Πνευματικά Δικαιώματα & Ψηφιακή Πραγματικότητα - Προστασία & Διαχείριση των Πνευματικών Δικαιωμάτων Ψηφιακού Περιεχομένου

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ & ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ Νομικά στο Design Ιωάννης-Ιάκωβος Παραδείσης Ακαδημαϊκό έτος Κουμαρίδου Βικτώρια (dpsd00036) Πνευματικά Δικαιώματα & Ψηφιακή Πραγματικότητα - Προστασία & Διαχείριση των Πνευματικών Δικαιωμάτων Ψηφιακού Περιεχομένου Εισαγωγή... 2 Νομοθεσία & Πνευματικά Δικαιώματα... 2 Νομοθετικό Πλαίσιο... 2 Τεχνολογίες Προστασίας και Διαχείρισης Πνευματικών Διακαιωμάτων... 3 Χρονική διάρκεια προστασίας... 4 Συμπεράσματα... 5 ΠΗΓΕΣ :

2 Εισαγωγή Τα πνευματικά δικαιώματα αποτελούν ένα σημαντικό θέμα που πρέπει να απασχολήσει σοβαρά έναν πολιτιστικό οργανισμό πριν αποφασίσει να εμπλακεί στη διαδικασία ψηφιοποίησης του περιεχομένου που διαθέτει, ιδιαίτερα στην περίπτωση που ο σκοπός της είναι η προβολή υλικού στο Διαδίκτυο. Η δημοσιοποίηση οποιουδήποτε περιεχομένου συνεπάγεται την πρόνοια για τη διασφάλιση των πνευματικών δικαιωμάτων του δημιουργού του. Οι νόμοι περί πνευματικής ιδιοκτησίας έχουν ως στόχο να προστατέψουν τα έργα που χαρακτηρίζονται από δημιουργικότητα, όπως έργα λογοτεχνίας, μουσικής, τέχνης κ.α. Ανάμεσα στην πληθώρα των νομικών διατάξεων που αφορούν τα πνευματικά δικαιώματα, υπάρχουν νόμοι που σχετίζονται περισσότερο ή λιγότερο με τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, όπως αυτά διαμορφώνονται κατά τη ψηφιοποίηση και την προβολή περιεχομένου στο Διαδίκτυο. Νομοθεσία & Πνευματικά Δικαιώματα Η κυρίαρχη τάση στις περισσότερες χώρες είναι η έμφαση της προστασίας των δικαιωμάτων του δημιουργού, δηλαδή τα «ηθικά δικαιώματα». Η συγκεκριμένη προσέγγιση επικρατεί στις νομοθετικές τάσεις όλης της μεσογειακής Ευρώπης και σε μικρότερο βαθμό στην Αγγλική και την Αμερικάνικη νομοθεσία. Υπάρχει μια σημαντική παράδοση στην προσπάθεια εναρμόνισης όλων των χωρών για διεθνή αντιμετώπιση του προβλήματος, λόγω του αφηρημένου χαρακτήρα των πνευματικών δικαιωμάτων και της αυξημένης δυσκολίας που προκύπτει κατά την εφαρμογή των αναγκαίων περιορισμών. Το Διαδίκτυο και οι επιπρόσθετες δυνατότητες που πηγάζουν από την ψηφιακή υπόσταση του περιεχομένου επιβεβαιώνουν το γεγονός πως οι εθνικές διατάξεις δεν είναι ικανές να εξασφαλίσουν το απαιτούμενο επίπεδο προστασίας 1. Ο ρόλος της εθνικής νομοθεσίας είναι να οριοθετήσει το εύρος των ενεργειών που θεωρούνται νόμιμες σε κάθε χώρα. Ωστόσο, η ανάλυση των επιμέρους στοιχείων μιας νομοθεσίας δεν θα πρέπει να γίνει ανεξάρτητα και αποκομμένα από τη συνολική διεθνή κατάσταση. Η διεθνής κατάσταση συνίσταται από διεθνείς συμφωνίες, οδηγίες και κατευθύνσεις που διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση των επιμέρους νομοθετικών πλαισίων κάθε χώρας. Το πνεύμα των διεθνών συμβάσεων είναι να προτείνουν ένα σύνολο από ελάχιστες απαιτήσεις που θα πρέπει να υιοθετηθούν από όλα τα συνυπογράφοντα μέλη. Οι πιο σημαντικές διεθνείς συμβάσεις είναι : η συνθήκη της Βέρνης (που διαχειρίζεται ο Παγκόσμιος Οργανισμός Πνευματικής Ιδιοκτησίας -WIPO), η παγκόσμια συνθήκη περί του δικαιώματος αναπαραγωγής (UCC), η συμφωνία του TRIP s (Trade Related Intellectual Property Rights) υπό την αιγίδα του World Trade Organization. Νομοθετικό Πλαίσιο Η επανάσταση στις τεχνολογίες πληροφορίας και επικοινωνιών αλλάζει τους τρόπους πρόσβασης στην πληροφορία. Ένας συνεχώς αυξανόμενος όγκος πληροφορίας γίνεται διαθέσιμος σε ηλεκτρονική μορφή, δίκτυα διασυνδέουν ηλεκτρονικούς υπολογιστές σε παγκόσμιο επίπεδο και ο Παγκόσμιος Ιστός παρέχει τη βάση για άμεση πρόσβαση σε ένα 1 Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περίπλοκη περίπτωση όπου το περιεχόμενο έχει δημιουργηθεί σε μία χώρα, φιλοξενείται από έναν εξυπηρετητή σε μια άλλη χώρα και μπορεί να ανακτηθεί από οποιοδήποτε μέρος της γης. 2

3 σημαντικό όγκο πληροφορίας. Η πληροφορία ποικίλει από άρθρα εφημερίδων, μέχρι μουσικά αρχεία και από τη στιγμή που θα ψηφιοποιηθούν γίνονται άμεσα διαθέσιμα χωρίς χρονικούς και χωρικούς περιορισμούς. Όμως οι ίδιες τεχνολογικές εξελίξεις που παρέχουν εύκολη πρόσβαση, συγχρόνως προκαλούν σημαντικά θέματα προβληματισμού όσον αφορά στα πνευματικά της δικαιώματα και στην προστασία τους. Αυτό συμβαίνει γιατί η ίδια τεχνολογία που κάνει την πρόσβαση στη πληροφορία εύκολη, ταυτόχρονα συντελεί στην εύκολη αντιγραφή της, νόμιμη ή παράνομη. Συνεπώς, πολλοί κανόνες πνευματικής ιδιοκτησίας που εφαρμόζονταν στα φυσικά αντικείμενα δεν εφαρμόζονται με την ίδια αποτελεσματικότητα στην ψηφιακή πραγματικότητα. Το συγκεκριμένο πρόβλημα ενισχύεται από τη συνεχή ανάπτυξη του Διαδικτύου και από την ευρύτερη και κλιμακούμενη δικτύωση των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Το πρόβλημα μπορεί να αναδειχθεί με απλό τρόπο: ο δανεισμός ενός βιβλίου, όσο απλή διαδικασία και αν φαίνεται, εξαρτάται από έναν πολύπλοκο μηχανισμό εμπλεκομένων νόμων, αρχών δημοσίευσης και άλλων οικονομικών και τεχνολογικών παραμέτρων. Αυτός ο μηχανισμός μπορεί σήμερα να βρίσκεται σε μία ισορροπία και ομαλή λειτουργία, η οποία μπορεί εύκολα να διαταραχθεί με τη ραγδαία επιτάχυνση της μετατροπής αυτής της πληροφορίας σε ψηφιακή μορφή. Το παραπάνω πρόβλημα, περιγράφει το σύγχρονο ψηφιακό δίλημμα. Ο Παγκόσμιος Ιστός είναι σήμερα ένα ισχυρό μέσο για την έκδοση και τη διανομή πληροφορίας και διαθέτει τις μεγαλύτερες εγκαταστάσεις στον κόσμο για την αναπαραγωγή της. Η τεχνολογία είναι αυτή που μπορεί να επιτρέψει την ελεύθερη πρόσβαση σε πληροφορίες από εκατομμύρια ανθρώπους που πρώτα δεν είχαν τη δυνατότητα να το κάνουν, αλλά ταυτόχρονα να γίνει μία δύναμη ακόμη βαθύτερου διαχωρισμού των εχόντων από τους μη έχοντες. Μερικά σύγχρονα παραδείγματα που αναδεικνύουν το πρόβλημα της πνευματικής ιδιοκτησίας στη σύγχρονη Κοινωνία της Πληροφορίας είναι η έκδοση και δωρεάν διανομή μουσικών κομματιών με τη μορφή MP3, η δίχως άδεια από τους δικαιούχους πώληση ψηφιακών εικόνων πολιτιστικής κληρονομιάς και σύγχρονης τέχνης, η δωρεάν διακίνηση κινηματογραφικών ταινιών μεγάλης πολιτιστικής αξίας χωρίς τη συμφωνία του κατόχου των πνευματικών δικαιωμάτων, κ.α. Η ύπαρξη τέτοιων προβλημάτων δημιουργεί εμπόδια στην ανάπτυξη και διαχείριση του πολιτιστικού περιεχομένου, με αρνητικές επιπτώσεις σε σημαντικές αγορές. Επομένως, ο τομέας του πολιτισμού έχει απόλυτη ανάγκη από την ανάπτυξη συστημάτων που θα μπορούν να αντιμετωπίσουν θέματα όπως η ασφάλεια, η πειρατεία, η προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων και η διαχείριση τους. Το Δεκέμβριο του 1997 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε μία πρόταση οδηγία για το δικαίωμα αναπαραγωγής (copyright) και τα συγγενικά δικαιώματα στην Κοινωνία της Πληροφορίας (COM(97)628) με στόχο την επέκταση της προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων σε νέες μορφές τεχνολογίας όπως το Διαδίκτυο, τα CD-ROM, τα DVDs. Με βάση αυτήν την οδηγία, τα κράτη μέλη κλήθηκαν να εναρμονίσουν την εθνική τους νομοθεσία για τη δημιουργία ενός κοινού νομοθετικού πλαισίου στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Τεχνολογίες Προστασίας και Διαχείρισης Πνευματικών Δικαιωμάτων Το τεχνολογικό μέρος του προβλήματος της προστασίας πνευματικών δικαιωμάτων ψηφιακού περιεχομένου επικεντρώνεται στο πως θα γίνει εφικτή η ελεύθερη παροχή της πρόσβασης χωρίς να χαθεί ο έλεγχός του. Έχουν προταθεί αρκετές λύσεις, οι οποίες στηρίζονται σε συνδυασμούς τεχνολογιών κρυπτογράφησης, υδατογραφίας και διαχείρισης δικαιωμάτων. Η κρυπτογράφηση κωδικοποιεί την πληροφορία με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι προσπελάσιμη μόνο με το κατάλληλο κλειδί. Η υδατογραφία είναι η διαδικασία απόκρυψης πληροφορίας μέσα στο ίδιο το ψηφιακό περιεχόμενο. Η ανίχνευση της πληροφορίας είναι εφικτή μόνο αν είναι γνωστό το κλειδί που χρησιμοποιήθηκε κατά την 3

4 υδατογράφηση. Το λογισμικό διαχείρισης δικαιωμάτων επιτρέπει την μερική πρόσβαση στο ψηφιακό αντικείμενο, ελέγχοντας συνθήκες όπως ο αριθμός των προσβάσεων που επιτρέπεται, αν επιτρέπεται να τυπωθεί το υλικό και άλλα. Ένα ολοκληρωμένο τεχνολογικό σχήμα το οποίο ενσωματώνει όλα τα πιθανά μέσα για την προστασία και τη διαχείριση των πνευματικών διακαιωμάτων αποτελείται από τα εξής : Τεχνολογικά μέσα προστασίας: o Ορατό υδατόσημα ή σήμα πνευματικής ιδιοκτησίας σε κάθε εικόνα. Το μειονέκτημα της μεθόδου είναι ότι η ενσωμάτωση του υδατοσήματος αλλοιώνει τα χαρακτηριστικά μικρών τμημάτων της εικόνας. o Αόρατο υδατόσημα σε κάθε εικόνα, το οποίο αξιοποιείται κυρίως για την πιστοποίηση της ιδιοκτησίας μιας αντιγραμμένης εικόνας ή τον εντοπισμό χρήσης της στο Διαδίκτυο. o Κρυπτογράφηση των εικόνων και δυνατότητα πρόσβασης σε αυτές μόνο από εξουσιοδοτημένους χρήστες με τη βοήθεια του κατάλληλου κλειδιού. Το μειονέκτημα αυτής της διαδικασίας είναι ότι η πρόσβαση στις κρυπτογραφημένες εικόνες γίνεται από περιορισμένο κοινό. o Προβολή αντιγράφων των ψηφιοποιημένων εικόνων σε πολύ χαμηλή ανάλυση (π.χ. 75 ως 150 dpi). Με τον τρόπο αυτό καθίσταται αδύνατη η αξιοποίηση των ψηφιακών αντικειμένων για άλλες χρήσεις, όπως σε εκδόσεις. o Προβολή μόνο τμημάτων της εικόνας. Σύστημα διαχείρισης δικαιωμάτων : o σύστημα μοναδικής αναγνώρισης, o γλώσσες προγραμματισμού για τη διαχείριση των δικαιωμάτων o μεταδεδομένα διαχείρισης των Πνευματικών Δικαιωμάτων o μέθοδοι και τεχνολογίες διανομής του υλικού. Η τελική επιλογή του τρόπου προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων στο πλαίσιο ενός έργου ψηφιοποίησης εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό από τους στόχους του έργου, τις απαιτήσεις του πολιτιστικού φορέα και τη φύση των προς ψηφιοποίηση αντικειμένων. Η προβολή τμημάτων των ψηφιακών αντικειμένων σε χαμηλή ανάλυση είναι συνήθης πρακτική των πολιτιστικών οργανισμών που διαθέτουν περιεχόμενό τους στο Διαδίκτυο. Επίσης, η μοναδικότητα και η αναγνωρισιμότητα ορισμένων πολιτιστικών τεκμηρίων συνιστούν αυταπόδεικτες πιστοποιήσεις των πνευματικών δικαιωμάτων τους. Χρονική διάρκεια προστασίας Η διάρκεια του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους περιορισμούς του και εξαρτάται άμεσα από την κατηγορία περιεχομένου στην οποία ανήκει το έργο. Το χρονικό όριο προστασίας αποτελεί φυσική συνέπεια της ελευθερίας του ανταγωνισμού. Έτσι, ο ανταγωνισμός περιορίζεται με την άσκηση των εξουσιών του δικαιώματος, χάρις στην οποία ένα αγαθό αποχωρίζεται από το κοινό πολιτισμικό κτήμα και αποδίδεται προς αποκλειστική χρήση στον δικαιούχο του. Οι σκέψεις αυτές, ισχύουν στα τεχνολογικά αγαθά-έργα (ψηφιακές βάσεις δεδομένων, προγράμματα η/υ) και στα έργα εφαρμοσμένης τέχνης. Η χρονικά απεριόριστη προστασία θα είχε συνέπειες στην ελευθερία έκφρασης, στην τεχνολογική πρόοδο και στην ελευθερία του εμπορίου. Γι αυτό και μετά την παρέλευση ορισμένου χρόνου το πολιτισμικό και τεχνολογικό αγαθό, παρέχεται στο κοινό πολιτισμικό κτήμα. Η διαφοροποίηση της χρονικής διάρκειας προστασίας ενός έργου ανάλογα με την κατηγορία περιεχομένου που ανήκει, μπορεί να προκαλέσει πολύπλοκα προβλήματα, ιδιαίτερα στην περίπτωση που πρόκειται για πολυμεσικό έργο όπου συνυπάρχουν αντικείμενα που ανήκουν σε περισσότερες από μία κατηγορίες περιεχομένου. Για 4

5 παράδειγμα, στην περίπτωση ενός πολυμεσικού project που περιέχει κινηματογραφικό film, φωτογραφίες, κείμενο και ήχο, υπάρχουν δικαιώματα αναπαραγωγής για όλα τα ανεξάρτητα συστατικά στοιχεία που συνθέτουν το έργο. Καθώς τα ανεξάρτητα συστατικά στοιχεία ανήκουν σε διαφορετικές κατηγορίες περιεχομένου, η προστασία του δικαιώματος αναπαραγωγής θα πάψει να ισχύει σε διαφορετικές χρονικές στιγμές. Χρονική Διάρκεια του Δικαιώματος Αναπαραγωγής Τύπος Περιεχομένου Κλασικές μορφές περιεχομένου Κινηματογραφικό περιεχόμενο Φωτογραφικό περιεχόμενο και καλλιτεχνικό περιεχόμενο Χρονική Περίοδος προστασίας σύμφωνα με τη συνθήκη της Βέρνης Όσο διαρκεί η ζωή του δημιουργού και 50 χρόνια μετά (Μέχρι το τέλος του ημερολογιακού χρόνου) το θάνατο του δημιουργού. (Άρθρο (1)) 50 χρόνια μετά την δημοσιοποίηση του έργου ή στην περίπτωση που δεν έχει δημοσιευτεί 50 χρόνια μετά τη δημιουργία του. (Άρθρο 7 (2)) 25 χρόνια μετά τη δημιουργία του έργου Χρονική Περίοδος προστασίας σύμφωνα με την ευρωπαϊκή νομοθεσία 2 Όσο διαρκεί η ζωή του δημιουργού και 70 χρόνια μετά το θάνατο του (Άρθρο 1). 70 χρόνια μετά το θάνατο του τελευταίου προσώπου που συμμετείχε στην δημιουργία του έργου. Όσο διαρκεί η ζωή του συγγραφέα και 70 χρόνια μετά το θάνατο του. Συμπεράσματα Η προβολή ψηφιοποιημένων αντικειμένων στο Διαδίκτυο ενέχει τον κίνδυνο δημιουργίας αντιγράφων τους. Κατά συνέπεια είναι απαραίτητη η αξιοποίηση των τεχνολογικών εξελίξεων για την προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων στο Διαδίκτυο, τα οποία, όμως δεν εξασφαλίζουν σε όλες τις περιπτώσεις την οριστική αποτροπή λήψης αντιγράφων. Τα τεχνικά μέσα προστασίας και διαχείρισης αναγνωρίσθηκαν από τη νομοθεσία και προστατεύονται από ειδικές νομοθετικές ρυθμίσεις. Συνεπώς, θεσμοθετήθηκε το απαραίτητο νομικό πλαίσιο που επιτρέπει στους ιδιοκτήτες περιεχομένου να διεκδικούν οικονομική αποζημίωση, αν τα μέσα προστασίας που χρησιμοποιούν (π.χ. υδατοσήμανση) έχουν δεχθεί επίθεση από τρίτους. Είναι επιτακτική λοιπόν η ανάγκη για ένα λειτουργικό μοντέλο που θα έχει στόχο την προστασία και τη διαχείριση των πνευματικών δικαιωμάτων ψηφιακού πολιτισμικού υλικού. ΠΗΓΕΣ : 2 Η ευρωπαϊκή νομοθεσία υπερέχει της συνθήκης της Βέρνης, με αποτέλεσμα το δικαίωμα αναπαραγωγής των έργων που προστατεύονται να συγκλίνει στα 70 χρόνια μετά το θάνατο του δημιουργού. 5

6 «Πνευμετική Ιδιοκτησία», Μιχαήλ-Θεόδωρος Δ. Μαρίνος 6