ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ. Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΟΠΛΙΤΩΝ Χρονολογικό πλαίσιο: 7ος 5ος αιώνας πριν το έτος µηδέν

Transcript

1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΟΠΛΙΤΩΝ Χρονολογικό πλαίσιο: 7ος 5ος αιώνας πριν το έτος µηδέν 3.1 Πρoοίµιο Στον αρχαίο ελληνικό κόσµο, στους αιώνες που συνοπτικά ορίζουµε ως αρχαϊκή και κλασική εποχή, συντελέστηκε µια εξαιρετικά σύνθετη ανατροπή. Τα αποτυπώµατά της τα γνωρίζουµε κυρίως στο πεδίο των γραµµάτων και των τεχνών. Το πολιτιστικό εποικοδόµηµα είναι πραγµατικά το εκθαµβωτικό στοιχείο στις τοµές που οδηγούν στις ριζοσπαστικές αλλαγές. Στο παραγωγικό υπόστρωµα, όµως, στις ιδιαιτερότητες της αγροτικής ζωής στην Ελλάδα, στο καθεστώς της γαιοκτησίας που επικράτησε, οφείλουµε τις εξηγήσεις για το είδος και την ποιότητα των αλλαγών. Οι τελευταίες, πριν αποτυπωθούν στην τέχνη, διαµόρφωσαν το κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο και µέσα από αυτό, ή µάλλον µαζί του, δηµιούργησαν ένα νέο ιδιότυπο είδος πολέµου: τον πόλεµο των οπλιτών. Η σηµασία των εξελίξεων στο τελευταίο αυτό πεδίο ήταν τέτοια ώστε ενίοτε ο όρος επανάσταση των οπλιτών περιλαµβάνει και περιγράφει ολόκληρο το φάσµα των τότε εξελίξεων. 3.2 Η γένεση της επικράτειας Τις εξελίξεις στην καλλιέργεια της γης στο τέλος της κατά πολύ άγνωστης εποχής που ονοµάζουµε «σκοτεινούς αιώνες», τις γνωρίζουµε από τα έργα του Ησίοδου. Οι εξελίξεις περιλάµβαναν την προοδευτική διάδοση, εδαφική και ποιοτική επέκταση της γεωργίας, βελτίωση δηλαδή των εργαλείων και των µεθόδων της µε αύξηση, ταυτόχρονα, των καλλιεργούµενων εκτάσεων. Το σύνολο ετούτων των µεθόδων βελτίωσης της παραγωγής δηµιούργησε δυνατότητα πρόσθετου 31

2 πλεονάσµατος και κατά συνέπεια µπόρεσε να στηρίξει ισχυρές πολιτικές εξουσίες σε σύγκριση µε τις αµέσως προηγούµενες. Η ένταση της γεωργικής δραστηριότητας σε βάρος της κτηνοτροφίας και πιο ειδικά της νοµαδικής κτηνοτροφίας επέτρεψε τη µείωση της έκτασης των γεωργικών εκµεταλλεύσεων και πολλαπλασίασε τον αριθµό τους. Η εξέλιξη αυτή προκάλεσε τον πολλαπλασιασµό των καλλιεργητών ιδιοκτητών γης. Στην πραγµατικότητα δηµιουργήθηκε µια κοινωνική οµάδα µε κοινές δραστηριότητες και συµφέροντα και σχεδόν ίση περιουσία. Η συλλογικότητα που κτίστηκε στηριζόταν υλικά σε µια συγκεκριµένη έκταση γης µέσα στην οποία λειτουργούσαν οι αγροτικές τους εκµεταλλεύσεις. Ο χώρος αυτός, από τον οποίο εξαρτιόταν η ευµάρεια και η ζωή των αγροτών και των οικογενειών τους, έγινε «κοινό αγαθό» το οποίο από κοινού όφειλαν να προστατεύουν από οποιαδήποτε επιβουλή. Μέσα από αυτή τη διαδικασία βλέπουµε τη δηµιουργία ενός νέου τύπου επικράτειας. Δεν πρόκειται πλέον για τη γη των Θεών η δική τους ιδιοκτησία περιορίζεται στα «ιερά εδάφη», στο «τέµενος», το οποίο βρίσκεται έξω, στις παρυφές της παραγωγικής γης, και έχει συνήθως µορφή «αγριάδας» δηλαδή ακαλλιέργητου εδάφους. Η νέα µορφή επικράτειας ανήκει στο κοινό και ως εκ τούτου πολιτικό συµφέρον των ανθρώπων. Η αρχαιολογική αποτύπωση αυτών των χώρων µάς επιτρέπει να παρακολουθήσουµε µε ακρίβεια τη χάραξη των ορίων ανάµεσα στις παραγωγικές ενότητες του πολυτεµαχισµένου γεωγραφικά 7 ελληνικού χώρου. Η δηµιουργία «ιερών» που πολύ γρήγορα µετεξελίχθηκαν σε ναούς στα όρια της επικράτειας και η δηµιουργία ενός πλέγµατος που συνδέει αυτούς τους ναούς µε τον κεντρικό ναό της πόλης (που συνήθως βρίσκεται σε περίοπτη θέση) µαρτυρούν τη γένεση των συνόρων της επικράτειας συνόρων που πλέον έχουν πολιτική έννοια και περικλείουν και προστατεύουν την πολιτική ανεξαρτησία της κοινότητας. 7 Αναφερόµαστε στις περίκλειστες από ορεινούς όγκους και θάλασσα µικρές πεδιάδες, κοιλάδες ή οροπέδια του ελληνικού χώρου. Σε κάθε µία από αυτές τις παραγωγικές ενότητες γεννιέται στην περιορισµένη κλίµακα µια πολιτική ενότητα. 32

3 3.3 Η Επανάσταση των Οπλιτών Η αίσθηση της κοινότητας συµφερόντων και η ταύτιση των συµφερόντων µε τον χώρο της επικράτειας δηµιούργησαν την έννοια της «πατρίδας» προφανώς όχι µε τα χαρακτηριστικά που της δίνουµε εµείς σήµερα. Οπωσδήποτε όµως ετούτος ο ζωτικά κοινός χώρος επέβαλε στους νοµείς του δύο βασικές λειτουργίες: την από κοινού διαχείριση και την από κοινού προστασία. Η πρώτη από αυτές τις λειτουργίες δηµιούργησε την «πόλη» η δεύτερη τους οπλίτες και τη «φάλαγγα των οπλιτών». Ετούτες οι εξελίξεις ορίστηκαν στην ιστοριογραφία ως η Επανάσταση των Οπλιτών. Στο πολιτικό πεδίο όλα τα παραπάνω εκφράστηκαν µέσα από τους θεσµούς της αρχαίας Δηµοκρατίας, όπου η Εκκλησία του Δήµου έγινε προοδευτικά το κυρίαρχο όργανο, ενώ ταυτόχρονα παρήκµασαν οι προγενέστεροι φυλετικοί τίτλοι και αξιώµατα όπως, λόγου χάρη, εκείνο του βασιλιά. Στο στρατιωτικό πεδίο οι εξελίξεις υπήρξαν ανάλογες. Η φάλαγγα υπήρξε η στρατιωτική έκφραση των οικονοµικών και συνακόλουθα πολιτικών καινοτοµιών. Ήταν µια πολεµική συλλογικότητα όπου το πολιτικό σώµα πολεµούσε µε τρόπους που υπαγόρευε η κοινωνική πραγµατικότητα. 33

4 Εικόνα 13: Αναπαράσταση οπλιτών της κλασικής ελληνικής εποχής. Πηγή: The Perseus Project US. Η φάλαγγα των οπλιτών ήταν αυτό ακριβώς που ορίζει η λέξη. Επρόκειτο για µια γραµµική παράταξη των ελεύθερων πολιτών µιας πόλης, ή µάλλον των ιδιοκτητών γης των οποίων η περιουσία επέτρεπε την αγορά του εξαιρετικά ακριβού οπλισµού και διασφάλιζε τον αναγκαίο για την εκπαίδευση ελεύθερο χρόνο. Οπλίτες λοιπόν δεν µπορούσαν να είναι παρά οι µεσαίοι ιδιοκτήτες γης. Όπλα τους ήταν το σπαθί, το δόρυ, η εξάρτυση η οποία στήριζε θώρακα σε ευάλωτα σηµεία του σώµατος και, προπαντός, η ασπίδα. Η τελευταία είχε τον πλέον σηµαντικό ρόλο στην όλη συγκρότηση της φάλαγγας. Κάθε οπλίτης προστάτευε µε αυτήν τον επόµενο συµπολεµιστή του στην παράταξη έτσι ώστε ο τελευταίος να µπορεί να επιτίθεται µε το δόρυ ή το σπαθί του. Οι δυνατότητες επίθεσης ενισχύονταν µέσα από την αλληλοκάλυψη και τον συνδυασµό κινήσεων. Σε αντίθεση µε τις ατοµικές δεξιότητες που καθόριζαν τα του πολέµου στην αρχαϊκή εποχή, στην αυγή των κλασικών χρόνων ο πόλεµος κρινόταν από τη συλλογική δεξιότητα του συνόλου των πολιτικά ενεργών µελών της κοινότητας. 34

5 Εικόνα 14: Φάλαγγα οπλιτών. Αναπαράσταση. Πηγή: The Perseus Project US 35

6 Εικόνα 15: Φάλαγγα οπλιτών σε αγγείο. Ανασκαφές Καλλίπολης. Μουσείο του Λούβρου. Η στρατηγική και η συνακόλουθη τακτική στα πεδία της αναµέτρησης εκπορεύονταν από το πολιτικό διακύβευµα του πολέµου. Αυτό ήταν συνήθως συνυφασµένο µε την ανάγκη διεύρυνσης της επικράτειας ή, αντίστοιχα, µε την ανάγκη προάσπισής της. Κατά συνέπεια, η νίκη ή η ήττα στο πεδίο της µάχης είχε γεωγραφικό πρόσηµο: νικητής ήταν εκείνος που έµενε κυρίαρχος του πεδίου της µάχης. Η γραµµική παράταξη συγκρουόταν µετωπικά, µε στόχο είτε να διαλύσει τη συνοχή του αντίπαλου σχήµατος και να το τρέψει σε φυγή είτε να το σπρώξει έξω από το πεδίο της αναµέτρησης. 36

7 Η νίκη σφραγιζόταν µε τη δηµιουργία ενός «ιερού» ή, αν θέλετε, µιας πιστοποιηµένης από τους θεούς απόδειξης ανωτερότητας. Στο κατακτηµένο πεδίο το οποίο αντιπροσώπευε για την περίσταση το διαφιλονικούµενο έδαφος υψωνόταν από τους νικητές ένα «τρόπαιο», ένας σωρός από όπλα και άλλα λάφυρα τα οποία σφράγιζαν το δικαίωµα του νικητή στο έδαφος. Μετά από αυτό, τα σύνορα µπορούσαν να µετακινηθούν και τα ιερά της πόλης που τα σηµατοδοτούσαν να επανατοποθετηθούν µε βάση τις τύχες του πολέµου. Εικόνα 16: Περικεφαλαία από ορείχαλκο, µέρος νικητήριου «Τροπαίου» π.χ. Βρετανικό Μουσείο. 37

8 Η ισχύς των οπλιτών-πολιτών βασιζόταν στη συλλογικότητα. Τα κοινά συµφέροντα, οι κοινές δυνατότητες, η διαχείριση των κοινών υποθέσεων που αφορούσαν αυτούς τους ίδιους αλλά και το σύνολο της µικρής επικράτειας µέσα στην οποία συγκροτούσαν την κοινωνία τους, οι περιουσίες τους, η γη τους, τους ένωναν σε συµπαγή κοινωνική και πολιτική οµάδα. Όλα αυτά εκφράζονταν και αντικατοπτρίζονταν στη φάλαγγα και από αυτήν στην όλη τελετουργία του πολέµου. Πάνω σε αυτά δηµιουργήθηκε η αρχαία «πόλις» και ετούτη τη συλλογικότητα την ονόµασαν εκείνο τον καιρό «δηµοκρατία». Είναι διάχυτη σήµερα η άποψη ότι το τότε πολίτευµα προανήγγειλε κατά κάποιον τρόπο τη σύγχρονη αστική αντιπροσωπευτική, κοινοβουλευτική δηµοκρατία. Πρόκειται για µία µάλλον υπερβολική άποψη. Προφανώς, τα σηµερινό πολίτευµα δεν γεννήθηκε και δεν αναπτύχθηκε στη βάση των κοινών συµφερόντων καλλιεργητών γης. Εξάλλου, το κλασικό αυτό υπόδειγµα ήταν εξαιρετικά περιορισµένο στον χώρο και, ταυτόχρονα, εξαιρετικά βραχύβιο. Πολύ γρήγορα χρειάστηκε να αναµετρηθεί µε άλλα διαφορετικά συστήµατα και τελικά να υποκύψει σε αυτά. Το πρόβληµα του πολιτικού και στρατιωτικού συστήµατος στην κλασική Ελλάδα εντοπιζόταν στη δυσκαµψία του. Οι πολίτες αποτελούσαν µια περίκλειστη κοινωνική οµάδα. Ως εκ τούτου µπορούσε εύκολα να συρρικνωθεί λόγω της απώλειας µελών της, είτε στον πόλεµο είτε στα σύνθετα προβλήµατα κληρονοµιάς ή κατάτµησης της έγγειας περιουσίας. Αντιθέτως, πολύ δύσκολα µπορούσε να εξελιχθεί, να ενισχύσει τις τάξεις της ή απλώς να ανανεωθεί, είτε µε την πρόσκτηση νέων µελών είτε µε την επέκταση των δικαιωµάτων της σε κοινωνικούς χώρους µε διαφορετική οικονοµική βάση και αντίστοιχες λειτουργίες. 3.4 Η Αθηναϊκή Δηµοκρατία Το καλύτερο παράδειγµα ως προς τα όρια της κλασικής πόλης είναι οπωσδήποτε η Αθήνα. Η πόλη αυτή είχε από τη συγκρότησή της σηµαντικά πλεονεκτήµατα σε σχέση µε τις υπόλοιπες, µε την εξαίρεση ίσως της Σπάρτης. Το πρώτο και βασικό πλεονέκτηµα ήταν η έκταση της επικράτειάς της. Από το ακρωτήριο στο Σούνιο έως τους ορεινούς όγκους της Πεντέλης και της Πάρνηθας στα βόρεια, η έκταση είναι 38

9 ασύγκριτα µεγαλύτερη από όλες τις αντίστοιχες επικράτειες των ελληνικών πόλεων. Επιπλέον, η επικράτεια αυτή ήταν σχετικά εύκολα επεκτάσιµη, είτε σε βάρος των γειτονικών Μεγάρων είτε προς τα νησιά, τη Σαλαµίνα και την Αίγινα σε πρώτη φάση, την Εύβοια και τις Κυκλάδες σε δεύτερη. Η στρατηγική της τοποθέτηση ως προς τα περάσµατα από την Πελοπόννησο προς τη Βοιωτία, αλλά και τις θαλάσσιες οδούς προς το νότιο και κεντρικό Αιγαίο, ενίσχυε τις στρατιωτικές και πολιτικές της δυνατότητες. Εικόνα 17: Αθήνα. Η Αγορά όπως είναι σήµερα. Πηγή: ιδιωτική φωτογράφηση Το σύνολο ετούτων των πλεονεκτηµάτων κατέστησε την Αθήνα πολυάνθρωπη ως προς τους πολίτες-οπλίτες που µπορούσε να παρατάξει στα πεδία των µαχών ως και οπλίτες αλλά και πολυάνθρωπη ως προς άλλες κοινωνικές κατηγορίες, µικρούς ή ακτήµονες αγρότες µε δικαιώµατα πολίτη, µετοίκους κάθε µορφής και, φυσικά, δούλους. Κατέστησε επίσης την οικονοµία της περισσότερο εξωστρεφή πάντοτε σε σύγκριση µε τις άλλες πόλης της κλασικής Ελλάδας. Οι δυνατότητες εξάπλωσης της πόλης την έφεραν, στις αρχές του 5ου αιώνα π.χ., αντιµέτωπη µε το περσικό βασίλειο, και η πολυεπίπεδη αναµέτρηση που 39

10 επακολούθησε οδήγησε στην ανάγκη δηµιουργίας ισχυρής µόνιµης ναυτικής δύναµης. Η δηµιουργία µιας ισχυρής ναυτικής δύναµης δεν ήταν δυνατό να εξυπηρετηθεί από τον κλασικό, «οπλιτικό» τρόπο πολέµου. Στην καλύτερη περίπτωση, οι οπλίτες επαρκούσαν για τη στελέχωση του στρατιωτικού δυναµικού των πολεµικών πλοίων, δηλαδή των επιβατών που διεκπεραίωναν στρατιωτικά καθήκοντα είτε στα καταστρώµατα των πλοίων είτε στη στεριά. Ήταν όµως ολότελα ανεπαρκείς αριθµητικά αλλά και στο πεδίο των απαραίτητων δεξιοτήτων για να καλύψουν τις υπόλοιπες ειδικότητες: τα ναυτικά πληρώµατα, δηλαδή, είτε αυτά αφορούσαν τη ναυσιπλοΐα είτε την κωπηλασία. Το τελευταίο ήταν και το πιο σηµαντικό των προβληµάτων, καθώς τα πολεµικά πλοία του καιρού, οι «τριήρεις», ελίσσονταν και µάχονταν µε τη δύναµη των κουπιών και χρειάζονταν, ως εκ τούτου, έναν καθόλου ευκαταφρόνητο αριθµό κωπηλατών. Οι τελευταίοι, µε τα µέτρα του καιρού, έπρεπε να είναι εξαιρετικά πειθαρχηµένοι και να διαθέτουν επαρκές κίνητρο. Δεν επρόκειτο δηλαδή για «κατεργάρηδες» 8 όπως τους γνωρίζουµε στην πολύ µεταγενέστερη ιστορία των κωπήλατων πλοίων, όταν τα µεγέθη και οι κοινωνικές προδιαγραφές καθιστούσαν τους κωπηλάτες των γαλερών πραγµατικά κατώτερο είδος ανθρώπων, δεσµώτες κυριολεκτικά του κόσµου και του πλοίου το οποίο υπηρετούσαν. 8 Η λέξη προέρχεται από τον καταναγκασµό και την εργασία. Τα κωπήλατα πλοία των ύστερων χρόνων της αρχαιότητας καθώς και του µεσαιωνικού ή και αναγεννησιακού µεσογειακού χώρου απαιτούσαν σαφώς περισσότερους κωπηλάτες απ όντι οι αρχαίες τριήρεις. Στην περίπτωση αυτή, οι πάγκοι των κωπηλατών γέµιζαν από καταδίκους, αιχµαλώτους και γενικώς καταδικασµένους σε αυτή τη µίζερη και φθοροποιό εργασία. 40

11 Εικόνα 18: Αναπαράσταση αθηναϊκής «τριήρους» µε βάση την ανάγλυφη απεικόνισή της σε µαρµάρινο θραύσµα. Πηγή: Φωτογραφία Τ. Ευθυµιάδης, commons.wikimedia.org/wiki/file:parts_of_a_votive_relief_ Η ανάγκη για πολλαπλάσιο στρατιωτικό προσωπικό την οποία δηµιούργησε η κατασκευή ισχυρού πολεµικού στόλου αντιµετωπίστηκε µε εξόχως πολιτικό τρόπο µε τη διεύρυνση, δηλαδή, των πολιτικών δικαιωµάτων στην Αθηναϊκή Δηµοκρατία. Μια µεγάλη κατηγορία ελεύθερων πολιτών, οι θήτες, των οποίων οι οικονοµικές δυνατότητες δεν επέτρεπαν την ένταξή τους στο σώµα των οπλιτών και, κατ επέκταση, στη διαχείριση των κοινών της πόλης µέσα από την 41

12 Εκκλησία του Δήµου και τους λοιπούς θεσµούς, κλήθηκαν να στελεχώσουν το νέο ισχυρό όπλο της Αθηναϊκής Δηµοκρατίας. Το αντάλλαγµα για ετούτη τη συνεισφορά στο κοινό καλό υπήρξε κυρίως πολιτικό: το δικαίωµα της συµµετοχής στη συνέλευση των πολιτών, την Εκκλησία. Προφανώς η συµµετοχή στη δηµοκρατική λειτουργία τελείωνε κάπου εκεί, καθώς η ανάδειξη στα αξιώµατα προϋπέθετε οικονοµικές δυνατότητες, η διεύρυνση αυτή όµως καθιστούσε την Αθηναϊκή Δηµοκρατία σαφώς πιο ριζοσπαστική από τις αντίστοιχες των άλλων πόλεων όπου οι προδιαγραφές του οπλίτη-πολίτη διατηρήθηκαν αναλλοίωτες. Πάνω σε αυτή τη διεύρυνση, ή µάλλον πάνω στη γενική αρχή στρατιωτικές υπηρεσίες έναντι πολιτικών δικαιωµάτων, αρθρώθηκε η διαµάχη µεταξύ «δηµοκρατικών» και «ολιγαρχικών» στη χρυσή περίοδο της κλασικής Ελλάδας ή ακόµα και στη λιγώτερο «χρυσή» αντίστοιχη του Πελοποννησιακού Πολέµου και της παρακµής της «πόλης». 3.5 Η ακµή και η παρακµή της «πόλης» Στην ιστοριογραφία ή στα σχολικά βιβλία υµνούµε συνήθως την αρχαία ελληνική δηµοκρατία και ιδιαίτερα την αθηναϊκή εκδοχή της, παραβλέποντας τις αρνητικές της παραµέτρους. Επρόκειτο για ένα αδιέξοδο σύστηµα. Στο πολιτικό πεδίο η εύρυθµη λειτουργία του συστήµατος προϋπέθετε την οικονοµική και κοινωνική ακινησία: το σύστηµα αδυνατούσε να ενσωµατώσει την όποια σηµαντική αλλαγή σε αυτά τα πεδία. Οπωσδήποτε η φάλαγγα ήταν ένα αποτελεσµατικό στρατιωτικό µέσο ιδιαίτερα απέναντι σε λιγότερο πειθαρχηµένα στρατιωτικά σώµατα. Από την άλλη πλευρά, όµως, η αποτελεσµατικότητά της δεν µπορούσε να δώσει απτό πολιτικό αποτέλεσµα. Η υπεροχή και η νίκη της δεν µπορούσαν να σηµαίνουν κατάκτηση εκτός ίσως από περιφερειακές ζώνες γης γύρω από την αρχική επικράτεια της πόλης. Σε πιο απόµακρες περιοχές η κατάκτηση έπαιρνε τον χαρακτήρα φρουράς, είτε απλώς στρατιωτικής παρουσίας είτε µε τη µορφή των κληρουχιών. Η αδυναµία ενσωµάτωσης νέων πληθυσµών, ακόµα και απόλυτα φιλικών και διαθέσιµων 9, στον πυρήνα της πόλης, καθιστούσε όλες αυτές τις κατακτήσεις επισφαλείς. 9 Αναφερόµαστε ειδικά στο παράδειγµα των Πλαταιών, πιστών συµµάχων και ακόλουθων των Αθηναίων και τελικά, στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέµου, σύνοικων των τελευταίων στην πολιορκηµένη Αθήνα. Μοιράστηκαν τα πάντα µε τους ισχυρούς Αθηναίους, εκτός από την ενσωµάτωσή τους στην πόλη. Δεν έγιναν ποτέ Αθηναίοι πολίτες. Εξάλλου, οι Αθηναίοι επαίρονταν ότι είναι «αυτόχθονες», ότι δηλαδή γεννήθηκαν από τη γη πάνω στην οποία κατοικούσαν. Ετούτη η 42

13 Η φάλαγγα, επιπλέον, δεν ήταν το απόλυτο όπλο του αρχαίου κόσµου. Ανήκε σε ένα είδος πολέµου που αντιστοιχούσε αυστηρά σε πολύ συγκεκριµένο τύπο στρατιωτικής σύγκρουσης. Στην τακτική αναµέτρηση, αδυνατούσε να προσαρµοστεί σε περίπλοκες καταστάσεις και δεν διέθετε τον συνδυασµό όπλων και σχηµατισµών που θα της επέτρεπαν να αντιµετωπίσει σύνθετους αντίπαλους στρατούς. Για να επικρατήσει χρειαζόταν πεδίο αναµέτρησης µε συγκεκριµένες προδιαγραφές και εχθρό συγκεκριµένης µορφής και µεγέθους. Στους Περσικούς Πολέµους αντιµετώπισε ένα µείγµα αντίπαλων δυνάµεων µε κακή συνοχή. Στη µετέπειτα εποχή, όµως, οι αδυναµίες της διακρίνονταν εύκολα. Ο κυριότερος λόγος της γρήγορης παρακµής της φάλαγγας των οπλιτών ήταν οι οικονοµικές και κοινωνικές εξελίξεις. Μετά τους Περσικούς Πολέµους, στον λαµπρό αλλά σύντοµο αιώνα της αθηναϊκής κυριαρχίας η καλλιέργεια της γης και η συνακόλουθη αγροτική παραγωγή είδαν τη σηµασία τους να περιορίζεται, ειδικά στις πόλεις που ήταν ανοικτές στο εµπόριο και στις νέες δραστηριότητες που σχετίζονταν µε αυτό. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγµα ήταν η πόλη-κράτος της Αθήνας. Η στρατιωτική της επιτυχία και η ηγεµονία που κτίστηκε πάνω σε αυτήν πολλαπλασίασαν κατακόρυφα τους κρατικούς πόρους, ειδικά µε τη µέθοδο της εισφοράς των συµµάχων στη Συµµαχία της Δήλου ή σε µεταγενέστερα σχήµατα οι οποίοι αγόραζαν ακριβά την προστασία που τους παρείχε ο αθηναϊκός στόλος. Ταυτόχρονα το εµπόριο, που στη διάρκεια αυτής της περιόδου πολλαπλασίασε το φάσµα των εµπορεύσιµων ειδών και το γεωγραφικό τόξο των συναλλαγών, έγινε σηµαντική πηγή πλούτου, υποκαθιστώντας το παλαιό µέτρο της έγγειας περιουσίας στο οποίο στηρίζονταν η πόλη, οι πολίτες και οι οπλίτες της. Ο ραγδαίος εκχρηµατισµός της οικονοµίας που επακολούθησε, όπου στο αθηναϊκό νοµισµατικό σύστηµα προστέθηκε και το περσικό αντίστοιχο, διατάραξε ακόµα περισσότερο τις ισορροπίες στις οποίες στηριζόταν η κλασική δηµοκρατία. Σε τελευταία ανάλυση, το χρήµα έγινε το µέτρο της στρατιωτικής δύναµης µέσα από αυτές τις αλλαγές, αντικαθιστώντας το στενό δικαίωµα του οπλίτη. πεποίθηση καθιστούσε αδύνατη την ενσωµάτωση οποιουδήποτε στο σώµα των πολιτών της πόλης της Παλλάδας. 43

14 Το χρήµα, επιπλέον, µπορούσε να αγοράσει και στρατό και να καλύψει ανάγκες ειδικά σε στρατιωτικές δεξιότητες που δεν µπορούσαν να καλύψουν οι προδιαγραφές των οπλιτών. Τοξότες, σφενδονήτες ή ιππείς, όποτε χρειάζονταν, µπορούσαν να προσληφθούν, και περιοχές που ειδικεύονταν σε τύπους «βάρβαρου» δηλαδή µη οπλιτικού πολέµου, είδαν την πολεµική τους τέχνη να εντάσσεται προοδευτικά στον κλασικό ελληνικό τρόπο πολέµου. Εικόνα 19: Ελαφρύ πεζικό του 4ου αιώνα π.χ. Πελταστής. Πηγή: Από τον Πελοποννησιακό στον Κορινθιακό Ο Πελοποννησιακός Πόλεµος αποτέλεσε ουσιαστική τοµή στις στρατιωτικές και πολιτικές εξελίξεις του αρχαίου κόσµου και υπονόµευσε δραµατικά το πολιτικο-στρατιωτικό σύστηµα των κλασικών χρόνων και την Επανάσταση των 44

15 Οπλιτών. Οι αιτίες που οδήγησαν στη γρήγορη απαξίωση των οπλιτών-πολιτών επιταχύνθηκαν µέσα από τις ατελείωτες συγκρούσεις των χρόνων του πολέµου. Η µεταφορά των επιχειρήσεων σε χώρους που βρίσκονταν στις παρυφές του κλασικού κόσµου όπως η Μακεδονία, η Θράκη, ο Ελλήσποντος ή, από την άλλη πλευρά, η Σικελία έδειξε τα όρια της φάλαγγας των οπλιτών σε γεωγραφικές συνθήκες που διέφεραν από εκείνες του στενά ελληνικού χώρου. Η σηµασία του ελαφρού πεζικού ή του ιππικού αναδείχθηκε σε αυτές τις αναµετρήσεις, όπως επίσης η τεχνική επάρκεια και η εργατική δύναµη που απαιτούνταν στις πολιορκίες. Η ολοένα πιο έντονη ανάµειξη των Περσών στην εξέλιξη του πολέµου ενίσχυσε τον εκχρηµατισµό και άλλαξε τις οικονοµικές του παραµέτρους. Οι τελευταίες έφεραν προοδευτικά στο προσκήνιο την ιδέα των µισθοφορικών σωµάτων. Τέλος, η αδυναµία ανανέωσης του σώµατος των πολιτών-οπλιτών προκάλεσε όπως ήταν φυσικό, το φαινόµενο που ονοµάστηκε τότε «λειψανδρία». Οπωσδήποτε αυτό δεν σήµαινε ότι τελείωναν οι άνδρες στην τότε Ελλάδα. Περιορίζονταν όµως οι αριθµοί των πολιτών-οπλιτών και µαζί τους περιοριζόταν ο ρόλος της φάλαγγας και η βάση της κλασικής δηµοκρατίας. Λίγα µόλις χρόνια µετά τη λήξη του Πελοποννησιακού Πολέµου οι νέες συνθήκες έκαναν κυριαρχικά την εµφάνισή τους. Ο Κορινθιακός Πόλεµος 10 ήταν ο πρώτος του 4ου αιώνα στην κλασική Ελλάδα και ήδη ήταν ένας διαφορετικός τύπος πολεµικής αναµέτρησης. Από την πρώτη φάση των επιχειρήσεων στρατεύτηκαν σε αυτόν είτε κοινωνικές οµάδες που ως τότε βρίσκονταν στο περιθώριο των πολεµικών επιχειρήσεων (είλωτες, µέτοικοι, µισθοφόροι, αλλά και δούλοι) είτε στρατιωτικά σώµατα που προέρχονταν από τις παρυφές του ελληνικού κόσµου, εκεί όπου το πολιτικό σύστηµα της πόλης δεν ολοκληρώθηκε και συνακόλουθα ο τρόπος πολέµου διέφερε από τον αντίστοιχο της φάλαγγας των οπλιτών (Ακαρνάνες, Θεσσαλοί, Μακεδόνες κ.λπ.). Η πολυεπίπεδη ανάπτυξη των πολεµικών µεθόδων και µέσων και ο καθοριστικός πλέον ρόλος που είχαν οι οικονοµικές δυνατότητες στη σύγκρουση έσπρωξαν ακόµα περισότερο στο περιθώριο τον κλασικό τρόπο πολέµου των οπλιτών. Οι απώλειες των τελευταίων ήταν πλέον δυσβάστακτες, εξέλιξη που 10 Ο Κορινθιακός Πόλεµος ( ) τερµάτισε τη σύντοµη ηγεµονία της Σπάρτης στον ελληνικό χώρο. Ήταν ένας πολύχρονος πόλεµος και οι επιχειρήσεις του απλώθηκαν σε εξαιρετικά απόµακρα σηµεία. Οι κύριες συγκρούσεις του, όµως, έγιναν γύρω από το Άργος και την Κόρινθο και γι αυτό πήρε το όνοµά του. 45

16 επιβαρυνόταν από το γεγονός ότι ετούτη την αιµορραγία την προκαλούσαν στρατιωτικά σώµατα «κατώτερα» στην ως τότε παραδεκτή κλίµακα πολιτικών και στρατιωτικών αξιών. Για την κλασική κοινωνία ο θάνατος οπλιτών-πολιτών σε συγκρούσεις µε ηµιβάρβαρους µισθοφόρους, δούλους ή είλωτες αποτελούσε µείζονα κοινωνική ανατροπή. Οι µεταρρυθµίσεις του Αθηναίου στρατηγού Ιφικράτη στην εξέλιξη του Κορινθιακού Πολέµου θεσµοποίησαν τα νέα δεδοµένα. Ο στρατός του βασίστηκε στον συνδυασµό όπλων και τακτικών στο πεδίο της µάχης µε τρόπο ώστε να αξιοποιούνται τα κατώτερης κοινωνικής προέλευσης στρατιωτικά σώµατα. Η χρήση «πελταστών» και «ψιλών» κάθε µορφής και είδους, δηλαδή ελαφρού πεζικού εξοπλισµένου µε εξαιρετικά φθηνά όπλα (απουσία θώρακα, σφενδόνες, ακόντια, τόξα κ.λπ.), µε φονική επιτυχία ενάντια στο βαρύ πεζικό που αντιπροσώπευε η φάλαγγα, ήταν καταλυτική τόσο στρατιωτικά όσο και πολιτικά. Στις πρώτες κιόλας δεκαετίες του τέταρτου αιώνα, οι οπλίτες και η φάλαγγά τους ήταν ήδη εκτός εποχής. 3.7 Θηβαίοι και Μακεδόνες: Ο νέος ρόλος της φάλαγγας Το 371 π.χ. στα Λεύκτρα ο κλασικός οπλιτικός τρόπος πολέµου δέχθηκε το αποφασιστικό κτύπηµα. Ο στρατός της Θήβας, µε τον Επαµεινώνδα επικεφαλής, παρατάχθηκε µε τρόπο που αναιρούσε όλη την ως τότε λογική της σύγρουσης. Η τελευταία δεν θα κρινόταν από µετωπική αντιπαράθεση ίσων απέναντι σε ίσους, αλλά µε «εργαλειακή» πλέον διάταξη των φαλαγγιτών. Ο στόχος ήταν να δηµιουργηθεί ένα «κέντρο βάρους» των επιθετικών προσπαθειών και να επιδιωχθεί η διάσπαση και ανατροπή της αντίπαλης παράταξης. Αυτό επιτεύχθηκε µε τη δηµιουργία ενός συµπαγούς σώµατος οπλιτών µε βάθος 50 ίσως στοίχων, εξαιρετικά πιο ισχυρό στο συγκεκριµένο σηµείο από τη γραµµική παράταξη των 8 ή 12 στοίχων του αντιπάλου. Η ανατροπή των αναλογιών στο πεδίο της µάχης δηµιουργούσε όµως ταυτόχρονα πλήθος κινδύνων ανατροπές σε άλλα σηµεία, πλαγιοκοπήσεις, κ.λπ. για την αντιµετώπιση των οποίων χρησιµοποιήθηκαν όλα τα εκτός της φάλαγγας διαθέσιµα σώµατα. Μερικά από αυτά ήταν σώµατα «εκλεκτών», όπως οι εξαιρετικά εκπαιδευµένοι οπλίτες του Ιερού Λόχου της Θήβας, είτε σώµατα ιππικού είτε πελταστών. 46

17 Με τον τρόπο αυτόν η φάλαγγα των οπλιτών δεχόνταν ολόπλευρη πίεση. Στο ίδιο το πεδίο της αναµέτρησης έπαυσε τελεσίδικα να είναι το όπλο των «ίσων» που πολεµούν µε «ίσους» και υποβαθµίστηκε σε ένα εργαλείο µάχης όπως τα υπόλοιπα. Τα υπόλοιπα αυτά µπορούσε να είναι στρατεύµατα «εκλεκτών» που επανέφεραν την αριστοκρατική µορφή του πολέµου στο πεδίο της µάχης ή στρατεύµατα «υποδεέστερων» πελταστές κ.ά. που έδιναν συγκεκριµένο πολεµικό ρόλο καθόλου υποδεέστερο ως προς τη συµβολή στο τελικό αποτέλεσµα σε κατώτερα κοινωνικά στρώµατα. Το στρώµα των ελεύθερων πολιτών-οπλιτών, από αποκλειστικός νοµέας του στρατιωτικού δικαιώµατος και προνοµίου, έγινε ένα πολεµικό µέσο ανάµεσα σε πολλά άλλα. Η θηβαϊκή φάλαγγα, ή «λοξή φάλαγγα» όπως ονοµάστηκε, αποτέλεσε στρατιωτική καινοτοµία, αν όχι επανάσταση στις τεχνικές και τις τακτικές της σύγκρουσης. Την ίδια στιγµή όµως αποτέλεσε κοινωνική οπισθοδρόµηση σε σχέση µε το δηµοκρατικό κλασικό πρότυπο. Επανεισάγοντας τον αριστοκρατικό τρόπο πολέµου και τη συνδυαστική χρήση πολλαπλών µέσων στον πόλεµο, ανήγγειλε την ελληνιστική εποχή και το τέλος του κλασικού κόσµου. 47

18 Εικόνα 20: Το τέλος του αθηναίου οπλίτη. Επιτύμβια στήλη για τον νεαρό οπλίτη Πάνχαρη που σκοτώθηκε στη μάχη της Χαιρώνειας. Όπως απεικονίζεται στη στήλη, ο θάνατός του επήλθε σε σύγκρουση με το μακεδονικό ιππικό, το νέο ισχυρό όπλο της νέας εποχής (Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά). Πηγή: _Piraeus_Arch._Museum,_Athens_-_Stele_for_Panchares_- _Photo_by_Giovanni_Dall%27Orto,_Nov_14_2009.jpg 48

19 3.8 Οι Μακεδόνες Η στρατιωτική αποτελεσµατικότητα µεταφέρθηκε µε τον τρόπο αυτόν από την κλασική ελληνική πόλη και τους οπλίτες της σε περιµετρικές ως προς τον κλασικό κόσµο ζώνες, όπου οι οικονοµικές λειτουργίες και η αριστοκρατική δοµή της εξουσίας και της κοινωνίας εξυπηρετούσαν καλύτερα τις νέες µορφές στρατιωτικής σύγκρουσης και ταυτόχρονα εξυπηρετούνταν από αυτές. Η µέριµνα βρισκόταν ολοένα περισσότερο στην αντιµετώπιση του ιππικού, και σταδιακά το όπλο της ισότητας και της αλληλοεξάρτησης παραχώρησε τη θέση του σε ένα νέο σχήµα όπου το πεζικό, σε στατικό αµυντικό ρόλο, καλύπτει το κατ εξοχήν επιθετικό όπλο, αυτό που εκβιάζει το στρατιωτικό αποτέλεσµα δηλαδή το ιππικό. Το ιππικό είναι όπλο της αριστοκρατίας, και έτσι οι πάλαι ποτέ κυρίαρχοι οπλίτες γίνονται απλώς µεταφορείς της σάρισσας ώστε να προσφέρουν στους ιππείς την απαραίτητη για τους ελιγµούς τους κάλυψη στο πεδίο της µάχης. Η υποβάθµιση του πεζικού, όπως και της έννοιας του πολίτη-οπλίτη, ολοκληρώθηκε στη µακεδονική εκδοχή του πολέµου. Το µακεδονικό κράτος υπήρχε και στην κλασική εποχή των ελληνικών πόλεων, η σηµασία του όµως, όπως συνέβαινε και µε άλλες πολιτικές οντότητες γύρω από τον σκληρό πυρήνα των ελληνικών πόλεων, ήταν δευτερεύουσα. Σε τελευταία ανάλυση οι ιστορικές πηγές που µας πληροφορούν για τα συµβαίνοντα σε αυτές τις «οριακές» ως προς τον ελληνικό κόσµο περιοχές ενδιαφέρονταν ελάχιστα για τα κοινωνικά, στρατιωτικά και πολιτικά τους χαρακτηριστικά, καθώς τίποτε από αυτά δεν έµοιαζε µε τα κυρίαρχα στην κλασική Ελλάδα συστήµατα. Επρόκειτο προφανώς για αριστοκρατικές κοινωνίες όπου τα συµφέροντα των ισχυρών γαιοκτηµόνων τα εκπροσωπούσε ένας βασιλιάς µε πραγµατική αυλή γύρω του και πραγµατική εξουσία. Ούτε πολίτες υπήρχαν εδώ ούτε οπλίτες. Αντίθετα, ο στρατός, όπως και η πολιτική, αρθρώθηκε πάνω σε ετούτα τα ειδικά κοινωνικά χαρακτηριστικά. Όταν η φάλαγγα των οπλιτών και µαζί της η αρχαία ελληνική δηµοκρατία και η «πόλις» παρήκµασαν, οι περιφερειακές δυνάµεις εκµεταλλεύτηκαν το πολιτικό και στρατιωτικό κενό που δηµιουργήθηκε. Με τον τρόπο αυτόν, στον τέταρτο αιώνα πρόβαλε ως κυρίαρχη 49

20 δύναµη η Μακεδονία κυρίαρχη στον ελληνικό χώρο και σύντοµα πολύ πιο µακριά από αυτόν. Ο στρατός των Μακεδόνων αντικατόπτριζε την κοινωνική τους ιεραρχία. Η επιθετική πλευρά του στρατού, το σώµα των «Εταίρων», ήταν συγκροτηµένο από την έφιππη αριστοκρατία και συνόδευε τον βασιλιά στις αποφασιστικές κρούσεις ενάντια στην αντίπαλη παράταξη. Οι «πεζεταίροι», αντίθετα, ήταν οι κατώτερης οικονονικής και κοινωνικής στάθµης αγρότες οι οποίοι συγκροτούσαν τη «µακεδονική φάλαγγα», δηλαδή έναν φράχτη βάθους δεκαέξι στοίχων όπου µε όπλο τους τη σάρισσα, ένα κοντάρι πολλών µέτρων, δηµιουργούσαν ένα αδιαπέραστο τείχος από µυτερές αιχµές, τείχος ικανό να αποτρέψει οποιαδήποτε κατά µέτωπο επίθεση του αντίπαλου ιππικού ή πεζικού. 50

21 Εικόνα 21: Πεζεταίρος στη µάχη. Πηγή: Σε σχέση µε την κλασική αρχαιότητα, δύο σηµαντικές καινοτοµίες µετέβαλαν ουσιαστικά και χαρακτηριστικά τη µορφή των στρατιωτικών αναµετρήσεων στον αρχαίο κόσµο και, συνακόλουθα, τα δεδοµένα της πολιτικής. Για πρώτη φορά στον ελληνικό χώρο, όσο τουλάχιστον γνωρίζουµε σε ιστορικές εποχές, 51

22 το ιππικό έγινε το κυρίαρχο όπλο στα πεδία των µαχών 11. Στο επίκεντρο αυτής της εξέλιξης βρέθηκε το βαρύ ιππικό που συγκροτούσε η µακεδονική αριστοκρατία συνολικά κάτι ανάµεσα σε δύο µε τρεις χιλιάδες ιππείς. Η οικονοµική βάση της τελευταίας επέτρεπε όχι µόνο τη διάθεση αλόγων και ανάλογου εξοπλισµού, αλλά και εξασφάλιζε τον αναγκαίο ελεύθερο χρόνο για την αυστηρή προετοιµασία και εκπαίδευση του όπλου. Η ύπαρξη µιας ισχυρής κάστας αριστοκρατικών οικογενειών, πολιτικά κυρίαρχων και συσπειρωµένων γύρω από τον βασιλέα, από τον καιρό του Φιλίππου και µετά, εξασφάλιζε τις κοινωνικές και πολιτικές προϋποθέσεις για το νέο ισχυρό στρατιωτικό σώµα. Όπως προφανώς συνέβαινε και στην ίδια την κοινωνική συγκρότηση του µακεδονικού βασιλείου, όλες οι υπόλοιπες κοινωνικές οµάδες και τάξεις του βασιλείου ήταν ταγµένες, στον πόλεµο όπως και στην ειρήνη, στην υπηρεσία του ηγεµονικού στρατιωτικού σώµατος. Η µακεδονική φάλαγγα πρώτα απ όλα. Επρόκειτο οπωσδήποτε για ένα αξιόµαχο και εξαιρετικά εκπαιδευµένο σώµα, τριπλάσιο ή τετραπλάσιο σε αριθµητική δύναµη απ ό,τι το ιππικό των εταίρων (εννέα ως δώδεκα χιλιάδες άνδρες). Το αποτελούσαν ελεύθεροι αγρότες των µακεδονικών πεδιάδων µε µικρό ή µεσαίο κλήρο. Φαίνεται πως στην εδώ περίπτωση υπήρχε ένα είδος επιλογής, έτσι ώστε οι επιλεγόµενοι για υπηρεσία στους πεζεταίρους άνδρες να έχουν τον χρόνο να εκπαιδεύονται σε συνδυασµό µε τις άλλες δυνάµεις του µακεδονικού στρατού. Η θητεία τους ήταν µακρόχρονη και θεωρείτο υπηρεσία προς τον βασιλιά ή έστω την αριστοκρατία. Καθώς αποξενώνονταν από την παραγωγική διαδικασία, έπαιρναν κάποιο είδος αµοιβής ή και µισθού, χωρίς αυτό να τους ορίζει ως µισθοφόρους. 11 Από αυτή την άποψη, η προτίµηση του Ξενοφώντα για το ιππικό ως όπλο υπεροχής µπορεί να αποτιµηθεί ως προφητική τόσο στο στρατιωτικό όσο και στο κοινωνικό-πολιτικό πεδίο που ενδιέφερε κυρίως τον ολιγαρχικό αυτόν συγγραφέα. 52

23 Εικόνα 22: Αναπαράσταση µακεδονικής φάλαγγας. Πηγή: nische_phalanx.png Από τον καιρό του Φιλίππου Β, η φάλαγγα των πεζεταίρων ήταν ένα σχεδόν µόνιµο σώµα, όπως η υψηλή του εξειδίκευση το απαιτούσε. Το µακρύ κοντάρι, η σάρισσα, απαιτούσε χειρισµό µε τα δύο χέρια, γεγονός που πρόσθετε σηµαντικές δυσκολίες σε σχέση µε τους παλαιότερους ρόλους του πεζικού. Η όλη ιδέα ήταν η δηµιουργία ενός κινητού φραγµού στο πεδίο της µάχης, ενός τείχους από µακριά δόρατα και αιχµές, δύσκολου να ανατραπεί και να διασπαστεί. Θα ήταν υπερβολικό να περίµενε κανείς από αυτό το δυσκίνητο σώµα να εκβιάσει το τελικό αποτέλεσµα µιας µάχης. Παρ όλη την εντύπωση που προκαλούσε, η φάλαγγα δεν ήταν παρά υποβοηθητικό όπλο. Δηµιουργούσε ένα σταθερό µέτωπο απέναντι στην εχθρική παράταξη, καθήλωνε τις µονάδες κρούσης του αντιπάλου, προβληµάτιζε και ανέτρεπε τα επιθετικά σχέδιά του. Ο συµπαγής όγκος της, στη γειτνίαση µε το εχθρικό πεζικό, βοηθούσε στην αποδιοργάνωση του τελευταίου δηµιουργώντας τις προϋποθέσεις για την αποφασιστική κίνηση του ιππικού των εταίρων. 53

24 Εικόνα 23: Σχηµατική (υποθετική) απεικόνιση της λειτουργίας µιας µακεδονικής φάλαγγας. Πηγή: Εκτός από τον σχηµατισµό της φάλαγγας και το βαρύ ιππικό των εταίρων, πλήθος άλλα σώµατα συναποτελούσαν τον µακεδονικό στρατό όπως τουλάχιστον τον γνωρίζουµε στην εποχή της δόξας του. Επρόκειτο για στρατιωτικά σώµατα που προέρχονταν από συµµάχους ή υποτελείς. Σε όλες τις φάσεις της εκστρατείας του Αλέξανδρου στο εσωτερικό του περσικού βασιλείου ήταν προφανής η διάθεσή του να ενσωµατώνει στρατιωτικά σώµατα που ειδικεύονταν σε µορφές πολέµου απόµακρες ως προς τις πρακτικές των εταίρων και των πεζεταίρων. Στις πρώτες εκστρατείες του Φιλίπππου για την υποταγή των ελληνικών πόλεων και των γύρω από το µακεδονικό βασίλειο κρατών, διακρίθηκαν για την ενεργό συµµετοχή τους τα σώµατα του θεσσαλικού ιππικού ή των Θρακών «ψιλών». Στην πρώτη φάση της εκστρατείας του Αλέξανδρου το ιππικό του εµπλουτίστηκε µε ιππείς από τις νοτιότερες περιοχές της Ελλάδας και µε κάθε είδους τοξότες, σφενδονήτες, πελταστές προερχόµενους από κάθε περιοχή του ελληνικού ή µη χώρου. Όπως διακρίνεται στις αφηγήσεις για την εκστρατεία, πολλοί από τους στρατιώτες αυτούς συνεκστράτευαν λόγω θεσµικής συµµαχικής υποχρέωσης, ενώ άλλοι ήταν απλώς µισθοφόροι. Ο ρόλος των συµπληρωµατικών στρατευµάτων ήταν σηµαντικός και συµπλήρωνε εκείνον της φάλαγγας. Όλα τα επιµέρους τµήµατα, όλα τα στρατιωτικά εργαλεία αν προτιµάτε, όφειλαν να εξασφαλίζουν και να προετοιµάζουν την επίθεση, την κρούση του ιππικού των εταίρων. Ετούτος ο στόχος είχε τους όρους και τις προϋποθέσεις του. Η µακεδονική αριστοκρατία ήταν µια κλειστή και σχετικά 54

25 ολιγάριθµη κάστα η οποία αντιµετώπιζε το ίδιο αναλογικά πρόβληµα µε τη φάλαγγα των οπλιτών: τα µέλη της δεν ήταν «αναλώσιµα». Όφειλε να κυριαρχεί στα πεδία των µαχών, µε τον τρόπο που κυριαρχούσε στη δική της κοινωνία και στις αντίστοιχες των υποταγµένων κρατών, µε τις λιγότερες δυνατές απώλειες. Η νίκη ανήκε στους αριστοκράτες. Το κόστος της νίκης ανήκε σε αυτούς που τους συνόδευαν. Στη στρατιωτική πρακτική αυτό σήµαινε ότι πλήθος βοηθητικών και ετερόκλητων σχηµατισµών αναλάµβαναν το έργο της καταπόνησης του αντιπάλου, της φθοράς και της αποδιοργάνωσης των γραµµών του µε τρόπο ώστε να αναδειχθούν οι αδύνατες πλευρές του και να καταδειχθεί το σηµείο όπου θα εφορµούσε αποφασιστικά το βαρύ ιππικό. Στις µακεδονικές δυνάµεις οι περισσότερο αναλώσιµοι έπρεπε να δηµιουργήσουν τις προϋποθέσεις της νίκης ή έστω να στερήσουν τη δυνατότητα του αντιπάλου να τη διεκδικήσει. Όλες οι δευτερεύουσες ενέργειες αναθέτονταν σε αυτούς: η πλαγιοφύλαξη, η ανίχνευση, η αποδιοργάνωση των δυνάµεων κρούσης του εχθρού. Πίσω και γύρω από τον σταθερό σχηµατισµό της φάλαγγας µαίνονταν οι συγκρούσεις «προεργασίας» του επιθυµητού σκοπού. Ο τελευταίος είχε στρατιωτικό, πολιτικό και κοινωνικό περιεχόµενο. Δεν αρκούσε να νικηθεί ο εχθρός, έπρεπε ο νικητής να φαίνεται και να είναι ο πολιτικά και ταξικά κατάλληλος: ο βασιλιάς, δηλαδή, και η γύρω του αριστοκρατία. Τα όρια της αποτελεσµατικότητας του µακεδονικού στρατού έφθαναν ως εκεί που µπορούσε να φτάσει η πολιτική αποτελεσµατικότητα της µακεδονικής άρχουσας τάξης. Η τελευταία λειτούργησε αποτελεσµατικά ως υποκατάστατο δύο πολιτικών και κοινωνικών συστηµάτων που παρήκµαζαν στον ευρύτερο χώρο της ανατολίκής Μεσογείου. Το ένα, όπως είδαµε, ήταν η αρχαία ελληνική «πόλις» και το άλλο ήταν η περσική µοναρχία. Στη δεύτερη η εξασθένιση της κεντρικής εξουσίας και οι αποσχιστικές τάσεις της διοικητικής αριστοκρατίας των σατραπών ήταν εµφανείς στα τέλη του 4ου αιώνα π.χ.. Η µακεδονική αριστοκρατία έδωσε το κυρίαρχο πολιτικό σώµα που θα µπορούσε να επανασυναρµολογήσει πολιτικά αυτό το ευρύτατο γεωγραφικά τόξο. Αυτός ο πολιτικός ρόλος έφερε τη στρατιωτική της ανωτερότητα, ή µπορεί και το αντίθετο. 55

26 Το ζήτηµα της ενοποίησης του χώρου αυτού σε ενιαία πολιτική εξουσία ήταν άλλο. Στην ουσία η µακεδονική δυναστεία του Αλέξανδρου ήταν υπερβολικά «ισότιµη» µε την υπόλοιπη µακεδονική αριστοκρατία µε τις πλέον ισχυρές οικογένειες της τελευταίας τουλάχιστον. Το κλειδί βρισκόταν στη δυνατότητα του Αλέξανδρου να αποδεσµευτεί από ετούτο τον κλοιό. Η διαπάλη δεν ήταν απλή και τα ίχνη της αναγνωρίζονται εύκολα στις εσωτερικές συγκρούσεις στην Αυλή του ηγεµόνα, όσο ο ίδιος ήταν ακόµα στη ζωή. Οι προσπάθειες δε του τελευταίου για απογαλακτισµό από τον αριστοκρατικό περίγυρο έτσι ώστε να ανοίξει ο δρόµος για απόλυτη µοναρχική εξουσία διακρίνονται επίσης. Όµως ο προταθείς γάµος του µε όποια κόρη του Πέρση µονάρχη Δαρείου θα του έδινε τη νοµιµοποίηση της συνέχειας της περσικής απολυταρχίας και ίσως την πίστη της περσικής άρχουσας τάξης θα τον έφερνε αντιµέτωπο µε τους Μακεδόνες «εταίρους» του σε εποχή όπου δεν αισθανόταν τόσο ισχυρός απέναντί τους. Προτιµήθηκε ο γάµος µε την «άγνωστη» και άσηµη Ρωξάνη, κόρη µιας αριστοκρατίας που βρισκόταν στις παρυφές του τότε «πολιτισµένου» κόσµου, ως βάση για τη δηµιουργία µιας δυναστείας έξω και πάνω αν οι καιροί το επέτρεπαν από την αριστοκρατική τροχοπέδη της απολυταρχίας. Εξάλλου ο Αλέξανδρος, για να πετύχει αυτόν ακριβώς τον απογαλακτισµό του, είχε επανειληµµένα προσπαθήσει να γίνει υιός Θεού... Τελικά, τίποτα από τα σχέδια αυτά δεν ευδοκίµησε, καθώς τα πρόλαβε ο θάνατος του ηγεµόνα. Οι επίγονοι µοίρασαν τον θριαµβευτή µακεδονικό στρατό µεταξύ τους και διατήρησαν την ίδια λογική στους µεταξύ τους πολέµους. Επειδή διαιρεµένη πλέον η µακεδονική αριστοκρατία είχε γίνει επικίνδυνα αναλώσιµη, στους στρατούς των επιγόνων πολλαπλασιάστηκαν οι «συµπληρωµατικές» µονάδες εκείνες που θα προετοίµαζαν τη νίκη και θα την πρόσφεραν στον όποιο φιλόδοξο επίγονο: είτε Αντίγονος λεγόταν είτε Πτολεµαίος. Μισθοφόροι κάθε µορφής και είδους, παράξενες φυλές µε τις δικές τους πολεµικές τακτικές, νέα όπλα και συστήµατα οι πολεµικοί ελέφαντες, λόγου χάρη εξυπηρέτησαν τη µακεδονική λογική του πολέµου στις πολύ πιο πλούσιες εκδοχές της, σε εκτάσεις και σε µεγέθη αυτοκρατορίας πλέον. Στους πολέµους των επιγόνων όλα αυτά έδιναν αποτέλεσµα. Το σύστηµα ήταν απόλυτα παραγωγικό απέναντι σε στρατεύµατα προβληµατικής συνοχής και πειθαρχίας ή έστω όµοιά του. Απέναντι στις αυστηρά πειθαρχηµένες και 56

27 οργανωµένες ρωµαϊκές δυνάµεις, προφανώς, δεν ήταν αρκετό. Για τον λόγο αυτόν τα βασίλεια του ελληνιστικού κόσµου προβληµάτισαν τη ρωµαϊκή κατάκτηση πολύ λιγότερο απ ό,τι, λόγου χάρη, η αυστηρά µισθοφορική εκδοχή του πολέµου της Καρχηδόνας. Οδηγός Μελέτης -. Adcock, Frank (1962),The Greek and Macedonian Art of War., Berkeley, University of California Press -. Finley Mosses (1972), Democratie antique et democratie moderne, Paris, Payot, Petite Bibliotheque -. Garlan Yvon (1972), La guerre dans l antiquite, Paris, Fernand Nathan -. Hanson, Victor Davis (1993), Hoplites. The Classical Greek Battle Experience. London, Routledge -. Hanson, Victor Davis (2006), Wars of the Ancient Greeks, New York, Harperen. -. Karunanithy, David (2013). The Macedonian War Machine, B.C., New York, Pen and Sword -. Sidebottom, Hary (2005), Ancient Warfare. A Very Short Introduction, Oxford, New York, Oxford University Press. 57