ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ Τ.Ε.Φ.Α.Α. ΣΕΡΡΩΝ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ Τ.Ε.Φ.Α.Α. ΣΕΡΡΩΝ ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ ΚΑΙ Η ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΑΤΟΜΑ ΜΕ ΑΝΑΠΗΡΙΑ Μεταπτυχιακή Διατριβή της Άννας Έλενας Δισλή Σέρρες 2015

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ Τ.Ε.Φ.Α.Α. ΣΕΡΡΩΝ ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ ΚΑΙ Η ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΑΤΟΜΑ ΜΕ ΑΝΑΠΗΡΙΑ Μεταπτυχιακή Διατριβή της Άννας Έλενας Δισλή Τριμελής Επιτροπή: Αναστασίου Αθανάσιος, Αναπλ. Καθηγητής Α.Π.Θ. Ευαγγελινού Χριστίνα, Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Μουρατίδου Αικατερίνη, Αναπλ. Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Σέρρες 2015

3 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Ευχαριστίες 1 Πρόλογος 3 Περίληψη 5 Εισαγωγή 7 Ανασκόπηση βιβλιογραφίας 9 Κεφάλαιο Πρώτο 1.1. Η Αναπηρία 11 Κεφάλαιο Δεύτερο 2. Οι Μορφές Τα Είδη Αναπηρίας και Δυσμορφίας Παραπληγία Ραχιτική παραμόρφωση Χωλότητα Στρεβλοποδία Ραιβοποδία Βλαισότητα Αμφιγυήεις Νανισμός Γιγαντισμός Τύφλωση Μονοφθαλμία ή Κυκλωπεία Αλαλία Κώφωση Τραυλισμός ή Βραδυγλωσσία ή Βατταρισμός Υδρο[εγ]κεφαλο[κύστο]κήλη 25

4 Κεφάλαιο Τρίτο Τρόποι αντιμετώπισης ατόμων με αναπηρία 3.1. Περιφρόνηση - Χλευασμός Απομάκρυνση από το δημόσιο βίο Εργοδότηση αναπήρων 28 Κεφάλαιο Τέταρτο 4.1. Η αρχαία Σπάρτη Η αρχαία Αθήνα 37 Κεφάλαιο Πέμπτο Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι 5.1. Ο Πλάτωνας Ο Αριστοτέλης Ο Ιπποκράτης Ο Πλούταρχος 46 Κεφάλαιο Έκτο Συμπεράσματα 48 Βιβλιογραφία 52

5 Ε Υ Χ Α Ρ Ι Σ Τ Ι Ε Σ Η παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή με τίτλο: «Οι Απόψεις των Αρχαίων Φιλοσόφων και η Στάση της Αρχαιοελληνικής Κοινωνίας Απέναντι στα Άτομα με Αναπηρία», εκπονήθηκε στο Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Σερρών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η ολοκλήρωση της επιτεύχθηκε χάρη στην συμβολή και το ενδιαφέρων κάποιων ανθρώπων οι οποίοι υπήρξαν οι συνοδοιπόροι μου σε ένα πραγματικά μεγάλο ταξίδι στον κόσμο της αρχαιότητας και της γνώσης. Όταν το ταξίδι αυτό έφτασε στο τέλος του στρέφοντας το βλέμμα μου στο παρελθόν αποτίμησα συνολικά τα γεγονότα και αντιλήφθηκα ότι κάποιοι, σημαντικοί για μένα, άνθρωποι έπαιξαν έναν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη και την επίτευξη των στόχων αυτής της αλησμόνητης γλυκιάς περιπέτειας της ζωής μου. Σε αυτούς τους σημαντικούς ανθρώπους θα ήθελα να αναφερθώ να τους ευχαριστήσω θερμά για τη βοήθεια που μου προσέφεραν απλόχερα στα διάφορα στάδια αυτής της πορείας και να δηλώσω με λίγες γραμμές την προσωπική μου εκτίμηση για τον καταλυτικό τους ρόλο. Το θέμα της διατριβής επιλέχτηκε σε συνεργασία με τον Αναπληρωτή Καθηγητή του Α.Π.Θ. κ. Αναστασίου Αθανάσιο, τον οποίο θέλω να ευχαριστήσω τόσο για την ευκαιρία που μου έδωσε να μελετήσω το συγκεκριμένο θέμα, όσο για την επιστημονική καθοδήγηση, την ουσιαστική επίβλεψη και την αμέριστη υποστήριξη που μου παρείχε. Ένα πολύ μεγάλο ευχαριστώ οφείλω στην Καθηγήτρια του Α.Π.Θ. κ. Χριστίνα Ευαγγελινού καθώς και στην Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Α.Π.Θ. κ. Αικατερίνη Μουρατίδου που μου έδωσαν το έναυσμα, από τις σπουδές μου στο προπτυχιακό, να ασχοληθώ και να εμβαθύνω τις γνώσεις μου στα πλαίσια ενός μεταπτυχιακού. Επίσης θα ήταν σοβαρή παράβλεψη αν δεν έκανα την πρέπουσα αναφορά στην κ. Χριστίνα Παπαϊωάννου που αφιέρωσε μεγάλο μέρος από τον προσωπικό της χρόνο υπό δύσκολες συνθήκες προκειμένου να με συμπαρασταθεί και να με ενισχύσει. Τέλος ευχαριστώ την οικογένειά μου συνολικά για τη συμπαράσταση τους, την κατανόησή τους και την υπομονή τους καθ όλο το χρόνο εκπόνησης της εργασίας. Τέλος, να ευχαριστήσω τον σύζυγο μου για την πολύτιμη βοήθεια του, την υπομονή

6 και τη στήριξη του. Είμαι ιδιαίτερα ευγνώμων σε όλους για όσα μου έχουν προσφέρει όλα αυτά τα χρόνια και σίγουρα σε αυτούς χρωστάω τα πάντα. Θέλω από καρδιάς να τους ευχαριστήσω για όλες τις θυσίες που έχουν κάνει ώστε να μου δώσουν τη δυνατότητα να ασχοληθώ απερίσπαστη με κάτι τόσο συναρπαστικό όσο είναι η αναζήτηση της γνώσης και η καταγραφή της αλήθειας. * * *

7 Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Η γνώση του πλαισίου, κάτω από το οποίο λειτουργεί μια οργανωμένη κοινωνική ομάδα ή ένα κοινωνικό σύνολο, αποτελεί ένα σημαντικότατο εφόδιο προκειμένου να κατανοήσουμε έναν πολιτισμό. Για την κατανόηση του αρχαιοελληνικού πολιτισμού σημαντικότατες πληροφορίες μας προσφέρουν οι γραμματειακές πηγές. Είναι προφανές ότι η γνώση της ελληνικής φιλολογίας και της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας μας καθιστά ικανούς να διαχειριστούμε αρκετές σκοτεινές πτυχές του κοινωνικού βίου της αρχαιότητας. Η εκπονηθείσα μελέτη, στα πλαίσια ολοκλήρωσης του προγράμματος μεταπτυχιακού κύκλου σπουδών, αφορά τη άποψη και στάση της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας όσον αφορά τα άτομα με αναπηρία. Το θέμα που μελετήθηκε με μια πρώτη ματιά ενδεχομένως χαρακτηρίζεται γενικό, η όλη προσπάθεια όμως επικεντρώνεται στις θέσεις σπουδαίων φιλοσόφων της αρχαιότητας όπως επίσης και στο γενικότερο κλίμα που επικρατεί στις δύο σημαντικότατες πόλεις της αρχαιότητας την πόλη της Αθήνας και της Σπάρτης. Στο πλαίσιο αυτό μελετήθηκαν οι δομές το ιδιαίτερο πολιτικό και κοινωνικό περιβάλλον της αρχαίας Αθήνας και της Αρχαίας Σπάρτης και ο τρόπος που όλα αυτά μαζί διαμόρφωσα το status των ατόμων με αναπηρία. Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία, εκπροσωπούμενη από τους φιλοσόφους που αναφέρουμε στο πλαίσιο της μελέτης, συσχετίζεται με την κοινωνική διάθεση συγκεκριμένων περιόδων της αρχαιοελληνικής ιστορίας και της φιλοσοφίας. Συγκεκριμένα μελετήθηκαν έργα που παραπέμπουν στην τελευταία περίοδο των προϊστορικών χρόνων πριν τη μετάβαση στους ιστορικούς χρόνους και έργα μετασωκρατικών φιλοσόφων. Ενδιαφέρον προκαλεί το γεγονός ότι έργα που σήμερα μπορούν να συμβάλουν τα μέγιστα στην αποκατάσταση των ατόμων με αναπηρία ίσως να μην είχαν προκαλέσει το ίδιο ενδιαφέρον την περίοδο δημιουργίας τους. Έχω την πεποίθηση ότι η ολοκλήρωση της μελέτης θα φανεί χρήσιμη για όλους και κυρίως για εκείνους που βρίσκουν ενδιαφέρουσα τη γνώση και μελέτη του αρχαιοελληνικού κόσμου και της φιλοσοφίας του.

8 Κλείνοντας θέλω να επισημάνω ότι η ευθύνη για τυχόν λάθη, παραλείψεις και άλλες αδυναμίες που ίσως διαπιστωθούν από τον αναγνώστη, φυσικά βαρύνουν αποκλειστικά εμένα. * * *

9 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ ΚΑΙ Η ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΑΤΟΜΑ ΜΕ ΑΝΑΠΗΡΙΑ (Υπό την επίβλεψη του Αναπληρωτή Καθηγητή κ. Αθανάσιου Αναστασίου) Ο Αρχαίος Ελληνικός πολιτισμός έζησε την κορύφωση του τον πέμπτο και τέταρτο αιώνα, με βασικό χαρακτηριστικό το ελεύθερο πνεύμα και με κύριους πρωταγωνιστές της τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους. Οι κοινωνίες και ο άνθρωπος, του παρελθόντος, απέρριψαν, αποδέχτηκαν, ή ακόμα λάτρεψαν το άτομο με διαφορετική εμφάνιση ή συμπεριφορά και ανέπτυξαν ένα περίεργο σύστημα δαιμονολογίας προκειμένου αφενός να εξηγήσουν και αφετέρου να θεραπεύσουν τέτοιες διαφορές. Στρέφοντας μια σύντομη ματιά στην ιστορία της αναπηρίας, θα παρατηρήσουμε από τις αναφορές ό,τι τα άτομα με αναπηρίες υπάρχουν από την στιγμή που το ανθρώπινο είδος άρχισε να αφήνει τα ίχνη του με την συγκρότηση κοινωνιών. Σε κάθε ιστορική περίοδο υπήρχε διαφορετική αντιμετώπιση προς τα άτομα με αναπηρίες που συναρτώνται με τις κοινωνικές συνθήκες και τις κυρίαρχες ομάδες που επικρατούσαν. Οι πρώτες αναφορές καταγράφονται από τον Όμηρο και τον Δημόκριτο. Υπάρχουν αναφορές στα έργα τους για άτομα που διακρίνονται από το σύνολο για κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους τα οποία όμως μπορούν να αναγνωριστούν ως αναπηρία. Αργότερα, στην αρχαία Σπάρτη τα άτομα με αναπηρία θεωρούνταν ότι δεν προσέφεραν τίποτα στην πολιτεία για το λόγο αυτό και υπάρχει η άποψη κάποιων ερευνητών να καταλήγουν σε ένα βάραθρο της πόλης το γνωστό Καιάδα. Σε διαφορετική κατεύθυνση κινείται η πόλη της αρχαίας Αθήνας, η πόλη είχε θεσπίσει νόμο που προστάτευε τα άτομα αυτά προσφέροντας επίδομα που τους επέτρεπε να διαμορφώσουν το εργασιακό τους περιβάλλον και να ζουν ανεξάρτητα. Τα άτομα με αναπηρία δεν έχουν θέση στην Πλατωνική κοινωνία όπως αναφέρει ο φιλόσοφος σε έργο του εισάγοντας νέα μέτρα για την τύχη των νεογέννητων παιδιών. Αντίθετα, ο Αριστοτέλης δίδαξε πως κάθε άνθρωπος είναι διαφορετικός και συμβουλεύει να μην

10 περιπαίζουν τα άτομα με αναπηρία αλλά να το ελεούν. Ο ιατροφιλόσοφος Ιπποκράτης έδειξε ενδιαφέρον για την κώφωση καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι οι εκ γενετής κωφοί δεν έχουν την ικανότητα να ομιλούν διότι τα γλωσσοφωνητικά τους όργανα δεν είναι φυσιολογικά. Τέλος, ο Πλούταρχος αναφέρει ότι στην ρωμαϊκή κοινωνία δεν επιτρεπόταν να συμμετέχουν σε ιεροτελεστίες τα άτομα που είχαν κάποιο σωματικό ή ψυχικό ελάττωμα. Από τη αρχαία Ελλάδα μέχρι σήμερα τα άτομα με αναπηρία πέρασαν διάφορα στάδια αντιμετώπισης φτάνοντας σήμερα να είναι κάπως ανθρώπινη. * * *

11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο πέμπτος και ο τέταρτος αιώνας αποτέλεσαν αιώνες κοινωνικής, καλλιτεχνικής και επιστημονικής ανέλιξης των αρχαιοελληνικών πόλεων. Μέσα από αυτό το οξύμωρο σχήμα αφενός της πολιτισμικής αναπτύξεως των πόλεων αλλά και της αυτοκαταστροφής τους διά του πολέμου, αναδύθηκε ο κλασικός ελληνικός πολιτισμός. Το ελληνικό πνεύμα δεν εμφανίσθηκε αποσπασματικά ή τοπικά, σε ορισμένες περιοχές του ελλαδικού χώρου, αλλά αντιθέτως είχε ενότητα χαρακτήρα. Εκφράσθηκε ταυτοχρόνως σε όλους τους τομείς του κοινωνικού βίου, σε πανελλήνιο επίπεδο καθώς επίσης και σε διάφορα σημεία του τότε γνωστού κόσμου. Δηλαδή, παρουσιάσθηκε όπου υπήρχε ελληνικό στοιχείο: στη Μεγάλη Ελλάδα (σημερινή Ν. Ιταλία και Σικελία), στον κυρίως ελλαδικό χώρο αλλά και στον ευρύτερα ελληνικό χώρο στα παράλια της Μ. Ασίας, στην περιοχή της Ιωνίας όπως ήταν γνωστή στην αρχαιότητα. Τα βασικά χαρακτηριστικά του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού ήταν η ατομικότητά του και κατά συνέπεια το ελεύθερο πνεύμα του, η ανθρώπινή του διάσταση, ακόμη και στο ζήτημα της θρησκείας, η διαύγειά του, που βασίζεται στον Λόγο (τό δί ἐλέγχου ἀποδειχθέν ὡς ἀληθές), η φαντασία και η δημιουργικότητά του, που είναι αποτέλεσμα της ελευθερίας των δημιουργών του και τέλος, ο διερευνητικός του χαρακτήρας. Όλα αυτά οφείλονταν στο γεγονός ότι για πρώτη φορά στον αρχαίο κόσμο και µε την χρήση της γραφής στον ελληνικό χώρο, η γνώση έγινε προσιτή σε πολύ μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού από ότι σε προηγούμενους πολιτισμούς 1. Ο ορισμός της Φιλοσοφίας είναι από μόνος του ένα φιλοσοφικό ερώτημα. Οι εκάστοτε φιλόσοφοι, σύμφωνα με το εννοιολογικό περιεχόμενο που προσάπτουν στη φιλοσοφία, δημιουργούν και το ανάλογο φιλοσοφικό ρεύμα. Γενικώς θα μπορούσε να διατυπώσει κανείς ότι φιλοσοφική σκέψη είναι η διανοητική διερεύνηση βαθέων ερωτημάτων για την σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο και τη θέση του σε αυτόν. Η φιλοσοφία βέβαια δεν αρκείται στην ανάλυση της πραγματικότητας του εμπειρικού κόσμου, αλλά διατυπώνει προτάσεις για την αλλαγή του. Ένας φιλόσοφος δεν 1 John R. Skoyles, "The Origin of Classical Greek culture: Hunter-gatherers of the alphabet" Journal of Social and Biological Structures, 13 (1990), < co.uk/~skoyles/jsbs.htm> Oswyn, Murray, Early Greece, 2nd ed., Cambridge, Mass.: Harvard Univ. Press, 1993, pp

12 περιορίζεται στο να διατυπώσει πώς έχουν τα πράγματα, αλλά προχωρά και σε συγκεκριμένες προτάσεις για το πώς θα μπορούσαν να είναι. Εύστοχα ο Bertrand Russell διατυπώνει πως «φιλοσοφία είναι μια δεξαμενή γνώσεων που ακόμα είναι ανέτοιμες προς εξειδικευμένη επιστημονική διαπραγμάτευση». Επομένως, όπως έχει ιστορικά αποδειχθεί άλλωστε, η φιλοσοφία είναι η επιστήμη των επιστημών, ο κορμός της διεπιστημονικής γνώσης, ο άσβεστος πόθος αναζήτησης του ανθρώπου. Πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι οι σύγχρονες θετικές επιστήμες (Μαθηματικά, Φυσική, Χημεία, Ιατρική, Αστρονομία κ.α.) αλλά και μεταγενέστερες θεωρητικές (Ψυχολογία, Κοινωνιολογία κ.α.) ξεπήδησαν από το φιλοσοφικό στοχασμό. Παρόλο το εύρος της έννοιας της Φιλοσοφίας, δεν πρέπει να παραβλέπεται το γεγονός ότι πρόκειται για επιστήμη. Επομένως η μέθοδος ενός στοχασμού ώστε αυτός να ονομασθεί φιλοσοφικός πρέπει να τηρεί συγκεκριμένα επιστημονικά κριτήρια και στάδια. Αυτά τα στάδια είναι εκείνα της παρατήρησης, της υπόθεσης, του πειράματος, της απόδειξης και της επαναλήψεως. Ο φιλοσοφικός στοχασμός απαραίτητα πρέπει να περιλαμβάνει την επιστημονική αποδεικτική διαδικασία 2. * * * 2

13 Ανασκόπηση βιβλιογραφίας Ερευνώντας κανείς την προϊστορική περίοδο, ιδιαίτερα τους ανατολικούς πολιτισμούς, διαπιστώνει ότι η αξία του ανθρώπου συνδέεται άμεσα με την σωματική αρτημέλια. Στην περίοδο, δηλαδή, που ο άνθρωπος είναι κυνηγός και τροφοσυλλέκτης, αλλά και στην πρώτη τροφοπαραγωγική περίοδο, η αναπηρία, με όποιον τρόπο και αν παράγεται θέτει το άτομο αυτό έξω από κάθε κοινωνική συνύπαρξη. Στην περίοδο που αποτυπώνεται στο Ομηρικό έργο τα χαρακτηριστικά του τέλειου ανθρώπου είναι η σωματική δύναμη και το ηρωικό πνεύμα. Η σωματική αναπηρία καταδικάζεται από τους θεούς και τους ανθρώπους διαχωρίζοντας μορφές μειονεκτικότητας, όπως για παράδειγμα «κουφός» (ανίκανος), «νήπιος» (κουτός), «αεσίφρων» (νοητικά καθυστερημένος), «νηπύτιος» (τρελός) κ.ά. Ο Όμηρος συνιστά μουσική για εσωτερική ψυχική γαλήνη του αρρώστου, καθώς επίσης και εργασία για τη θεραπεία ψυχώσεων 3. Όπως ο τυφλός ποιητής, σύμφωνα με θρύλους περιόδευε ως ραψωδός σε ιωνικές αυλές αξιωματούχων 4. Σύμφωνα με τις αντιλήψεις της εποχής αυτής τα παιδιά που γεννιούνται με κάποιο πρόβλημα αποτελούν ένα αρνητικό μήνυμα των θεών προς τους θνητούς. Όπως είναι γνωστό στο Πάνθεον του Ολύμπου συμμετέχει και ο κινητικά ανάπηρος Ήφαιστος ο οποίος λόγο της αναπηρίας του, είναι απομονωμένος από τους άλλους θεούς. Η μητέρα του, θεά Ήρα, τον πέταξε από τον Όλυμπο βρέφος ακόμα διότι γεννηθηκε χωλός. Σώθηκε όμως από την Θέτιδα που τον περιμάζεψε, αλλά ακόμα και τότε οι θεοί του Ολύμπου δεν έπαψαν να τον περιφρονούν. Οι θεοί για ψυχολογικούς λόγους του έδωσαν για γυναίκα την θεά Αφροδίτη. Ο Ήφαιστος αργότερα θεωρεί πως η αναπηρία του ήταν η αιτία που τον απάτησε η γυναίκα του 5. Στα Ομηρικά έπη δεν είναι μόνο τα ανάπηρα άτομα περιθωριοποιημένα, είναι και τα εκτός γάμου αποκτηθέντα τέκνα. Τα παιδιά αυτά τα συντρόφευε το στίγμα της παρανομίας σ όλη τους τη ζωή, γιατί δεν ήταν από νόμιμους γάμους. Στα χρόνια του αρχαίου ποιητή Ησίοδου (που έζησε τον 7 ο και 8 ο αιώνα π.χ.) βλέπουμε μέσα από το έργο του «Έργα και Ημέραι» να επικρατεί η αντίληψη ότι οι ασθένειες και οι διάφορες συμφορές έρχονται στους ανθρώπους από τους θεούς, σαν 3 Ζωνίου Σιδέρη Α., Οι ανάπηροι και η εκπαίδευση τους, Αθήνα, Πιπίνι Ε. Ελευθερίου, Αντιλήψεις για τα άτομα με αναπηρία, University Studio Press Σκανδάλης Κ. Χ., Τα καθυστερημένα άτομα στην ελληνική κοινωνία: Η εξέλιξη της στάσης της Ελληνικής κοινωνίας έναντι των ατόμων με καθυστερήσεις και αποκλίσεις, Ιωάννινα 1980.

14 (θεϊκοί) εκδίκηση διότι οι πράξεις τους αποτελούν συνέπεια της θεϊκής θέλησης. Στο ίδιο έργο (στοίχους 735 έως 736) αναφέρεται ότι εκφράζονται ιδέες ευγονικής καθώς ο Ησίοδος δίνει «συμβουλές» για το πώς οι άνθρωποι θα μπορούσαν να αποφύγουν την γέννηση μη υγειών παιδιών. * * *

15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1.1. Αναπηρία Κάνοντας μια σύντομη αναφορά στην ιστορία της αναπηρίας, θα παρατηρήσουμε πως τα άτομα με αναπηρίες υπάρχουν από την στιγμή που το ανθρώπινο είδος έκανε την εμφάνιση του στον πλανήτη. Σύμφωνα με τη σύγχρονη νομολογία 6 μαθητές με αναπηρία και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες θεωρούνται όσοι για ολόκληρη ή ορισμένη περίοδο της σχολικής τους ζωής εμφανίζουν σημαντικές δυσκολίες μάθησης εξαιτίας αισθητηριακών, νοητικών, γνωστικών, αναπτυξιακών προβλημάτων, ψυχικών και νευροψυχικών διαταραχών οι οποίες, σύμφωνα με τη διεπιστημονική αξιολόγηση, επηρεάζουν τη διαδικασία της σχολικής προσαρμογής και μάθησης. Στους μαθητές με αναπηρία και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες συγκαταλέγονται ιδίως όσοι παρουσιάζουν νοητική αναπηρία, αισθητηριακές αναπηρίες όρασης (τυφλοί, αμβλύωπες με χαμηλή όραση), αισθητηριακές αναπηρίες ακοής (κωφοί, βαρήκοοι), κινητικές αναπηρίες, χρόνια μη ιάσιμα νοσήματα, διαταραχές ομιλίας-λόγου, ειδικές μαθησιακές δυσκολίες όπως δυσλεξία, δυσγραφία, δυσαριθμησία, δυσαναγνωσία, δυσορθογραφία, σύνδρομο ελλειμματικής προσοχής με ή χωρίς υπερκινητικότητα, διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές (φάσμα αυτισμού), ψυχικές διαταραχές και πολλαπλές αναπηρίες. Στην κατηγορία μαθητών με αναπηρία και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες δεν εμπίπτουν οι μαθητές με χαμηλή σχολική επίδοση που συνδέεται αιτιωδώς με εξωγενείς παράγοντες, όπως γλωσσικές ή πολιτισμικές ιδιαιτερότητες. Σε κάθε ιστορική περίοδο διαπιστώνεται μια διαφορετική διάθεση και αντιμετώπιση προς στα άτομα με αναπηρίες, αυτή συναρτάται με τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες και τις κυρίαρχες ομάδες που επικρατούσαν. Τα άτομα με αναπηρίες μέσα από το πέρασμα των αιώνων υπήρξαν αποδέκτες πολλών και διαφορετικών τρόπων αντιμετώπισης. Μεθοδευμένα θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε υπήρξαν πρακτικές που κατέληγαν σε βρεφοκτονίες, σε βασανισμούς, σε μαστίγωμα, σε ξυλοδαρμούς, σε εγκατάλειψη, στην απομόνωση, στον εγκλεισμό σε ιδρύματα, υποβολή σε πειράματα, στον εμπαιγμό και τέλος στην εκμετάλλευση. Επίσης αντιμετωπίστηκαν θετικά μέσα από την φιλανθρωπία, την προστασία, την φροντίδα 6 ΝΟΜΟΣ 3699 (ΦΕΚ Α, 199/ ). Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση ατόμων με αναπηρία ή με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες (ΕΕΑ).

16 και αυτές οι αρνητικές αλλά και οι θετικές παράμετροι αντιμετώπισης τους αποτελούν μερικά από τα στάδια εξέλιξης της ειδικής αγωγής των ατόμων με αναπηρία. Ο όρος αναπηρία που χρησιμοποιούμε στην Ελλάδα, προέρχεται από την αρχαία ελληνική έκφραση «ἀνά τόν πῆρο», δηλαδή με βοήθημα (ή την έλλειψη αρτιότητας, τη μερική ή ολική έλλειψη μέλους, οργάνου ή λειτουργίας) 7. Τα άτομα που αποκλίνουν από το μέτρο που ορίζει η κοινωνία, αντιμετωπίζονται από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα με προκατάληψη καθιστώντας εμφανή την αδυναμία του κοινωνικού συνόλου να αποβάλλει τις αντιλήψεις του παρελθόντος. Κάτι τέτοιο μπορεί να οφείλεται είτε στην άγνοια που έχουν οι περισσότεροι για τα άτομα με αναπηρία είτε στη γενικότερη φοβία που νιώθουν τα άτομα του τυπικού πληθυσμού από την επαφή και την αλληλεπίδραση μαζί τους. Η διαφορετικότητα του ανάπηρου ατόμου εντείνεται περισσότερο από το γεγονός ότι η εξωτερική του εικόνα δεν ανταποκρίνεται στα ιδανικά πρότυπα ομορφιάς, που θέτει η κοινωνία 8. Αυτό που θεωρούμε «φυσιολογικό» εξαρτάται από το τι μας διδάσκει ο πολιτισμός για την τελειότητα και την ομορφιά. Στις πρωτόγονες κοινωνίες, λόγω των δύσκολων συνθηκών, ο χρόνος ζωής των ατόμων που γεννιόνταν µε αναπηρίες δεν ξεπερνούσε τη βρεφική ηλικία. Επίσης, οι περισσότερες φυλές επέτρεπαν τη βρεφοκτονία. «Στην παλαιολιθική εποχή ο άνθρωπος του Κρο-Μανιόν εφάρμοζε μια εντυπωσιακή μέθοδο «θεραπείας»: µε αιχμηρά πέτρινα εργαλεία τρυπούσαν το κρανίο για να βγουν από μέσα τα «κακά πνεύματα». Αυτό δηλώνεται και από το ευάριθμο των εργαλείων και των πριονισμένων κρανίων που έχουν βρεθεί 9. Κατά τους αρχαιοελληνικούς και τους αυτοκρατορικούς χρόνους οι απόψεις για τα άτομα με αναπηρία κινούνται μεταξύ της επιβίωσης και της δεισιδαιμονίας με ορισμένες αξιοσημείωτες προσπάθειες επιστημονικής κατανόησης, ιατρικής μεταχείρισης και ανθρωπιστικής μεταρρύθμισης 10. * * * Στασινός Δ., Η ειδική εκπαίδευση στην Ελλάδα, Αθήνα 1991, Πολυχρονοπούλου Στ., Παιδιά και έφηβοι με ειδικές ανάγκες και δυνατότητες, Αθήνα 2003.

17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Οι Μορφές Τα Είδη Αναπηρίας και Δυσμορφίας 2.1. Παραπληγία (Παραπληξία ή παραπληγία 11 ): Παράλυση του κατώτερου μέρους του σώματος, που περιλαμβάνει τα κάτω άκρα 12. «Παραπλῆγος μανιώδους / παραπληγία παρακοπή / παραπλήξ παράφρων, τὰς φρένας βεβλαμ(μ)ένος, μανιώδης, παρακόπτων, παραφρονῶν/ παραπληξία μανία» Ραχιτική παραμόρφωση α. Κύφωση και κυφότητα (Κύφωσις 14 ): Ανώμαλη αύξηση της καμπυλότητας του θωρακικού κυρτώματος της σπονδυλικής στήλης, όπως φαίνεται από πλάγια 15. Ι. Η αιτία της επίκτητης κύφωσης ήταν γνωστή στους αρχαίους Έλληνες. Το απόσπασμα από το Περί Άρθρων του Ιπποκράτη είναι αποκαλυπτικό: «Ο κόσοισι μὲν οὖν κυφώματα γίνεται κατὰ τοὺς σπονδύλους,ἔξωσις μὲν μεγάλη ἀποῤῥαγεῖσα ἀπὸ τῆς ξυμφύσιος ἢ ἑνὸς σπονδύλου, ἢ καὶ πλειόνων, οὐ μάλα πολλοῖσι γίνεται, ἀλλ' ὀλίγοισιν. Οὐδὲ γὰρ τὰ τρώματα τὰ τοιαῦτα ῥηΐδιον γίνεσθαι οὔτε γὰρ ἐς τὸ ἔξω ἐξωσθῆναι ῥηΐδιόν ἐστιν, εἰ μὴ ἐκ τοῦ ἔμπροσθεν ἰσχυρῷ τινι τρωθείη διὰ τῆς κοιλίης (οὕτω δ' ἂν ἀπόλοιτο), ἢ εἴ τις ἀφ' ὑψηλοῦ τοῦ χωρίου πεσὼν ἐρείσειε τοῖσιν ἰσχίοισιν ἢ τοῖσιν ὤμοισιν (ἀλλὰ καὶ οὕτως ἂν ἀποθάνοι, παραχρῆμα δὲ οὐκ ἂν ἀποθάνοι) ἐκ δὲ τοῦ ὄπισθεν οὐ ῥηΐδιον τοιαύτην ἔξαλσιν γενέσθαι ἐς τὸ ἔσω, εἰ μὴ ὑπέρβαρύ τι ἄχθος ἐμπέσοι τῶν τε γὰρ ὀστέων τῶν ἐκπεφυκότων ἔξω ἓν ἕκαστον τοιοῦτόν ἐστιν, ὥστε πρόσθεν ἂν αὐτὸ καταγῆναι, πρὶν ἢ μεγάλην ῥοπὴν εἴσω ποιῆσαι, τούς τε ξυνδέσμους βιησάμενον, καὶ τὰ ἄρθρα τὰ ἐνηλλαγμένα...τὸν δὲ ἰητρὸν χρὴ ἢ ἄλλον, ὅστις ἰσχυρὸς καὶ μὴ ἀμαθὴς, ἐπιθέντα τὸ θέναρ τῆς χειρὸς ἐπὶ τὸ ὕβωμα, καὶ τὴν ἑτέρην χεῖρα προσεπιθέντα ἐπὶ τὴν ἑτέρην, καταναγκάζειν, προσξυνιέντα, ἤν τε ἐς ἰθὺ ἐς τὸ κάτω πεφύκῃ καταναγκάζεσθαι, ἤν τε πρὸς τῆς κεφαλῆς, ἤν τε πρὸς τῶν ἰσχίων. Καὶ ἀσινεστάτη μὲν αὕτη ἡ ἀνάγκη ἀσινὲς δὲ καὶ 11 LS: Η παράλυση μέρους του σώματος, παραφροσύνη. 12 DMD=Dorland s Ιατρικό Λεξικό, Αγγλοελληνικό και Ελληνοαγγλικό, (μτφρ. Αλ. Κατούλης), εκδ. 24η, Αθήνα 1997, 641(Paraplegia). 13 Ἡσύχιος, Παραπληγία, 1237, Schmidt. 14 LS: Κύρτωση της ράχης. Κυφός: καμπούρα. Κύφω: Κύπτω. 15 DMD, 359 (gibbosity), 456 (Kyphosis).

18 ἐπικαθίζεσθαί τινα ἐπὶ τὸκύφωμα, αὐτοῦ ἅμα κατατεινομένου, καὶ ἐνσεῖσαι μετεωρισθέντα. Ατὰρ καὶ ἐπιβῆναι τῷ ποδὶ, καὶ ὀχηθῆναι ἐπὶ τὸ κύφωμα, ἡσύχως τε ἐπενσεῖσαι οὐδὲν κωλύει τὸ τοιοῦτο δὲ ποιῆσαι μετρίως ἐπιτήδειος ἄν τις εἴη τῶν ἀμφὶ παλαίστρῃ εἰθισμένων... Οτε δ' αὖ μὴ κάρτα κατατείνοιμι τὸν ἄνθρωπον, ὁ μὲν ἀσκὸς ὑπὸ τῆς φύσης ἐκυρτοῦτο, ὁ δὲ ἄνθρωπος πάντη μᾶλλον ἐλορδαίνετο ἢ ᾗξυνέφερεν 16 Εγραψα δὲ ἐπίτηδες τοῦτο καλὰ γὰρ καὶ ταῦτα τὰ μαθήματά ἐστιν, ἃ, πειρηθέντα, ἐφάνη, καὶ δι' ἅσσα ἠπορήθη. Οσοισι δὲ ἐς τὸ εἴσω σκολιαίνονται οἱ σπόνδυλοι ὑπὸ πτώματος, ἢ καὶ ἐμπεσόντος τινὸς βαρέος, εἷς μὲν οὐδεὶς τῶν σπονδύλων μέγα ἐξίσταται κάρτα ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ ἐκ τῶν ἄλλων, ἢν δὲ ἐκστῇ μέγα ἢ εἷς, ἢ πλείονες, θάνατον φέρουσιν ὥσπερ δὲ καὶ πρόσθεν εἴρηται, κυκλώδης καὶ αὕτη, καὶ οὐ γωνιώδης γίνεται ἡ παραλλαγή...» 17. β. Λόρδωση (Λόρδωσις 18 ): Κύρτωση προς τα εμπρός της οσφυϊκής μοίρας της σπονδυλικής στήλης 19. Ι. Ο Αριστοτέλης, καθώς περιγράφει την κίνηση των ζώων, παρεμβάλλει την αναφορά στα χαρακτηριστικά της λόρδωσης στους ανθρώπους: «Τῶν δὲ κάμψεων αἴτιον τὸ μῆκος ὥσπερ γὰρ οἱ μακροὶ τῶν ἀνθρώπων λορδοὶ βαδίζουσι, καὶ τοῦ δεξιοῦ ὤμου εἰς τὸ πρόσθεν ἡγουμένου(τὸ γὰρ ἀριστερὸν ἰσχίον εἰς τοὔπισθεν μᾶλλον ἀποκλίνει, καὶ τὸ μέσον κοῖλον γίνεται καὶ λορδόν) οὕτω δεῖ νοεῖν καὶ τοὺς ὄφεις κινουμένους ἐπὶ τῇ γῇ λορδούς» Χωλότητα (χωλότης 21, ἠπεδανός 22 ): Ανικανότητα για φυσιολογική κίνηση, απόκλιση από το φυσιολογικό βάδισμα 23. Ι. Όταν οι αρχηγοί των Αχαιών συγκαλούν τη συνέλευση, για να συζητήσουν για τις μελλοντική τους στρατιωτική τακτική μετά την αποχώρηση του Αχιλλέα, ο Όμηρος μας παρουσιάζει τη μορφή και την προσωπικότητα του Θερσίτη. Μολονότι δεν παραθέτονται πληροφορίες για το παρελθόν και την καταγωγή του, η περιγραφή της 17 Ἱπποκράτης, Περὶ ἄρθρων LS: Κοίλωση, κάμψη της ράχης. Το προς τα εμπρός κύρτωμα του σώματος. Το αντίθετο της κύφωσης. Λορδόω: Κάμπτω τον εαυτό μου προς τα πίσω, κορδώνω το σώμα μου, ώστε να εξέχει το στήθος και η κοιλιά προς τα εμπρός και να αποτελεί κύρτωμα. 19 DMD, 481(Lordosis). 20 Ἀριστοτέλης, Περὶ Ζῴων πορείας 707b19,23 21 LS: Το πάθος του χωλού, κουτσού. Μεταφορικά: Ανάπηρος ατελής, ελλιπής. Χωλόω: ακρωτηριάζω. 22 LS: Αδύνατος, ασθενής, χωλαίνων. 23 DMD, 460 (Lame).

19 εξωτερικής του εμφάνισης είναι η λεπτομερέστερη απ όλους τους υπόλοιπους ήρωες του έπους, «Θερσίτης δ' ἔτιμοῦνοςἀμετροεπὴς ἐκολῴα, ὃς ἔπεαφρεσὶν ᾗσιν ἄκοσμά τε πολλά τε ᾔδη/ μάψ, ἀτὰροὐ κατὰ κόσμον, ἐριζέμεναι βασιλεῦσιν, ἀλλ' ὅτι οἱ εἴσαιτο γελοίϊον Αργείοισιν/ἔμμεναι αἴσχιστος δὲἀνὴρ ὑπὸ Ιλιονἦλθε φολκὸς ἔην, χωλὸς δ' ἕτερον πόδα τὼ δέ οἱ ὤμω/κυρτὼ ἐπὶ στῆθος συνοχωκότε αὐτὰρ ὕπερθε/φοξὸς ἔην κεφαλήν, ψεδνὴ δ' ἐπενήνο θελάχν» 24. Ο Ευστάθιος στα σχόλια του γι αυτήν την αναφορά στο Θερσίτη επεξηγεί τον όρο χωλός σε αντιδιαστολή με τον όρο κυλλός: «Τὸ δέ χωλὸς ἕτερον πόδα [οὐκ ἐξ ἀνάγκης δηλοῖ, ὡς καὶ κυλλοποδίων καθ' Ηφαιστον ἦν ὁ Θερσίτης ἐπὶ πλέον γάρ πως τὸ χωλὸν τοῦ κυλλοῦ. κυλλὸς μὲν γὰρ ὁ τὰ καίρια βλαβεὶς ἐκ γενετῆς, χωλὸς δὲ κοινῶς καὶ ὁ ὕστερον ἐκ πληγῆς ἢ ἄλλως πως ἐξἀρτιώσεως παθὼν κύλλωμα, ὁποῖόν τινα καὶ τὸν Θερσίτην ἱστοροῦσιν ἔνιοι. ἑτέρως δὲ θεωρῆσαι, τὸ χωλὸς ἦν ἕτερον πόδα ] ἐπίτασίς ἐστι τοῦ γελοίου ἧττον γὰρ ἄν, φασίν, ἐγελᾶτο, εἰ ἄμφω τὼ πόδε χωλὸς ἦν. ὅτι δὲ τὸ χωλόν καὶ ἐπὶ χειρὸς τίθεται, ῥητορικοῦ Λεξικοῦ ἔστι παρασημείωσις» 25. ΙΙ. Στην Οδύσσεια ο Όμηρος τοποθετεί στο στόμα του χωλού θεού, του Ήφαιστου, το παράπονο και τη γεμάτη πίκρα κουβέντα, όταν διαπιστώνει ότι η γυναίκα του, η εκπάγλου ομορφιάς Αφροδίτη, διέπραξε απιστία εις βάρος του: «Ζεῦ πάτερ ἠδ' ἄλλοι μάκαρες θεοὶ αἰὲν ἐόντες, / δεῦθ', ἵνα ἔργ' ἀγέλαστα καὶ οὐκ ἐπιεικτὰ ἴδησθε, / ὡς ἐμὲ χωλὸν ἐόντα Διὸς θυγάτηρ Αφροδίτη/ αἰὲν ἀτιμάζει, φιλέει δ' ἀΐδηλον Αρηα, / οὕνεχ' ὁ μὲν καλός τε καὶ ἀρτίπος, αὐτὰρ ἐγώ γε / ἠπεδανὸς γενόμην ἀτὰρ οὔ τί μοι αἴτιος ἄλλος, / ἀλλὰ τοκῆε δύω, τὼ μὴ γείνασθαι ὄφελλον. / ἀλλ' ὄψεσθ', ἵνα τώ γε καθεύδετον ἐν φιλότητι, / εἰς ἐμὰ δέμνια βάντες ἐγὼ δ' ὁρόων ἀκάχημαι. / οὐ μέν σφεας ἔτ' ἔολπα μίνυνθά γε κειέμεν οὕτω, / καὶ μάλα περ φιλέοντε τάχ' οὐκ ἐθελήσετον ἄμφω / εὕδειν ἀλλά σφωε δόλος καὶ δεσμὸς ἐρύξει, / εἰς ὅ κέ μοι μάλα πάντα πατὴρ ἀποδῷσιν ἔεδνα, / ὅσσα οἱ ἐγγυάλιξα κυνώπιδος εἵνεκα κούρης, / οὕνεκά οἱ καλὴ θυγάτηρ, ἀτὰρ οὐκ ἐχέθυμος." / ἔφαθ', οἱ δ' ἀγέροντο θεοὶ ποτὶ χαλκοβατὲς δῶ / ἦλθε Ποσειδάων γαιήοχος, ἦλθ' ἐριούνης / Ερμείας, ἦλθεν δὲ ἄναξ ἑκάεργος Απόλλων. / θηλύτεραι δὲθεαὶ μένον αἰδόϊ οἴκοι ἑκάστη. / ἔσταν δ ' ἐν προθύροισι θεοί, δωτῆρες ἑάων / ἄσβεστος δ' ἄρ' ἐνῶρτο γέλως μακάρεσσι θεοῖσι/ τέχνας εἰσορόωσι πολύφρονος Ηφαίστοιο. / ὧδε δέ τις εἴπεσκεν ἰδὼν ἐς πλησίον ἄλλον / "οὐκ ἀρετᾷ κακὰ ἔργα κιχάνει τοι βραδὺς ὠκύν, / ὡς καὶ νῦν Ηφαιστος ἐὼν βραδὺς εἷλεν Αρηα, / περ ἐόντα θεῶν, οἳ Ολυμπον ἔχουσι, / χωλὸς ἐών, τέχνῃσι τὸ καὶ μοιχάγρι' ὀφέλλει." / ὣς οἱ μὲν τοιαῦτα πρὸς ἀλλήλους ἀγόρευον / Ερμῆν δὲ προσέειπεν ἄναξ Διὸς υἱὸς Απόλλων / "Ερμεία Διὸς υἱέ, διάκτορε, δῶτορ ἑάων, / ἦ ῥά κεν ἐν δεσμοῖσ' ἐθέλοις 24 Ἰλιάδα Β Εὐστάθιος, Παρεκβολαὶ εἰς τὴν Ὁμήρου Ἰλιάδα

20 κρατεροῖσι πιεσθεὶς/ εὕδειν ἐν λέκτροισι παρὰ χρυσῇ Αφροδίτῃ; " / τὸν δ' ἠμείβετ' ἔπειτα διάκτορος Αργεϊφόντης / "αἲ γὰρ τοῦτο γένοιτο, ἄναξ ἑκατηβόλ' Απολλον. / δεσμοὶ μὲν τρὶς τόσσοι ἀπείρονες ἀμφὶς ἔχοιεν, / ὑμεῖς δ' εἰσορόῳτε θεοὶ πᾶσαί τε θέαιναι, / αὐτὰρ ἐγὼν εὕδοιμι παρὰ χρυσῇ Αφροδίτῃ» 26. Στην πρώτη ραψωδία της Ιλιάδας, ενώ διεξάγεται μια λογομαχία ανάμεσα στον Δία και την Ήρα, παρεμβαίνει ο Ήφαιστός και τους υπενθυμίζει την τιμωρία έξωσής του από τον Όλυμπο, επειδή είχε υποστηρίξει σε μια προηγούμενη διαφωνία τη μητέρα του «Ως ἄρ' ἔφη καὶ ἀναΐξας δέπας ἀμφικύπελλον/ μητρὶ φίλῃ ἐν χειρὶ τίθει καί μιν προσέειπε / τέτλαθι μῆτερ ἐμή, καὶ ἀνάσχεο κηδομένη περ, / μή σε φίλην περ ἐοῦσαν ἐν ὀφθαλμοῖσιν ἴδωμαι/ θεινομένην, τότε δ' οὔ τι\ δυνήσομαι ἀχνύμενός περ/ χραισμεῖν ἀργαλέος γὰρ Ολύμπιος ἀντιφέρεσθαι / ἤδη γάρ με καὶ ἄλλοτ' ἀλεξέμεναι μεμαῶτα / ῥῖψε ποδὸς τεταγὼν ἀπὸ βηλοῦ θεσπεσίοιο, / πᾶν δ' ἦμαρ φερόμην, ἅμα δ' ἠελίῳ καταδύντι / κάππεσον ἐν Λήμνῳ, ὀλίγος δ' ἔτι θυμὸς ἐνῆεν / ἔνθά με Σίντιες ἄνδρες ἄφαρ κομίσαντο πεσόντα. / Ως φάτο, μείδησεν δὲ θεὰ λευκώλενος Ηρη, / μειδήσασα δὲ παιδὸς ἐδέξατο χειρὶ κύπελλον /. αὐτὰρ ὃ τοῖς ἄλλοισι θεοῖς ἐνδέξια πᾶσιν οἰνοχόει γλυκὺ νέκταρ ἀπὸ κρητῆρος ἀφύσσων / ἄσβεστος δ' ἄρ' ἐνῶρτο γέλως μακάρεσσι θεοῖσιν ὡς ἴδον Ηφαιστον διὰ δώματα ποιπνύοντα» 27. Πιθανότατα, η βίαιη πτώση προκάλεσε και τη χωλότητά του (επίκτητη αναρηρία). ΙΙΙ. Στο βίο και την εξέλιξη του Αγησίλαου είναι αξιοσημείωτο πώς η χωλότητα δεν του στοίχισε τη ζωή εάν λάβουμε υπόψη μας την αντιμετώπιση των αναπήρων στη Σπάρτη, αλλα αντιθέτως ο Αγησίλαος κατάφερε μέχρι και να κυβερνήσει την πόλη των Λακεδαιμονίων. Ο Garland 28 θεωρεί λογική αυτήν την εξέλιξη, βασιζόμενος στο γεγονός ότι τα βασιλικά βρέφη δεν ήταν υποχρεωμένα να υποστούν την ίδια δοκιμασία φυσικού ελέγχου της υγείας τους όπως τα υπόλοιπα, και γι αυτόν το λόγο ο Αγησίλαος, επειδή πιθανότατα η αναπηρία του δεν ήταν υπερβολική, κατάφερε να διατηρηθεί στη ζωή και να καταλάβει τον ανώτατο βαθμό στα διοικητικά όργανα της αρχαίας Σπάρτης. Μια επιπλέον αιτιολογία της διάσωσης του Αγησίλαου προτείνει ο Cartledge 29, ο οποίος επισημαίνει ότι στη Σπάρτη ήδη η λειψανδρία είχε φτάσει σε ανησυχητικό σημείο, οπότε όλα τα αρσενικά βρέφη που δεν έπασχαν από ολική αναπηρία έπρεπε να ανατραφούν. 26 Ὀδύσσεια θ Ἰλιάδα Α Garland, Robert. The Eye of the Beholder: Deformity and Disability in the Graeco-Roman World. Ithaca: Cornell University Press (1995), Cartledge, Paul, Agesilaos and the Crisis of Sparta, London, 1987, 22,

21 IV. Μια σωματική αναπηρία συνιστούσε για τον αρχαίο ελληνικό κόσμο ένα σοβαρό μειονέκτημα στην πολιτική ανέλιξη του ενδιαφερομένου. Μια από τις ελάχιστες εξαιρέσεις υπήρξε ο άρχοντας της Αθήνας, ο Μέδων, ο οποίος υπερπήδησε κάθε εμπόδιο χάρη στην υποστήριξη του μαντείου των Δελφών: «ἔτεσι δὲ οὐ πολλοῖς ὕστερον Μέδων καὶ Νειλεὺς πρεσβύτατοι τῶν Κόδρου παίδων ἐστασίασαν ὑπὲρ τῆς ἀρχῆς, καὶ οὐκ ἔφασκεν ὁ Νειλεὺς ἀνέξεσθαι βασιλευόμενος ὑπὸ τοῦ Μέδοντος, ὅτι ὁ Μέδων τὸν ἕτερον ἦν τῶν ποδῶν χωλός δόξαν δέ σφισιν ἀνενεγκεῖν ἐς τὸ χρηστήριον τὸ ἐν Δελφοῖς, δίδωσι Μέδοντι ἡ Πυθία βασιλείαν τὴν Αθηναίων» Στρεβλοποδία (φολκός 31 ): Συγγενής διαμαρτία του άκρου ποδός με παραμόρφωσή του ως προς το σχήμα ή τη θέση 32. Ι. «Θερσίτης δ' ἔτι μοῦνος ἀμετροεπὴς ἐκολῴα /... φολκὸς ἔην, χωλὸς δ' ἕτερον πόδα» 33.Ο Ευστάθιος στα σχόλια του γι αυτήν την αναφορά στο Θερσίτη προβαίνει σε αναλυτική ερμηνεία και διασαφήνιση του όρου: «Τὸ δέ φολκὸς ἦν καὶ τὰ ἑξῆς ἀποδεικτικά εἰσι τοῦ αἴσχιστον εἶναι τὸν Θερσίτην. καὶ οὐκ ἄν τις αἰσχίονα τούτου διαγράψοι ἄνθρωπον. καὶ ἴδε τὴν τοῦ ποιητοῦ ἀρετὴν οὐ μόνον εἰς τὸ ἐγκωμιάζειν ἀλλὰ καὶ εἰς τό, ὡς ἐρρέθη, σιλλαίνειν καὶ ψέγειν, ἐάν περ ἠβούλετο. Εστι δὲ φολκὸς μὲν ὁ στραβός, ὁ τὰ φάη, τουτέστι τοὺς ὀφθαλμούς, μὴ ὀρθὰ ἔχων ἀλλὰ ἐστραμμένα καὶ παρειλκυσμένα τῆς κατὰ φύσιν ὀρθότητος. Τινὲς δὲ φολκὸν εἶπον τὸν τοιοῦτον λέγεσθαι ὡς τὰ τῶν πολλῶν φάη ἕλκοντα εἰς ἑαυτόν. ἐλεεῖται γάρ, φασί, μάλιστα ὁ τυφλός. εἰ δέ τις τοῦτο παραδέξεται, σημείωσαι ὅπως ἐκ τῆς αὐτῆς ἐννοίας γενόμενοι ὁ ἑλίκωψ καὶ ὁ φολκὸς ἄκραν ἔχουσι διαφοράν. ἔστι γὰρ ἑλίκωψ ὁ ἑλίσσων τοὺς ὦπας τῶν πολλῶν εἰς ἑαυτόν καὶ φολκὸς ὁ τὰ φάη τῶν βλεπόντων ἐφελκόμενος, ἅπερ μιᾶς μέν εἰσιν ἐννοίας, αἰτίας δὲ οὐ τῆς αὐτῆς, ἐάνπερ ἑλίκωπες μὲν Αχαιοὶ οἱ διὰ τὸ ἀξιοθέατον τοὺς ὦπας ἑλίσσοντες τῶν ὁρώντων εἰς ἑαυτούς, φολκὸς δὲ ὁ διὰ ἔλεον ἢ καὶ γέλων τὰ φάη τῶν βλεπόντων ἐφελκόμενος. Ιστέον δὲ ὅτι τὰ κατὰ τὸν στραβὸν οἱ παλαιοὶ καὶ οὕτω φράζουσιν οἱ μέν, ὅτι βλεπεδαίμων ὁ διεστραμμένος τὰς ὄψεις καὶ οἷον ὑπὸ δαίμονος πεπληγώς Παυσανίας δὲ προστίθησι καὶ ὅτι τοὺς Σωκρατικοὺς οὕτως ἔλεγον ἄλλοι δὲ ὅτι ἰλλός πλάγιος, διεστραμμένος, στραβός, καὶ ἰλλώπτειν τὸ στραβίζειν τινὲς δὲ ὅτι ἔπιλλος ὁ παράστραβος καὶ ὅτι ὁ στρεβλός, ὃν οἱ παλαιοὶ στραβὸν 30 Παυσανίας, LS: Μόνο ως επίθετο του Θερσίτη. Ευστάθιος: αλλήθωρος, διάστροφος στα μάτια. / Ησύχιος: στραβός. Σούδα: στραβός. Ο Butmann νομίζει ότι πιθανόν σημαίνει τον ραιβόν ή στρεβλόπουν. Αναμφίβολα, η τελευταία σημασία αρμόζει καλύτερα στην ομηρική περιγραφή, γιατί ξεκινάει από τα κατώτερα μέρη του σώματος και προχωράει ψηλότερα. 32 DMD, 188 (Clubfoot), 832 (Talipes) 33 Ἰλιάδα Β Βλπ. Για Θερσίτη παραπάνω, κεφ.β (Σπονδυλική στήλη και άκρα) 3ΙΙΙ.

22 λέγουσι, καὶ ὅτι ἰλλώπτειν καὶ ἐνιλλώπτειν τὸ ὑγροῖς, ὥς φησιν Αἴλιος Διονύσιος, καὶ ἐπιμύουσι καὶ κατακεκλασμένοις ὄμμασιν ἐμβλέπειν» Ραιβοποδία: (Ῥαιβότης 35, κύλλωμα 36 ): Η προς τα έσω κύρτωση του ενός ή και των δύο άκρων 37. Ι. Ο Ιπποκράτης περιγράφει τα χαρακτηριστικά και τα είδη της ραιβοποδίας στους ανθρώπους: α) «Κατὰ μὲν οὖν τὰ ἰσχία μέζον τὸ διάφορόν ἐστιν ἐς τὸ ἔσω, ἢ ἐς τὸ ἔξω ἐξαρθρῆσαι κατὰ δὲ τὰ γούνατα διαφέρει μέν τι, ἔλασσον δέ τι διαφέρει τρόπος δὲ ἑκατέρου τοῦ χωλώματος ἴδιός ἐστιν κυλλοῦται γὰρ μᾶλλον, οἷσιν ἂν ἐς τὸ ἔξω ἐξαρθρήσῃ ὀρθοὶ δὲ ἧσσον ἵστανται, οἷσιν ἂν ἐς τὸ ἔσω ἐξαρθρήσῃ. Ωσαύτως δὲ καὶ ἢν παρὰ τὸ σφυρὸν ἐξαρθρήσῃ, ἢν μὲν ἐς τὸ ἔξω μέρος, κυλλοὶ μὲν γίνονται, ἑστάναι δὲ δύνανται ἢν δὲ ἐς τὸ ἔσω μέρος, βλαισοὶ μὲν γίνονται, ἧσσον δὲ ἑστάναι δύνανται. Η γε μὴν ξυναύξησις τῶν ὀστέων τοιήδε γίνεται οἷσι μὲν ἂν τὸ κατὰ τὸ σφυρὸν ὀστέον τὸ τῆς κνήμης ἐκστῇ, τούτοισι μὲν τὰ τοῦ ποδὸς ὀστέα ἥκιστα ξυναύξεται, ταῦτα γὰρ ἐγγυτάτω τοῦ τρώματός ἐστι, τὰ δὲ τῆς κνήμης ὀστέα αὔξεται μὲν, οὐ πολὺ δὲ ἐνδεεστέρως, αἱ μέντοι σάρκες μινύθουσιν» 38. β) «Οκόσοι ἐκ γενεῆς κυλλοὶ γίνονται, τὰ πλεῖστα τούτων ἰήσιμά ἐστιν, ἢν μὴ πάνυ μεγάλη ἡ ἔκκλισις ἔῃ, ἢ καὶ προαυξέων γεγονότων ἤδη τῶν παιδίων ξυμβῇ. Αριστον μὲν οὖν ὡς τάχιστα ἰητρεύειν τὰ τοιαῦτα, πρὶν πάνυ μεγάλην τὴν ἔνδειαν τῶν ὀστέων τῶν ἐν τῷ ποδὶ γενέσθαι, πρίν τε πάνυ μεγάλην τὴν ἔνδειαν τῶν σαρκῶν τῶν κατὰ τὴν κνήμην εἶναι. Τρόπος μὲν οὖν κυλλώσιος οὐχ εἷς, ἀλλὰ πλείονες, τὰ πλεῖστα μὴν οὐκ ἐξηρθρηκότα παντάπασιν, ἀλλὰ δι' ἔθος σχήματος ἔν τινι ἀπολήψει τοῦ ποδὸς κεκυλλωμένα» 39. ΙΙ. «Ηφαίστου δ' ἵκανε δόμον Θέτις ἀργυρόπεζα/ ἄφθιτον ἀστερόεντα μεταπρεπέ' ἀθανάτοισι/ χάλκεον, ὅν ῥ' αὐτὸς ποιήσατο κυλλοποδίων» Εὐστάθιος, Παρεκβολαὶ εἰς τὴν Ὁμήρου Ἰλιάδα LS: Στρεβλότητα, καμπυλότητα, κυρτότητα. Ραιβοσκελής: αυτός που έχει τα σκέλη ραιβά, καμπύλα προς τα μέσα, στραβοπόδης. 36 LS: Βλάβη στα πόδια,χωλότητα. 37 DMD, 832 (Talipes varus) 38 Ἱπποκράτης, Περὶ ἄρθρων Ἱπποκράτης, Περὶ ἄρθρων Ἰλιάδα Σ

23 2.6. Βλαισότητα (Βλαισότης 41 ): Η προς τα έξω κύρτωση του ενός ή και των δύο κάτω άκρων στο ύψος του γόνατος 42. Ι. Ο Ιπποκράτης, σε αντιδιαστολή με τη ραιβοποδία, περιγράφει τα χαρακτηριστικά της βλαισότητας στους ανθρώπους: «Κατὰ μὲν οὖν τὰ ἰσχία μέζον τὸ διάφορόν ἐστιν ἐς τὸ ἔσω, ἢ ἐς τὸ ἔξω ἐξαρθρῆσαι κατὰ δὲ τὰ γούνατα διαφέρει μέν τι, ἔλασσον δέ τι διαφέρει τρόπος δὲ ἑκατέρου τοῦ χωλώματος ἴδιός ἐστιν κυλλοῦται γὰρ μᾶλλον, οἷσιν ἂν ἐς τὸ ἔξω ἐξαρθρήσῃ ὀρθοὶ δὲ ἧσσον ἵστανται, οἷσιν ἂν ἐς τὸ ἔσω ἐξαρθρήσῃ. Ωσαύτως δὲ καὶ ἢν παρὰ τὸ σφυρὸν ἐξαρθρήσῃ, ἢν μὲν ἐς τὸ ἔξω μέρος, κυλλοὶ μὲν γίνονται, ἑστάναι δὲ δύνανται ἢν δὲ ἐς τὸ ἔσω μέρος, βλαισοὶ μὲν γίνονται, ἧσσον δὲ ἑστάναι δύνανται. Η γε μὴν ξυναύξησις τῶν ὀστέων τοιήδε γίνεται οἷσι μὲν ἂν τὸ κατὰ τὸ σφυρὸν ὀστέον τὸ τῆς κνήμης ἐκστῇ, τούτοισι μὲν τὰ τοῦ ποδὸς ὀστέα ἥκιστα ξυναύξεται, ταῦτα γὰρ ἐγγυτάτω τοῦ τρώματός ἐστι, τὰ δὲ τῆς κνήμης ὀστέα αὔξεται μὲν, οὐ πολὺ δὲ ἐνδεεστέρως, αἱ μέντοι σάρκες μινύθουσιν» Ἀμφιγυήεις 44 Ι. Ο Όμηρος αναφερόμενος στον Ήφαιστο χρησιμοποιεί ένα τυπικό επίθετο, για να περιγράψει τη χωλότητά του: «Αὐτὰρ ἐπεὶ κατέδυ λαμπρὸν φάος ἠελίοιο, / οἳ μὲν κακκείοντες ἔβαν οἶκον δὲ ἕκαστος, / ἧχι ἑκάστῳ δῶμα περικλυτὸς ἀμφιγυήεις/ Ηφαιστος ποίησεν ἰδυίῃσι ἰδυίῃσι πραπίδεσσι» Νανισμός (νάνος, νανώδης, νανοφυής, πυγμαῖος 46 ). Αχονδροπλασία: Κληρονομική συγγενής διαταραχή του σχηματισμού των χόνδρων που οδηγεί σε νανισμό 47. Αχονδροπλαστικός νάνος εκείνος με σχετικά μεγάλο κεφάλι, επίπεδη μύτη και βραχυκεφαλία, κοντά άκρα και συνήθως λόρδωση LS: Η στρεβλότητα προς τα έξω κυρίως των ποδιών, το στράβωμα των σκελών. 42 DMD, 128 (Bowleg) 43 Ἱπποκράτης, Περὶ ἄρθρων LS: Ο χωλός και στα δύο σκέλη. 45 Ἰλιάδα Α LS: Μικρόσωμος άνθρωπος. Αυτός που έχει τα μέλη του σώματος μικρά και δυσανάλογα προς την ηλικία του. Νανοφυής: με ανάστημα νάνου. Νανώδης: όμοιος με νάνο, μικρόσωμος Πυγμαίος: Μικροφυής άνθρωπος, νάνος. 47 DMD, 7(Achondroplasia) 48 DMD, 272 (achondroplastic dwarf)

24 Ι. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη οι νάννοι έχουν κατώτερη νοημοσύνη και αντίληψη από ανθρώπους με κανονικό μέγεθος: «Καὶ γὰρ τῶν ἀνθρώπων, οἷον τά τε παιδία πρὸς τοὺς ἄνδρας καὶ αὐτῶν τῶν ἐν ἡλικίᾳ οἱ νανώδεις τὴν φύσιν, ἐὰν καί τιν' ἄλλην δύναμιν ἔχωσι περιττήν,ἀλλὰ τῷ τὸν νοῦν ἔχειν ἐλλείπουσιν. Αἴτιον δ ' ὥσπερ εἴρηται πρότερον, ὅτι ἡ τῆς ψυχῆς ἀρχὴ πολλῷ δὴ δυσκίνητός ἐστι καὶ σωματώδης. Ετι δ' ἐλάττονος γινομένης τῆς αἰρούσης θερμότητος καὶ τοῦ γεώδους πλείονος, τά τε σώματα ἐλάττονα τῶν ζῴων ἐστὶ καὶ πολύποδα, τέλος δ' ἄποδα γίγνεται καὶ τεταμένα πρὸς τὴν γῆν. Μικρὸν δ' οὕτω προβαίνοντα καὶ τὴν ἀρχὴν ἔχουσι κάτω, καὶ τὸ κατὰ τὴν κεφαλὴν μόριον τέλος ἀκίνητόν ἐστι καὶ ἀναίσθητον, καὶ γίνεται φυτόν, ἔχον τὰ μὲν ἄνω κάτω, τὰ δὲ κάτω ἄνω αἱ γὰρ ῥίζαι τοῖς φυτοῖς στόματος καὶ κεφαλῆς ἔχουσι δύναμιν, τὸ δὲ σπέρμα τοὐναντίον ἄνω γὰρ καὶ ἐπ' ἄκροις γίνεται τοῖς πτόρθοις. Δι' ἣν μὲν οὖν αἰτίαν τὰ μὲν δίποδα τὰ δὲ πολύποδα τὰ δ' ἄποδα τῶν ζῴων ἐστί, καὶ διὰ τίν' αἰτίαν τὰ μὲν φυτὰ τὰ δὲ ζῷα γέγονεν» Γιγαντισμός (Πέλωρ 50, Γίγας 51 ): Ανώμαλη υπερανάπτυξη 52. Ι. Συχνά στον Όμηρο γίνεται αναφορά σε πλάσματα με αφύσικη και αξιοπρόσεκτη ανάπτυξη, δηλαδή υπερανάπτυξη: α)«τῇσ' ἔπι Κύκλωψ εὗδε πέλωρ,ἀθεμίστια εἰδώς» 53. β)«ὅς ποθ' ὑπερθύμοισι Γιγάντεσσιν βασίλευεν. / ἀλλ' ὁ μὲν ὤλεσε λαὸν ἀτάσθαλον, ὤλετο δ' αὐτός» Τύφλωση (Τυφλότης 55, Ὀμματοστερής 56 ): Έλλειψη ή απώλεια της όρασης, αδυναμία αντίληψης των οπτικών ερεθισμάτων 57. I. H απώλεια της όρασης ενίοτε αντισταθμίζεται από την αυξημένη σοφία και κρίση. Συχνά, η ικανότητα ενός μάντη να αποκαλύπτει το βαθύτερο νόημα των οιωνών θεωρούνταν ότι οφείλεται στις κρυμμένες δυνάμεις που ενυπήρχαν λόγω τύφλωσης, 49 Ἀριστοτέλης, Περὶ Ζῴων μορίων 686b, LS: Τερατώδες, υπερφυές, πελώριο πλάσμα. 51 LS: Αυτός που ανήκει στη φυλή των Γιγάντων που καταστράφηκε άγρια από τους θεούς. 52 DMD, 359 (Gigantism). 53 Ὀδύσσεια ι Ὀδύσσεια η LS: Η ιδιότητα του τυφλού. 56 LS: Ο στερημένος των οφθαλμών. 57 DMD, 114 (Blindness).

25 γι αυτό και οι περισσότεροι γνωστοί μάντεις ήταν τυφλοί. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αποτελεί ο Θηβαίος μάντης Τειρεσίας, ο οποίος δεν ήταν μόνο τυφλός, αλλά έπεσε και θύμα διπλής αλλαγής φύλου, από άντρα σε γυναίκα και αντίστροφα. Η πιο γνωστή εκδοχή του μύθου πιστώνεται στον Ησίοδο, την οποία παραφράζει ο (ψευδο) Απολλόδωρος: «ἦν δὲ παρὰ Θηβαίοις μάντις Τειρεσίας Εὐήρους καὶ Χαρικλοῦς νύμφης, ἀπὸ γένους Οὐδαίου τοῦ Σπαρτοῦ, γενόμενος τυφλὸς τὰς ὁράσεις. οὗ περὶ τῆς πηρώσεως καὶ τῆς μαντικῆς λέγονται λόγοι διάφοροι. ἄλλοι μὲν γὰρ αὐτὸν ὑπὸ θεῶν φασι τυφλωθῆναι, ὅτι τοῖς ἀνθρώποις ἃ κρύπτειν ἤθελον ἐμήνυε, Φερεκύδης δὲ ὑπὸ Αθηνᾶς αὐτὸν τυφλωθῆναι οὖσαν γὰρ τὴν Χαρικλὼ προσφιλῆ τῇ Αθηνᾷ γυμνὴν ἐπὶ πάντα ἰδεῖν, τὴν δὲ ταῖς χερσὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς αὐτοῦ καταλαβομένην πηρὸν ποιῆσαι, Χαρικλοῦς δὲ δεομένης ἀποκαταστῆσαι πάλιν τὰς ὁράσεις, δυναμένην τοῦτο ποιῆσαι, τὰς ἀκοὰς διακαθάρασαν πᾶσαν ὀρνίθων φωνὴν ποιῆσαι συν εῖναι, καὶ σκῆπτρον αὐτῷ δωρήσασθαι κράνειον, ὃ φέρων ὁμοίως τοῖς βλέπουσιν ἐβάδιζεν Ησίοδος δέ φησιν ὅτι θεασάμενος περὶ Κυλλήνην ὄφεις συνουσιάζοντας καὶ τούτους τρώσας ἐγένετο ἐξ ἀνδρὸς γυνή,πάλιν δὲ τοὺς αὐτοὺς ὄφεις παρατηρήσας συνουσιάζοντας ἐγένετο ἀνήρ. διόπερ Ηρα καὶ Ζεὺς ἀμφισβητοῦντες πότερον τὰς γυναῖκας ἢ τοὺς ἄνδρας ἥδεσθαι μᾶλλον ἐν ταῖς συνουσίαις συμβαίνοι, τοῦτον ἀνέκριναν. ὁν δὲ ἔφη δέκα μοιρῶν περὶ τὰς συνουσίας οὐσῶν τὴν μὲν μίαν ἄνδρας ἥδεσθαι, τὰς δὲ ἐννέα γυναῖκας. ὅθεν Ηρα μὲν αὐτὸν ἐτύφλωσε, Ζεὺς δὲ τὴν μαντικὴν αὐτῷ ἔδωκεν. [ τὸ ὑπὸ Τειρεσίου λεχθὲν πρὸς Δία καὶ Ηραν οἴην μὲν μοῖραν δέκα μοιρῶν τέρπεται ἀνήρ, τὰς δὲ δέκ' ἐμπίπλησι γυνὴτέρπουσα νόημα ] ἐγένετο δὲ καὶπολυχρόνιος» 58. Ενδιαφέρον αποτελεί ότι δεν διευκρινίζεται μέσα από τη διήγηση η αιτία της τύφλωσης του Τειρεσία από την Ήρα και συγχρόνως ο λόγος δωρεάς από το Δία του χαρίσματος της προφητείας το μάντη. Προφανώς, ο μάντης είχε γίνει μύστης υψηλής και απόρρητης γνώσης, την οποια ούτε ο ηγέτης των θεών, ο Δίας, δεν κατείχε. Η αποκάλυψη του μυστικού για τη συνουσιακή ευχαρίστηση προσβάλλει την Ήρα, η οποία αισθάνεται ανασφαλής απέναντι στη φανέρωση ενός κομβικού σημείου στη γυναικεία σεξουαλική ανάγκη, στοιχείο το οποίο, κατά την κρίση της, πιθανόν να ενδυναμώσει τη θέση επιβολής και κυριαρχίας των ανδρών απέναντι στο γυναικείο φύλο 59. Επιπλέον, η αιτία της παροχής του χαρίσματος της προφητείας στον Τειρεσία εντοπίζεται στην ευγνωμοσύνη μάλλον του Δία για την κρίση του μάντη ή στη 58 Ψευδο-Ἀπολλόδωρος, Βιβλιοθήκη , Garland R., The Eye of the Beholder. Deformity and disability in the Graeco - Roman World, New Υork 1995, 101.

26 συμπόνια. «Γέρων γέροντι συγκατῴκηκεν πίνος / πλευρὰν μαραίνων, κρατὶ δ' ὀμματοστερεῖ / κόμη δι' αὔρας ἀκτένιστος ᾄσσεται» Μονοφθαλμία ή Κυκλωπεία (Μονόφθαλμος 61, Κύκλωψ): Μια αναπτυξιακή ανωμαλία, η οποία χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη ενός μόνου οφθαλμικού κόγχου, με τον οφθαλμικό βολβό απόντα, υποτυπώδη, φαινομενικά φυσιολογικό ή διπλό και με την μύτη απούσα ή παρούσα με την μορφή σωληνοειδούς εξαρτήματος πάνω από τον κόγχο 62. Ι. Ο κύκλωπας Πολύφημος είναι μια χαρακτηριστική και γνώριμη φυσιογνωμία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Δεν παρουσιάζεται ξεκάθαρα από τον Όμηρο η μονοφθαλμία του, αλλά εννοείται από το γεγονός ότι ο Οδυσσέας τον τυφλώνει πιέζοντας ένα χοντρό ξύλο μέσα στο (μοναδικό) μάτιτου: «ὣς τοῦ ἐν ὀφθαλμῷ πυριήκεα μοχλὸν ἑλόντες / δινέομεν, τὸν δ' αἷμα περίρρεε θερμὸν ἐόντα. / πάντα δέ οἱ βλέφαρ' ἀμφὶ καὶ ὀφρύας εὗσεν ἀϋτμὴ / γλήνης και ομένης» 63. Ο Όμηρος στην περιγραφή της εμφάνισης και της ζωής του μονόφθαλμου γίγαντα τονίζει περισσότερο την τραχύτητα και την απολίτιστη βαρβαρότητά του: «καὶ γὰρ θαῦμ' ἐτέτυκτο πελώριον, οὐδὲ ἐῴκει / ἀνδρί γε σιτοφάγῳ, ἀλλὰ ῥίῳ ὑλήεντι / ὑψηλῶν ὀρέων, ὅ τε φαίνεται οἶον ἀπ' ἄλλων» 64. Αντιθέτως, ο Θεόκριτος στο Ειδύλλιά του παρουσιάζει την ευαισθησία και την αισθαντικότητα του Πολύφημου, ο οποίος θλίβεται και αναρωτιέται για την απόρριψη από την αγαπημένη του, πιθανότατα λόγω της μονοφθαλμίας και της δυσμορφίας του προσώπου του: «ΘΕΟΚΡΙΤΟΥ ΚΥΚΛΩΨ...οὕτω γοῦν ῥάιστα διᾶγ' ὁ Κύκλωψ ὁ παρ' ἁμῖν, / ὡρχαῖος Πολύφαμος,ὅκ' ἤρατο τᾶς Γαλατείας, / ἄρτι γενειάσδων περὶ τὸ στόμα τὼς κροτάφως τε.../... ἀλλὰ τὸ φάρμακον εὗρε, καθεζόμενος δ' ἐπὶ πέτρας / ὑψηλᾶς ἐς πόντον ὁρῶν ἄειδε τοιαῦτα Ω λευκὰ Γαλάτεια, τί τὸν φιλέοντ' ἀποβάλλῃ,.../... γινώσκω, χαρίεσσα κόρα, τίνος οὕνεκα φεύγεις / οὕνεκά μοι λασία μὲν ὀφρὺς ἐπὶ παντὶ μετώπῳ / ἐξ ὠτὸς τέταται ποτὶ θώτερον ὦς μία μακρά, / εἷς δ' ὀφθαλμὸς ὕπεστι, πλατεῖα δὲ ῥὶς ἐπὶ χείλει» 65. Είναι όμως τόσο βαθιά η αγάπη του, ώστε προθυμοποιείται να θυσιάσει τον πολύτιμό του οφθαλμό για χάρη του έρωτά του: «Καιόμενος δ' ὑπὸ τεῦς καὶ τὰν ψυχὰν ἀνεχοίμαν / καὶ τὸν ἕν' ὀφθαλμόν, τῶ μοι 60 Σοφοκλῆς, Οἰδίπους ἐπὶ Κολωνῷ LS: Αυτός που έχει ένα μάτι, ετερόφθαλμoς, μονόμματος 62 DMD, 222 (Cyclopia). 63 Ὀδύσσεια ι Ὀδύσσεια ι Θεόκριτος, Εἰδύλλια 11. 1, 7-9, 17-19, 30-33

27 γλυκερώτερον οὐδέν. / ὤμοι, ὅτ' οὐκ ἔτεκέν μ' ἁ μάτηρ βράγχι' ἔχοντα, / ὡς κατέδυν ποτὶ τὶν καὶ τὰν χέρα τεῦς ἐφίλησα, / αἰ μὴ τὸ στόμα λῇς, ἔφερον δέ τοι ἢ κρίνα λευκά ἢ μάκων' ἁπαλὰν ἐρυθρὰ πλαταγώνι' ἔχοισαν» Αλαλία (Ἀλαλία, Ἀφωνία 67 ): Βωβότητα, αφωνία, αδυναμία ομιλίας 68. Κωφαλαλία: Αδυναμία ακοής και ομιλίας 69. Ι. Ο υβριστής και αλαζόνας Κροίσος είναι χαρακτηριστική φυσιογνωμία στην αρχαία ελληνική γραμματεία: «Ησαν δὲ τῷ Κροίσῳ δύο παῖδες, τῶν οὕτερος μὲν διέφθαρτο, ἦν γὰρ δὴ κωφός (δηλ. κωφάλαλος), ὁ δὲ ἕτερος τῶν ἡλίκων μακρῷ τὰ πάντα πρῶτος οὔνομα δέ οἱ ἦν Ατυς» 70. Ο κωφάλαλος γιος του Κροίσου επανέρχεται στην αφήγηση του Ηροδότου μέσα από ένα συγκλονιστικό γεγονος: «Kατ' αὐτὸν δὲ Κροῖσον τάδε ἐγίνετο. Ην οἱ παῖς, τοῦ καὶ πρότερον ἐπεμνήσθην, τὰ μὲν ἄλλα ἐπιεικής, ἄφωνος δέ. Εν τῇ ὦν παρελθούσῃ εὐεστοῖ ὁ Κροῖσος τὸ πᾶν ἐς αὐτὸν ἐπεποιήκεε ἄλλα τε ἐπιφραζόμενος καὶ δὴ καὶ ἐς Δελφοὺς περὶ αὐτοῦ ἐπεπόμφεε χρησομένους ἡ δὲ Πυθίη οἱ εἶπε τάδε Λυδὲ γένος, πολλῶν βασιλεῦ, μέγα νήπιε Κροῖσε, μὴ βούλευ πολύευκτον ἰὴν ἀνὰ δώματ' ἀκούειν παιδὸς φθεγγομένου. Τὸ δέ σοι πολὺ λώιον ἀμφὶς ἔμμεναι αὐδήσει γὰρ ἐν ἤματι πρῶτον ἀνόλβῳ. Αλισκομένου δὴ τοῦ τείχεος, ἤιε γὰρ τῶν τις Περσέων ἀλλογνώσας Κροῖσον ὡς ἀποκτενέων, Κροῖσος μέν νυν ὁρέων ἐπιόντα ὑπὸ τῆς παρεούσης συμφορῆς παρημελήκεε, οὐδέ τί οἱ διέφερε πληγέντι ἀποθανεῖνὁ δὲ παῖς οὗτος ὁ ἄφωνος, ὡς εἶδε ἐπιόντα τὸν Πέρσην, ὑπὸ δέους τε καὶ κακοῦ ἔρρηξε φωνήν, εἶπε δέ Άνθρωπε, μὴ κτεῖνε Κροῖσον. Οὗτος μὲν δὴ τοῦτο πρῶτον ἐφθέγξατο, μετὰ δὲ τοῦτο ἤδη ἐφώνεε τὸν πάντα χρόνον τῆς ζόης» 71. ΙΙ. Ο Πλάτων στον Κρατύλο επισημαίνει ότι οι κωφάλαλοι μπορούσαν να επικοινωνήσουν με ένα είδος νοηματικής γλώσσας, μολονότι δεν παραθέτει περισσότερες εξηγήσεις και λεπτομέρειες: «εἰ φωνὴν μὴ εἴχομεν μηδὲ γλῶτταν, ἐβουλόμεθα δὲ δηλοῦν ἀλλήλοις τὰ πράγματα, ἆρ' οὐκ ἄν, ὥσπερ νῦν οἱ ἐνεοί, ἐπεχειροῦμεν ἂν σημαίνειν ταῖς χερσὶ καὶ κεφαλῇ καὶ τῷ ἄλλῳ σώματι;» Θεόκριτος, Εἰδύλλια LS: Έλλειψη ή στέρηση φωνής, βωβότητα. 68 DMD, 527 (Mutism). 69 DMD, 229 (Deaf mute). 70 Ἡρόδοτος Ἡρόδοτος Πλάτων, Κρατύλος 422e

28 2.13. Κώφωση (Κωφότης 73 ): Έλλειψη ή απώλεια, μερική ή ολική, της ακοής 74. Ι. Ο Κροίσος, καθώς μιλάει στον εύρωστο γιο του, στην προσπάθειά του να τον αποτρέψει από το επικίνδυνο κυνήγι του κάπρου, αναφέρεται και στον άλλο του γιο που έχει πρόβλημα ακοής:«εἷς γάρ μοι μοῦνος τυγχάνεις ἐὼν παῖς τὸν γὰρ δὴ ἕτερον, διεφθαρμένον τὴν ἀκοήν, οὐκ εἶναί μοι λογίζομαι» 75. ΙΙ. «Οσοι δὲ γίνονται κωφοὶ ἐκ γενετῆς, πάντες καὶ ἐνεοὶ γίνονται φωνὴν μὲν οὖν ἀφιᾶσι, διάλεκτον δ' οὐδεμίαν» α)τραυλισμός ή Βραδυγλωσσία ή Βατταρισμός (Ψελλότης 77, Βατταρισμός 78 ): Διαταραχή του λόγου χαρακτηριζόμενη κυρίως από σπασμωδική επανάληψη ήχων, ιδιαίτερα των αρχικών συμφώνων, ακούσιες παύσεις, παράταση των ήχων και δισταγμό π.χ. θαθαθαθάλασσα, κακακακακός 79. β) Ψευδισμός ή Τσευδισμός (Τραυλότης 80 ): Διαταραχή της ομιλίας χαρακτηριζόμενη από τη δυσκολία στην άρθρωση ορισμένων συμφωνικών φθόγγων, των σ, ρ, λ, χωρίς να υπάρχει βλάβη στα φωνητήρια όργανα 81. Ι. Στα ψευδο Αριστοτελικά Προβλήματα περιγράφονται τα χαρακτηριστικά της τραυλότητας και της ψελλότητας και διασαφηνίζεται η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στις δύο παθήσεις: «Διὰ τί ἰσχνόφωνοι παῖδες ὄντες μᾶλλον ἢ ἄνδρες; ἢ ὥσπερ καὶ τῶν χειρῶν καὶ τῶν ποδῶν ἀεὶ ἧττον κρατοῦσι παῖδες ὄντες, καὶ ὅσοι ἐλάττους οὐ δύνανται βαδίζειν, ὁμοίως καὶ τῆς γλώττης οἱ νεώτεροι οὐ δύνανται;ἐὰν δὲ παντάπασι μικροὶ ὦσιν, οὐδὲ φθέγγεσθαι δύνανται ἀλλ' ἢ ὥσπερ τὰ θηρία, διὰ τὸ μὴ κρατεῖν. εἴη δ' ἂν οὐ μόνον ἐπὶ τοῦ ἰσχνοφώνου, ἀλλὰ καὶ τραυλοὶ καὶ ψελλοί. ἡ μὲν οὖν τραυλότης τῷ γράμματός τινος μὴ κρατεῖν, καὶ τοῦτο οὐ τὸ τυχόν, ἡ δὲ ψελλότης τῷ ἐξαίρειν τι, ἢ γράμμα ἢ συλλαβήν, ἡ δὲ ἰσχνοφωνία ἀπὸ τοῦ μὴ δύνασθαι 73 LS: Η ιδιότητα του κωφού, η αδυναμία ακοής. Β) Παράλληλη αδυναμία στην ακοή και την ομιλία. 74 DMD, 229 (Deafness). 75 Ἡρόδοτος, Βλπ. για το γιο του Κροίσου παραπάνω,κεφ. Β (Πρόσωπο κεφάλι εγκέφαλο) 5Ι. 76 Ἀριστοτέλης, Περὶ τὰ Ζῷα ἱστορίαι 536b3,5 77 LS: Η ατελής και ελλιπής προφορά λέξεων. Ο ψελλός δεν μπορεί να προφέρει κάποια γράμματα ήσυλλαβές ή ακόμα και τα παραλείπει, όπως τα παιδιά. 78 LS: Άναρθρη και ακατανόητη ομιλία, τραύλισμα. 79 DMD, 793 (Stammering), 802 (Stuttering). 80 LS: Η ιδιότητα αυτού που προφέρει κάποιο γράμμα άσχημα, κυρίως του ρ ή του λ. 81 DMD, 470 (Lisping).

29 ταχὺ συνάψαι τὴν ἑτέραν συλλαβὴν πρὸς τὴν ἑτέραν. ἅπαντα δὲ δι' ἀδυναμίαν τῇ γὰρ διανοίᾳ οὐχ ὑπηρετεῖ ἡ γλῶττα» 82 ΙΙ. Ο Πλούταρχος κατατάσσει την ψελλότητα και την τραυλότητα στα είδη της αναπηρίας: «Οἶμαι γὰρ ἰδίαν τινὰ μέρους ἑκάστου καὶ δυνάμεως φαυλότητα καὶ πήρωσιν εἶναι καὶ νόσον, ὥσπερ ὀφθαλμοῦ τυφλότητα καὶ σκέλους χωλότητα καὶ ψελλότητα γλώσσης, ἄλλου δὲ μηδενός οὐ γὰρ ἔστι τυφλότης μὴ πεφυκότος ὁρᾶν οὐδὲ χωλότης μὴ πεφυκότος βαδίζειν, ψελλόν τε τῶν ἀγλώσσων ἢ τῶν ἀναύδων φύσει τραυλὸν οὐδὲν ἂν προσείποις οὐκοῦν οὐδὲ παραπαῖον ἢ παραφρονοῦν ἢ μαινόμενον, ᾧ μὴ τὸ φρονεῖν καὶ διανοεῖσθαι καὶ λογίζεσθαι κατὰ φύσιν ὑπῆρχεν οὐ γὰρ ἔστιν ἐμπαθὲς γενέσθαι μὴ κεκτημένον δύναμιν, ἧς τὸ πάθος ἢ στέρησις ἢ πήρωσις ἤ τις ἄλλη κάκωσις ἦν» Υδρο(εγ)κεφαλο(κυστο)κήλη (Ὑδροκέφαλον πάθος) 84 : Συγγενής ή επίκτητη κατάσταση που χαρακτηρίζεται από διάταση των κοιλιών του εγκεφάλου και συνοδεύεται από συσσώρευση εγκεφαλονωτιαίου υγρού εντός του κρανίου. Στην τυπική μορφή, υπάρχει διόγκωση της κεφαλής, προπέτεια του μετώπο, εγκεφαλική ατροφία, διανοητική σύγχυση και σπασμοί 85. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να μελετήσουμε τις απόψεις των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων και τη στάση της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας απέναντι στα άτομα με αναπηρία. Επίσης σημαντική είναι η αποκατάσταση της άποψης της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στην αντιμετώπιση των Α.με.α. Στα πλαίσια της ερευνητικής προσέγγισης του θέματος θα γίνει προσπαάθεια ερμηνείας των απόψεων των αρχαίων φιλοσόφων και τη στάση της στάσης της αρχαιοελληνικής κοινωνίας απέναντι στα Α.με.α.. * * * 82 Ψευδο Ἀριστοτέλης, Προβλήματα 902b16,27 83 Πλούταρχος, Πότερα τῶν ζῴων φρονιμώτερα 963c7, d8 84 LS: Νόσημα, το οποίο προέρχεται από συρροή υδατώδους υγρού ή αίματος τρυγώδους σ ένα μέρος του κεφαλιού. Πολύ ενδιαφέρουσα αλλά όχι τόσο πειστική η άποψη ότι ο Άτλαντας που στηρίζει τον κόσμο στους ώμους του εικονίζει συμπτώματα εγκεφαλοκήλης. Schatz F., Die griechischen Götter und die menschlichen Missgeburten, Wiesbaden 1901, DMD, 403 (Hydrocephalocele)

30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Τρόποι αντιμετώπισης των ατόμων με αναπηρία Schmidt M. (1983/84) Hephaistos lebt. Untersuchungen zur Frage der Behandlung behinderter Kinder in der Antike, Hephaistos 5/6,

31 Τα άτομα με αναπηρία αντιμετωπίζονται υποτιμητικά, χλευάζονται, συχνά δε εξευτελίζονται και τίθενται στο περιθώριο του κοινωνικού βίου. Ορισμένες περιπτώσεις η υστέρησή τους θεωρείται πως αντισταθμίζεται με ένα άλλο χάρισμα, μια ξεχωριστή ικανότητα, συνηθέστερα στον τομέα των τεχνών. Βασικότερος, όμως, τρόπος αντιμετώπισης ατόμων με αναπηρία μικρής ηλικίας, βρεφών ή παιδιών, και πρακτική συνηθισμένη υπήρξε η έκθεση ή η απόθεσή τους σε μέρη δυσπρόσιτα, απόκρημνες πλαγιές και βάραθρα ή ακόμη και σε γκρεμούς Περιφρόνηση Χλευασμός Ι. Η υποτιμητική αντιμετώπιση του Ήφαιστου από τους υπόλοιπους θεούς προξενεί την πικρία και το βαθύ παράπονό του που εμφατικά περιγράφεται παρακάτω: «Αὐτὰρ ἐγώ γε / ἠπεδανὸς γενόμην ἀτὰρ οὔ τί μοι αἴτιος ἄλλος, / ἀλλὰ τοκῆε δύω, τὼ μὴ γείνασθαι ὄφελλον 87». ΙΙ. Η εγκατάλειψη του Φιλοκτήτη στο νησί της Λήμνου από τους συμπατριώτες του έστω κι αν έγινε κάτω από ειδικές συνθήκες, μαρτυρεί και αποδεικνύει περίτρανα μία τακτική συνειδητή περιθωριοποίηση των ανθρώπων με σωματικά ελαττώματα 88. ΙΙΙ. Στις Εκκλησιάζουσες του Αριστοφάνη ο τυφλός ή με ελαφρά όραση Νεοκλείδης χλευάζεται από τους συμπολίτες του, όταν αποφασίζει να μιλήσει από την επίσημη θέση του αγορητή: «πρῶτος Νεοκλείδης ὁ γλάμων παρείρπυσεν. / κἄπειθ' ὁ δῆμος ἀναβοᾷ πόσον δοκεῖς, "οὐ δεινὰ τολμᾶν τουτονὶ δημηγορεῖν, / καὶ ταῦτα περὶ σωτηρίας προκειμένου, ὃς αὐτὸς αὑτῷ βλεφαρίδ' οὐκ ἐσώσατο;» 89. Μάλιστα, όταν ο τελευταίος συμβουλεύτηκε το ιερό του Ασκληπιού, για να θεραπεύσεις τη νόσο στα μάτια, ο θεός άρπαξε την ευκαιρία και του περιέδεσε με επίδεσμο το μάτι, για να προστατεύσει τους πολίτες από την ομιλία του: «Πρῶτον δὲ πάντων τῷ Νεοκλείδῃ φάρμακον / κατάπλαστον ἐνεχείρησε τρίβειν, ἐμβαλὼν / σκορόδων κεφαλὰς τρεῖς Τηνίων. Επειτ' ἔφλα / ἐν τῇ θυείᾳ συμπαραμειγνύων ὀπὸν / καὶ σχῖνον εἶτ' ὄξει διέμενος Σφηττίῳ / κατέπλασεν αὐτοῦ τὰ βλέφαρ' ἐκστρέψας, ἵνα / ὀδυνῷτο μᾶλλον. Ο δὲ κεκραγὼς καὶ βοῶν / ἔφευγ' ἀνᾴξας ὁ δὲ θεὸς γελάσας ἔφη / «Ενταῦθά νυν κάθησο καταπεπλασμένος, / ἵν' ἐπομνύμενον παύσω σε τὰς ἐκκλησίας» Ὀδύσσεια θ Βλπ. αναλυτικά για τον Ήφαιστο πιο πάνω, κεφ. Β (Σπονδυλική στήλη και άκρα) 3IV. 88 Φιλοκτήτη κεφ. Β (Σπονδυλική στήλη και άκρα), 3VΙ. 89 Αριστοφάνης, Ἐκκλησιάζουσαι Αριστοφάνης, Πλοῦτος