ΘΕΜΑ: ΟΙ ΡΗΤΡΕΣ ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΗΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗ ΛΥΣΗ ΤΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ.

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΑΣΤΙΚΟΥ, ΑΣΤ. ΔΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΘΕΜΑ: ΟΙ ΡΗΤΡΕΣ ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΗΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗ ΛΥΣΗ ΤΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ. ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ( Επιβλέπουσα : Αναπλ. Καθηγήτρια Δούκα Βικτωρία ) ΧΑΡΙΤΙΔΗΣ Ε. ΣΤΑΥΡΟΣ Α.Μ.:438 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Νοέμβριος 2009

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Σελ. 4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σελ. 6 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Ο ανταγωνισμός και η διαμόρφωση των όρων της σύμβασης εργασίας. 1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ο ανταγωνισμός και οι επαγγελματικές ελευθερίες Σελ Η ελευθερία της εργασίας και της επιχειρηματικής δράσης. Σελ Η υποχρέωση πίστης του εργαζόμενου Σελ Η υποχρέωση παράλειψης πράξεων ανταγωνισμού ως έκφανση της υποχρέωσης πίστης Μορφές ανταγωνιστικών πράξεων. Σελ Ειδικότερα η αποκάλυψη απορρήτων της επιχείρησης. Σελ Η μετενέργεια της υποχρέωσης πίστης. Σελ.19 2 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η συμβατική ελευθερία και η διαμόρφωση των όρων της σύμβασης εργασίας Σελ Η ελευθερία διαμόρφωσης του περιεχομένου της σύμβασης και τα όριά της. Σελ Η συμβατική ελευθερία και η δομική συμβατική ανισότητα των μερών στη σύμβαση εργασίας. Σελ Ο δικαστικός έλεγχος των όρων της σύμβασης εργασίας. Σελ Κριτήρια για τον προτεινόμενο έλεγχο των όρων της σύμβασης εργασίας. Σελ.31 ΜΕΡΟΣ ΕΥΤΕΡΟ: Η συμβατική απαγόρευση του ανταγωνισμού. Σελ.39 1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ρήτρες απαγόρευσης ανταγωνισμού κατά τη διάρκεια της σύμβασης εργασίας. Σελ Το περιεχόμενο και το κύρος των ρητρών απαγόρευσης ανταγωνισμού κατά τη διάρκεια της σχέσης εργασίας. Σελ Έννομες συνέπειες σε περίπτωση παράβασης των ρητρών απαγόρευσης ανταγωνισμού από τον εργαζόμενο κατά τη διάρκεια της εργασιακής σχέσης. Σελ Οι συνέπειες σε περίπτωση ακυρότητας των ρητρών απαγόρευσης ανταγωνισμού κατά τη διάρκεια της σχέσης εργασίας. Σελ.48 2

3 2 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ρήτρες απαγόρευσης ανταγωνισμού για το μετά τη λύση της σύμβασης εργασίας διάστημα. Σελ Το ζήτημα της νομιμότητας των ρητρών απαγόρευσης μελλοντικού ανταγωνισμού. Σελ Ο δικαστικός έλεγχος του κύρους των ρητρών απαγόρευσης μελλοντικού ανταγωνισμού από την ελληνική έννομη τάξη και τα ειδικότερα κριτήρια ελέγχου. Σελ.56 Α) Η χρονική διάρκεια της ισχύος της απαγόρευσης. Σελ. 59 Β) Το τοπικό πεδίο ισχύος της απαγόρευσης. Σελ. 60 Γ) Η έκταση της απαγορευμένης επαγγελματικής δραστηριότητας. Σελ Η ανάγκη ενός δικαστικού ελέγχου των ρητρών μετασυμβατικής απαγόρευσης ανταγωνισμού με βάση το άρθρο 281 ΑΚ και τα πρόσθετα κριτήρια ελέγχου που απορρέουν από την εφαρμογή του. Σελ.64 Ι) Η προστασία δικαιολογημένων συμφερόντων του εργοδότη. Σελ.66 ΙΙ) Η αρχή της αναλογικότητας. Σελ.68 ΙΙΙ) Η πρόβλεψη εύλογης αποζημίωσης. Σελ Έννομες συνέπειες σε περίπτωση παραβίασης της έγκυρης ρήτρας μετασυμβατικής απαγόρευσης ανταγωνισμού. Σελ Οι συνέπειες σε περίπτωση ακυρότητας των ρητρών μετασυμβατικής απαγόρευσης ανταγωνισμού. Σελ ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ειδικότερα ζητήματα σχετικά με τις ρήτρες απαγόρευσης ανταγωνισμού. Σελ Το ζήτημα της νομιμότητας των αιρέσεων στις ρήτρες απαγόρευσης ανταγωνισμού. Σελ Οι ρήτρες απαγόρευσης ανταγωνισμού σε περίπτωση μεταβίβασης της επιχείρησης. Σελ Οι ρήτρες απαγόρευσης ανταγωνισμού ως όροι συλλογικών συμβάσεων εργασίας. Σελ. 86 ΕΠΙΜΕΤΡΟ Σελ.89 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ Σελ. 91 3

4 ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Ελληνικές ΑΚ Αστικός Κώδικας ΑΠ Άρειος Πάγος Αριθ. αριθμός Αρμ Αρμενόπουλος (περιοδικό) βλ. βλέπε ΓΟΣ Γενικοί Όροι Συναλλαγών ΔΕΕ Δίκαιο Επιχειρήσεων και Εταιριών (περιοδικό) ΔΕΝ Δελτίο Εργατικής Νομοθεσίας (περιοδικό) εδ. εδάφιο ΕΕργΔ Επιθεώρηση Εργατικού Δικαίου (περιοδικό) ΕΕμπΔ Επιθεώρηση Εμπορικού Δικαίου (περιοδικό) ΕλλΔνη Ελληνική Δικαιοσύνη (περιοδικό) επ. επόμενα ΕπισκΕΔ Επισκόπηση Εμπορικού Δικαίου (περιοδικό) ΕΣΔΑ Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου Εφ Εφετείο ΚριτΕ Κριτική Επιθεώρηση νομικής θεωρίας και πράξης (περιοδικό) ΚΠολΔ Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας ΜονΠρ Μονομελές Πρωτοδικείο ΝοΒ Νομικό Βήμα (περιοδικό) Ν. ή ν. Νόμος ΟλΑΠ Ολομέλεια Αρείου Πάγου ό.π. όπου παραπάνω π.δ. προεδρικό διάταγμα ΠΠρ Πολυμελές Πρωτοδικείο Πρβλ. παράβαλε Σ. Σύνταγμα ΣΣΕ Συλλογική Σύμβαση Εργασίας σελ. σελίδα ΤοΣ Το Σύνταγμα (περιοδικό) τ. τόμος ΦορΕπιθ Φορολογική Επιθεώρηση (περιοδικό) Ξενόγλωσσες AP BAG Bd. Arbeitsrechtliche Praxis (περιοδικό) Bundesarbeitsgericht (γερμανικό Ακυρωτικό Εργατικών Διαφορών) Band (τόμος) 4

5 BGB DB HGB JZ Komm. Nr. NZA RdA ZfA Burgerliches Gesetzbuch (γερμανικός ΑΚ) Der Betrieb (περιοδικό) Handelsgesetzbuch (γερμανικός Εμπ.Κώδικας) Juristenzeitung (περιοδικό) Kommentar Nummer Neue Zeitschrift fur Arbeitsrecht (περιοδικό) Recht der Arbeit (περιοδικό) Zeitschrift fur Arbeitsrecht (περιοδικό) 5

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στο επίκεντρο της παρούσας μελέτης βρίσκονται οι ρήτρες απαγόρευσης ανταγωνισμού, όταν αυτές συνομολογούνται και καλούνται να λειτουργήσουν στο χώρο του εργατικού δικαίου. Πρόκειται για εκείνους τους συμβατικούς όρους, που συνομολογούνται σε βάρος του εργαζομένου και αναφέρονται είτε στη διάρκεια και λειτουργία της εργασιακής σχέσης, οπότε ο εργαζόμενος δεσμεύεται όσο διαρκεί η εργασιακή του σχέση να μην ασκήσει παράλληλα άλλη ανταγωνιστική επαγγελματική δραστηριότητα, είτε στο μετά τη λύση της χρονικό διάστημα, οπότε ο εργαζόμενος δεσμεύεται για ορισμένο χρονικό διάστημα μετά τη λήξη της εργασιακής του σχέσης να μην ασκήσει επαγγελματική δραστηριότητα ανταγωνιστική με αυτήν του εργοδότη του, στον οποίο αυτός μέχρι πρότινος παρείχε την εργασία του, ή και να μην προσφέρει την εργασία του σε άλλον ανταγωνιστή του πρώην εργοδότη του. Με το περιεχόμενο, όμως, αυτό, οι ρήτρες απαγόρευσης ανταγωνισμού περιορίζουν σημαντικά την επαγγελματική ελευθερία του εργαζομένου και για το λόγο αυτό δημιουργούν σημαντικά νομικά ζητήματα, η κεντρική προβληματική των οποίων κινείται γύρω από το κεντρικό ζήτημα της νομιμότητας τους. Εξάλλου, η έρευνα του ζητήματος αυτού γίνεται ακόμη πιο ενδιαφέρουσα, αν παρατηρήσουμε ότι η συνομολόγηση των ρητρών αυτών δεν συναντάται πλέον μόνο σε ανώτερα διευθυντικά στελέχη, όπως παλαιότερα, αλλά και σε πολλούς άλλους εργαζομένους, που ναι μεν δεν φέρουν ανάλογα χαρακτηριστικά, όπως ανώτερη θέση, καίριες αρμοδιότητες κτλ., χαρακτηρίζονται, όμως, από κάποια συγκεκριμένη επαγγελματική εξειδίκευση. εδομένης, μάλιστα, της σταδιακής υποχώρησης της ανειδίκευτης εργασίας, η κατάφαση ή μη της νομιμότητας των ρητρών αυτών αποκτά μια ευρύτερη σημασία στο πεδίο του εργατικού δικαίου. Σε περίπτωση δε που δεχθούμε τη νομιμότητάς τους, καλούμαστε στη συνέχεια αφενός να αποσαφηνίσουμε, στο μέτρο του δυνατού, τις προϋποθέσεις κάτω από τις οποίες οι ρήτρες αυτές μπορούν να θεωρηθούν θεμιτές, έγκυρες και δεσμευτικές κι αφετέρου να παρουσιάσουμε τις έννομες συνέπειες που επέρχονται, όχι μόνο όταν αυτές παραβιάζονται από τον εργαζόμενο, αλλά κι όταν το περιεχόμενο των επίμαχων ρητρών κριθεί τελικά παράνομο. Για να ανταποκριθούμε, όμως, με επάρκεια, σε τούτο τον ερευνητικό μας στόχο, απαραίτητο είναι να αναφερθούμε πρώτα στο γενικότερο ζήτημα της απαγόρευσης διενέργειας ανταγωνιστικών πράξεων εκ μέρους του εργαζόμενου και να το εντάξουμε 6

7 στο χώρο της συνταγματικά προστατευόμενης επαγγελματικής ελευθερίας και της ελευθερίας της εργασίας. Πρέπει δηλαδή απ τη μια να συσχετίσουμε τις ρήτρες αυτές με την εκ του νόμου σχετική υποχρέωση παράλειψης ανταγωνιστικών πράξεων, που υπέχει έτσι κι αλλιώς ο εργαζόμενος απέναντι στον εργοδότη του κατά τη διάρκεια της σύμβασης εργασίας, κι απ την άλλη να εντοπίσουμε την πρακτική χρησιμότητα και την λειτουργία που επιτελούν οι ρήτρες αυτές, καθώς και τα συμφέροντα που προστατεύονται και περιορίζονται εκατέρωθεν με την συνομολόγησή τους στη σύμβαση εργασίας. Τέλος, πριν κρίνουμε τη νομιμότητα των ρητρών αυτών, είναι περαιτέρω αναγκαίο να ερευνήσουμε και τη λειτουργία της συμβατικής ελευθερίας στο πεδίο των εργασιακών σχέσεων, αν δηλαδή και κατά πόσο αυτή μπορεί να διασφαλίσει και στα δύο μέρη της σύμβασης εργασίας τη δυνατότητα μιας πραγματικά αυτόνομης επιδίωξης των συνδεόμενων με την σύμβαση συμφερόντων τους, κατά τη συμβατική πρόβλεψη των ρητρών αυτών. 7

8 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Ο ανταγωνισμός και η διαμόρφωση των όρων της σύμβασης εργασίας. 1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ο ανταγωνισμός και οι επαγγελματικές ελευθερίες Η απαγόρευση διενέργειας ανταγωνιστικών πράξεων στις εργασιακές σχέσεις βασικά στοχεύει στην προστασία της επιχειρηματικής δράσης κι ελευθερίας του εργοδότη βασική θεσμική συνιστώσα της οποίας είναι ο ελεύθερος ανταγωνισμός (άρθρα 5 1 και του Σ.), ελέγχεται όμως η νομιμότητά της στο πλαίσιο της ελευθερίας της εργασίας και της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας του εργαζομένου (άρθρα 5 1 και 22 1 του Σ.), καθώς οι ελευθερίες αυτές περιορίζονται σημαντικά με την πρόβλεψη κάποιας μορφής απαγόρευσης ανταγωνισμού Η ελευθερία της εργασίας και της επιχειρηματικής δράσης. Η εργασία ως μέσο βιοπορισμού, ψυχικής ικανοποίησης και ολοκλήρωσης έχει κεντρική σημασία στη ζωή του ανθρώπου και αναμφίβολα αποτελεί στοιχείο και εκδήλωση της προσωπικότητας του. Γι αυτό το λόγο το Σύνταγμα εγγυάται και προστατεύει μέσω των άρθρων 5 1 και 22 1 Σ. την ελευθερία της εργασίας ή άλλως την επαγγελματική ελευθερία, που εκφράζει το δικαίωμα του καθενός για οικονομική αξιοποίηση των προσωπικών του δυνατοτήτων για εργασία, την ελευθερία δηλαδή να απολαμβάνει κανείς την αμοιβή της εργασίας ή του επαγγέλματος του 1, όχι μόνο για βιοποριστικούς λόγους, αλλά και για την ανάπτυξη της προσωπικότητά του. Η ελευθερία αυτή που καλύπτει φυσικά και την εξαρτημένη εργασία, κατ αρχήν προστατεύει από κάθε εμπόδιο συμβατικού ή άλλου χαρακτήρα την ευχέρεια που έχει ο καθένας να διαθέτει με οποιονδήποτε τρόπο την εργασιακή του δύναμη με αμοιβή, να επιλέγει ή να αλλάζει το είδος, τον τόπο και τον χρόνο της εργασιακής του απασχόλησης, καθώς και τον τρόπο άσκησή της 2 και να μπορεί να εργάζεται ή να δραστηριοποιείται επαγγελματικά χωρίς δεσμεύσεις που να αποβαίνουν εις βάρος της 1 Αναλυτικότερα για την συνταγματική εγγύηση της ελευθερίας της εργασίας βλ. Δαγτόγλου, Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα, τ.β, 2005, σελ. 920 επ., Χρυσόγονο, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, 2006, σελ. 200 επ. 2 Βλ. Κουκιάδη, Εργατικό Δίκαιο- Ατομικές Εργασιακές Σχέσεις και το δίκαιο της ευελιξίας της εργασίας, 2006, σελ.40 επ., Ληξουριώτη Ι., Παράλληλη εργασία σε ανταγωνιστική επιχείρηση- Απαγόρευση Ανταγωνισμού, ΕΕργΔ 1993, σελ. 909επ., Πρβλ. επίσης ΣτΕ 3494/1979, ΕΕργΔ 1980, σελ.125, ΣτΕ 1489/1980, ΕΕργΔ 1981, σελ.79, ΣτΕ 2960/1983, ΕΕργΔ 1984, σελ

9 επαγγελματικής και οικονομικής του ελευθερίας και κοινωνικής του εξέλιξης, αξιοποιώντας χωρίς περιορισμούς τις γνώσεις και τις δεξιότητες που απέκτησε από την εργασιακή ή επαγγελματική του εμπειρία 3. Ολικός ή μερικός αποκλεισμός από μια ορισμένη εργασία ή ορισμένο επάγγελμα, και μάλιστα για λόγους που κατά το Σύνταγμα δεν μπορούν να θεμελιώσουν και να δικαιολογήσουν διακρίσεις, είναι ανεπίτρεπτος. Τούτο βέβαια δεν σημαίνει ότι η ελευθερία της εργασίας είναι απεριόριστη. Αντιθέτως, υπόκειται και αυτή όπως και η οικονομική ελευθερία στους περιορισμούς του άρθρου 5 1, καθώς και στον έλεγχο της κατάχρησης δικαιώματος 4. Γι αυτό το λόγο, θεμιτοί θεωρούνται κάποιοι νομοθετικοί περιορισμοί στην άσκηση της ελευθερίας της εργασίας, είτε αυτοί θεσπίζονται ως κωλύματα, είτε ως θετικές υποχρεώσεις, εφόσον δικαιολογούνται από λόγους κοινωνικού ή δημόσιου συμφέροντος. Αντίθετα κρίνονται ως αντισυνταγματικοί οι περιορισμοί αυτοί, όταν δεν υπαγορεύονται από αποχρώντες λόγους. Η ελευθερία της εργασίας όμως τίθεται υπό περιορισμό και διακινδύνευση όχι μόνο από τυχόν αντισυνταγματικές νομοθετικές διατάξεις αλλά και από αυθαίρετες ενέργειες ιδιωτών, φυσικών ή νομικών προσώπων 5. Τέτοιες μορφές έντονης δέσμευσης της επαγγελματικής ελευθερίας του εργαζομένου, αποτελούν μεταξύ άλλων και οι σχετικές ρήτρες μη ανταγωνισμού που τίθενται από τον εργοδότη στη σύμβαση εργασίας και απαγορεύουν την διενέργεια ορισμένων ανταγωνιστικών πράξεων από τον εργαζόμενο τόσο κατά τη διάρκεια της σύμβασης εργασίας όσο και ιδίως μετά την λύση της, απαγορεύοντας τον στην τελευταία περίπτωση είτε την πρόσληψή του από ομοειδείς επιχειρήσεις είτε την ίδια ή συναφή επαγγελματική του δραστηριοποίηση στο μέλλον. Με το περιεχόμενο αυτό, οι όροι αυτοί μπορεί μεν να δυσχεραίνουν σημαντικά την επαγγελματική πρόοδο και εξέλιξη του εργαζόμενου και να συνιστούν έτσι έναν άμεσο περιορισμό της επαγγελματικής του ελευθερίας, πολλές φορές, όμως, στοχεύουν στην προστασία δικαιολογημένων επαγγελματικών συμφερόντων του εργοδότη. 3 Έτσι και Τέλλης, Ρήτρα μετασυμβατικής απαγόρευσης ανταγωνισμού στο δίκαιο εταιρειών και επιχειρήσεων, 2007, σελ. 91 επ. 4 Ωστόσο, για τον καθορισμό των ορίων της ελευθερίας της εργασίας απαραίτητη είναι η συνδρομή της αρχής της αναλογικότητας, με την οποία εξειδικεύεται η απαίτηση της αντικειμενικότητας ως κριτήριο συνταγματικότητας των περιορισμών της ελευθερίας της εργασίας, βλ. Δαγτόγλου, Συνταγματικό Δίκαιο, ό.π., σελ Χριστοφορίδης Χ., Αι ρήτραι περί μη ανταγωνισμού στο εργατικόν δίκαιον, Αφιέρωμα εις τον Α. Τσιριντάνην, 1980, σελ.91 επ. 9

10 Συγκεκριμένα, με τη συμβατική πρόβλεψη μιας ρήτρας μη ανταγωνισμού ο εργοδότης αναμφίβολα επιδιώκει να αποφύγει την βλάβη εκείνη την οποία κινδυνεύει να υποστεί, εάν ο εργαζόμενος αναπτύξει ανταγωνιστική δραστηριότητα, αξιοποιώντας την τεχνογνωσία, τις εμπιστευτικές πληροφορίες, την εμπειρία και τις συναλλακτικές επαφές, που είχε την ευκαιρία να αποκτήσει κατά τη διάρκεια της εκτέλεσης της εργασίας του σ αυτόν. Με τις συμφωνίες αυτές στην ουσία ο εργοδότης αποβλέπει κυρίως στην προστασία των επιχειρηματικών απορρήτων του 6, τα οποία συγκαθορίζουν την περιουσιακή αξία, μερικές φορές μάλιστα και την ίδια την ικανότητα επιβίωσης της επιχείρησης του. Γι αυτό και γίνεται δεκτό ότι τα επιχειρηματικά απόρρητα του εργοδότη, εμπίπτουν στην προστατευτική εμβέλεια τόσο του δικαιώματος ιδιοκτησίας (άρθρο 17 1 Σ.) ως περιουσιακά δικαιώματα 7 όσο και του ατομικού δικαιώματος της οικονομικής και της επιχειρηματικής ελευθερίας άρα και γενικότερα της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας (άρθρο 5 1 Σ.), από την στιγμή που αποτελούν απαραίτητα μέσα για την άσκηση ανταγωνιστικής κι αποτελεσματικής οικονομικής δραστηριότητας. Ο εργοδότης δηλαδή θέτοντας τέτοιους όρους και στοχεύοντας μ αυτόν τον τρόπο στην προάσπιση και προστασία της οικονομικής αποτελεσματικότητας της επιχείρησής του, στην πραγματικότητα ασκεί κι απολαμβάνει την συνταγματικά εγγυημένη ελευθερία της επιχειρηματικής δράσης, η οποία περιλαμβάνει τόσο την ελευθερία χρησιμοποίησης της εργασίας τρίτων, όσο και την ελευθερία της εκμετάλλευσης των περιουσιακών στοιχείων. Πρόκειται για μια ακόμη μορφή της οικονομικής ελευθερίας που βρίσκει έρεισμα στον συνδυασμό του άρθρου 5 1 με το άρθρο του Σ. και αναφέρεται στο δικαίωμα του καθενός να αξιοποιεί ελεύθερα κεφάλαιο, τεχνογνωσία κι εργασία για την επίτευξη ενός παραγωγικού αποτελέσματος, το οποίο προσφέρει αυτός στην αγορά με προσωπικό του κίνδυνο 8. Πάνω στην ελευθερία αυτή, που νομιμοποιεί την επιχειρησιακή αυτονομία, 6 Πρόκειται για τα εμπορικά και βιομηχανικά απόρρητα, όπως είναι για παράδειγμα, οι μυστικές διαδικασίες παραγωγής και οι μέθοδοι προώθησης των πωλήσεων, τα πελατολόγια, οι λίστες προμηθευτών κλπ. βλ.ενδεικτικά Ρόκα, Βιομηχανική ιδιοκτησία, 2004, σελ. 219, Τέλλη, Ρήτρα μετασυμβατικής απαγόρευσης ανταγωνισμού, ό.π., σελ.22 επ. και 85 επ., Westhoff, Wirtschaftliche und verfassungsrechtliche Legitimitat von Wettbewerbsverboten, RdA 1976, σελ. 353 επ. (359) 7 Τα επιχειρηματικά απόρρητα χαίρουν της ίδιας έννομης προστασίας με εκείνη που απολαμβάνει η περιουσία, βάσει του άρθρου 1 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ σε συνδυασμό με το άρθρο 28 1 Σ. αλλά και της συνταγματικής προστασίας της ιδιοκτησίας του άρθρου 17 1 Σ. Έτσι, Τέλλης, ό.π., σελ. 88, που παραπέμπει και στη γερμανική βιβλιογραφία. Βλ. επίσης Τραυλό-Τζανετάτο, Η μετασυμβατική απαγόρευση του ανταγωνισμού στο εργατικό δίκαιο, 2005, σελ. 30, Κουκιάδη, Εργατικό Δίκαιο, ό.π., σελ. 46 επ. και Ζερδελή, Το δίκαιο της καταγγελίας της σύμβασης εξαρτημένης εργασίας, 1995, σελ.376 επ. 8 Βλ. περισσότερα για την ελευθερία της επιχειρηματικής δραστηριότητας Δαγτόγλου, Συνταγματικό Δίκαιο, ό.π., σελ.1142 επ, Χρυσόγονο, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, ό.π., σελ. 192 επ., 10

11 θεμελιώνεται όχι μόνο η ελευθερία του εργοδότη στην επιλογή κι απόλυση του προσωπικού του, αλλά και η ελευθερία του στην οργάνωση και στην διεύθυνση της εργασίας, προβλέποντας και επιβάλλοντας κανόνες για την εύρυθμη και αποτελεσματική λειτουργία της επιχείρησής του. Μάλιστα, βασική θεσμική συνιστώσα της ελευθερίας της επιχειρηματικής δραστηριότητας αποτελεί και η ελευθερία του ανταγωνισμού, η οποία δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συμμετέχει στον ανταγωνιστικό οικονομικό χώρο κι αναλύεται σε ελευθερία πρόσβασης στην αγορά, ελευθερία ανταγωνισμού μέσα σ αυτή και απαγόρευση του αθέμιτου ανταγωνισμού 9. Η ελευθερία του ανταγωνισμού μάλιστα είναι και ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα ελευθερίας, η οποία απειλείται όχι μόνο και όχι τόσο από την κρατική εξουσία, όσο κυρίως εκ των ένδον 10, απειλή στην αποτροπή της οποίας στοχεύει αναμφίβολα και η συνομολόγηση ρητρών απαγόρευσης ανταγωνισμού. Ωστόσο, κι εδώ ο εργοδότης δεν μπορεί, στο πλαίσιο της ελευθερίας της επιχειρηματικής του δράσης και της ελευθερίας του ανταγωνισμού, να ενεργεί αυθαίρετα και χωρίς περιορισμούς, αφού και η ελευθερία αυτή σχετικοποιείται από τους περιορισμούς που θέτει η διάταξη του άρθρου 5 1 Σ. Αντίθετα, αυτός οφείλει κατά την άσκηση του δικαιώματός του, να μην προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων, επομένως και την συνταγματικά κατοχυρωμένη επαγγελματική ελευθερία του εργαζομένου, η οποία περιορίζεται δραστικά όταν αυτός θέτει ρήτρες απαγόρευσης ανταγωνισμού στη σύμβαση εργασίας και κυρίως όταν οι ρήτρες αυτές αναφέρονται σε ορισμένο χρονικό διάστημα μετά τη λύση της σύμβασης εργασίας. Αυτή η ουσιώδης δέσμευση της επαγγελματικής ελευθερίας του εργαζομένου καθίσταται ακόμη πιο εμφανής στην περίπτωση ενός εργαζομένου, που έχει μια τέτοια επαγγελματική εξειδίκευση, έτσι ώστε τυχόν απαγόρευση ανταγωνισμού να ισοδυναμεί στην πράξη με απαγόρευση άσκησης επαγγέλματος 11. Υπό το αξιολογικό πρίσμα των ανωτέρω παρατηρήσεων, γίνεται σαφές ότι κατά τη συνομολόγηση μιας ρήτρας απαγόρευσης ανταγωνισμού εμφανίζονται και καλούνται προς ένα δίκαιο συμβιβασμό και μια ισόρροπη διευθέτηση δύο πόλοι αντικρουόμενων συμφερόντων, απ τη μια τα νόμιμα συμφέροντα της εργοδοτικής επιχείρησης, υπό την έννοια της οικονομικής αποτελεσματικότητας και 9 Βλ. ενδεικτικά Χρυσόγονο, ό.π., σελ. 194επ. 10 Πρβλ. Δεληγιάννη, Οικονομική ελευθερία και κρατική παρέμβαση, ΝοΒ 1992, σελ. 524 επ. 11 Έτσι, Ζερδελής, Ατομικές εργασιακές σχέσεις, 1999, σελ. 322, Daubler, Das Arbeitsrecht 2, 1998, σελ

12 ανταγωνιστικότητάς της, και απ την άλλη η επαγγελματική ελευθερία και το δικαίωμα εργασίας του εργαζόμενου. Πρόκειται για μια σύγκρουση αντίπαλων συνταγματικών δικαιωμάτων, τα οποία, μάλιστα, εμπίπτουν, στην προστατευτική εμβέλεια ισόκυρων ατομικών δικαιωμάτων. Επισημαίνεται 12, δε, ότι πρόκειται και για δικαιώματα τα οποία έχουν ως κοινή βασικά δογματική κι αξιολογική μήτρα το άρθρο 5 1 του Συντάγματος. Τα ισοδύναμα αυτά αντιτιθέμενα συμφέροντα καλείται κατ αρχήν να εξισορροπήσει ο ίδιος ο συμβατικός μηχανισμός, στο πλαίσιο του οποίου τα συμβαλλόμενα μέρη δύνανται να προβούν σε οποιασδήποτε μορφής συμφωνία και να εναρμονίσουν πρακτικά τα ισόκυρα δικαιώματά τους, επιτρέποντας την ισόρροπη άσκηση τους. Έτσι, η ίδια η συνομολογούμενη ρήτρα μη ανταγωνισμού και το περιεχόμενό της προβάλλει, θεωρητικά τουλάχιστον, ως προϊόν αυτού του δυνητικού συμβιβασμού. Όπως, όμως, θα αναλυθεί στη συνέχεια ο συμβατικός μηχανισμός αδυνατεί να λειτουργήσει ακώλυτα στο πεδίο των εργασιακών σχέσεων, με αποτέλεσμα η νομιμότητα και το κύρος των εν λόγω συμφωνιών να αμφισβητείται έντονα. Ανεξαρτήτως, πάντως, της ύπαρξης ή όχι ειδικής συμβατικής πρόβλεψης περί απαγόρευσης ανταγωνισμού, υφίσταται εκ του νόμου μια αντίστοιχη υποχρέωση μη ανταγωνισμού σε βάρος του εργαζομένου, η οποία και απορρέει από την γενικότερη υποχρέωση πίστης που υπέχει κάθε εργαζόμενος απέναντι στον εργοδότη του κατά τη διάρκεια της εργασιακής του σχέσης Η υποχρέωση πίστης του εργαζόμενου Όπως σε όλες τις ενοχικές συμβάσεις, έτσι και στη σύμβαση εργασίας, οι υποχρεώσεις των συμβαλλομένων δεν εξαντλούνται μόνο στην ανταλλαγή των παροχών αλλά παράλληλα υπάρχει γι αυτούς και η υποχρέωση να τηρούν καλόπιστη συμπεριφορά 13 κατά τη διάρκεια του ενοχικού δεσμού. Η υποχρέωση αυτή, η οποία αποτελεί εξειδίκευση του γενικού κανόνα της καλής πίστης (άρθρο 288 ΑΚ), συνίσταται στην τήρηση από τους συμβαλλόμενους μιας τέτοιας συμπεριφοράς, ώστε όχι μόνο να διευκολύνουν την εκπλήρωση των κύριων παροχών αλλά και να 12 Έτσι επί λέξει Τραυλός- Τζανετάτος, Η μετασυμβατική απαγόρευση ανταγωνισμού, ό.π., σελ. 30. Πρβλ. και Καζάκο, Για το ζήτημα της ερμηνείας στο εργατικό δίκαιο, ΕΕργΔ 2001, σελ επ. (1046) 13 Για την υποχρέωση καλόπιστης συμπεριφοράς βλ. ενδεικτικά Σταθόπουλο σε Γεωργιάδη/Σταθόπουλο ΑΚ, άρθρο

13 λαμβάνουν υπόψη τα συμφέροντα του άλλου μέρους και να αποφεύγουν οποιεσδήποτε πράξεις που θα έθεταν σε κίνδυνο τα έννομα αγαθά του 14. Η καλή πίστη, όμως, δεν επιβάλλει για όλες αδιακρίτως τις έννομες σχέσεις, τις ίδιες ακριβώς υποχρεώσεις συμπεριφοράς. Οι ιδιαιτερότητες της συγκεκριμένης ενοχικής σχέσης αποτελούν καθοριστικό παράγοντα για τον προσδιορισμό του περιεχομένου, του είδους και της έκτασης αυτών των παρεπόμενων υποχρεώσεων. Όσο στενότερος είναι ο προσωπικός δεσμός μεταξύ των συμβαλλομένων, σύμφωνα με την φύση και το σκοπό της ενοχής, τόσο πιο έντονες είναι οι επιταγές της καλής πίστης και τόσο πιο αυστηρές οι επί μέρους απαιτήσεις της. Έτσι, οι υποχρεώσεις των μερών είναι εντονότερες σε μια διαρκή έννομη σχέση απ ότι σε μια σχέση παροδική. Αλλά και μεταξύ των διαρκών σχέσεων η καλή πίστη επιβάλλει διαφοροποιήσεις. ιαρκείς έννομες σχέσεις με έντονο προσωπικό χαρακτήρα, όπως είναι και η σύμβαση εργασίας, χαρακτηρίζονται από αυξημένες υποχρεώσεις συμπεριφοράς. Έτσι, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι ο στενός προσωπικός δεσμός που υπάρχει μεταξύ των μερών στη σύμβαση εργασίας και η απαιτούμενη διαρκής προσωπική συνεργασία, καθιστά εντονότερη την επιβαλλόμενη από την καλή πίστη υποχρέωση αμφότερων των μερών να λαμβάνουν υπ όψη τα δικαιολογημένα συμφέροντα και τις δικαιολογημένες προσδοκίες του άλλου μέρους. Άλλωστε, επειδή η σύμβαση εργασίας, ως εκ της φύσης της, συνεπάγεται και αυξημένες δυνατότητες επέμβασης του ενός στην σφαίρα του άλλου, όπως και μεγαλύτερη εμπιστοσύνη, απαιτεί και αυξημένη πίστη, που εκδηλώνεται με την αναγνώριση σαφώς εντονότερων σε σύγκριση με άλλες συμβάσεις- παρεπόμενων υποχρεώσεων που βαρύνουν τόσο τον εργαζόμενο όσο και τον εργοδότη. Το σύνολο των υποχρεώσεων αυτών και εφόσον βαρύνουν τον εργαζόμενο, αποδίδεται συνοπτικά με τον όρο «υποχρέωση πίστης 15 16». Ως υποχρέωση πίστης μπορεί να οριστεί η υποχρέωση του εργαζομένου να αποφεύγει και να παραλείπει κάθε πράξη ή ενέργεια που θα μπορούσε να παραβλάψει τα εύλογα και νόμιμα, υλικά ή ηθικά, συμφέροντα του εργοδότη και της 14 Βλ. αναλυτικότερα Ζερδελή, Οι παρεπόμενες υποχρεώσεις του εργαζομένου, ΔΕΝ 2004, σελ. 689 επ. 15 Για την υποχρέωση πίστης αντί πολλών βλ. Βλαστό, Ατομικές Εργασιακές σχέσεις, ουσιαστικά και δικονομικά ζητήματα, 2005, σελ. 641 επ., Καποδίστρια, ΕρμΑΚ, Μίσθωσις εργασίας, τ. ΙΙΙβ, 1963, αριθμ.100 επ., Κουκιάδη, Εργατικό Δίκαιο-Ατομικές εργασιακές σχέσεις και το δίκαιο της ευελιξίας της εργασίας, 2005, σελ.562, Ληξουριώτη, Ατομικές Εργασιακές Σχέσεις, 2005, σελ. 238, Τραυλό-Τζανετάτο, σε Γεωργιάδη/Σταθόπουλο ΑΚ, άρθρο Από την νομολογία βλ. ενδεικτικά ΟλΑΠ 858/1984, ΕΕργΔ 1984, σελ. 624, ΑΠ 470/1977, ΔΕΝ 1977, σελ.631 επ., ΠΠρΚαβ 231/2004, Αρμ. 2005, σελ. 1614, ΠΠρΜυτιλήνης 58/2000, ΕλλΔνη 2001, σελ

14 επιχείρησης όπου εργάζεται. Με βάση τον ορισμό αυτό, η υποχρέωση πίστης θεωρείται σήμερα 17 ως φυσιολογική συνέπεια της εφαρμογής της αρχής της συναλλακτικής καλής πίστης στη σχέση εργασίας, με την ιδιαιτερότητα ότι, εξαιτίας της στενής προσωπικής συνεργασίας ανάμεσα στον εργοδότη και τον εργαζόμενο, περιέχει πολλές ειδικές υποχρεώσεις. Η δε υποχρέωση αυτή ερείδεται νομικά στις διατάξεις των άρθρων 200 και 288 ΑΚ σε συνδυασμό με το άρθρο 651 ΑΚ, από όπου απορρέει το προσωπικό στοιχείο της σχέσης εργασίας καθώς και με το άρθρο 652 ΑΚ, σύμφωνα με το οποίο ο εργαζόμενος οφείλει να εκτελεί με επιμέλεια την εργασία που ανέλαβε. Η έκταση, πάντως, της υποχρέωσης πίστης δεν είναι ίδια σε κάθε σχέση εργασίας και δεν μπορεί να καθορισθεί εκ των προτέρων επακριβώς, γιατί αυτή διαφοροποιείται ανάλογα με την ένταση του δεσμού εμπιστοσύνης μεταξύ εργαζομένου κι εργοδότη και τις ιδιαίτερες παραμέτρους που προσδιορίζουν την συγκεκριμένη σχέση εργασίας, όπως είναι το είδος της εργασίας, η φύση της επιχείρησης και η θέση του εργαζομένου στην εκμετάλλευση. Έτσι, διαφορετική έκταση λαμβάνει η υποχρέωση αυτή για τους κοινούς υπαλλήλους και με διαφορετικό μέτρο κρίνεται αυτή όταν πρόκειται για διευθύνοντες 18 υπαλλήλους και τούτο λόγω του ισχυρού δεσμού εμπιστοσύνης που δημιουργείται εξαιτίας της ανώτερης και εμπιστευτικής θέσης που κατέχουν οι τελευταίοι στην υπαλληλική ιεραρχία. Αυτοί βαρύνονται με αυξημένες υποχρεώσεις σε σχέση με τους απλούς υπαλλήλους και ως εκ τούτου οι ενέργειές τους κρίνονται αυστηρότερα 19. Σε κάθε περίπτωση, όμως, η υποχρέωση πίστης δεν συνεπάγεται και την απόλυτη δέσμευση του εργαζομένου. Η υποχρέωση δηλαδή του εργαζομένου να διαφυλάττει τα συμφέροντα του εργοδότη δεν σημαίνει την άνευ όρων υποχώρηση των δικών του συμφερόντων. Αντιθέτως, υπάρχουν όρια στην επιβαλλόμενη από την καλή πίστη υποχρέωση του εργαζομένου και τα όρια αυτά προσδιορίζονται μέσα από 17 Διότι παλαιότερα ο όρος της υποχρέωσης πίστης, που δημιουργήθηκε από τη γερμανική επιστήμη και νομολογία, σήμαινε μια γενική υποχρέωση προσωπικής πίστης του μισθωτού απέναντι στον εργοδότη, αυτοτελή και ανεξάρτητη από την υποχρέωση καλόπιστης συμπεριφοράς, που επιβάρυνε ουσιωδώς τη θέση του στο πλαίσιο της σύμβασης εργασίας και περιόριζε σημαντικά την προσωπική ελευθερία του εργαζομένου. Βλ. και Ζερδελή, Οι παρεπόμενες υποχρεώσεις, ό.π., ΔΕΝ 2004, σελ. 694 επ. 18 Για τους διευθύνοντες υπαλλήλους βλ. σχετικά Τραυλο-Τζανετάτο, Η καταγγελία σύμβασης εργασίας διευθύνοντος υπαλλήλου για σπουδαίο λόγο, ΕΕργΔ 1987, σελ. 413 επ., Παπαδημητρίου, Οι διευθύνοντες υπάλληλοι και το εργατικό δίκαιο, ΔΕΝ 1994, σελ επ. 19 Καποδίστριας, ΕρμΑΚ, ό.π., αριθμ. 102, Ξηρός, Η υποχρέωσις πίστεως των μισθωτών και αθέμιτος ανταωνισμός, ΕΕργΔ 1948, σελ. 345, Τραυλός-Τζανετάτος Δ., Η μετασυμβατική απαγόρευση, ό.π., σελ

15 μια στάθμιση των συγκρουόμενων συμφερόντων 20. Έτσι, η υποχρέωση πίστης υποχωρεί όταν ο εργαζόμενος έχει να προστατεύσει και να προωθήσει τα δικά του νόμιμα συμφέροντα. Για παράδειγμα, η υποχρέωση πίστης δεν τον εμποδίζει να αναγγείλει στον ασφαλιστικό του οργανισμό την απασχόλησή του παρά την τυχόν αντίθεση του εργοδότη ή να διεκδικήσει κεκτημένα δικαιώματά του ή να μηνύσει τον εργοδότη για καθυστέρηση των αποδοχών του κ.λ.π. Η δε παράβαση της υποχρέωσης πίστης από τον εργαζόμενο αποτελεί αντισυμβατική συμπεριφορά υπό την μορφή της πλημμελούς εκπλήρωσης της παροχής εργασίας και συνεπάγεται τις ανάλογες έννομες συνέπειες (αποζημίωση, πειθαρχικό παράπτωμα, σπουδαίος λόγος καταγγελίας). Πάντως, ο εργοδότης δεν απαλλάσσεται από την υποχρέωση του για παροχή του μισθού, εξαιτίας της παράβασης της υποχρέωσης πίστης εκ μέρους του εργαζομένου Η υποχρέωση παράλειψης πράξεων ανταγωνισμού ως έκφανση της υποχρέωσης πίστης Μορφές ανταγωνιστικών πράξεων Από την γενικότερη υποχρέωση πίστης απορρέουν μια σειρά από ειδικές υποχρεώσεις που βαρύνουν τον εργαζόμενο, χωρίς να απαιτείται ειδική προς τούτο συμφωνία. Τέτοιες είναι για παράδειγμα η υποχρέωση αποφυγής προσβολής της προσωπικότητας του εργοδότη και η αποφυγή προσβολής των αντικειμενικών συμφερόντων της επιχείρησης, η υποχρέωση εχεμύθειας, η υποχρέωση παράλειψης ανταγωνισμού προς τον εργοδότη, η υποχρέωση να ενημερώνει έγκαιρα τον εργοδότη όταν πρόκειται να απουσιάσει από την εργασία και εφόσον η απουσία αυτή είναι δικαιολογημένη, η υποχρέωση να τηρεί τα επιβαλλόμενα μέτρα ασφαλείας, η υποχρέωση αποφυγής δωροληψίας από πελάτες εν αγνοία του εργοδότη κ.α. Ορισμένες όμως από τις υποχρεώσεις αυτές έχουν διαμορφωθεί σε πάγιες υποχρεώσεις και ανήκουν, λόγω της πρακτικής τους σημασίας και της συχνότητας εμφάνισής τους, στον «σκληρό πυρήνα» της υποχρέωσης πίστης του εργαζομένου 21. Η υποχρέωση παράλειψης πράξεων ανταγωνισμού προς τον εργοδότη, μπορεί να θεωρηθεί η βασικότερη απ αυτές. Στο πλαίσιο της υποχρέωσης μη ανταγωνισμού, ο εργαζόμενος οφείλει κατά τη διάρκεια της σχέσης εργασίας να παραλείπει δραστηριότητα ή ενέργειες 20 Περισσότερα σε Ζερδελή, Οι παρεπόμενες υποχρεώσεις του εργαζομένου, ΔΕΝ 2004, σελ. 698, Καρακατσάνη/Γαρδίκα, Ατομικό Εργατικό Δίκαιο, 1995, σελ.240, Αγαλλόπουλο, Εργατικον Δίκαιον, Σχέσις Εργασίας, 1958, σελ Βλ. Κουκιάδη, Εργατικό Δίκαιο, ό.π., σελ. 563, 15

16 ανταγωνιστικές προς την επιχείρηση του εργοδότη του, αλλά και να τηρεί το εμπορικό και βιομηχανικό απόρρητο της επιχείρησης αυτής 22. Η υποχρέωση όμως αυτή του εργαζόμενου δεν αναφέρεται μόνο σε ανταγωνιστικές πράξεις που φέρουν αθέμιτο χαρακτήρα αυτές σε κάθε περίπτωση είναι εκ του νόμου 23 απαγορευμένες-, αλλά πολύ περισσότερο σε εκείνες τις ανταγωνιστικές πράξεις, που ναι μεν είναι κατ αρχήν θεμιτές, πλην όμως θίγουν τα επαγγελματικά συμφέροντα του εργοδότη 24. Και αυτό γιατί έρχεται σε αντίθεση με τις επιταγές της καλής πίστης να υπόσχεται ο εργαζόμενος απ τη μια μεριά να παρέχει την εργασία του στην υπηρεσία του εργοδότη του, για την εξυπηρέτηση των στόχων, που έχει θέσει ο τελευταίος, και από την άλλη, να δραστηριοποιείται, μέσω της άσκησης ανταγωνιστικών πράξεων, προς βλάβη ή ματαίωση των στόχων αυτών. εν ενδιαφέρει μάλιστα ούτε αν οι ανταγωνιστικές πράξεις επέφεραν πράγματι ένα δυσμενές για τα συμφέροντα του εργοδότη αποτέλεσμα, αρκεί ότι επιχειρήθηκαν με πρόθεση ή ενδεχόμενο να επιφέρουν το αποτέλεσμα αυτό. Πάντως, παράβαση της υποχρέωσης μη ανταγωνισμού και κατά συνέπεια παράβαση της υποχρέωσης πίστης δεν υπάρχει, όταν ο εργοδότης είτε ρητά είτε σιωπηρά, συναινεί στην ανάπτυξη ανταγωνιστικής δραστηριότητας από τον εργαζόμενο του. Σιωπηρή συναίνεση του εργοδότη υπάρχει όταν παρ ότι έλαβε γνώση των αντισυμβατικών και ανταγωνιστικών πράξεων του εργαζόμενου, δεν εναντιώθηκε σ αυτές 25. Έτσι, χωρίς την συγκατάθεση του εργοδότη, δεν επιτρέπεται στον εργαζόμενο, όσο διαρκεί η σχέση εργασίας, να απασχολείται παράλληλα σε ανταγωνιστική επιχείρηση ή να προωθεί τα προϊόντα της στην αγορά ή να προχωρεί σε ίδρυση ανταγωνιστικής επιχείρησης, επιχείρησης δηλαδή η οποία συμμετέχει στην ίδια ή λειτουργικά συναφή αγορά προϊόντων ή υπηρεσιών με αυτή που συμμετέχει ο εργοδότης του Για την υποχρέωση αποφυγής ανταγωνισμού βλ. Ξηρό, Η υποχρέωσις πίστεως, ό.π., σελ.346, Τραυλό- Τζανετάτο, σε Γεωργιάδη/Σταθόπουλο ΑΚ άρθρο 652, αριθμ. 132, Χριστοφορίδη, Αι ρήτραι περί μη ανταγωνισμού, ό.π., σελ Άρθρο 1 του ν. 146/1914 «περί αθέμιτου ανταγωνισμού». Μερικές απ αυτές, μάλιστα, συνιστούν και ποινικά κολάσιμες πράξεις (άρθρα 16 και 18 ν. 146/1914) 24 Υπέρ της θέσης ότι η παράβαση της υποχρέωσης πίστης δεν αποτελεί per se αθέμιτο ανταγωνισμό βλ. Δούκα, Παρατηρήσεις επί της ΜονΠρΑθ 22493/1994, Αρμ. 1995, σελ. 489 επ. (493), Χριστοφορίδη, Αι ρήτραι περί μη ανταγωνισμού, ό.π., σελ.88. Αντιθέτως, κατά της άποψης αυτής βλ. Ληξουριώτη, Απαγόρευση ανταγωνισμού, ΕΕργΔ 1993, σελ.909, ΕφΘεσ 540/2000, ΔΕΕ 2000, σελ Χαρακτηριστική περίπτωση ΕφΑθ 3640/1990, ΔΕΝ 1990, σελ Βλ. ενδεικτικά Αγαλλόπουλο, Εργατικόν Δίκαιον, 1958, σελ. 112, Καποδίστρια, ΕρμΑΚ, ό.π., αριθμ. 110, Ληξουριώτη, Απαγόρευση ανταγωνισμού, ό.π., σελ

17 Παραδείγματα απαγορευμένων ανταγωνιστικών πράξεων από πλευράς εργαζομένου βρίσκουμε πολλά, ορισμένα από τα οποία απασχόλησαν κατά καιρούς τόσο τη θεωρία όσο και τη νομολογία: έτσι, στο πλαίσιο της υποχρέωσης μη ανταγωνισμού, ο εργαζόμενος δεν επιτρέπεται να παρέχει ιδιαίτερες υπηρεσίες στους πελάτες του εργοδότη του για δικό του λογαριασμό και μάλιστα με μικρότερη αμοιβή 27 ή να τους προσφέρει ομοειδή εμπορεύματα άλλης ανταγωνιστικής επιχείρησης σε ελαττωμένη τιμή 28. Επίσης, οφείλει να απέχει από την άσκηση για δικό του λογαριασμό επιχειρηματικής δράσης ή επαγγελματικών εργασιών όμοιων με αυτών της επιχείρησης στην οποία εργάζεται 29, να αποφεύγει δηλαδή πράξεις όπως η ίδρυση όμοιας επιχείρησης με αυτήν του εργοδότη 30, η απόσπαση πελατών ή προσωπικού και η διοχέτευσή τους σε ανταγωνιστική επιχείρηση 31, η οικειοποίηση και ανακοίνωση σε τρίτους τεχνικών ή εμπορικών μυστικών ή απορρήτων της εργοδοτικής επιχείρησης 32, καθώς και η απασχόληση του, όσο διαρκεί η σύμβαση εργασίας και σε άλλον εργοδότη, ασκούντα την ίδια ανταγωνιστική δραστηριότητα 33. Οι παραπάνω απαγορευμένες ανταγωνιστικές πράξεις δεν είναι αναγκαίο να γίνονται από τον ίδιο τον εργαζόμενο, αρκεί δηλαδή να γίνονται και από άλλο, έστω και παρένθετο πρόσωπο, για λογαριασμό του 34. Πάντως, η εν γένει παράλληλη απασχόληση και σε άλλον εργοδότη κατ αρχήν επιτρέπεται, αφού ο εργαζόμενος με την σύμβαση εργασίας δεν θέτει στη διάθεση του εργοδότη όλη του την εργασιακή δύναμη, αλλά δεσμεύεται ως προς αυτή για συγκεκριμένο χρόνο. Έτσι, εκτός του συμφωνημένου χρόνου εργασίας, αυτός είναι ελεύθερος να ασκήσει παράλληλη (μη ανταγωνιστική) επαγγελματική δραστηριότητα και η ελευθερία αυτή συνιστά εκδήλωση συνταγματικά προστατευόμενου δικαιώματος. Ωστόσο, γίνεται δεκτό 35 ότι ο εργαζόμενος, στο πλαίσιο της υποχρέωσης πίστης, οφείλει να ενημερώνει τον εργοδότη του για την πρόσθετη και παράλληλη 27 Βλ. ΕφΘεσ 94/1994, Αρμ. 1994, σελ. 952 με παρατηρήσεις Στεργίου (σελ.954) 28 ΑΠ 230/1978, ΕΕργΔ 1978, σελ Χαρακτηριστική η ΕφΑθ 3640/1990, ΔΕΝ 1990 σελ ΕφΘεσ 540/2000, ΔΕΕ 2000, σελ.1022 : ίδρυση ανταγωνιστικής μεταφορικής εταιρείας και μάλιστα με έδρα το υποκατάστημα της εργοδοτικής επιχείρησης. 31 Βλ. Τραυλό-Τζανετάτο, Η μετασυμβατική απαγόρευση, ό.π., σελ Βλ. χαρακτηριστικά ΟλΑΠ 858/1984, ΕΕργΔ 1984, σελ.624, ΕφΘεσ 94/1994, Αρμ. 1994, σελ.952 και ΠΠρΑθ 7440/1999, ΕΕμπΔ 2000, σελ Έτσι ΑΠ 1168/1976, ΕΕργΔ 1977, σελ Χαρακτηριστικές οι ΕφΘεσ 540/2000, ΔΕΕ 2000, σελ.1022 και ΕφΑθ 3640/1990, ΔΕΝ 1990, σελ Βλ. ενδεικτικά Βλαστό, Ατομικές Εργασιακές Σχέσεις, ό.π., σελ. 642, Ζερδελή, Οι παρεπόμενες υποχρεώσεις του εργαζομένου, ΔΕΝ 2004, σελ. 701, Ληξουριώτη, Απαγόρευση ανταγωνισμού, ΕΕργΔ 1993, σελ

18 απασχόληση του και σε κάθε περίπτωση η απασχόληση του αυτή απαγορεύεται όταν προσφέρεται σε επιχείρηση ανταγωνιστική προς αυτή του εργοδότη του. Επίσης, ο εργαζόμενος δεν προσβάλλει την υποχρέωση παράλειψης πράξεων ανταγωνισμού αν ήδη πρίν τη λύση της σύμβασής του, για το διάστημα μετά την αποχώρησή του, καταρτίζει σύμβαση με ανταγωνιστική του εργοδότη του επιχείρηση ή προετοιμάζει τη δημιουργία δικής του ακόμη και ανταγωνιστικής επιχείρησης, μισθώνοντας π.χ. επαγγελματικό χώρο 36. Για τη διάκριση μεταξύ επιτρεπτών προπαρασκευαστικών ενεργειών και απαγορευμένων πράξεων ανταγωνισμού κρίσιμο είναι αν οι ενέργειες του εργαζομένου θίγουν άμεσα τα επαγγελματικά συμφέροντα του εργοδότη 37. Έτσι δεν απαγορεύονται προπαρασκευαστικές πράξεις, οι οποίες στοχεύουν στη δημιουργία των τυπικών και οργανωτικών προϋποθέσεων για τη σχεδιαζόμενη επαγγελματική δραστηριότητα, όπως είναι η μίσθωση επαγγελματικών χώρων, ο εξοπλισμός της επαγγελματικής εγκατάστασης, η προσέλκυση συνεργατών εξαιρουμένων φυσικά όσων απασχολούνται στον εργοδότη του. Αυτές οι ενέργειες, όμως, θα πρέπει να εξαντλούνται στο προπαρασκευαστικό στάδιο και δεν επιτρέπεται μέσω π.χ. επαφών με πελάτες ή προμηθευτές του εργοδότη του να θέτουν σε κίνδυνο τα συμφέροντα του τελευταίου Ειδικότερα η αποκάλυψη απορρήτων της επιχείρησης Η απαγόρευση διενέργειας ανταγωνιστικών πράξεων εκ μέρους του εργαζομένου, έχει και την υποστήριξη των ειδικών διατάξεων των άρθρων 16 και 18 ν. 146/1914 περί αθέμιτου ανταγωνισμού 38. Οι διατάξεις αυτές εξειδικεύουν την υποχρέωση μη ανταγωνισμού συσχετίζοντας την με την παράνομη χρησιμοποίηση ή ανακοίνωση σε τρίτους των απορρήτων της εργοδοτικής επιχείρησης και διαμορφώνουν μια ειδικότερη υποχρέωση για τον εργαζόμενο, την υποχρέωση μη κοινοποίησης των απορρήτων της εργοδοτικής επιχείρησης. Στο πλαίσιο της υποχρέωσης αυτής, ο εργαζόμενος, παρά το συμφέρον που έχει να χρησιμοποιεί για την περαιτέρω επαγγελματική του πρόοδο τις γνώσεις που απέκτησε κατά τη διάρκεια 36 Βλ. Καποδίστρια, ΕρμΑΚ, ό.π., αριθμ Σημαντική για τη διάκριση αυτή η ΟλΑΠ 858/1984, ΕΕργΔ 1984 σελ. 624, μετά από παραπομπή της ΑΠ 723/1983, ΕΕργΔ 1984, σελ Σύμφωνα με τις διατάξεις αυτές «αν κάποιος υπάλληλος ή εργάτης ή μαθητευόμενος σε κάποιο εμπορικό ή βιομηχανικό κατάστημα ή επιχείρηση ανακοινώνει χωρίς δικαίωμα σε τρίτους κατά το χρονικό διάστημα της υπηρεσίας του απόρρητα του καταστήματος ή της επιχείρησης, τα οποία του έχουν εμπιστευθεί λόγω της υπηρεσίας του ή περιήλθαν στην αντίληψή του με άλλον τρόπο για σκοπό ανταγωνισμού ή με πρόθεση βλάβης της επιχείρησης, εκτός της ποινικής ευθύνης την οποία φέρει, υποχρεούται σε αποκατάσταση της προξενηθείσας ζημίας». 18

19 της εργασίας του, υποχρεούται, όσο διαρκεί η εργασιακή του σχέση, να τηρεί πλήρη μυστικότητα και να μην χρησιμοποιεί για τον εαυτό του ή να μην ανακοινώνει σε τρίτους με σκοπό ανταγωνισμού τα απόρρητα της εργοδοτικής επιχείρησης, αυτές δηλαδή τις πληροφορίες, οι οποίες κατά τη βούληση του εργοδότη του πρέπει να μείνουν μυστικές λόγω της σημαντικής οικονομικής τους σημασίας για την επιχείρηση Έτσι, η μη συμμόρφωσή του εργαζομένου στην υποχρέωση αυτή, εκτός των ποινικών κυρώσεων που επιφέρει, αποτελεί και παράβαση της υποχρέωση πίστης. Ως απόρρητα 41 δε νοούνται, εκείνες οι τεχνικού ή εμπορικού περιεχομένου πληροφορίες, που συνδέονται άμεσα με ορισμένη επιχείρηση, δεν είναι γνωστές ευρέως αλλά μόνο σε έναν περιορισμένο κύκλο προσώπων (που βαρύνονται με την υποχρέωση μη αποκάλυψης), και τις οποίες ο φορέας της επιχείρησης (εργοδότης) δεν επιθυμεί απλώς, αλλά έχει και δικαιολογημένο οικονομικό συμφέρον να μην τύχουν ευρύτερης διάδοσης, ενόψει κυρίως του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος, που αυτές προσδίδουν στην επιχείρηση, που τις αξιοποιεί με οποιοδήποτε τρόπο. Τέτοιες πληροφορίες είναι μεταξύ άλλων οι κατάλογοι των πελατών και των προμηθευτών, τα κοστολόγια, τα σχέδια και τα υποδείγματα, οι τεχνολογικές μέθοδοι, οι οικονομικές συμβάσεις της επιχείρησης, καθώς και τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών, εφόσον έχουν χαρακτήρα εμπορικού απορρήτου Η μετενέργεια της υποχρέωσης πίστης Η υποχρέωση παράλειψης πράξεων ανταγωνισμού, που αποτελεί αναμφίβολα την πιο δραστική έκφανση της υποχρέωσης πίστης, μια και περιορίζει δραστικά την οικονομική ελευθερία του εργαζομένου, κατά κανόνα παύει και δεν ισχύει μετά τη λήξη ή την με οποιονδήποτε τρόπο λύση της σύμβασης εργασίας 42. Η υποχρέωση αυτή διαρκεί για όσο χρόνο διαρκεί και η σύμβαση εργασίας. Μετά τη λύση της σύμβασης, δηλαδή, ο εργαζόμενος είναι ελεύθερος σε ότι αφορά την μελλοντική του επαγγελματική δραστηριοποίηση. Μπορεί να αξιοποιήσει τις επαγγελματικές γνώσεις 39 Βλ. ενδεικτικά για αυτή την ειδικότερη υποχρέωση Ξηρό, Η υποχρέωση πίστεως των μισθωτών και αθέμιτος ανταγωνισμός, ΕΕργΔ 1948, σελ. 347, Ληξουριώτη, Απαγόρευση ανταγωνισμού, ό.π., σελ Βλ. χαρακτηριστικά ΟλΑΠ 858/1984, ΕΕργΔ 1984, σελ.624, ΕφΘεσ 94/1994, Αρμ. 1994, σελ.952 και ΠΠρΑθ 7440/1999, ΕΕμπΔ 2000, σελ Για τα επιχειρηματικά απόρρητα και την προστασίας τους βλ. ανωτέρω 1.1. και Τέλλη, Ρήτρα μετασυμβατικής απαγόρευσης ανταγωνισμού, ό.π., σελ. 85 επ. 42 Βλ. ενδεικτικά αντί πολλών Αγαλλόπουλο, Εργατικόν Δίκαιον, ό.π., σελ. 113, Κουκιάδη, Eργατικό δίκαιο, ό.π., σελ. 565, Λιούρδη, Οι ρήτρες απαγόρευσης ανταγωνισμού για το μετά τη λύση της εργασιακής συμβάσεως διάστημα, ΔΕΝ 2003, σελ

20 και την εμπειρία που απέκτησε και δεν εμποδίζεται να ασκήσει για δικό του λογαριασμό δραστηριότητα ανταγωνιστική προς αυτήν του προηγούμενου εργοδότη του ή να προσφέρει τις υπηρεσίες του σε τρίτη επιχείρηση επίσης ανταγωνιστική 43. Ωστόσο, λόγω του στενού δεσμού της υποχρέωσης μη ανταγωνισμού με ιδιαιτέρως ευπαθή και κρίσιμα έννομα συμφέροντα της εργοδοτικής επιχείρησης και σε συνδυασμό με την τυχόν έλλειψη ρήτρας μετασυμβατικής δέσμευσης, τίθεται συχνά το ερώτημα αν και κατά πόσο η υποχρέωση μη ανταγωνισμού είναι δυνατόν να συνεχίζει να ισχύει και να δεσμεύει τον εργαζόμενο και μετά τη λύση της σύμβασης εργασίας 44. Σε ορισμένες περιπτώσεις, γίνεται δεκτή η μετενέργεια της υποχρέωσης πίστης, κυρίως όταν η απαγόρευση ανταγωνιστικών πράξεων συνδέεται άμεσα με τη διασφάλιση ευαίσθητων πληροφοριών του εργοδότη. Τούτο δε, καθώς αρκετές φορές μετά την αποχώρηση του, ο εργαζόμενος εκμεταλλευόμενος τις απόρρητες πληροφορίες και την επαγγελματική τεχνογνωσία του πρώην εργοδότη του, προβαίνει σε ανταγωνιστικές ενέργειες, που πλήττουν τον σκληρό πυρήνα των συμφερόντων της επιχείρησης 45. Προς την κατεύθυνση αυτή χαρακτηριστική είναι η ΕφΘεσ 94/ , αφού άφησε να εννοηθεί ότι η παρεπόμενη μετασυμβατική υποχρέωση αποχής από την άσκηση ανταγωνιστικής δραστηριότητας συντρέχει και όταν ο εργαζόμενος προκαλεί δολίως τη λύση της σύμβασης εργασίας, με αποκλειστικό σκοπό να καταστεί ελεύθερος, ώστε να εκμεταλλευθεί μυστικά της επιχείρησης του εργοδότη του 47. Απαντώντας, όμως, καταφατικά στο ανωτέρω ερώτημα, οδηγούμαστε σε ουσιώδη και δραστικό περιορισμό της ελευθερίας και του θεμελιώδους δικαιώματος εργασίας του εργαζομένου, αφού δεχόμενοι την μετενέργεια της υποχρέωσης πίστης, 43 Ζερδελή, Ατομικές εργασιακές Σχέσεις, 1999, σελ. 374 επ. 44 Το ερώτημα αυτό παραπέμπει στη γνωστή από το δίκαιο των συμβάσεων προβληματική σχετικά με την μετενέργεια συμβατικών υποχρεώσεων που απορρέουν από τη συναλλακτική καλή πίστη (ΑΚ 288), σύμφωνα με την οποία ο συμβαλλόμενος οφείλει, μετά τη λύση της σύμβασης να απέχει από την διενέργεια τέτοιου είδους πράξεων, μέσω των οποίων θα ακύρωνε τα πλεονεκτήματα που με την εκτέλεση της σύμβασης προσπόρισε στον αντισυμβαλλόμενό του. Το ζήτημα, όμως, της μετενέργειας της υποχρέωσης πίστης καθίσταται ιδιαίτερα ακανθώδες στην περίπτωση των συμβάσεων εργασίας, καθότι το έννομο αγαθό που βρίσκεται στην άλλη πλευρά της διελκυστίνδας είναι το θεμελιώδες δικαίωμα της ελευθερίας της εργασίας. Βλ. σχετικά Τέλλη, Ρήτρα μετασυμβατικής απαγόρευσης ανταγωνισμού, ό.π., σελ. 62 επ., και ΕφΑθ 5941/1991, ΕΕργΔ 1993, σελ. 917, ΠολΠρΑθ 7440/1999, ΕΕμπΔ 2000, σελ Βλ. Τραυλό-Τζανετάτο, Η μετασυμβατική απαγόρευση, ό.π., σελ. 19 με περαιτέρω παραπομπές στην γερμανική θεωρία και νομολογία. Έτσι και ο Βλαστός, Ατομικές εργασιακές σχέσεις, Ουσιαστικά και δικονομικά ζητήματα, 2005, σελ. 644, κατά τον οποίο η μετενέργεια της υποχρέωσης πίστης υποκαθιστά την ελλείπουσα συμβατική απαγόρευση ανταγωνισμού. 46 Αρμ. 1994, σελ Βλ. και ΠολΠρΘεσ 32773/2007, Αρμ. 2008, σελ (1561), η οποία δέχεται ότι η υποχρέωση πίστης μόνον σε όλως εξαιρετικές περιπτώσεις μπορεί να αναπτύξει μετενέργεια. 20

21 κατ ουσία αδρανοποιούμε οποιαδήποτε δυνατότητα του εργαζομένου να αξιοποιήσει την εμπειρία, τις γνώσεις και τις δεξιότητες που απέκτησε κατά τη διάρκεια της σχέσης εργασίας του. Πάντως, ότι και να δεχθούμε, σε καμιά περίπτωση, η μετενέργεια της υποχρέωσης πίστης δεν μπορεί να θεμελιώσει μια γενική απαγόρευση ανταγωνισμού για μεγάλο χρονικό διάστημα μετά τη λύση της σύμβασης εργασίας. Απεναντίας, μια τυχόν υιοθέτηση της μετενέργειας της υποχρέωσης πίστης, επιβάλλει σημαντικό περιορισμό τόσο στο περιεχόμενο, όσο και κυρίως στη διάρκεια της μετασυμβατικής δέσμευσης 48. Στο σημείο αυτό, όμως, πρέπει να ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι μετά τη λύση της σύμβασης εργασίας η κατάσταση του εργαζομένου, ο οποίος αποτελεί και τον ασθενέστερο των συμβαλλομένων, μεταβάλλεται ριζικά: η εργασιακή του σχέση παύει, η θέση εργασίας του έχει απωλεσθεί και αυτός αναζητεί πλεόν μια νέα θέση εργασίας, με βάση όχι μόνο τα προσόντα του αλλά και την εμπειρία και την εξειδίκευση που απέκτησε στην προηγούμενη απασχόληση του. Υπό το πρίσμα αυτό μια ενδεχόμενη αποδοχή της μετασυμβατικής ενέργειας της υποχρέωσης μη ανταγωνισμού, θα προσλάμβανε δυσβάστακτο χαρακτήρα για τον εργαζόμενο, αφού από άποψη αποτελεσμάτων θα οδηγούσε σε περιορισμό όχι μόνο στην άσκηση αλλά πολύ περισσότερο στην επιλογή του επαγγέλματος ή του είδους της νέας εργασίας του, αφού αυτός ίσως εξαναγκαζόταν να αλλάξει ακόμη και επάγγελμα, έστω και προσωρινά 49. Κατόπιν των ανωτέρω παρατηρήσεων και ενόψει της σημερινής κοινωνικοοικονομικής κατάστασης στην αγορά εργασίας, που χαρακτηρίζεται από δυσχέρεια πρόσβασης πολλών εργαζομένων σ αυτήν, πρέπει να γίνει δεκτό, ότι ο εργαζόμενος μετά τη λήξη της σχέσης εργασίας δεν δεσμεύεται από την υποχρέωση πίστης και μπορεί ελεύθερα, κατά βάση, να αξιοποιεί τις αποκτηθείσες επαγγελματικές γνώσεις και τη σχετική του εμπειρία ακόμη και υπέρ ενός ανταγωνιστή του πρώην εργοδότη του, κι αυτό όχι μόνο για βιοποριστικούς λόγους αλλά και για την ανάπτυξη της προσωπικότητας του μέσω της εργασίας του Έτσι Τραυλός-Τζανετάτος, Η μετασυμβατική απαγόρευση, ό.π., σελ Βλ. Τέλλη, Ρήτρα μετασυμβατικής απαγόρευσης ανταγωνισμού, ό.π., σελ..91επ. Ομοίως Τραυλός- Τζανετάτος, Η μετασυμβατική απαγόρευση ανταγωνισμού, ό.π., σελ. 52. Από τη γερμανική θεωρία σχετικά βλ. Dorndorf, Freie Arbeitsplatzwahl und Recht am Arbeitsergebnis, 1979, σελ. 207, Reinfeld, Das nachvertraglichewettbewerbsverbot im Arbeits- und Wirtschaftsrecht, 1993, σελ Έτσι, Ζερδελής, Ατομικές εργασιακές σχέσεις, ό.π., σελ. 374, Στεργίου, Σχόλια στην ΕφΘεσ 94/11994, Αρμ. 1994, σελ. 952 (954 επ.), Πρβλ. επίσης Τραυλό-Τζανετάτο, Η μετασυμβατική απαγόρευση, ό.π., σελ. 20 επ., 21

22 Συνεπώς, η μοναδική δυνατότητα που απομένει στον εργοδότη για να δεσμεύσει τον εργαζόμενο του για το μετά τη λύση της σύμβασης χρονικό διάστημα είναι η συμβατική πρόβλεψη μιας ειδικής ρήτρας απαγόρευσης μελλοντικού ανταγωνισμού, ρήτρα η οποία παρόλο που κι αυτή περιορίζει ουσιωδώς την ελευθερία της εργασίας, φαίνεται κατ αρχήν να αποτυπώνει ένα δίκαιο συμβιβασμό και μια πρακτική εναρμόνιση των αντιμαχόμενων συμφερόντων. Η δικαιότητα δε του συμβιβασμού αυτού φαίνεται να διασφαλίζεται μέσω της συμβατικής ελευθερίας, στο πλαίσιο της οποίας συμφωνούνται και διαμορφώνονται οι ρήτρες αυτές από τα συμβαλλόμενα μέρη. Περαιτέρω, όμως τίθεται το εξής κρίσιμο ερώτημα: οι ρήτρες απαγόρευσης ανταγωνισμού που συνομολογούνται μεταξύ εργοδότη και εργαζομένου αποτελούν πάντα το αποτέλεσμα της δυνατότητας αυτοπροσδιορισμού που παρέχει στα μέρη η συμβατική ελευθερία ή αυτή η δυνατότητα αυτοπροσδιορισμού (αυτοπεριορισμού και αυτοπροστασίας) στη σύμβαση εργασίας είναι μόνο θεωρητική κι οπότε απαιτείται η παρέμβαση των μηχανισμών της έννομης τάξης, με την οποία θα τίθενται όρια στη συνομολόγηση αυτών των όρων. Τέτοια όρια μπορούν να τεθούν είτε με τη θέσπιση ειδικών νομοθετικών διατάξεων, είτε με τη διενέργεια δικαστικού ελέγχου ως προς το περιεχόμενο των ρητρών αυτών. 2 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η συμβατική ελευθερία και η διαμόρφωση των όρων της σύμβασης εργασίας Η όλη προβληματική σχετικά με τον δικαστικό έλεγχο των συμβατικών περιορισμών της επαγγελματικής ελευθερίας του εργαζομένου στρέφεται κατ ανάγκη γύρω από το γενικότερο ζήτημα των ορίων της συμβατικής ελευθερίας, όσον αφορά τη διαμόρφωση του περιεχομένου της σύμβασης γενικά και της σύμβασης εξηρτημένης εργασίας ειδικότερα. Για να εντοπίσει όμως κανείς την έκταση και τα όρια της συμβατικής ελευθερίας, καθίσταται σκόπιμη αρχικά η αναφορά στο σκοπό και τη λειτουργία της συμβατικής ελευθερίας. ο οποίος υποστηρίζει περαιτέρω ότι κατ εξαίρεση μπορεί να γίνει δεκτή μια μετασυμβατική δέσμευση της οικονομικής ελευθερίας του εργαζομένου μέσω της μετενέργειας της υποχρέωσης πίστης και μάλιστα υπό την προϋπόθεση ότι αυτή περιορίζεται χρονικά στον απολύτως αναγκαίο εύλογο χρόνο και αφορά μεμονωμένες ανταγωνιστικές πράξεις και όχι κάθε ανταγωνιστική δραστηριότητα. Από την γερμανική θεωρία βλ. ενδεικτικά Schaub/Koch/Linck, Arbeitsrechts- Handbuch, 2005, 58 Ι, σελ

23 2.1. Η ελευθερία διαμόρφωσης του περιεχομένου της σύμβασης και τα όριά της Η συμβατική ελευθερία, η οποία πλέον βρίσκει έρεισμα κατά τη νομολογία στο 51 άρθρο 5 1 του Σ. 52, απορρέει από την αρχή της αυτονομίας της ιδιωτικής βούλησης και αποτελεί θεμελιώδη αρχή του ιδιωτικού δικαίου. Η ελευθερία αυτή περιλαμβάνει τόσο την ελευθερία του ατόμου να συνάπτει ή όχι συμβάσεις, όσο και την ελευθερία του να καθορίζει το περιεχόμενό τους. Εμπεριέχει και την παραδοχή ότι κάθε πρόσωπο, στο πλαίσιο του αυτοπροσδιορισμού του, μπορεί μεν έγκυρα να αυτοδεσμευτεί, υποχρεούται όμως να σεβαστεί και να τηρεί την αυτοδέσμευσή του αυτή (pacta sunt servanda). Μέσω της συμβατικής ελευθερίας, η έννομη τάξη παρέχει στα μέρη τη δυνατότητα να διαμορφώνουν αυτόνομα τις έννομες σχέσεις τους, σύμφωνα με τις υποκειμενικές τους εκτιμήσεις κι αξιολογήσεις και ειδικότερα να καθορίζουν από κοινού τις ρυθμίσεις και τους όρους της σύμβασής που θα ισχύει μεταξύ τους, προβαίνοντας μάλιστα σε ενδεχόμενες υποχωρήσεις από τις αρχικές ατομικές επιδιώξεις τους. Έτσι, ένας τυχόν έλεγχος του περιεχομένου της σύμβασης από μια τρίτη πλευρά, προκειμένου να διαπιστωθεί αν η ρύθμιση που θέλησαν από κοινού τα μέρη είναι και αντικειμενικά ορθή, δεν συμβιβάζεται με την ελευθερία των συμβάσεων και την αρχή της ιδιωτικής αυτονομίας, Απεναντίας, η αρχή της ιδιωτικής αυτονομίας παρέχει στα συμβαλλόμενα μέρη τη δυνατότητα να συμφωνήσουν ακόμη και ρυθμίσεις, οι οποίες για το ένα απ αυτά μπορεί να είναι άδικες ή παράλογες, αντικειμενικά αξιολογούμενες 53. Εξάλλου, η σύμβαση αναγνωρίζεται και εξοπλίζεται με νομική δεσμευτικότητα, γιατί τη θέλησαν τα μέρη και όχι γιατί είναι αντικειμενικά ορθή. Απλώς η έννομη τάξη νομιμοποιεί τον δεσμευτικό χαρακτήρα της σύμβασης στηριζόμενη στο γεγονός ότι ο συμβατικός μηχανισμός παρέχει και στα δύο μέρη τη δυνατότητα ή την ευκαιρία μιας δίκαιης κάλυψης και στάθμισης των εκατέρωθεν συμφερόντων τους. Η λειτουργία δηλαδή του συμβατικού μηχανισμού έγκειται στη διασφάλιση της δυνατότητας κάθε μέρους να επιδιώξει αυτόνομα την ικανοποίηση των συνδεόμενων με τη σύμβαση 51 ΣτΕ 1212/1994, ΤοΣ 1995, σελ.399, ΣτΕ 2779/1994, ΔιΔικ 1995, σελ Για τη συνταγματική κατοχύρωση της ελευθερίας των συμβάσεων ως μορφή της οικονομικής ελευθερίας βλ. ενδεικτικά Χρυσόγονο, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, 2006, σελ. 189 επ. 53 Έτσι, Ζερδελής, Ελευθερία και έλεγχος στο δίκαιο της ατομικής σύμβασης εργασίας, ΕΕργΔ 2003, σελ. 321επ. και Καταχρηστικοί όροι εργασίας, 2005, σελ. 22 επ. 23