωσε ενόρκως ότι θα προτιμούσε τα παιδιά του να φοιτούν στις κανονικές παρά στις ειδικές τάξεις. Διευκρίνισε, ωστόσο, ότι του ήταν δύσκολο να διατηρήσει τη θέση αυτή όταν κινδύνευε η σωματική ακεραιότητα των παιδιών του από έξαλλους μη Ρομά κατοίκους και οι δάσκαλοί τους τον προέτρεπαν, εμμέσως, να συναινέσει στη φοίτηση των παιδιών του στο σχολείο-γκέτο.» (παρ. 26). Με αφετηρία αυτά τα πραγματικά περιστατικά, από τα οποία προκύπτει κατά πρώτο λόγο, όχι υφέρπων αλλά έκδηλος ρατσισμός της ίδιας της τοπικής κοινωνίας που μάλιστα απαρτίζεται από μέλη άλλης ευάλωτης ομάδας των ρωσοπόντιων το Δικαστήριο διαπίστωσε ότι εν προκειμένω «[η] διάκριση που βασίζεται, ειδικότερα, στην εθνοτική καταγωγή ενός προσώπου, αποτελεί μία μορφή ρατσιστικής διακρίσεως. Πρόκειται για μία ιδιαιτέρως καταδικαστέα διάκριση η οποία, λαμβανομένων υπ όψη των επικίνδυνων συνεπειών της, απαιτεί ειδική επαγρύπνηση και δυναμική αντίδραση εκ μέρους των αρχών. Για τον λόγο αυτό, οι αρχές οφείλουν να ενεργοποιούν όλα τα μέσα τα οποία διαθέτουν για την καταπολέμηση του ρατσισμού, ενισχύοντας, έτσι, την έννοια που η δημοκρατία έχει για την κοινωνία, όπου η διαφορετικότητα δεν νοείται ως απειλή αλλά ως πλούτος» (παρ. 69). «Το Δικαστήριο σημειώνει ότι, λόγω των περιπετειών και του συνεχούς ξεριζώματός τους, οι Ρομά αποτελούν ευάλωτη μειονότητα με ιδιαίτερο χαρακτήρα, η οποία ευρίσκεται σε δυσμενή κατάσταση [ ]. Χρήζουν, επομένως, ειδικής προστασίας.» (παρ. 72). 13

14 Πριν καταλήξει στην κρίση του για την παραβίαση του άρθρου 14 σε συνδυασμό με το άρθρο 2 του 1 ου Πρωτοκόλλου 21, «[τ]ο Δικαστήριο υπομιμνήσκει ότι μία διαφορετική μεταχείριση είναι διακριτική όταν στερείται αντικειμενικής και ευλόγου δικαιολογίας, δηλαδή, όταν δεν επιδιώκεται με αυτήν θεμιτός σκοπός ή όταν δεν είναι εύλογη η σχέση αναλογικότητας μεταξύ των χρησιμοποιουμένων μέσων και του επιδιωκόμενου σκοπού. Σε περίπτωση διαφορετικής μεταχειρίσεως λόγω φυλής, χρώματος ή εθνοτικής καταγωγής, η έννοια της αντικειμενικής και ευλόγου δικαιολογίας, πρέπει να ερμηνεύεται κατά το δυνατόν αυστηρότερα.» (παρ. 84). Η έκθεση της ECRI διαπιστώνει ότι τα τελευταία χρόνια η κατάσταση της Μουσουλμανικής μειονότητας στην Δυτική Θράκη έχει βελτιωθεί, ιδίως ως προς την θρησκευτική ελευθερία των μελών της. Υπάρχουν αρκετές εφημερίδες στην Τουρκική γλώσσα καθώς και άλλα μέσα ενημέρωσης, και έχουν ληφθεί σημαντικά μέτρα από την κυβέρνηση για την βελτίωση του επιπέδου της εκπαίδευσης, τόσο στα τακτικά όσο και στα μειονοτικά σχολεία. Ανταποκρινόμενες σε αιτήσεις γονέων, οι Ελληνικές αρχές έχουν συστήσει νηπιαγωγεία για να παρέχουν την δυνατότητα εκμάθησης της Ελληνικής γλώσσας στα παιδιά με μητρική γλώσσα την Τουρκική, την Πομακική, ή την Ρομανί. Στα πρωτοβάθμια σχολεία οι μαθητές μπορούν να παρακολουθούν ενισχυτική διδασκαλία στην Ελληνική σαν δεύτερη γλώσσα, και προς τον σκοπό αυτό έχει ήδη διαμορφωθεί, διανεμηθεί και χρησιμοποιείται 21 Άρθρο 2 του Πρώτου Πρωτοκόλλου: «Ουδείς δύvαται vα στερηθή τoυ δικαιώματoς όπως εκπαιδευθή. Παv Κράτoς εv τη ασκήσει τωv αvαλαμβαvoμέvωv υπ' αυτoύ καθηκόvτωv επί τoυ πεδίoυ της μoρφώσεως και της εκπαιδεύσεως θα σέβεται τo δικαίωμα τωv γovέωv όπως εξασφαλίζωσι τηv μόρφωσιv και εκπαίδευσιv ταύτηv συμφώvως πρoς τας ιδίας αυτώv θρησκευτικάς και φιλoσoφικάς πεπoιθήσεις.» 14

15 εκπαιδευτικό υλικό (παρ. 88). Πρέπει εδώ να επισημανθεί ότι η μακρόχρονη προσπάθεια της ομάδας με επικεφαλής τις καθηγήτριες Α. Φραγκουδάκη και Θ. Δραγώνα έχει αποδώσει σημαντικούς καρπούς. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι εκεί που η τοπική κοινωνία θέλει, καταφέρνει να πετύχει το στόχο της. Παράδειγμα το χωριό Δροσερό Ξάνθης και ο εκεί Σύλλογος Ρομά Γυναικών που έχει καταφέρει υψηλότατα ποσοστά συμμετοχής παιδιών στην εκπαίδευση. Θρησκευτική ελευθερία Μουσουλμάνοι της Θράκης Το ζήτημα του διορισμού των Μουφτήδων στην Δυτική Θράκη παραμένει σε εκκρεμότητα, αν και γίνονται διαβουλεύσεις, ιδιαίτερα ως προς το κατά πόσον η ενδεχόμενη εκλογή τους θα συμβιβαζόταν με τις παρούσες δικαστικές τους αρμοδιότητες οι οποίες είναι άλλωστε προδήλως αντισυνταγματικές και την κατάργηση τους έχει προτείνει και η ΕΕΔΑ. Το ζήτημα επαναφέρει με έμφαση ο Επίτροπος Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του ΣΕ στην πρόσφατη έκθεσή του για τα δικαιώματα των μειονοτήτων, αναμοχλεύοντας τη σειρά των αρνητικών για την Ελλάδα αποφάσεων για παραβίαση του άρθρου 9 ΕΣΔΑ στις υποθέσεις Serif ( ), Agga 2 ( ), και Agga 3 και 4 ( ). Οι εκτός Θράκης μουσουλμάνοι εξακολουθούν πάντως να στερούνται κανονικού τόπου λατρείας το θρυλικό τζαμί στην Αττική δεν χτίζεται, ενώ η έλλειψη νεκροταφείου καθιστά τον ενταφιασμό των μουσουλμάνων μια μακάβρια δαπανηρή εκστρατεία προς βορράν. 15

16 Η στάση των ΜΜΕ και η κοινή γνώμη Εχει επανειλημμένα σημειωθεί ότι ορισμένα μέσα ενημέρωσης εκφράζουν προκαταλήψεις και αρνητικά στερεότυπα εναντίον των μελών μειονοτικών ομάδων όπως οι Ρομά, οι Εβραίοι, οι μετανάστες ιδίως Αλβανοί οι πρόσφυγες και οι αιτούντες άσυλο, αλλά και τα μέλη άλλων μειονοτικών ομάδων. Τέτοιες εκδηλώσεις συναντούν ενίοτε την ανοχή των δικαστικών αρχών στο όνομα της ελευθερίας της έκφρασης. Επισημαίνεται ότι υπό το φως της νομολογίας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και του Ελληνικού Ποινικού Δικαίου (βλέπε άρθρα 1-3 του ν. 927/1979), η αρχή της ελευθερίας της έκφρασης δεν εκτείνεται στον βαθμό που να επιτρέπει την δημοσίευση ρατσιστικών δηλώσεων (παρ. 96). Πολλά από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ομάδες που εκτίθενται στον ρατσισμό και την μισαλλοδοξία πηγάζουν άμεσα από την στάση που τηρεί απέναντί τους η πλειονότητα του πληθυσμού. Οταν οι εθνικές αρχές μελετούν την λήψη μέτρων που προάγουν την ανοχή έναντι ατόμων διαφορετικής εθνικής προέλευσης ή διαφορετικού θρησκεύματος ή ομολογίας, είναι συχνά τόσο σφοδρή η αντίδραση της πλειονότητας που οι αρχές προτιμούν να παύσουν ή ακόμη και να οπισθοχωρήσουν. Παρά τις προσπάθειες των Ελληνικών αρχών να ευαισθητοποιήσουν την κοινή γνώμη ως προς τους κινδύνους του ρατσισμού, τα μέσα ενημέρωσης, οι πολιτικοί, οι δημόσιοι υπάλληλοι, οι θρησκευτικοί ηγέτες, περιλαμβανομένων και εκείνων της επικρατούσας θρησκείας, και το ευρύτερο κοινό, συνεχίζουν συχνά να επιδίδονται σε ρατσιστικά σχόλια κατά των μεταναστών, συμπεριλαμβανομένων των προσφύγων και των αιτούντων άσυλο, και κατά των Ρομά, των Εβραίων και όλων όσοι δεν είναι Ελληνικής 16

17 εθνοτικής καταγωγής ή δεν ομολογούν την επικρατούσα θρησκεία. Οι Αλβανοί, που αποτελούν την πλειονότητα του πληθυσμού των μεταναστών στην Ελλάδα, υπόκεινται ιδιαίτερα σε προκαταλήψεις και στερεότυπα αν και η κατάσταση έχει κάπως βελτιωθεί. Εντούτοις στα μέσα ενημέρωσης και μεταξύ των κρατικών αξιωματούχων ακούγονται ολοένα και περισσότερες φωνές που υποστηρίζουν την αντίληψη ότι η Ελληνική κοινωνία είναι πολυπολιτισμική, και εκφράζουν την άποψη ότι η πολυπολιτισμικότητα όχι μόνο δεν συνιστά απειλή, αλλά είναι ωφέλιμη για την Ελλάδα. Το συμπέρασμα όσων προηγήθηκαν είναι πως το στοίχημα που οφείλουμε να βάλουμε ο λαός, η κοινωνία είναι ότι, αφού σ αυτό τον τόπο, περισσότερο από το 1/10 των κατοίκων του είναι διαφορετικοί από την πλειοψηφία, αξίζει να ξεχάσουμε την ξενοφοβία και το ρατσισμό για να ζήσουμε όλοι καλύτερα. 17