econteplusproject Organic.Edunet Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΟΜΑΤΑΣ 1

Transcript

1 econteplusproject Organic.Edunet Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme ΤΟΜΑΤΑΣ 1

2 econteplusproject Organic.Edunet ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΑΡΩΜΑΤΙΚΩΝ ΛΑΧΑΝΙΚΩΝ Χαράλαμπος Θανόπουλος MSc Γεωπόνος Εργαστήριο Κηπευτικών Καλλιεργειών Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών ΤΟΜΑΤΑΣ 2

3 ΣΟΛΑΝΩΔΗ ΛΑΧΑΝΙΚΑ 1. ΤΟΜΑΤΑ 2. ΠΙΠΕΡΙΑ 3. ΜΕΛΙΤΖΑΝΑ 4. ΠΑΤΑΤΑ ΤΟΜΑΤΑΣ 3

4 1. ΤΟΜΑΤΑ 1i. Εισαγωγή, τύποι και γενετικό υλικό τομάτας 1ii. Πολλαπλασιασμός, ποικιλίες και κλιματολογικές και εδαφολογικές συνθήκες καλλιέργειας τομάτας 1iii. Λίπανση και η σημασία των θρεπτικών στοιχείων στην καλλιέργεια 1iv. Άρδευση, κλαδέματα και υποστύλωση των φυτών 1v. Εντομολογικές προσβολές τομάτας 1vi. Μυκητολογικές ασθένειες τομάτας 1vii. Βακτηριολογικές και μη παρασιτικές ασθένειες τομάτας 1viii. Ιολογικές ασθένειες τομάτας, συγκομιδή και συντήρηση καρπών ΤΟΜΑΤΑΣ 4

5 1viii. Ιολογικές ασθένειες τομάτας, συγκομιδή και συντήρηση καρπών ΤΟΜΑΤΑΣ 5

6 Δομή παρουσίασης Σημαντικότερες ιολογικές προσβολές της τομάτας (συμπτώματα και τρόποι αντιμετώπισης τους): Ιός του κίτρινου καρουλιάσματος των φύλλων της τομάτας Ιός της χλώρωσης και της μολυσματικής χλώρωσης της τομάτας Ιός του κηλιδωτού μαρασμού της τομάτας Ιός του μωσαϊκού του καπνού και της αγγουριάς Ιός του ικτέρου των νεύρων της τομάτας Συγκομιδή, απόδοση και συντήρηση Βιβλιογραφία ΤΟΜΑΤΑΣ 6

7 Σημαντικότερες ιολογικές ασθένειες της τομάτας Ιός του κίτρινου καρουλιάσματος των φύλλων της τομάτας (Tomato yellow leaf curl virus, TYLCV) Σύμπτωμα: Το χαρακτηριστικό σύμπτωμα της ασθένειας είναι νανισμός των φυτών και κατσάρωμα των νεαρών φύλλων της κορυφής. Όταν τα φυτά προσβληθούν σε μεγαλύτερο στάδιο ανάπτυξης τότε σταματούν να αναπτύσσονται άλλο και να σχηματίζουν καινούριους σταυρούς. Ο ιός παραμένει σε φυτικά υπολείμματα προηγούμενων καλλιεργειών (τομάτα, καπνός, φασόλι, πιπεριά, μελιτζάνα και φακή). Μοναδικός τρόπος μεταφοράς του ιού είναι με τον αλευρώδη του καπνού (Bemisia tabaci). ΤΟΜΑΤΑΣ 7

8 Σημαντικότερες ιολογικές ασθένειες της τομάτας Ιός του κίτρινου καρουλιάσματος των φύλλων της τομάτας (Tomato yellow leaf curl virus, TYLCV) Αντιμετώπιση: Προληπτικά μέτρα αναφέρονται η τοποθέτηση εντομοστεγών δικτυών στα παράθυρα των θερμοκηπίων, η χρήση κίτρινων παγίδων στο εσωτερικό του θερμοκηπίου, η χρήση υγιών φυτών κατά τη μεταφύτευση, η καταστροφή των προσβεβλημένων φυτών της καλλιέργειας και αυτοφυών πιθανών ξενιστών πριν από την εγκατάσταση της καλλιέργειας (θερμοκηπιακή καλλιέργεια). Στις υπαίθριες πάλι καλλιέργειες τομάτας μπορεί να χρησιμοποιηθεί δίχτυ σκίασης για την αποφυγή εισόδου του αλευρώδη. Χρησιμοποίηση ανθεκτικών ποικιλιών και υβριδιών ΤΟΜΑΤΑΣ 8

9 Σημαντικότερες ιολογικές ασθένειες της τομάτας Ιός της χλώρωσης της τομάτας (Tomato chlorosis virus - ToCV) Ιός της μολυσματικής χλώρωσης της τομάτας (Tomato infectious chlorosis virus - TICV) Σύμπτωμα: Οι 2 αυτοί ιοί μεταδίδονται με τη βοήθεια των αλευρωδών και τα συμπτώματα από την προσβολή των φυτών μοιάζουν αρκετά με τροφοπενία. Ο πρώτος ιός προκαλεί ποικιλόχρωση και καρούλιασμα στα παλιότερα φύλλα και στη συνέχεια στα νέα φύλλα. Ο δεύτερος ιός προκαλεί έντονο κοκκίνισμα και καρούλιασμα των φύλλων με εύθραυστο έλασμα. Οι καρποί των προσβεβλημένων φυτών δεν παρουσιάζουν κάποιο σύμπτωμα. ΤΟΜΑΤΑΣ 9

10 Σημαντικότερες ιολογικές ασθένειες της τομάτας Ιός της χλώρωσης της τομάτας (Tomato chlorosis virus - ToCV) Ιός της μολυσματικής χλώρωσης της τομάτας (Tomato infectious chlorosis virus - TICV) Αντιμετώπιση: Συστήνονται τα ίδια μέτρα, όπως αναφέρονται για την αντιμετώπιση του ιού TYLCV. ΤΟΜΑΤΑΣ 10

11 Σημαντικότερες ιολογικές ασθένειες της τομάτας Ιός του κηλιδωτού μαρασμού της τομάτας (Tomatospottedwithvirus, TSWV) Σύμπτωμα: Ο ιός προσβάλει τη τομάτα, την πιπεριά και τον καπνό. Η μετάδοση του ιού σε πιπεριά και τομάτα γίνεται με το θρίπα της Καλιφόρνιας, ενώ σε φυτά καπνού η μετάδοση της ασθένειας γίνεται με το θρίπα του καπνού (Thrips tabacci). Το χαρακτηριστικό σύμπτωμα της συγκεκριμένης προσβολής είναι ο σχηματισμός γκρίζων κηλίδων πάνω στα φύλλα. Τα φύλλα στη συνέχεια καρουλιάζουν και νεκρώνονται. Οι καρποί από τα προσβεβλημένα φυτά παρουσιάζουν κηλίδες κατά ομόκεντρους κύκλους. ΤΟΜΑΤΑΣ 11

12 Σημαντικότερες ιολογικές ασθένειες της τομάτας Ιός του κηλιδωτού μαρασμού της τομάτας (Tomatospottedwithvirus, TSWV) Αντιμετώπιση: Κύρια προληπτικά μέτρα αποτελούν η καταστροφή των προσβεβλημένων φυτών και η μείωση του πληθυσμού των φυτών. ΤΟΜΑΤΑΣ 12

13 Σημαντικότερες ιολογικές ασθένειες της τομάτας Ιός του θαμνώδους νανισμού της τομάτας (Tomato bushy stunt virus, TBSV) Σύμπτωμα: Η συγκεκριμένη ίωση δεν είναι αρκετά συνηθισμένη στην Ελλάδα, αλλά μπορεί να προσβάλει τομάτα, πιπεριά και μελιτζάνα. Χαρακτηριστικό σύμπτωμα της ασθένειας είναι η νέκρωση του κορυφαίου μεριστώματος (περιορισμός της βλαστικής ανάπτυξης), ο νανισμός των φυτών και η υποβάθμιση της παραγωγής καρπών (ποσοτικά και ποιοτικά). Η μετάδοση της ασθένειας γίνεται μέσω άλλων μολυσμένων φυτών (με το χυμό των φυτών) ή ακόμα και με μολυσμένο σπόρο. ΤΟΜΑΤΑΣ 13

14 Σημαντικότερες ιολογικές ασθένειες της τομάτας Ιός του θαμνώδους νανισμού της τομάτας (Tomato bushy stunt virus, TBSV) Σύμπτωμα: Ο συγκεκριμένος ιός παρουσιάζει ανθεκτικότητα στην υψηλή θερμοκρασία και επιβιώνει πάνω στα φυτικά υπολείμματα και στο έδαφος για 5-7 μήνες μέχρι να προσβάλλει την επόμενη καλλιέργεια. Αντιμετώπιση: Κύρια προληπτικά μέτρα αποτελούν η χρησιμοποίηση υγιούς σπόρου, εφαρμογή αμειψισποράς στην καλλιέργεια τομάτας, μελιτζάνας και πιπεριάς (τουλάχιστον 1 χρόνο) και άμεση καταστροφή προσβεβλημένων φυτών. ΤΟΜΑΤΑΣ 14

15 Σημαντικότερες ιολογικές ασθένειες της τομάτας Ιός του μωσαϊκού του καπνού (Tobacco mosaic virus, TMV) Σύμπτωμα: Η συγκεκριμένη ίωση είναι αρκετά διαδεδομένη στην Ελλάδα, και προσβάλλει όλα τα σολανώδη λαχανικά με εξαίρεση τη μελιτζάνα (παρουσιάζει μεγαλύτερη ανθεκτικότητα). Έχουν εντοπιστεί διάφορες φυλές του παθογόνου με διαφορετική εμφάνιση συμπτωμάτων πάνω στα φυτά και διαφορετικούς ξενιστές. Μια φυλή του ιού προκαλεί χλώρωση των νεύρων των φύλλων, μείωση της βλαστικής ανάπτυξης του φυτού και παραμόρφωση των φύλλων (καρούλιασμα, κατσάρωμα και νημάτωση). Άλλη φυλή πάλι προκαλεί βυθισμένες νεκρώσεις στα νεύρα, τους βλαστούς και τους μίσχους των φύλλων και νεκρωτικές κηλίδες σε φύλλα και καρπούς. ΤΟΜΑΤΑΣ 15

16 Σημαντικότερες ιολογικές ασθένειες της τομάτας Ιός του μωσαϊκού του καπνού (Tobacco mosaic virus, TMV) Σύμπτωμα: Τέλος παρουσιάζονται και συμπτώματα ποικιλόχρωσης στα φύλλα, νανισμού των φυτών και μεγάλες κυκλικές νεκρωτικές κηλίδες στους καρπούς. Η μετάδοση της ασθένειας γίνεται με τον άνθρωπο κατά τη διάρκεια των καλλιεργητικών φροντίδων της καλλιέργειας, με μολυσμένο σπόρο, με επαφή μολυσμένων φυτών (της καλλιέργειας ή ζιζανίων - ξενιστών) σε υγιή φυτά. ΤΟΜΑΤΑΣ 16

17 Σημαντικότερες ιολογικές ασθένειες της τομάτας Ιός του μωσαϊκού του καπνού (Tobacco mosaic virus, TMV) Αντιμετώπιση: Κύρια προληπτικά μέτρα αποτελούν: η χρησιμοποίηση υγιούς σπόρου, εφαρμογή αμειψισποράς στην καλλιέργεια τομάτας, μελιτζάνας, πιπεριάς, πατάτας και καπνού (ο ιός παραμένει στο έδαφος για χρόνια), άμεση καταστροφή προσβεβλημένων φυτών ή άλλων ζιζανίων - ξενιστών του ιού, απολύμανση του εδάφους με ατμό (εάν είναι εφικτό κάτι τέτοιο) και προσοχή κατά τη διάρκεια εκτέλεσης των καλλιεργητικών φροντίδων των φυτών (τα μολυσμένα φυτά τα μεταχειριζόμαστε πάντα τελευταία). ΤΟΜΑΤΑΣ 17

18 Σημαντικότερες ιολογικές ασθένειες της τομάτας Ιός του μωσαϊκού της αγγουριάς (Cucumber mosaic virus, CMV) Σύμπτωμα: Η ίωση είναι αρκετά διαδεδομένη στην Ελλάδα με διάφορες μορφές και με μεγάλο αριθμό ξενιστών σε κηπευτικά, ανθοκομικά και ζιζάνια. Ένα χαρακτηριστικό σύμπτωμα μιας φυλής του ιού είναι η στένωση των φύλλων ή νημάτωση, εμφάνιση μωσαϊκού στα φύλλα, περιορισμός της βλαστικής ανάπτυξης και της καρποφορίας και τέλος η ποιοτική υποβάθμιση των καρπών (αλλοίωση του χρώματος). ΤΟΜΑΤΑΣ 18

19 Σημαντικότερες ιολογικές ασθένειες της τομάτας Ιός του μωσαϊκού της αγγουριάς (Cucumber mosaic virus, CMV) Σύμπτωμα: Άλλη φυλή του ιού προκαλεί μείωση της ανάπτυξης του φυτού με χαρακτηριστικό ιώδη χρωματισμό των νευρώσεων στην κάτω επιφάνεια των φύλλων, έντονο καρούλιασμα των φύλλων προς τα επάνω, κύρτωση των μίσχων των φύλλων προς τα μέσα και σκλήρυνση (λόγω αφυδάτωσης) του περικαρπίου των καρπών (κοντά στο ποδίσκο του καρπού). Η μετάδοση του ιού γίνεται με τη βοήθεια των αφίδων, με τον άνθρωπο κατά τη διάρκεια των καλλιεργητικών φροντίδων και με επαφή μολυσμένων φυτών (της καλλιέργειας ή ζιζανίων) πάνω σε υγιή φυτά. ΤΟΜΑΤΑΣ 19

20 Σημαντικότερες ιολογικές ασθένειες της τομάτας Ιός του μωσαϊκού της αγγουριάς (Cucumber mosaic virus, CMV) Αντιμετώπιση: Κύρια προληπτικά μέτρα αποτελούν η λήψη μέτρων για περιορισμό του πληθυσμού των αφίδων, χρησιμοποίηση υγιών φυταρίων κατά τη μεταφύτευση, απομάκρυνση των μολυσμένων φυτών της καλλιέργειας ή ξενιστών ζιζανίων και τέλος προσοχή κατά τη διάρκεια εκτέλεσης των καλλιεργητικών φροντίδων των φυτών (τα μολυσμένα φυτά τα μεταχειριζόμαστε πάντα τελευταία). ΤΟΜΑΤΑΣ 20

21 Σημαντικότερες ιολογικές ασθένειες της τομάτας Ιός του ικτέρου των νεύρων της τομάτας (Tomato vein yellowing virus, TVYV) Σύμπτωμα: Χαρακτηριστικό σύμπτωμα της προσβολής των φυτών από τον ιό είναι ο σχηματισμός κυκλικών, κίτρινων κηλίδων επάνω στους καρπούς. Οι κηλίδες εμφανίζονται ελαφρώς βυθισμένες και το περικάρπιο κάτω από τις κηλίδες έχει σπογγώδη υφή. Παρουσιάζονται ακόμα και κιτρίνισμα ή ξήρανση των φύλλων. Αντιμετώπιση: Ως προληπτικό μέτρο αναφέρεται αποφυγή επαφής μολυσμένων φυτών με μολυσμένα φυτά. ΤΟΜΑΤΑΣ 21

22 Συγκομιδή Η συγκομιδή των καρπών ξεκινάει από το στάδιο μετά την αλλαγή του χρώματος του καρπού από πράσινο σε κόκκινο μέχρι την απόκτηση ώριμου κόκκινου χρώματος, ανάλογα με τη διάθεση του προϊόντος (δηλαδή εάν η αγορά βρίσκεται αρκετά μακριά από το σημείο παραγωγής). Η κοπή των καρπών γίνεται με το χέρι και πρέπει να φέρουν τον κάλυκα και μέρος του ποδίσκου. Είναι προτιμότερο η συγκομιδή να γίνεται τις πρωινές ώρες και στη συνέχεια οι καρποί να μεταφέρονται σε σημεία με χαμηλή θερμοκρασία. Η συχνότητα συγκομιδής είναι 2-3 φορές την εβδομάδα ανάλογα με τις επικρατούσες θερμοκρασίες. ΤΟΜΑΤΑΣ 22

23 Συγκομιδή Συγκομισμένοι καρποί ΤΟΜΑΤΑΣ 23

24 Απόδοση Μια μέση παραγωγή είναι 1.8 κιλά/ φυτό, ενώ η μέση απόδοση μιας καλλιέργειας είναι 12 τον/στρ. ΤΟΜΑΤΑΣ 24

25 Συντήρηση Συνήθως οι καρποί διατίθενται κατευθείαν στην αγορά προς πώληση. Εναλλακτικά μπορούν να αποθηκευτούν. Εναλλακτικά μπορούν να αποθηκευτούν για λίγες ημέρες σε συνθήκες με σχετική υγρασία ατμόσφαιρας 85-90% και θερμοκρασία 10-13ºC για ώριμες τομάτες και 15-17ºC για λιγότερο ώριμες τομάτες, έτσι ώστε να ευνοηθεί και η ωρίμανση τους. ΤΟΜΑΤΑΣ 25

26 Βιβλιογραφία Ciufolini C., (1979). Λαχανοκομία Κηπευτική, Γενική και Ειδική, Αθήνα, Εκδόσεις Ψυχάλου. Cuthberison, Y., (2006). Success with organic vegetables, Guild of Master Craftsman Publications LTD, pp.159 Davies, G. and Lennartsson, M. (2005). Organic vegetable production, a complete guide, in Association with the Henry Doubleday Research Association, The Crowood Press, pp.350 Denckla, L.K.T., (2003). The gardener s A-Z guide to growing organic food, Storey Publishing, USA, pp. 485 Denckla, Τ., (2002). Εφαρμοσμένες βιοκαλλιέργειες, Λαχανικά - Βότανα - Άνθη - Καρποί - Οπωροφόρα δένδρα, Αθήνα, Εκδόσεις Ψυχάλου. Diver, S., Kuepper, G. and Born H. (1995) Organic Tomato Production. Horticulture Production Guide. ATTRA - National Sustainable Agriculture Information Service, (PDF 416 KB) Dodson, M., Bachmann, J. and Williams P. (2002) Organic Greenhouse Tomato Production. Horticulture Production Guide. ATTRA - National Sustainable Agriculture Information Service, (PDF 384 KB) ΤΟΜΑΤΑΣ 26

27 Βιβλιογραφία Drost D. (2005). Practical Solutions for a Complex World, Tomatoes in the Garden, Utah State University (PDF 160 KB) Parnell, L.T., Suslow, V.T., Harris, J.L. Tomatoes: Safe methods to store, preserve and enjoy. University of California, Division of Agriculture and natural resources. (PDF / 281KB) Pears P. and Stickland S. (2001), Ο κήπος του Βιοκαλλιεργητή, Καλλιέργεια Φυτοπροστασία, Αθήνα, Εκδόσεις Ψυχάλου. Pears, P. (2001). Encyclopedia of organic gardening, The complete guide to natural & chemical gardening. The Henry Doubleday Research Association, pp. 416 Pittenger, R.D., Garrison, F.N., Geisel, M.P. and Unrun, L.C. (2005). Growing tomatoes in the home garden. University of California, Division of Agriculture and natural resources. (PDF / 437 KB) Splittstoesser, W.E., (1979). Vegetable Growing Handbook. AVI Publishing Company, Westport, Connecticut Άγνωστος (2007). Ιολογικές ασθένειες της τομάτας. Περιοδικό Γεωργία & Κτηνοτροφία, 10: ΤΟΜΑΤΑΣ 27

28 Βιβλιογραφία Ακουμιανάκης Κ., (1996). Το αλφαβητάρι των λαχανικών. Χειμερινά λαχανικά. Αθήνα. Εκδόσεις Δίαυλος. Ακουμιανάκης Κ., (2003). Αρχές της αειφορικής καλλιέργειας των κηπευτικών. Πανεπιστημιακές Σημειώσεις. Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Αλιβιζάτος Α.Σ. (2007). Βακτηριολογικές ασθένειες της τομάτας. Περιοδικό Γεωργία & Κτηνοτροφία, 10: Αλκιμος Α. Βιοκαλλιέργειες χωρις χημικά λιπάσματα, φυτοφάρμακα & ορμόνες, Αθήνα, Εκδόσεις Ψυχάλου. Δημητράκης Κ.Γ., (1998). Λαχανοκομία. Αθήνα. Εκδόσεις Αγρότυπος.ΑΕ ΔΗΩ. Περιοδικό για την οικολογική γεωργία, τρίμηνη έκδοση του Οργανισμού Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων, Επιτροπάκης Τ.Ε. (2000). Βιολογική Γεωργία, Αθήνα, Βιβλιοδετική. Κουτσίακ-Σωτηρίου, Μ., Τράκα-Μαυρωνά, Α. (2007). Εγχώριο γενετικό υλικό τομάτας. Το χθες, το σήμερα και το αύριο. Περιοδικό Γεωργία & Κτηνοτροφία, 10: Μπουρνάκας, Β. (2007). Εντομολογικοί εχθροί της τομάτας. Περιοδικό Γεωργία & Κτηνοτροφία, 10: ΤΟΜΑΤΑΣ 28

29 Βιβλιογραφία Μπουρνάκας, Β. (2007). Μυκητολογικές ασθένειες της τομάτας. Περιοδικό Γεωργία & Κτηνοτροφία, 10: Ολύμπιος Χ.Μ., (2001). Η τεχνική της καλλιιέργειας των κηπευτικών στα θερμοκήπια. Αθήνα. Εκδόσεις Αθ. Σταμούλης Πάσσαμ Χ.Κ., (1994). Μετασυλλεκτική φυσιολογία και τεχνολογία των κηπευτικών. Πανεπιστημιακές Σημειώσεις Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Πάσσαμ Χ.Κ., (1994). Φυσιολογία και τεχνολογία πολλαπλασιαστικού υλικού κηπευτικών. Πανεπιστημιακές Σημειώσεις Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών Τράκα-Μαυρωνά, Α., Κουτσίακ-Σωτηρίου, Μ., (2007). Εγχώριο γενετικό υλικό τομάτας. Το χθες, το σήμερα και το αύριο. Περιοδικό Γεωργία & Κτηνοτροφία, 10: Χαραντώνης, Δ. (2007). Τεχνικές οδηγίες για τη βιολογική (ή ολοκληρωμένη) καταπολέμηση εντόμων και ακαρέων σε θερμοκηπιακή καλλιέργεια τομάτας. Περιοδικό Γεωργία & Κτηνοτροφία, 10: Χαρτζουλάκης, Κ. (2007). Η άρδευση της τομάτας στο θερμοκήπιο. Υδατικές ανάγκες και ποιότητα νερού. Περιοδικό Γεωργία & Κτηνοτροφία, 10: Χατζηευστρατίου, Ε. (2007). Θρέψη και λίπανση της τομάτας. Περιοδικό Γεωργία & Κτηνοτροφία, 10: ΤΟΜΑΤΑΣ 29

30 Βιβλιογραφία Ηλεκτρονικές Πηγές από το Διαδίκτυο ΤΟΜΑΤΑΣ 30