Μετανάστες και πρότυπα χωροθέτησής τους στο Πολεδομικό Σχέδιο Αθηνών**

Transcript

1 Αγορά Χωρίς Σύνορα Τόμος 14 (3) 2009: Πασχάλης Αρβανιτίδης* Δημήτριος Σκούρας+ Μετανάστες και πρότυπα χωροθέτησής τους στο Πολεδομικό Σχέδιο Αθηνών** Περίληψη: Η εργασία αναλύει την ενδοαστική κατανομή των μεταναστών στην ελληνική πρωτεύουσα, εξετάζοντας τόσο την επιρροή της εθνικότητας τους στις αποφάσεις εγκατάστασης, όσο και την εν γένει κατανομή των στις διάφορες περιοχές της πόλης. Παράλληλα, προσδιορίζονται οι τάσεις που παρουσιάσθηκαν στην οικιστική κινητικότητα των μεταναστών κατά την εξαετία , ενώ δίνεται ιδιαίτερη έμφαση τόσο στην κατεύθυνση των εν λόγω τάσεων (από/προς το κέντρο), όσο και στην επίδραση της εθνικότητας. Η εργασία καταλήγει επιβεβαιώνοντας την παρατηρούμενη διεθνώς ροπή των μεταναστών να συγκεντρώνονται στο κέντρο και τις λοιπές υποβαθμισμένες περιοχές των πόλεων. Λέξεις Κλειδιά: Μετανάστες, πρότυπα χωροθέτησης * Λέκτορας, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας + Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας ** Το κείμενο στηρίζεται σε εισήγηση που ανακοινώθηκε στο Γ Πανελλήνιο Συνέδριο Διεθνούς Πολιτικής Οικονομίας, με θέμα «Η διεθνής οικονομία στον 21ο αιώνα: Προς την παγκοσμιοποίηση ή προς την κυριαρχία των περιφερειακών συνεργασιών» που διοργάνωσε το Ινστιτούτο Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων στην Αθήνα στις Μαΐου 2008.

2 Μετανάστες και πρότυπα χωροθέτησής τους στο Πολεδομικό Σχέδιο Αθηνών 239 Εισαγωγή Την τελευταία περίπου δεκαπενταετία, η Ελλάδα έχει γίνει ο προορισμός (ενδιάμεσος ή τελικός) ενός μεγάλου αριθμού μεταναστών κατά κύριο λόγο από τις Δημοκρατίες της πρώην ΕΣΣΔ, την Ανατολική Ευρώπη, τα Βαλκάνια, την Ασία και κυρίως την Αλβανία. Σήμερα, σύμφωνα με επίσημες εκτιμήσεις, περίπου πάνω ένα εκατομμύριο μετανάστες ζουν στη χώρα 1, σε αντίθεση με τους περίπου πενήντα χιλιάδες το Το παραπάνω γεγονός έχει προσελκύσει την προσοχή της επιστημονικής κοινότητας, πυροδοτώντας μια σειρά ερευνητικών εργασιών αναφορικά με τις κοινωνικές, οικονομικές, δημογραφικές και χωρικές συνέπειες του μεταναστευτικού φαινομένου στη χώρα μας. 3 Όσον αφορά τη χωρική διάσταση της μετανάστευσης, έχει επισημανθεί η γενική τάση των μεταναστών να συγκεντρώνονται σε μητροπολιτικές και εν γένει αστικές περιοχές, στις οποίες υπάρχουν αυξημένες ευκαιρίες απασχόλησης. 4 Επιπρόσθετα, σε πιο μίκρο-επίπεδο, παρατηρείται συγκέντρωση των μεταναστών στα κέντρα των πόλεων, τα οποία εξυπηρετούνται από πυκνό δίκτυο συγκοινωνιών και όπου υπάρχει διαθέσιμο στεγαστικό απόθεμα χαμηλού κόστους (λόγω παλαιότητας). 5 Σκοπός της εργασίας είναι η ανάλυση της χωρικής κατανομής των μεταναστών στην ελληνική πρωτεύουσα. Πιο συγκεκριμένα, διερευνάται ο βαθμός συ- 1 Από την απογραφή του 2001, προέκυψε ότι ο πληθυσμός των μεταναστών ανέρχεται σε ανθρώπους (περίπου το 7,3% του συνολικού πληθυσμού), ενώ το 2003, ο αριθμός των μαθητών που προέρχονταν από οικογένειες μεταναστών στο εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας εκτιμήθηκε περίπου στις , αποτελώντας το 11% του συνόλου των μαθητών της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης και το 8% του συνόλου των μαθητών της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Βλ. M.Baldwin-Edwards, The Integration of Immigrants in Athens: Developing Indicators and Statistical Measures, Athens:Mediterranean Migration Observatory- UEHR and Panteion University, P.Arvanitidis - D.Skouras, The Residential Characteristics of Immigrants in the Medium-sized City of Volos: A Preliminary Investigation. Under publication in the Discussion Paper Series, Department of Planning and Regional Development, University of Thessaly, Βλ. G.Lazaridis, Immigration to Greece: A Critical Evaluation of Greek Policy. New Community, Vol.22, No. 2, 1996, pp , Ι.Ψημμένος, Μετανάστευση από τα Βαλκάνια, Αθήνα: Glorybook/Παπαζήσης, 1995, Ι.Ψημμένος, Δημιουργώντας χώρους κοινωνικού αποκλεισμού: Η περίπτωση των Αλβανών ανεπίσημων μεταναστών στο κέντρο της Αθήνας στο Κ.Κασιμάτη (επιμ.), Κοινωνικός αποκλεισμός: Η ελληνική εμπειρία, Αθήνα: Gutenberg, 1998, σελ , J.Cavounidis, Migration in Southern Europe and the Case of Greece International Migration, Vol.40, No. 1, 2002, pp , V. P. Arapoglou, Immigration, Segregation and Urban Development in Athens: The Relevance of the LA Debate for Southern European Metropolises, The Greek Review of Social Research, Vol.121, No, 2006, pp A. Rovolis - A.Tragaki, Ethnic Characteristics and Geographical Distribution of Immigrants in Greece, European Urban and Regional Studies, Vol.13, No. 2, 2006, pp P.Arvanitidis - D.Skouras, Intra-Urban Patterns of Immigrant Location and the Housing Market: A Preliminary Investigation Fondazione Eni Enrico Mattei Working Paper Series, No. 42, 2007, T.Maloutas, Segregation, Social Polarization and Immigration in Athens During the 1990s: Theoretical Expectations and Contextual Difference, International Journal of Urban and Regional Research, Vol. 31, No. 4, 2007, pp

3 240 Αγορά Χωρίς Σύνορα Όσον αφορά τη χωρική γκέντρωσης μεταναστών τόσο στο κέντρο της πόλης διάσταση της όσο και στις επιμέρους περιοχές, η επιρροή της εθνικότητας στις αποφάσεις χωροθέτησης και το πρότυπο χωροθέτησης που επιδεικνύουν διάφορες εθνικό- μετανάστευσης, έχει επισημανθεί η γενική τάση τητες καθώς και ο βαθμός οικιστικής κινητικότητας των μεταναστών να των μεταναστών. Για την προσέγγιση των παραπάνω συγκεντρώνονται σε θεμάτων χρησιμοποιούνται στοιχεία από τις εθνικές μητροπολιτικές και εν γένει απογραφές των ετών 1991 και 2001, ενώ η μονάδα χωρικής ανάλυσης είναι αυτή του απογραφικού τομέα. αστικές περιοχές, στις οποίες υπάρχουν αυξημένες Η εργασία είναι δομημένη ως εξής: Το επόμενο τμήμα παρουσιάζει συνοπτικά τα διάφορα θεωρητικά ευκαιρίες απασχόλησης. και εμπειρικά μοντέλα τα οποία αναπτύχθηκαν για τη μελέτη της χωρικής συμπεριφοράς ομάδων ατόμων. Στη συνέχεια παρουσιάζεται η διεθνή εμπειρία αναφορικά με τα πρότυπα χωροθέτησης των μεταναστών σε Ευρώπη και Αμερική. Το τρίτο τμήμα αναφέρεται στα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν καθώς και στη μεθοδολογία που ακολουθήθηκε για τη διερεύνηση των στόχων της εργασίας, ενώ το τέταρτο στην ανάλυση των στοιχείων και την παρουσίαση των ευρημάτων. Τέλος, η εργασία ολοκληρώνεται με την επισήμανση των βασικών συμπερασμάτων που προκύπτουν. Θεωρητικό πλαίσιο Οι διαδικασίες μέσω των οποίων, διαφορετικές πληθυσμιακές ομάδες αναπτύσσουν διαφορετικά (σε όρους κοινωνικών συνθηκών) περιβάλλοντα και οι απορρέουσες χωρικές συμπεριφορές έχουν σε μεγάλο βαθμό αποτελέσει αντικείμενο επιστημονικής μελέτης κάτω από τον ευρύτερο τίτλο του κοινωνικού, εθνικού ή φυλετικού διαχωρισμού (segregation). Οι αρχικές προσεγγίσεις αντιμετώπισαν το χώρο ως μία επουσιώδη μεταβλητή, εξομοιώνοντας το κοινωνικό περιβάλλον με τις υφιστάμενες οργανωτικές δομές, οι οποίες διαθέτουν και χωρική διάσταση (π.χ. γειτονία, σχολείο, κ.α.). Αυτές οι προσεγγίσεις, αποτέλεσαν κατ επανάληψη αντικείμενο έντονης κριτικής, λόγω της αδυναμίας τους να αποτυπώσουν ευκρινώς το φαινόμενο του διαχωρισμού και συγκεκριμένα του οικιστικού διαχωρισμού στο χώρο. 6 Το παραπάνω γεγονός οδήγησε στην ανάπτυξη, από τους D. S. Massey και N. 6 S.Openshaw - P.Taylor, A Million or So Correlation Coefficients: Three Experiments on the Modifiable Area Unit Problem in N.Wrigley (ed.) Statistical Applications in the Spatial Sciences. London: Pion, 1979, pp , M. J. White, The Measurement of Spatial Segregation American Journal of Sociology, Vol.88, No.5, 1983, pp , R. L. Morrill, On the Measure of Spatial Segregation Geography Research Forum, Vol.11, 1991, pp , W. S. Wong, Spatial Indices of Segregation Urban Studies Vol.30, No., 1993, pp ,W. S. Wong, Spatial Dependency of Segregation Indices Canadian Geographer, Vol.41, No., 1997, pp ,w. S. Wong, Spatial Measures of Segregation and GIS Urban Geography, Vol.23, No. 2002, pp

4 Μετανάστες και πρότυπα χωροθέτησής τους στο Πολεδομικό Σχέδιο Αθηνών 241 A.Denton προσεγγίσεων οι οποίες εστίαζαν στη χωρική διάσταση του φαινομένου του διαχωρισμού. 7 Συγκεκριμένα, επισημάνθηκαν πέντε διακριτές μεταξύ τους διαστάσεις, ικανές να περιγράψουν με ακρίβεια τα υφιστάμενα φαινόμενα χωρικού διαχωρισμού. Οι εν λόγω διαστάσεις αναφέρονται, στην ανομοιομορφία της χωρικής κατανομής των εξεταζόμενων πληθυσμιακών ομάδων (unevenness), στο βαθμό εμφάνισης υψηλών συγκεντρώσεων μίας πληθυσμιακής ομάδας στον αστικό χώρο γενικότερα (concentration) ή στις περιοχές του αστικού ιστού που χαρακτηρίζονται ως κέντρα πόλης (centralization), στο βαθμό χωρικής απομόνωσης από τις λοιπές πληθυσμιακές ομάδες που είναι εγκατεστημένες σε μία περιοχή (isolation) και τέλος, στο βαθμό συγκέντρωσης σε συγκεκριμένες περιοχές (clustering/ghettoization). Πρόσφατα, άλλοι ερευνητές συνδύασαν τις παραπάνω διαστάσεις σ ένα σύστημα δύο αξόνων, εκ των οποίων ο ένας απεικονίζει τη χωρική απομόνωση ή τη χωρική έκθεση (isolation - exposure) της εξεταζόμενης πληθυσμιακής ομάδας σε σχέση με κάποια άλλη, και ο άλλος την ομοιόμορφη ή ανομοιόμορφη κατανομή μίας πληθυσμιακής ομάδας στο χώρο (evenness - clustering) 8 (Σχήμα 1). Η χωρική απομόνωση (έκθεση) αναφέρεται στο βαθμό κατά τον οποίο άνθρωποι που ανήκουν σε μία συγκεκριμένη ομάδα έχουν την τάση να παραμένουν απομονωμένοι (ή αντίστοιχα να αναμιγνύονται) από ανθρώπους που ανήκουν σε άλλες πληθυσμιακές ομάδες. Η χωρική ομοιομορφία αποδίδει την κατανομή μίας πληθυσμιακής ομάδας στο χώρο, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην έκταση κατά την οποία τα μέλη της προτιμούν να χωροθετούνται το ένα κοντά στο άλλο (δηλαδή να συγκεντρώνονται μαζί). Από το συνδυασμό των δύο παραπάνω εννοιών προκύπτουν τέσσερις γενικές μορφές χωρικής κατανομής, όπως φαίνεται στο Σχήμα 1. Η πρώτη, που απεικονίζεται στο πάνω δεξιά τεταρτημόριο, χαρακτηρίζεται από ομοιόμορφη χωροθέτηση των μελών της εξεταζόμενης πληθυσμιακής ομάδας και παράλληλα από τον αυξημένο βαθμό χωρικής έκθεσης τους με τα μέλη της άλλης πληθυσμιακής ομάδας που είναι εγκατεστημένα στην ίδια περιοχή. Αντίστοιχα, στο πάνω αριστερό τεταρτημόριο, η μορφή χωρικού διαχωρισμού διαφοροποιείται αναφορικά με το βαθμό χωρικής έκθεσης των μελών της εξεταζόμενης πληθυσμιακής ομάδας, τα οποία φέρονται να προτιμούν την εγκατάσταση τους σε συνθήκες χωρικής απομόνωσης. Αντίθετα, τα δύο κάτω τεταρτημόρια απεικονίζουν μορφές χωρικού διαχωρισμού, κοινό χαρακτηριστικό των οποίων είναι η ανομοιόμορφη κατανομή των μελών της εξεταζόμενης πληθυσμιακής ομάδας στον χώρο. Η διαφοροποίηση μεταξύ των δύο κάτω τεταρτημορίων έγκειται στην έκταση της χωρικής έκθεσης (ή απομόνωσης), εφόσον τα μέλη της εξεταζόμε- 7 D. S. Massey - N. A. Denton, The Dimensions of Residential Segregation Social Forces, Vol.67, No.2, 1988, pp F. S. Reardon - D.O Sullivan, Measures of Spatial Segregation Sociological Methodology, Vol.34, No. 1, 2004, pp

5 242 Αγορά Χωρίς Σύνορα Σχήμα 1 Διαστάσεις χωρικού διαχωρισμού μελών δύο πληθυσμιακών ομάδων Πηγή: Βασίζεται στο F. S. Reardon - D.O Sullivan, Measures of Spatial Segregation Sociological Methodology, Vol.34, No. 1, 2004, pp νης ομάδας που απεικονίζεται στο αριστερό τμήμα προτιμούν να εγκαθίστανται απομονωμένα από τα μέλη της άλλης πληθυσμιακής ομάδας, σε αντίθεση με την τάση χωρικής έκθεσης που απεικονίζεται στο δεξιό τμήμα. Οι λόγοι που προκαλούν τις προαναφερθείσες διαφοροποιήσεις στη χωρική κατανομή μεταξύ πληθυσμιακών ομάδων (όπως γηγενείς και μετανάστες), μπορούν να ενταχθούν σε δύο γενικές κατηγορίες: τους πολιτιστικούς και τους οικονομικούς. Σύμφωνα με την αιτιολόγηση που στηρίζεται σε πολιτιστικούς λόγους, οι μετανάστες έχουν την τάση να εγκαθίστανται ο ένας κοντά στον άλλο, σε μία προσπάθεια αφενός για να καρπωθούν τα οφέλη που προκύπτουν από τα κοινωνικά δίκτυα που έχουν αναπτυχθεί, αφετέρου για να διατηρήσουν τα στοιχεία της πολιτιστικής τους κληρονομιάς, όπως η γλώσσα και η θρησκεία. 9 Από την άλλη πλευ- 9 F. W. Boal, Ethnic Residential Segregation in D. T. Herbert - R. J. Johnston (eds) Social Areas in Cities. Volume 1: Spatial Processes and Form, London: John Wiley and Sons, 1976, pp , G. J. Hugo, Diversity

6 Μετανάστες και πρότυπα χωροθέτησής τους στο Πολεδομικό Σχέδιο Αθηνών 243 ρά η οικονομική αιτιολόγηση δίνει έμφαση στη λειτουργία των αγορών εργασίας και κατοικίας, υποστηρίζοντας ότι οι νεοεισερχόμενοι υποχρεώνονται λόγω της συνήθως δεινής οικονομικής τους κατάστασης να χωροθετηθούν στις φθηνότερες περιοχές της πόλης. 10 Αυτό συμβαίνει τόσο γιατί οι μετανάστες ανήκουν συνήθως στις ομάδες των χαμηλά αμειβομένων εργαζομένων, 11 όσο και γιατί δεν διαθέτουν πρόσβαση στις αγορές χρηματοπιστωτικών προϊόντων (κυρίως στεγαστικά δάνεια) είτε λόγω ελλιπούς πληροφόρησης είτε λόγω θεσμικών ατελειών που παρατηρούνται στην κοινωνία υποδοχής. 12 Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να επισημανθεί ότι η οικονομική αιτιολόγηση θεωρεί την ενδοαστική διαφοροποίηση των τιμών κατοικίας ως τον πλέον καθοριστικό παράγοντα της χωρικής συγκέντρωσης των μεταναστών, ενώ αντίθετα η πολιτιστική αιτιολόγηση αντιμετωπίζει τη διαφοροποίηση αυτή ως αιτιατό, ως παρενέργεια δηλαδή που προκαλείται από την προτίμηση των γηγενών να μην εγκατασταθούν σε μία περιοχή στην οποία έχει συγκεντρωθεί μεγάλος αριθμός μεταναστών. Αναφορικά με την προσπάθεια επεξήγησης των διαδικασιών χωρικής κατανομής των μεταναστών, έχουν αναπτυχθεί τρία θεωρητικά μοντέλα. Το Μοντέλο της Χωρικής Αφομοίωσης (spatial assimilation), το Μοντέλο της Χωρικής Διαστρωμάτωσης ή Ιεραρχίας του Χώρου (spatial stratification) και το Μοντέλο των Οικιστικών Προτιμήσεων (residential preference), τα οποία αναλύονται στη συνέχεια. Το Μοντέλο Χωρικής Αφομοίωσης, αναπτύχθηκε από εκπροσώπους της Σχολής Αστικής Οικολογίας του Σικάγου και υποστηρίζει τη διαχρονικά αυξανόμενη διασπορά των αρχικά συγκεντρωμένων ομάδων μεταναστών. 13 Η αρχική συ- Down Under : The Changing Ethnic Mosaic of Sydney and Melbourne in C. C.Roseman - H. D. Laux - G.Thieme (eds), EthniCity, Geographic EthniCity, Geographic Perspectives on Ethnic Change in Modern Cities, Maryland: Rowman and Littlefield, 1996, pp , K. M. Dunn, Rethinking Ethnic Concentration: The Case of Cabramatta, Sydney Urban Studies, Vol.35, No. 3, 1998, pp D. S. Massey, Ethnic Residential Segregation: A Theoretical Synthesis and Empirical Review Sociology and Social Research, Vol.69, No. 3, 1985, pp , F. W. Boal, Immigration and Ethnicity in the Urban Milieu, in C.C. Roseman - H. D. Laux - G. Thieme (eds) EthniCity, Geographic Perspectives on Ethnic Change in Modern Cities, Maryland: Rowman and Littlefield, 1996, pp , R. Van Kempen - A. S. Ozuekren, Ethnic Segregation in Cities: New Forms and Explanations in a Dynamic World Urban Studies, Vol.35, No. 10, 1998, pp M.Tripier, L immigration dans la classe ouvriere en France, Paris: L Harmattan, 1990, R.Ulrich, The Impact of Foreigners on the Public Purse in S.Spencer (ed.) Immigration as an Economic Asset: the German Experience, Stoke-on-Trent: Trentham Books, 1994, pp C.Kesteloot, The Creation of Socio-spatial Marginalization in Brussels: A Tale of Flexibility, Geographical Competition and Guestworker Neighbourhoods in D.Sadler - C.Hadjimichalis (eds), Europe at the Margins: New Mosaics of Inequality, Chichester: Wiley, 1995, pp 82-99, P. Petsimeris, Une methode pour l analyse de la division ethnique et sociale de l espace intra-metropolitan du Grand Londres L Espace Geographique , 1995, pp , M. Pacione, Ethnic Segregation in the European City Geography Vol.81, No.2, 1996, pp K. M. Dunn, Rethinking Ethnic Concentration: The Case of Cabramatta, Sydney, op.cit.

7 244 Αγορά Χωρίς Σύνορα Οι διαδικασίες μέσω των γκέντρωση έχει τις ρίζες της στα πολιτισμικά χαρακτηριστικά των μεταναστών, ενώ ενισχύεται και από οποίων, διαφορετικές οικονομικούς παράγοντες. Πιο αναλυτικά, σε πρώτο πληθυσμιακές ομάδες στάδιο αναμένεται συγκέντρωση των νεοεισερχομένων σε μια προσπάθεια εκμετάλλευσης των συγγενι- αναπτύσσουν διαφορετικά (σε όρους κοινωνικών κών δεσμών και κοινωνικών δικτύων των ομοεθνών συνθηκών) περιβάλλοντα τους, τα οποία εκτός των άλλων παρέχουν κοινωνική και οι απορρέουσες χωρικές υποστήριξη, πληροφόρηση αλλά και ευκαιρίες απασχόλησης. Με την πάροδο του χρόνου, καθώς οι με- συμπεριφορές έχουν σε μεγάλο βαθμό αποτελέσει τανάστες βελτιώνουν το επίπεδο γνώσης της γλώσσας της χώρας υποδοχής και εξοικειώνονται με τις αντικείμενο επιστημονικής αξίες και τα πρότυπα κοινωνικής συμπεριφοράς της μελέτης. (μία διαδικασία που ονομάζεται πολιτιστική εξομοίωση - acculturation), τείνουν να διασπείρονται εντός του αστικού ιστού εγκαταλείποντας της περιοχές στις οποίες είχαν αρχικά συγκεντρωθεί. 14 Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι όσο η διαδικασία της πολιτιστικής εξομοίωσης εξελίσσεται και η κοινωνικοοικονομική κατάσταση των μεταναστών βελτιώνεται, οι κοινωνικές αποστάσεις ή διαφορές μεταξύ των μεταναστών και των γηγενών μειώνονται, οδηγώντας αντίστοιχα και σε μείωση των χωρικών αποστάσεων μεταξύ τους. 15 Συνεπώς, οι μετανάστες μετακινούνται από τις υποβαθμισμένες περιοχές του κέντρου των πόλεων προς τα προάστια, ενεργοποιώντας με αυτόν τον τρόπο μία διαδικασία χωρικής ενσωμάτωσης στις πληθυσμιακές ομάδες των γηγενών. 16 Παρά το γεγονός ότι το Μοντέλο Χωρικής Αφομοίωσης περιγράφει ικανοποιητικά τη διαδικασία χωροθέτησης μεταναστών, 17 αντιμετώπισε σοβαρά προβλήματα στην προσπάθεια του να ερμηνεύσει τη χωρική διάσταση της εγκατάστασης συγκεκριμένων πληθυσμιακών ομάδων με αφρικανικές πολιτιστικές καταβολές, όπως οι αφροαμερικάνοι και οι πορτορικανοί. 18 Η παραπάνω αδυναμία οδήγησε στην ανάπτυξη του Μοντέλου της Χωρικής Διαστρωμάτωσης. 14 L. Freeman, Minority Housing Segregation: A Test of Three Perspectives. Journal of Urban Affairs, Vol.22, No. 1, 2000, pp R. E. Park, The Urban Community as a Spatial Pattern and a Moral Order in E. W. Burgess (ed.), The Urban Community, Chicago: University of Chicago Press,1926, pp 21-31, A.Hawley, Human Ecology. New York: Ronald, D. S. Massey, Ethnic Residential Segregation: A Theoretical Synthesis and Empirical Review, op.cit., R. Van Kempen - A. S. Ozuekren, Ethnic Segregation in Cities: New Forms and Explanations in a Dynamic World, op.cit. 17 C.Peach, Does Britain Have Ghettos? Transactions of the Institute of British Geographers, Vol.21, No.1, 1996, pp , S.Grimes, Residential Segregation in Australian Cities: A Literature Review. International Migration Review, Vol.27, No. 1, 1993, pp , G. J. Hugo, Diversity Down Under : The Changing Ethnic Mosaic of Sydney and Melbourne, op.cit. 18 L. Freeman, Minority Housing Segregation: A Test of Three Perspectives, op.cit.

8 Μετανάστες και πρότυπα χωροθέτησής τους στο Πολεδομικό Σχέδιο Αθηνών 245 Το Μοντέλο της Χωρικής Διαστρωμάτωσης θεωρεί τον αστικό χώρο στρωματοποιημένο, με τις επιμέρους περιοχές του να ιεραρχούνται βάση της ποιότητας ζωής που παρέχουν στους κατοίκους τους. 19 Οι γηγενείς καταλαμβάνουν τις πιο ποιοτικές περιοχές, κρατώντας τους μετανάστες, αλλά και γενικότερα τις εθνικές και τις φυλετικές μειονότητες, σε απόσταση. Η εν λόγω κατάσταση σε χωρικό επίπεδο αντανακλά ουσιαστικά την άποψη των γηγενών για τη θέση των μεταναστών μέσα στην κοινωνία. Οι μετανάστες διαθέτοντας χαμηλή κοινωνική υπόσταση παραμένουν διαχωρισμένοι, ακόμα και αν η οικονομική τους κατάσταση είναι τέτοια ώστε να τους επιτρέπει να αγοράσουν ή ενοικιάσουν κατοικία σε περιοχές οι οποίες καταλαμβάνονται συνήθως από γηγενείς. 20 Η προαναφερθείσα ιεραρχία των διαφόρων περιοχών συντηρείται και τροφοδοτείται περαιτέρω μέσω θεσμικών μηχανισμών καθώς και άλλων κοινωνικο-πολιτικών ενεργειών που προωθούν το διαχωρισμό (διακρίσεις στην αγορά εργασίας και στο εκπαιδευτικό σύστημα, βία εναντίον των μειονοτήτων κ.α.). Σε περιπτώσεις δε κατά τις οποίες η εφαρμογή των παραπάνω μέτρων δεν επιφέρει το επιθυμητό αποτέλεσμα του διαχωρισμού, οδηγώντας στη διαταραχή της ιεραρχίας, οι γηγενείς είναι δυνατό να εγκαταλείψουν την περιοχή, αφήνοντας τους μετανάστες να αποτελέσουν με αργό αλλά σταθερό ρυθμό την πληθυσμιακή πλειονότητα στην περιοχή. Ενώ το Μοντέλο της Χωρικής Διαστρωμάτωσης αντιλαμβάνεται το χωρικό διαχωρισμό ως επιβαλλόμενο στους μετανάστες από τις άλλες πληθυσμιακές ομάδες, το Μοντέλο των Οικιστικών Προτιμήσεων θεωρεί ότι ο διαχωρισμός προκύπτει κυρίως λόγω αποφάσεων που λαμβάνονται από τους ίδιους τους μετανάστες. Με άλλα λόγια, τα μέλη των ομάδων των μεταναστών, ακόμη και όταν διαθέτουν την οικονομική ευχέρεια ή το κοινωνικο-επαγγελματικό προφίλ που θα τους επέτρεπε να ενσωματωθούν με τους γηγενείς, δεν το πράττουν αλλά αντιθέτως επιθυμούν να παραμείνουν χωρικά διαχωρισμένοι συνεχίζοντας να διαβιούν σε περιοχές όπου η πλειονότητα των κατοίκων είναι ομοεθνείς τους ή άτομα με κοινό πολιτιστικό και θρησκευτικό υπόβαθρο. 21 Τα πλεονεκτήματα που προκύπτουν από αυτή τη συμπεριφορά δεν εξαντλούνται μόνο στο γεγονός ότι τα νεοεισερχόμενα μέλη βρίσκουν ένα κοινωνικό δίκτυο που τους παρέχει οικονομική, κοινωνική, πολιτιστική και συναισθηματική στήριξη, καθώς και πρόσβαση στην αγορά κατοικίας, αλλά επεκτείνονται και στο γεγονός ότι για το σύνολο των μελών της ομάδας η υπό εξέταση περιοχή αποτελεί έναν θύλακα διατήρησης της πολιτιστικής τους ταυτότητας που τους παρέχει τη δυνατότητα να αυτοπροσδιορίζονται με βάση το πλαίσιο αξιών της κοινωνίας από την οποία προέρχονται. Το τελευταίο αυτό στοιχείο, αποτελεί και τη βασική διαφοροποίηση 19 J. R. Logan, Growth, Politics and the Stratification of Places American Journal of Sociology, Vol.84, No. 2, 1978, pp , 20 R. D Alba - J. R. Logan, Minority Proximity to Whites in Suburbs: An Individual-Level Analysis of Segregation American Journal of Sociology, Vol.98, No.13, 1993, pp , op.cit. 21 L. Freeman, Minority Housing Segregation: A Test of Three Perspectives, op.cit.

9 246 Αγορά Χωρίς Σύνορα Οι λόγοι που προκαλούν τις προαναφερθείσες διαφοροποιήσεις στη χωρική κατανομή μεταξύ πληθυσμιακών ομάδων (όπως γηγενείς και μετανάστες), μπορούν να ενταχθούν σε δύο γενικές κατηγορίες: τους πολιτιστικούς και τους οικονομικούς. μεταξύ του Μοντέλου της Χωρικής Αφομοίωσης και αυτού των Οικιστικών Προτιμήσεων, η οποία έγκειται στην άρνηση των μεταναστών να αφομοιωθούν πολιτιστικά και να υιοθετήσουν το πλαίσιο αξιών της κοινωνίας υποδοχής επιθυμώντας να διατηρήσουν τη ιδιαίτερή τους πολιτισμική ταυτότητα. Διεθνής εμπειρία Eίναι σαφές ότι οι αποφάσεις των μεταναστών αναφορικά με την εγκατάσταση τους σε ενδοαστικό επίπεδο εξαρτώνται τόσο από πολιτιστικούς όσο και από οικονομικούς παράγοντες. Όταν οι πολιτιστικοί παράγοντες επικρατούν έναντι των οικονομικών, υψηλές συγκεντρώσεις μεταναστών είναι αναμενόμενες, οι οποίες τείνουν να παραμένουν σταθερές ή και να ενισχύονται διαχρονικά. Αντίθετα, η επικράτηση των οικονομικών έναντι των πολιτιστικών παραγόντων, αναμένεται να οδηγήσει μακροχρόνια σε περισσότερο ομοιόμορφη κατανομή των μεταναστών, η οποία θα χαρακτηρίζεται από την απουσία αυξημένων συγκεντρώσεων των ομάδων αυτών στο χώρο. Ένας σημαντικός αριθμός ερευνητικών εργασιών έχουν επιδιώξει να διερευνήσουν τα παραπάνω ζητήματα, με έμφαση στη βαρύτητα που είχε ο εκάστοτε παράγοντας κατά τη διαμόρφωση των υφισταμένων αστικών οικιστικών δομών. Για παράδειγμα, μελέτες που διενεργήθηκαν στο Όσλο σχετικά με τις αποφάσεις εγκατάστασης των μεταναστών, καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι οι οικονομικοί παράγοντες (και κυρίως το κόστος κάλυψης των στεγαστικών αναγκών) διαδραματίζουν το σημαντικότερο ρόλο κατά τη χωροθέτηση, χωρίς βέβαια να παραγνωρίζεται και η μικρότερου-βαθμού σημασία των πολιτιστικών παραγόντων. 22 Αυτό μεταφράζεται ως μία ροπή των μεταναστών για πολιτισμική εξομοίωση τους με τη φιλοξενούσα κοινωνία και τη συνεπαγόμενη, μετά την παρέλευση μίας χρονικής περιόδου από την αρχική εγκατάσταση, χωρική διασπορά και ενσωμάτωση τους σε περιοχές, οι οποίες κατά κύριο λόγο χαρακτηρίζονται από υψηλή παρουσία των γηγενών. Η σπουδαιότητα των οικονομικών παραγόντων αναδεικνύεται και από τις έρευνες που αφορούν τη χωρική συμπεριφορά των Ασιατών μεταναστών στις μητροπόλεις της Αυστραλίας. 23 Σε αυτή την περίπτωση, παρά το γεγονός ότι οι μετανάστες δηλώνουν ότι επιθυμούν να εγκα- 22 A. B. Djuve - K.Hagen, Find Me a Job! Living Conditions Among Refugees in Oslo, Fafo Report 184, The Research Foundation Fafo, Oslo, 1995, S.Blom, Residential Concentration Among Immigrants in Oslo International Migration, Vol.37, No.3, 1999, pp X. Zang - R.Hassan, Residential Choices of Immigrants in Australia. International Migration, Vol.34, No. 4, 1996, pp , C.Lan-Hung - H. Jung-Chung, Locational Decisions and Residential Preferences of Taiwanese Immigrants in Australia, GeoJournal, Vol.64, No. 1, 2005, pp

10 Μετανάστες και πρότυπα χωροθέτησής τους στο Πολεδομικό Σχέδιο Αθηνών 247 τασταθούν στη γειτνίαση συγγενών και εν γένει ομοεθνών τους, οι τελικές αποφάσεις χωροθέτησης εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από το εισόδημα, τη συνεπαγόμενη δυνατότητα κάλυψης των στεγαστικών τους αναγκών, τη διαθεσιμότητα των στοιχειωδών υπηρεσιών και δικτύων κοινής ωφελείας καθώς και από την απόσταση έως προς τον τόπο εργασίας. Πρόσφατη μελέτη σχετικά με την έκταση και τη χωρική διάσταση της μετανάστευσης στις τέσσερις μεγαλύτερες πόλεις της Ολλανδίας (Άμστερνταμ, Ρότερνταμ, Χάγη και Ουτρέχτη) κατέληξε στο συμπέρασμα ότι μία διαδικασία μετακίνησης πληθυσμιακών ομάδων βρίσκεται σε εξέλιξη. 24 Οι γηγενείς εμφανίζουν μία ολοένα και αυξανόμενη τάση να εγκαταλείπουν συγκεκριμένες περιοχές των πόλεων, οι οποίες αποτελούν δημοφιλείς προορισμούς νεοεισερχόμενων μεταναστών. Οι εν λόγω περιοχές αποτελούν πλέον τη βάση των κοινοτήτων των μεταναστών, οι οποίες αυξάνονται με γοργούς ρυθμούς λόγω της επανένωσης των οικογενειών των μεταναστών αλλά και της δημιουργίας νέων οικογενειών. Η παρουσία των μεταναστών σε ορισμένες από τις περιπτώσεις είναι τόσο έντονη ώστε το ποσοστό τους να ανέρχεται στο 70% ή ακόμη και στο 80% του συνολικού πληθυσμού. 25 Η εν λόγω περίπτωση θεωρείται ως ένα παράδειγμα συνδυασμένης επίδρασης τόσο των οικονομικών όσο και των πολιτιστικών παραγόντων, όπου οι επίδραση των πρώτων ευθύνεται για τις αρχικές φάσεις των συγκεντρώσεων των μεταναστών ενώ η επίδραση των δεύτερων ερμηνεύει τη διαχρονική διατήρηση αλλά και την ενίσχυσή τους. Μέσω ανάλυσης της χωρικής κατανομής των διαφόρων εισοδηματικών και εθνικών ομάδων οι G.Bolt και P. Hooimeijer και R.van Kempen καταλήγουν σε παρόμοια συμπεράσματα σχετικά με την περαιτέρω αύξηση του διαχωρισμού και της συγκέντρωσης των μεταναστών στις ολλανδικές πόλεις. 26 Ωστόσο οι M. C. Deurloo και S.Musterd 27 και οι S. Musterd και Deurloo 28 υποστηρίζουν ότι οι υφιστάμενες συγκεντρώσεις μεταναστών χαρακτηρίζονται από έντονη αστάθεια και γι αυτό το λόγο αναμένεται χωρική ενσωμάτωση των μεταναστών στο προσεχές μέλλον. Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, η κατάσταση φαίνεται να είναι περισσότερο πολύπλοκη. Τα ευρήματα των ερευνών καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι βρίσκονται σε εξέλιξη διαδικασίες χωρικού διαχωρισμού των μεταναστών στο εσωτερικό των μητροπόλεων των ΗΠΑ, παρόμοιες με αυτές που εντοπίστηκαν στην Ευρώπη (οι οποίες ερμηνεύονται από τη συνδυασμένη επίδραση των οικονομι- 24 M.Bontje - J.Latten, Stable Size, Changing Composition: Recent Migration Dynamics of the Dutch Large Cities Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie, Vol.96, No. 4, 2005,pp Ibid. 26 G.Bolt - P. Hooimeijer - R.van Kempen, Ethnic Segregation in the Netherlands: New Patterns, New Policies? Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie, Vol.93, No. 2, 2002,pp M. C. Deurloo - S.Musterd, Ethnic Clusters in Amsterdam, : A Micro-area Analysis Urban Studies, Vol.35, No. 3,1998, pp S. Musterd - R.Deurloo, Unstable Immigrant Concentrations in Amsterdam: Spatial Segregation and Integration of Newcomers Housing Studies, Vol.17, No. 3, 2002,pp

11 248 Αγορά Χωρίς Σύνορα Η αρχική συγκέντρωση κών και πολιτιστικών παραγόντων), με τη διαφορά ότι έχει τις ρίζες της αυτές οι διαδικασίες αφορούν μόνο ορισμένες ομάδες μεταναστών. 29 Συγκεκριμένα, οι μετανάστες που προέρχονται από την Ασία και την Κεντρική Αμερική, εγκα- στα πολιτισμικά χαρακτηριστικά των θίστανται αρχικά σε υποβαθμισμένες περιοχές στα παραδοσιακά κέντρα των πόλεων (inner city) λόγω οικο- μεταναστών, ενώ ενισχύεται και από οικονομικούς νομικών κυρίως λόγων, ενώ στις ίδιες περιοχές εγκαθίστανται και οι μεταγενέστερα εισερχόμενοι μετανά- παράγοντες. στες για πολιτιστικούς κυρίως λόγους. Με την πάροδο, όμως, του χρόνου και τη βελτίωση της κοινωνικο-οικονομικής τους θέσης, οι ασιάτες και οι ισπανόφωνοι φαίνεται να εγκαταλείπουν τις περιοχές αυτές και να εγκαθίστανται σε άλλες, όπου το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού αποτελείται από γηγενείς. Διαφορετική χωρική συμπεριφορά σε σχέση με τους ασιάτες και τους ισπανόφωνους, τόσο αναφορικά με τη μορφή όσο και την ένταση, επιδεικνύουν οι Αφροαμερικάνοι. 30 Η συγκεκριμένη πληθυσμιακή ομάδα, φαίνεται να δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα στους πολιτιστικούς παράγοντες κατά την επιλογή της θέσης κατοικίας και γι αυτό το λόγο εμφανίζεται περισσότερο συγκεντρωμένη σε ενδοαστικό επίπεδο. Ανάλογες χωρικές συμπεριφορές ομάδων μεταναστών έχουν ωστόσο παρατηρηθεί και στην Ευρώπη, και συγκεκριμένα στη Λισσαβόνα. Σύμφωνα με τους J. Malheiros και F. Vala (2004), οι αφρικανικής καταγωγής μετανάστες χαρακτηρίζονται από διαχρονικά υψηλότερους βαθμούς συγκέντρωσης, σε αντίθεση με τις άλλες ομάδες μεταναστών που προέρχονται κυρίως από την Ανατολική Ευρώπη και τη Βραζιλία. 31 Οι τελευταίες, μετά την αρχική εγκατάσταση τους στη γειτνίαση των ομοεθνών τους, καθώς η κοινωνικοοικονομική τους κατάσταση βελτιώνεται, μετεγκαθίστανται σε περιοχές, όπου το ποσοστό των γηγενών Πορτογάλων είναι ιδιαίτερα υψηλό. Η ανάλυση της χωρικής κατανομής των διαφόρων εθνικών ομάδων στην περίπτωση της Λισσαβόνας, αναδεικνύει τη σπουδαιότητα που διαδραματίζει η αγορά κατοικίας, κατά τη διαδικασία λήψης των αποφάσεων εγκατάστα- 29 L. Freeman, Minority Housing Segregation: A Test of Three Perspectives, op.cit. 30 D. S. Massey - N. A. Denton, Spatial Assimilation as a Socioeconomic Outcome American Sociological Review, Vol.50, No.1, 1985, pp , D. S. Massey - N. A. Denton, Trends in the Residential Segregation of Hispanics, Blacks and Asians: American Sociological Review, Vol.52, No., 1987, pp , R. J. Harrison - D. H. Weinberg, Racial and Ethnic Segregation in Paper presented at the annual meeting of the Population Association of America, Denver, 1992, R. D Alba - J. R. Logan, Minority Proximity to Whites in Suburbs: An Individual-Level Analysis of Segregation, J. R.Logan - R.Alba - S. Leung, Minority Access to White Neighbourhoods: A Multiregional Comparison Social Forces, Vol.74, No.3, 1996, pp , W.A Clark - J.Ware, Trends in Residential Segregation by Socioeconomic Status in California Urban Affairs Review, Vol.32, No.6, 1997, pp , N. A. Denton - D. S. Massey, Residential Segregation of Blacks, Hispanics and Asians by Socioeconomic Status and Generation Social Science Quarterly, Vol.69, 1988, pp , L. Freeman, Minority Housing Segregation: A Test of Three Perspectives, op.cit. 31 J.Malheiros - F.Vala, Immigration and City Change: The Lisbon Metropolis at the Turn of the Twentieth Century Journal of Ethnic and Migration Studies, Vol.30, No. 6, 2004, pp

12 Μετανάστες και πρότυπα χωροθέτησής τους στο Πολεδομικό Σχέδιο Αθηνών 249 σης. Ειδικότερα, η προαναφερθείσα συμπεριφορά αποδίδεται κατά μεγάλο μέρος στη λειτουργία της αγοράς ακινήτων μέσω των μηχανισμών της οποίας οι μετανάστες που προέρχονται από την Αφρική καταλήγουν σε υποβαθμισμένες αστικές περιοχές με χαμηλής ποιότητας οικιστικό απόθεμα, ενώ ταυτόχρονα οι μη Αφρικανοί εγκαθίστανται σε περιοχές με οικιστικό απόθεμα καλύτερης ποιότητας. 32 Συμπερασματικά, από τη μέχρι τώρα ανάλυση, προκύπτει ότι η διαδικασία χωροθέτησης των μεταναστών εξαρτάται από παράγοντες όπως, η οικονομική τους κατάσταση, η καταγωγή τους, το πολιτιστικό τους υπόβαθρο, τα χαρακτηριστικά και θεσμικό πλαίσιο της κοινωνίας υποδοχής και το χρονικό διάστημα που έχει παρέλθει από την αρχική εγκατάσταση τους. Μεθοδολογία Σκοπός της εργασίας είναι η ανάλυση της χωρικής κατανομής των μεταναστών στο Πολεοδομικό Συγκρότημα Αθηνών (ΠΔΑ) (Νομός Αττικής). Πιο συγκεκριμένα, διερευνάται ο βαθμός συγκέντρωσης μεταναστών τόσο στο κέντρο της πόλης όσο και στις επιμέρους περιοχές, η επιρροή της εθνικότητας στις αποφάσεις χωροθέτησης, και ο βαθμός οικιστικής κινητικότητας των μεταναστών. Για την προσέγγιση των παραπάνω θεμάτων χρησιμοποιούνται στοιχεία από τις εθνικές απογραφές των ετών 1991 και 2001, ενώ η μονάδα χωρικής ανάλυσης είναι αυτή του απογραφικού τομέα. Οι πληθυσμοί που εξετάζονται αφορούν τόσο το σύνολο όσο και επιμέρους ομάδες μεταναστών από δώδεκα χώρες προέλευσης: Αλβανία, Βουλγαρία, Πολωνία, Ρουμανία, Ρωσική Ομοσπονδία, Ουκρανία, Ιράκ, Φιλιππίνες, Μπαγκλαντές, Πακιστάν, Συρία και Αίγυπτος. Το κριτήριο επιλογής των ομάδων αυτών είναι το πληθυσμιακό μέγεθος, αποτελώντας στο σύνολό τους περίπου το 88% των μεταναστών που διαμένουν στην περιοχή μελέτης. Η προαναφερθείσα ανάλυση των προτύπων χωροθέτησης γίνεται μέσω χαρτογραφικής απεικόνισης των διαθεσίμων στοιχείων, αλλά και με τη χρήση ενός δείκτη οικιστικού διαχωρισμού (residential segregation). Όσων αφορά στην χαρτογραφική απεικόνιση, αποτυπώνουμε ανά απογραφικό τομέα το ποσοστό των μεταναστών που βρίσκονται στην περιοχή. Όσο πιο έντονο είναι το χρώμα τόσο μεγαλύτερο είναι το ποσοστό των μεταναστών (ως προς το σύνολό τους) που διαμένουν στην εν λόγω περιοχή. Για την εκτίμηση του βαθμού ανομοιογένειας της κατανομής των εξεταζόμενων πληθυσμιακών ομάδων (γηγενείς και μετανάστες), χρησιμοποιείται ο Δείκτης Ανομοιομορφίας D(Dissimilarity Index), 33 ο οποίος μετρά το πόσο ομοιό- 32 J.Malheiros, Urban Restructuring and Immigration in Lisbon in R.King - G.Lazaridis - Ch.Tsardanidis (eds) Eldorado or Fortress? Migration in Southern Europe, Hounsmills: Macmillan,2000, pp O. D. Duncan - B.Duncan, A Methodological Analysis of Segregation Indexes American Sociological Review, Vol.20, No. 1955, pp

13 250 Αγορά Χωρίς Σύνορα Το Μοντέλο της Χωρικής Διαστρωμάτωσης θεωρεί τον αστικό χώρο στρωματοποιημένο, με τις επιμέρους περιοχές του να ιεραρχούνται βάση της ποιότητας ζωής που παρέχουν στους κατοίκους τους. μορφη είναι η πληθυσμιακή σύνθεση μια περιοχής μετά την εγκατάσταση μίας συγκεκριμένης πληθυσμιακής ομάδας (προσδιοριζόμενης με φυλετικά, εθνολογικά, οικονομικά, κοινωνικά ή άλλα κριτήρια) σύμφωνα με τον τύπο: D 1 im in = 2 i= 1N N m n όπου τα N im και N in αναφέρονται στον αριθμό των μεταναστών (m) και γηγενών (n) σε μία περιοχή, ενώ τα N m και N n στο σύνολο του πληθυσμού των εν λόγω ομάδων σ όλη την πόλη αντίστοιχα. Ο παραπάνω δείκτης λαμβάνει τιμές από - 1 έως 1, με -1 να δηλώνει πλήρη ανυπαρξία μεταναστών σε μια περιοχή και 1 πλήρη ανυπαρξία γηγενών, ενώ η τιμή 0 φανερώνει την ύπαρξη ομοιόμορφης πληθυσμιακής κατανομής. Η ανάλυση της χωρικής κατανομής των μεταναστών γίνεται σε δύο στάδια. Αρχικά, εξετάζεται η κατανομή των μεταναστών (τόσο στο σύνολο τους όσο και των διαφόρων εθνικοτήτων προέλευσης) μεταξύ δύο χωρικών ενοτήτων: του κέντρου (Δήμος Αθηνών) και της περιφέρειας (υπόλοιποι Δήμοι), ώστε να διερευνηθεί κατά πόσο υπάρχει υπέρ-εκπροσώπηση μίας συγκεκριμένης πληθυσμιακής ομάδας στο κέντρο της πρωτεύουσας. Στη συνέχεια, εξετάζεται η κατανομή των μεταναστών στους επιμέρους Δήμους της περιοχής μελέτης, συγκρίνοντας το ποσοστό των αλλοδαπών γενικά ή των αλλοδαπών που προέρχονται από μία συγκεκριμένη χώρα και διαμένουν σ ένα συγκεκριμένο Δήμο με το αντίστοιχο ποσοστό των γηγενών, ώστε να προσδιορισθούν οι Δήμοι στους οποίους υφίσταται υπέρ-εκπροσώπηση της συγκεκριμένης πληθυσμιακής ομάδας. Τέλος, μελετάμε το βαθμό οικιστικής κινητικότητας των μεταναστών που εισήλθαν στη χώρα έως το έτος 1995, μέσω της εξέτασης των αλλαγών στον τόπο κατοικίας τους κατά τα έτη 1995 και Οι πληθυσμιακές ομάδες που εξετάζονται προσδιορίζονται με κριτήριο τη χώρα ή την ευρύτερη περιοχή προέλευσης, ενώ το κριτήριο επιλογής είναι το πληθυσμιακό μέγεθος των ομάδων αυτών. Έτσι, επιλέγηκαν οι μετανάστες που προέρχονται από την Αλβανία, την Ανατολική Ευρώπη, τη Βόρεια Αφρική, τη Δυτική Ασία, την Κεντρική-Νότια Ασία, και τη Νότια-Ανατολική Ασία. N N Ανάλυση Με τη βοήθεια της χαρτογραφικής απεικόνισης και του Δείκτη D, αποτιμήθηκε ο βαθμός εκπροσώπησης τόσο του συνόλου όσο και των διαφόρων εθνικών ομάδων μεταναστών στην κεντρική και τις υπόλοιπες περιοχές της πόλης, 34 Τα στοιχεία προέρχονται από την απογραφή του 2001.

14 Μετανάστες και πρότυπα χωροθέτησής τους στο Πολεδομικό Σχέδιο Αθηνών 251 Πίνακας 1 Δείκτης Ανομοιομορφίας D ΕΘΝΙΚΟΤΗΤΑ Δ. ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΛΟΙΠΟΙ ΔΗΜΟΙ Αλβανοί 0, ,16554 Πολωνοί 0, ,58756 Ρώσοι -0, ,09188 Βούλγαροι 0, ,48543 Ρουμάνοι 0, ,44903 Πακιστάν -0, ,14410 Ουκρανία 0, ,42885 Αίγυπτος 0, ,41998 Ιρακινοί -0, ,20625 Φιλιππινέζοι 0, ,60071 Μπαγκλαντέσιοι 0, ,08655 Σύριοι 0, ,52211 Σύνολο 0, ,17806 Πηγή: Ιδία Επεξεργασία ενώ στη συνεχεία αξιολογήθηκε ο εν λόγω βαθμός εκπροσώπησης στους επιμέρους Δήμους της περιοχής μελέτης. Οι τιμές του δείκτη παρουσιάζονται στους Πίνακες 1 και 2, ενώ η χαρτογραφική ανά περίπτωση απεικόνιση της χωροθέτησης των μεταναστών γίνεται στους Χάρτες 1 έως 13. Όπως προκύπτει από τον Πίνακα 1 στο κέντρο της Αθήνας παρουσιάζονται οι υψηλότεροι βαθμοί υπερ-εκπροσώπησης των διαφόρων ομάδων μεταναστών, γεγονός το οποίο αποτελεί ένδειξη ότι η τάση των μεταναστών παγκοσμίως να συγκεντρώνονται στις κεντρικές περιοχές των πόλεων υποδοχής βρίσκει εφαρμογή και στην περίπτωση της Αθήνας. Από τις δώδεκα εθνότητες μεταναστών που εξετάσθηκαν, οι προερχόμενοι από τη Ρωσική Ομοσπονδία, το Πακιστάν και το Ιράκ αποτελούν, όπως θα αναλυθεί παρακάτω, τις μόνες ομάδες μεταναστών οι οποίες δεν υπέρ-εκπροσωπούνται στο Δήμο Αθηναίων. Αντίθετα, ο βαθμός υπέρ-εκπροσώπησης είναι αυξημένος για του μετανάστες που προέρχονται από το Μπαγκλαντές (0,396), τις Φιλιππίνες (0,197), την Πολωνία (0,191) κα την Αλβανία (0,180). Η περαιτέρω εξέταση των χαρτογραφικών δεδομένων αποκαλύπτει ότι η εν λόγω τάση υπέρ-εκπροσώπησης των μεταναστών επεκτείνεται χωρικά προς το Δήμο Πειραιώς συμπεριλαμβάνοντας όμως και τους ενδιάμεσους Δήμους (π.χ. Δήμος Αγίου Ιωάννου Ρέντη), ενώ παράλληλα, οι ομάδες των μεταναστών υπέρ-εκπροσωπούνται και στη γειτνίαση των Δήμων Μεταμορφώσεως, Αχαρνών και Κηφισίας.

15 252 Αγορά Χωρίς Σύνορα Πίνακας 2 Δείκτης Ανομοιομορφίας D ανά Δήμο Δήμος Σύνολο Αλβανία Πολωνία Ρωσική Ομοσπ. Βουλγαρία Ρουμανία Πακιστάν Ουκρανία Αίγυπτος Ιράκ Φιλιππίνες Μπαγκλαντές Συρία ΑΘΗΝΑΙΩΝ 0, , , , , , , , , , , , ,15785 ΑΓΙΑΣ ΒΑΡΒΑΡΑΣ -0, , , , , , , ,0059-0, , ,0084 0, ,00768 ΑΓΙΑΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ -0, , , , , ,0133-0,0135-0, , , , , ,01489 ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ -0, , , , , , , , , , , ,0017-0,00728 ΑΓ. ΙΩΑΝΝΟΥ ΡΕΝΤΗ 0, , , , , , , , , , , , ,00092 ΑΓΙΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ 0, , , , , , , , , , , , ,00031 ΑΓΙΩΝ ΑΝΑΡΓΥΡΩΝ -0, , , , , , , , , , , ,0084-0,00711 ΑΙΓΑΛΕΩ -0, , , , ,0156-0, , , , ,1333-0, , ,01288 ΑΛΙΜΟΥ -0,0024-0, , ,0041-0, , , , , ,004-0, ,0009-0,00531 ΑΜΑΡΟΥΣΙΟΥ -0, , , , , , , , , , , , ,01551 ΑΜΠΕΛΑΚΙΩΝ -0,001-0, , , , , , , , , , ,0002-0,00155 ΑΝΩ ΛΙΟΣΙΩΝ -0, , , ,0102-0, , , , , , , , ,00491 ΑΡΓΥΡΟΥΠΟΛΗΣ -0, , , ,0055-0, , , , ,0062-0, , , ,0052 ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ 0, , , , , , , , , , , , ,00388 ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟΥ 0, , , , , , , , , , , , ,0075 ΑΥΛΩΝΟΣ 0, , , , , , , , , , , , ,00129 ΑΧΑΡΝΩΝ -0, , , , , , , , , , , , ,01976 ΒΑΡΗΣ 0, , , , ,0022-0, , ,0016-0, ,0028-0,0019 0, ,00006 ΒΟΥΛΑΣ 0,0022-0, , , , , , , , , , , ,00427 ΒΟΥΛΙΑΓΜΕΝΗΣ 0, , , , , , ,0007 0, ,0012-0, , , ,00011 ΒΡΙΛΗΣΣΙΩΝ -0, , , , , , , , , , , , ,00682 ΒΥΡΩΝΟΣ -0, ,0008-0, , , , , ,0106-0, , , , ,01135 ΓΑΛΑΤΣΙΟΥ -0,0067-0, , , , , , , ,0132-0, ,0156-0,001-0,00803 ΓΕΡΑΚΑ -0, , , , , , , ,0031-0, ,0035-0, , ,00333 ΓΛΥΚΩΝ ΝΕΡΩΝ -0, , , , , , , ,0017-0, , , , ,0013 ΓΛΥΦΑΔΑΣ 0, , , , , , , , , , , , ,01572

16 Μετανάστες και πρότυπα χωροθέτησής τους στο Πολεδομικό Σχέδιο Αθηνών 253 Δήμος Σύνολο Αλβανία Πολωνία Ρωσική Ομοσπ. Βουλγαρία Ρουμανία Πακιστάν Ουκρανία Αίγυπτος Ιράκ Φιλιππίνες Μπαγκλαντές Συρία ΔΑΦΝΗΣ 0, , , , , ,0035-0,0039-0, , , , , ,00671 ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑΣ -0, , ,0029 0, , , ,0035-0, , , , , ,00277 ΕΛΕΥΣΙΝΟΣ -0, , , , ,0049-0, , , , , , , ,007 ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ -0, , , , , , , , , ,0014-0, , ,00301 ΖΕΦΥΡΙΟΥ -0, , , , , , , , , , , , ,00232 ΖΩΓΡΑΦΟΥ -0,002-0, , ,0139-0,008-0, , , , , , , ,00344 ΗΛΙΟΥΠΟΛΗΣ -0, , , , , , , , , , , , ,01127 ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ -0, , , , , , , , , , , , ,01022 ΙΛΙΟΥ (ΝΕΩΝ ΛΙΟΣΙΩΝ) -0,008-0, , , , , , , , ,0159-0, , ,01516 ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗΣ 0, , , , , , , , , , , , ,00569 ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ -0, , , , , , , , , , , , ,00102 ΚΑΛΥΒΙΩΝ ΘΟΡΙΚΟΥ 0, , , , , ,0025-0, , , , , , ,00296 ΚΑΜΑΤΕΡΟΥ -0, , ,0047-0, , , , , , , , , ,00551 ΚΕΡΑΤΕΑΣ -0,0011 0, , , , ,0036-0, , , , , , ,00367 ΚΕΡΑΤΣΙΝΙΟΥ -0, , ,0151-0, ,0166-0, , , , , , , ,01603 ΚΗΦΙΣΙΑΣ -0, , , , , , , , , , , , ,00839 ΚΟΡΥΔΑΛΛΟΥ -0, , , , , , , , , , , , ,01435 ΚΡΩΠΙΑΣ 0, , , ,0014-0, ,0035 0, , ,0053-0, , ,0007-0,00319 ΛΑΥΡΕΩΤΙΚΗΣ -0,0014-0,0022-0, , , , , , , , , , ,00267 ΛΥΚΟΒΡΥΣΕΩΣ -0,0008-0, ,002-0, , , , , , , , , ,00226 ΜΑΝΔΡΑΣ -0, , , , , , , , , , , , ,00351 ΜΑΡΑΘΩΝΟΣ 0,0016 0, , , , , , , , , , , ,00234 ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΥ ΜΕΣΟΓΑΙΑΣ -0, , , , , , , , , , , , ,00417 ΜΕΓΑΡΕΩΝ -0, , , ,0077-0, , , , , , , , ,00749 ΜΕΛΙΣΣΙΩΝ -0, , , , , , , ,0033-0, , ,0049-0, ,00398 ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΩΣ -0, , , , , , , , , , , , ,00684 ΜΟΣΧΑΤΟΥ -0, ,0028-0, , ,0044-0, , , , , , , ,00578

17 254 Αγορά Χωρίς Σύνορα Δήμος Σύνολο Αλβανία Πολωνία Ρωσική Ομοσπ. Βουλγαρία Ρουμανία Πακιστάν Ουκρανία Αίγυπτος Ιράκ Φιλιππίνες Μπαγκλαντές Συρία ΝΕΑΣ ΕΡΥΘΡΑΙΑΣ -0, , , , ,0028-0, , , , , ,0015 0, ,00418 ΝΕΑΣ ΙΩΝΙΑΣ -0, , ,015-0, ,0104-0, , , , , , , ,01643 ΝΕΑΣ ΜΑΚΡΗΣ 0, , , , , , ,0014-0, , , , , ,00369 ΝΕΑΣ ΠΕΡΑΜΟΥ -0, , , , , , , , , , , , ,00165 ΝΕΑΣ ΣΜΥΡΝΗΣ -0, ,0094-0, , , , , , , , ,0164-0, ,01 ΝΕΑΣ ΧΑΛΚΗΔΟΝΟΣ 0, , , , , , , ,001-0, ,0027-0, , ,00133 ΝΕΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ -0, ,0017-0, , , , , , , , , , ,0029 ΝΙΚΑΙΑΣ -0,0096-0, , , , , , , , , , , ,01619 ΠΑΙΑΝΙΑΣ -0, , ,0027-0, ,0022-0, , , ,0027-0,0036-0, , ,00183 ΠΑΛΑΙΟΥ ΦΑΛΗΡΟΥ 0, , , , , , , , , , , , ,00523 ΠΑΛΛΗΝΗΣ -0, , , , , ,0023-0, , , , , , ,00425 ΠΑΠΑΓΟΥ -0, ,0034-0, , ,0016-0, , , , , , , ,00345 ΠΕΙΡΑΙΩΣ -0, , , , , , , , , ,0204-0, , ,028 ΠΕΡΑΜΑΤΟΣ -0, , , , , , , , , , , , ,00486 ΠΕΡΙΣΤΕΡΙΟΥ -0, , , , , , , , , , , , ,02543 ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗΣ -0, , , , ,0113-0,0023-0, , , ,0126-0, , ,01184 ΠΕΥΚΗΣ -0, , ,0047-0, , , ,0053-0, , , , , ,00541 ΡΑΦΗΝΑΣ 0, , , , , , , , , , , , ,00289 ΣΠΑΤΩΝ-ΛΟΥΤΣΑΣ -0, , , , , , , , , , , , ,00283 ΤΑΥΡΟΥ 0, , , , , ,0014 0, , ,0026-0, , , ,0013 ΥΜΗΤΤΟΥ -0, , , , , , , , , , , , ,0012 ΦΙΛΟΘΕΗΣ 0, , , , , , , , , , , , ,00165 ΦΥΛΗΣ -0,0002 0, , , , , , , , , , , ,00082 ΧΑΙΔΑΡΙΟΥ -0, , , , , , , , , , , , ,01194 ΧΑΛΑΝΔΡΙΟΥ -0, , , , ,0083-0,0132-0, , , , , , ,0174 ΧΟΛΑΡΓΟΥ -0, , , , , , ,009-0, ,0077-0, , ,0009-0,0079 ΨΥΧΙΚΟΥ 0, , , ,0082 0, , , , , , , , ,00294 Πηγή: Ιδία Επεξεργασία

18 Μετανάστες και πρότυπα χωροθέτησής τους στο Πολεδομικό Σχέδιο Αθηνών 255 Χάρτης 1 Χωροθέτηση Μεταναστών στο Π.Σ. Αθηνών

19 256 Αγορά Χωρίς Σύνορα Χάρτης 2: Χωροθέτηση Αλβανών Χάρτης 3: Χωροθέτηση Πολωνών Χάρτης 4: Χωροθέτηση Ρώσων Χάρτης 5: Χωροθέτηση Βουλγάρων Χάρτης 6: Χωροθέτηση Ρουμάνων Χάρτης 7: Χωροθέτηση Πακιστανών

20 Μετανάστες και πρότυπα χωροθέτησής τους στο Πολεδομικό Σχέδιο Αθηνών 257 Χάρτης 8: Χωροθέτηση Ουκρανών Χάρτης 9: Χωροθέτηση Αιγυπτίων Χάρτης 10: Χωροθέτηση Ιρακινών Χάρτης 11: Χωροθέτηση Φιλιππινέζων Χάρτης 12: Χωροθέτηση Μπαγκλαντέσιων Χάρτης 13: Χωροθέτηση Συρίων

21 258 Αγορά Χωρίς Σύνορα Σε επίπεδο εθνικοτήτων, οι Από την περαιτέρω ανάλυση της χωρικής κατανομής των επιμέρους εθνικών ομάδων μεταναστών αλβανοί μετανάστες (οι οποίοι αποτελούν και την (Χάρτες 2 έως 13 και Πίνακας 2), προκύπτει ότι στο Δήμο Πειραιά υπέρ-εκπροσωπούνται οι μετανάστες πολυπληθέστερη ομάδα) που προέρχονται από το Μπαγκλαντές (0,020), την παρουσιάζουν τη Αίγυπτο (0,011) και το Πακιστάν (0,006). Αντίστοιχα στο Δήμο Αγίου Ιωάννου Ρέντη υπέρ-εκπροσω- μεγαλύτερη χωρική διασπορά, εφόσον η πούνται οι επτά από τις δώδεκα εθνικότητες μεταναστών που εξετάζονται, με περισσότερο έντονη την κατανομή των αλβανών μεταναστών στο χώρο έχει παρουσία μεταναστών από το Πακιστάν (0,034), το οδηγήσει στην υπέρεκπροσώπηση τους σε Ιράκ (0,008), το Μπαγκλαντές (0,006) και την Αίγυπτο (0,005), ενώ υπό-εκπροσωπούνται οι μετανάστες που προέρχονται από την Βουλγαρία, την Πολωνία, την Ουκρανία, τις Φιλιππίνες και τη Συρία (οι είκοσι οκτώ Δήμους της Αττικής. οποίοι όμως υπερ-εκπροσωπούνται σε δήμους που βρίσκονται σε άμεση γειτνίαση της παραπάνω περιοχής, όπως αναλύεται παρακάτω). Άλλοι Δήμοι στους οποίους παρατηρούνται υψηλοί βαθμοί υπέρ-εκπροσώπησης ομάδων μεταναστών είναι αυτοί του Αιγάλεω (Ιράκ), του Περιστερίου (Ιράκ) και των Αχαρνών (Ρωσική Ομοσπονδία). Επιπρόσθετα, στους Δήμους Αχαρνών, Βάρης, Βουλιαγμένης, Δάφνης, Ταύρου και Ψυχικού έχουν εγκατασταθεί και υπέρ-εκπροσωπούνται μέλη πολλών (άνω των πέντε) μεταναστευτικών πληθυσμιακών ομάδων. Αντίθετα, ιδιαιτέρως μικρά είναι τα ποσοστά των μεταναστών όλων των εθνικοτήτων (με αποτέλεσμα όλες οι ομάδες μεταναστών να υπό-εκπροσωπούνται), που έχουν εγκατασταθεί στους Δήμους Αγ. Παρασκευής, Αμαρουσίου, Αργυρούπολης, Βριλησσίων, Βύρωνα, Γαλατσίου, Γέρακα, Ηλιούπολης, Ηρακλείου, Μελισσίων, Νέου Ψυχικού, Χολαργού, Παπάγου και Πεύκης. Σε επίπεδο εθνικοτήτων, οι αλβανοί μετανάστες (οι οποίοι αποτελούν και την πολυπληθέστερη ομάδα) παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη χωρική διασπορά, εφόσον η κατανομή των αλβανών μεταναστών στο χώρο έχει οδηγήσει στην υπέρ-εκπροσώπηση τους σε είκοσι οκτώ Δήμους της Αττικής, με το Δήμο Αθηναίων (0,166) να διαθέτει το μεγαλύτερο ποσοστό εγκατεστημένων Αλβανών μεταναστών, ενώ ακολουθούν οι Δήμοι Αγίου Στεφάνου (0,005), Ασπροπύργου (0,005), Δάφνης (0,005), Νέας Ιωνίας (0,005), Αγίων Αναργύρων (0,003), Αγίου Ιωάννου Ρέντη (0,001) καθώς και το σύνολο των Δήμων Ανατολικής Αττικής (Ραφήνας, Κορωπίας, Μαραθώνα, Αρτέμιδος, Μαρκόπουλου, Καλυβίων Θορικού κ.α.). Οκτώ εθνικότητες μεταναστών παρουσιάζουν ένα κοινό γενικό πρότυπο χωροθέτησης, σύμφωνα με το οποίο το μεγαλύτερο ποσοστό των μεταναστών έχει εγκατασταθεί στο Δήμο Αθηναίων, ενώ μικρότερες -συγκριτικά- συγκεντρώσεις έχουν αναπτυχθεί σ άλλους Δήμους της Αττικής. Συγκεκριμένα, τα πρότυπα χω-