ΣΥΝΟΨΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗ ΣΥΖΗΤΗΣΗ που διεξάγεται

Transcript

1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 17 ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΦΥΛΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΙΣΗ. Τα συμπεράσματα ενός συνεδρίου *1 ΣΥΝΟΨΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗ ΣΥΖΗΤΗΣΗ που διεξάγεται σήμερα στην Ελλάδα σχετικά με την κοινωνική ασφάλιση και τις ανισότητες των φύλων, διαπιστώνουμε πέντε δέσμες, πέντε κύκλους προβληματισμών. Θα αναφερθούμε σε αυτούς με κάθε συντομία, αναδεικνύοντας τα κύρια σημεία συμφωνίας και διαλόγου. I ΕΝΑΣ ΠΡΩΤΟΣ ΚΥΚΛΟΣ συμπερασμάτων αφορά τις αιτίες για τις ασφαλιστικές ανισότητες στον τομέα των φύλων και ιδίως σε βάρος των γυναικών. Τέσσερα παράγοντες αναδεικνύονται ως γενεσιουργοί λόγοι αυτών των ανισοτήτων. Ο πρώτος παράγοντας είναι το μοντέλο απασχόλησης των γυναικών, που οριοθετείται από το χαμηλό βαθμό συμμετοχής τους στην αγορά εργασίας (στην Ελλάδα είναι από τους χαμηλότερους στην Ευρώπη), την υποαπασχόληση, τη μερική εργασία, τις άτυπες μορφές απασχόλησης, που μαζί με την εργασία και τη φροντίδα στο σπίτι, δημιουργούν ένα εξαιρετικά ασυνεχές επαγγελματικό ιστορικό και αντίστοιχα ένα ασυνεχές ασφαλιστικό ιστορικό, με συνέπεια την υποδεέστερη κοινωνικοασφαλιστική κάλυψη της γυναίκας και την πρόσδεση στο σύζυγο. Συνέπεια τούτου είναι ότι τα ασφαλιστικά δικαιώματα των γυναικών, έτσι όπως τα ξέρουμε έως σήμερα, θεμελιώνονται ως δικαιώματα παράγωγα, που πηγάζουν κυρίως από το σύζυγο, * 1Αναδημοσίευσηαπό το βιβλίο Κοινοβουλευτική Ομάδα του Ευρωπαϊκού Σοσιαλιστικού Κόμματος, Κοινωνική Ασφάλιση και ισότητα φίλων, Αθήνα, 2002, σ.σ

2 486 ΘΕOΔΩΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ και όχι ανεξάρτητα, αυτόνομα, που εδράζονται στη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας. Η δεύτερη αιτία είναι ο ρόλος των γυναικών ως μητέρων στην ανάληψη της φροντίδας των παιδιών, αλλά και των ηλικιωμένων στην οικογένεια, που είτε τις αποκλείει από την αγορά εργασίας, της αμειβόμενης εργασίας, είτε δυσχεραίνει την πλήρη ένταξή τους σε αυτήν. Η εργαζόμενη γυναίκα δεν μπορεί να συνδέσει επάγγελμα και οικογένεια. Τα δήθεν προνόμια που απολαμβάνει εξαιτίας αυτής της κατάστασης είναι στην πραγματικότητα υπονομευτικά της προσπάθειας για πλήρη εξίσωση της γυναίκας, για την ισότιμη συμμετοχή της στην οικονομική και κοινωνική ζωή. Ο τρίτος παράγοντας, η τρίτη αιτία, είναι η ιστορική εξέλιξη του ασφαλιστικού συστήματος στην Ελλάδα. Ο τρόπος που διαμορφώθηκε, που συγκροτήθηκε το σύστημα κοινωνικής ασφάλισης τις προηγούμενες δεκαετίες προβλέπει ανισότητες για τις γυναίκες. Είναι γνωστό το διαφορετικό, ευνοϊκό καθεστώς ασφάλισης των γυναικών που ισχύει στο Δημόσιο, στις ΔΕΚΟ, στις τράπεζες και το καθεστώς των γυναικών που είναι ασφαλισμένες στο ΙΚΑ ή στον ιδιωτικό τομέα. Οι διαφορές είναι μεγάλες και οι αδικία σε βάρος των γυναικών του ιδιωτικού τομέα, καταφανείς. Τέλος, η τέταρτη αιτία είναι η απουσία επαρκών κοινωνικών υποδομών στήριξης για την οικογένεια, για τα παιδιά, τη μητέρα, τους ηλικιωμένους, υποδομών που θα διασφαλίζουν στη γυναίκα την επαγγελματική εξέλιξη. Αυτές οι τέσσερις αιτίες είναι οι βασικές αιτίες που δημιουργούν τις κοινωνικοασφαλιστικές ανισότητες σε βάρος των γυναικών. IΙ ΜΙΑ ΔΕΥΤΕΡΗ ΔΕΣΜΗ συμπερασμάτων αφορά τους λόγους που επιβάλλουν τη γυναικεία διάσταση στην ασφαλιστική μεταρρύθμιση, στο περιεχόμενο και στις μορφές που θα πάρει αυτή. Η ασφαλιστική μεταρρύθμιση συνδέεται με τις αλλαγές στο τεχνολογικό, παραγωγικό μοντέλο, με τις αλλαγές στη δομή της οικογένειας (διαζύγια, μονογονεϊκές οικογένειες), με τις

3 ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 487 δημογραφικές εξελίξεις -μια πολύ σημαντική διάσταση, βασική, θα λέγαμε- και τέλος με τη δυσμενή αναδιανομή του εισοδήματος, η οποία λαμβάνει χώρα από τις γυναίκες προς τους άνδρες και από τα φτωχότερα προς τα υψηλότερα στρώματα της κοινωνίας. Δηλαδή, με τις ανισότητες και τις αδικίες στο εσωτερικό του ασφαλιστικού συστήματος. Υπάρχει εκτεταμένη συμφωνία -λίγοι διαφωνούν- ότι η ισότητα φύλων πρέπει να αποτελέσει μια οριζόντια πτυχή σε όλες τις κοινωνικές πολιτικές, συνεπώς και στην ασφάλιση (απασχόληση, κοινωνικές πολιτικές, κοινωνικές υπηρεσίες, ασφάλιση). Μια οριζόντια πτυχή που θα διαπερνά όλες τις πολιτικές. Αυτό για πολλές χώρες της Ευρώπης είναι ένα κεκτημένο για την Ελλάδα είναι ακόμα αίτημα. Ποια μορφή θα πάρει αυτή η συμμετοχή; Με ποια μορφή το γυναικείο κίνημα, οι γυναικείες οργανώσεις θα επιδιώξουν να είναι περούσες στην υλοποίηση και στην εφαρμογή αυτής της οριζόντιας πτυχής στο ασφαλιστικό; Θα είναι ισότιμη η συμμετοχή στον κοινωνικό διάλογο, όπως έγινε στο παρελθόν πριν από 2-3 χρόνια και όπως ζητήθηκε σήμερα; Θα είναι ένας παράλληλος κοινωνικός διάλογος; Υποστηρίζεται και αυτό. Θα είναι ένα ξεχωριστό φόρουμ γυναικών, που θα συζητά όλα αυτά τα θέματα; Ή η γυναικεία άποψη θα προβληθεί μέσα από τα θεσμοθετημένα όργανα της ΓΣΕΕ; Εδώ δεν υπάρχει πλήρης ομοφωνία και οι γυναικείες οργανώσεις θα πρέπει να επεξεργαστούν την τακτική τους. IΙΙ ΕΝΑΣ ΤΡΙΤΟΣ ΚΥΚΛΟΣ συμπερασμάτων αφορά την ευρωπαϊκή πολιτική, την ευρωπαϊκή προοπτική και την ευρωπαϊκή εμπειρία. Οι ευρωπαϊκές πολιτικές και οι ευρωπαϊκές κοινωνικές αξίες αποτελούν το πλαίσιο της μεταρρύθμισης. Υπάρχει εκτεταμένη ομοφωνία πάνω σε αυτό το σημείο. Η αναζήτηση είναι κοινή στο ελληνικό, παγκόσμιο και ευρωπαϊκό πεδίο. Οι Ευρωπαίες γυναίκες είναι παρούσες στα δρώμενα. Η πτυχή της ισότητας έχει θεσπιστεί ως απαίτηση και οριζόντιος στόχος σε όλες τις ευρωπαϊκές κοινωνικές πολιτικές. Η εμπειρία των σκανδιναβικών χωρών, κυρίως της

4 488 ΘΕOΔΩΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Σουηδίας, είναι χαρακτηριστική και μπορεί να λειτουργήσει ως οδηγός και στις δικές μας αναζητήσεις. Σε αυτό το πλαίσιο υπογραμμίζεται από πολλούς η ευρωπαϊκή διάσταση της ασφαλιστικής πολιτικής σε σχέση με το φύλο και τις γυναίκες. Διακρίνονται δύο επίπεδα δραστηριοποίησης και πολιτικών πρωτοβουλιών: το ευρωπαϊκό και το εθνικό. Στο πρώτο ενδιαφέρουσα είναι η πρόταση για ένα κοινό ευρωπαϊκό πλαίσιο σχετικά με την εργαζόμενη μητέρα. Μια γενική αρχή, ελληνική και ευρωπαϊκή, που οφείλει να διέπει τη μεταρρύθμιση, είναι ότι αυτή δεν πρέπει να αποβλέπει στη διατήρηση των λεγόμενων γυναικείων κεκτημένων, αλλά στην προαγωγή της ισότητας και την άρση των ανισοτήτων. Αυτό πετυχαίνεται με την εξατομίκευση των δικαιωμάτων και τη δημιουργία υπηρεσιών υποδομής, στήριξης της οικογένειας, του παιδιού και των ηλικιωμένων. IV ΣΤΟ EΠΙΠΕΔΟ ΤΩΝ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ, πρέπει να γίνει ένας διαχωρισμός: Στις προτάσεις σχετικά με το συνολικό ασφαλιστικό σύστημα και στις προτάσεις για ειδικά, επιμέρους μέτρα ή παραμετρικές προτάσεις που αφορούν τις γυναίκες. Σε σχέση με το συνολικό σύστημα, νομίζουμε ότι γίνεται ευρέως αποδεκτό πως ένα σύστημα τριών πυλώνων είναι η λύση στις αναζητήσεις μας. Αυτό επιβεβαιώνει και η διεθνής εμπειρία, ενώ οι διεθνείς οργανισμοί έχουν, όλοι λίγο πολύ, συμφωνήσει πλέον. Ωστόσο, θα πρέπει να αποφευχθούν ορισμένες παρεξηγήσεις: Διότι το σύστημα των τριών πυλώνων κατανοείται και ορίζεται διαφορετικά από τους ενδιαφερόμενους. Εδώ λοιπόν θα πρέπει να γίνουν ορισμένες διασαφηνίσεις, ώστε να ξέρουμε τι εννοούμε, όταν αναφερόμαστε στους πυλώνες και στα επίπεδα τα οποία καλούνται να συγκροτήσουν το σύστημα της κοινωνικής ασφάλισης. Σίγουρα, το σύστημα των τριών πυλώνων προτείνεται ως το πλέον κατάλληλο και το δικαιότερο. Πρώτα από όλα, υπάρχει σχεδόν ομόφωνη στήριξη στην κρατική κοινωνική ασφάλιση,

5 ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 489 δηλαδή στον πρώτο πυλώνα. Πρόκειται για το στατικά διανεμητικό σύστημα αλληλεγγύης των γενεών, όπου οι σημερινοί εργαζόμενοι με τις εισφορές τους πληρώνουν τις συντάξεις των σημερινών συνταξιούχων. Αυτό το είδος της κοινωνικής ασφάλισης συμβάλλει στη συνοχή της κοινωνίας και την ενίσχυση της κοινωνικής αλληλεγγύης. Σημαντική είναι η διαπίστωση, που είναι και διαπίστωση της Επιτροπής Κοινωνικής Προστασίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ότι διανεμητικά ή κεφαλαιοποιητικά συστήματα δεν διαφέρουν πολύ όσον αφορά τα αναπτυξιακά αποτελέσματα και τις αποδόσεις τους. Υπάρχουν έρευνες και μελέτες που δείχνουν ότι το κεφαλαιοποιητικό σύστημα δεν έχει προσφέρει περισσότερα στις επενδύσεις και την αποταμίευση, δηλαδή στην οικονομική ανάπτυξη, όπως ισχυρίζονταν στις αρχές της δεκαετίας του 90 η Παγκόσμια Τράπεζα κι άλλοι οργανισμοί, σε σύγκριση με το κρατικό, διανεμητικό. Αλλά και μια άλλη διαπίστωση πρέπει να μας απασχολήσει. Ότι δηλαδή εφόσον αυτά τα δύο συστήματα δεν έχουν σημαντική διαφορά όσον αφορά την οικονομική και αναπτυξιακή αποτελεσματικότητα, θα πρέπει κανείς να αποφασίσει την υιοθέτηση ή απόρριψή τους με βάση τις αρχές που συγκροτούνται. Συλλογική αλληλεγγύη ή ατομική ευθύνη και πρωτοβουλία; Το ζήτημα πλέον είναι ιδεολογικό και πολιτικό. Αλλά και ένα άλλο συμπέρασμα είναι εξαιρετικής σημασίας. Υποστηρίζεται η εισαγωγή μιας καθολικής ελάχιστης σύνταξης ως μιας προχωρημένης έκφρασης της κοινωνικής αλληλεγγύης. Αυτό σημαίνει τη συμπλήρωση της αλληλεγγύης των γενεών, που εκπροσωπεί το διανεμητικό σύστημα, με την κοινωνική αλληλεγγύη, η οποία θα στηρίζεται στον Προϋπολογισμό, στη γενική φορολογία. Αυτό ισχύει βέβαια για όλους τους πολίτες και για τις γυναίκες. Βεβαίως αυτή η πρόταση έχει πάρα πολλά προβλήματα, κυρίως χρηματοδοτικά, που επισημαίνονται στη βιβλιογραφία. Επισημαίνεται, επίσης, το κεντρικό πρόβλημα, το αγκάθι θα λέγαμε, της δικής μας μεταρρύθμισης στην Ελλάδα, που είναι το δημοσιονομικό πρόβλημα. Ωστόσο δημοσιονομικής

6 490 ΘΕOΔΩΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ προελεύσεως είναι και οι πόροι οι οποίοι σήμερα κατατίθενται -όσοι κατατίθενται, γιατί δεν κατατίθενται όλοι- στο σύστημα κοινωνικής ασφάλισης με την τριμερή χρηματοδότηση. Τα ασφαλιστικά ελλείμματα -και δεν είναι μικρά- επίσης καλύπτονται από τον κρατικό προϋπολογισμό. Η προβλεπόμενη αύξηση των δημοσίων πόρων, δηλαδή η εξεύρεση πρόσθετων πόρων για την κοινωνική ασφάλιση, πάλι δημοσιονομικής προελεύσεως θα είναι. Το θέμα είναι επομένως ποια μορφή θα πάρουν αυτά τα χρήματα του Δημοσίου, τα χρήματα του Προϋπολογισμού. Θα έχουν τη μορφή επιδότησης ελλειμμάτων; Συμμετοχής στην τριμερή χρηματοδότηση; Ή θα πάρουν μια -κατά τη γνώμη μας αυτή είναι η πιο σωστή- πιο διαφανή μορφή; Δηλαδή να ξέρουμε ότι το κράτος δίνει τόσα χρήματα, 800 δισεκατομμύρια δραχμές, 1,5 τρισεκατομμύριο δραχμές το χρόνο, ως βοήθεια στην κοινωνική ασφάλιση. Αυτά τα χρήματα θα πρέπει να είναι γνωστά, καθορισμένα, να δίνονται με διαφανή τρόπο και θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι πηγαίνουν στην κοινωνική ασφάλιση με τη μορφή ενός είδους σύνταξης, μιας εθνικής, έστω και μικρής, σύνταξης. Σήμερα δεν ξέρουμε πόσα ακριβώς χρήματα πηγαίνουν στην κοινωνική ασφάλιση, πώς χρηματοδοτούνται οι συντάξεις Το κράτος δεν δίνει την ώρα που πρέπει αυτά τα χρήματα. Αλλά και ο τρόπος που υπολογίζονται δεν είναι σωστός. Διότι δίνονται κατά προσέγγιση. Χρειάζονται λοιπόν ο εξορθολογισμός της κρατικής χρηματοδότησης, η διαφάνεια στην παροχή της και θεωρούμε ότι η θεσμοθέτηση μιας τέτοιας ελάχιστης εγγυημένης σύνταξης το εξασφαλίζει. Άλλωστε ως θεσμός η ελάχιστη σύνταξη υιοθετείται βαθμιαία και από τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Η τάση είναι πάρα πολύ έκδηλη στη Σουηδία και στη Γερμανία. Στη Γερμανία συζητάνε πλέον για την «Grundsicherung», τη βασική ασφάλιση, που θα αντικαταστήσει τη «Sozialhilfe». Όλες οι χώρες αναζητούν, και μάλλον προς τα εκεί πηγαίνει η εξέλιξη, να εισαγάγουν την ελάχιστη καθολική σύνταξη για όλους τους πολίτες. Παρόμοια προσέγγιση προτείνουμε και στην περίπτωση της Ελλάδας και νομίζουμε ότι με αυτό τον τρόπο θα λυθούν

7 ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 491 τα σημαντικά προβλήματα τα οποία αντιμετωπίζουν οι γυναίκες στο ασφαλιστικό τους ιστορικό. Δηλαδή, οι ασυνέχειες στην επαγγελματική τους ζωή, οι οποίες δεν τους δίνουν πραγματικά πολλά ένσημα ώστε να φθάσουν και να καλύψουν το ανάλογο ποσόν που προβλέπεται για τη συνταξιοδότησή τους. Παράλληλα, με την εθνική σύνταξη αντιμετωπίζεται και το άλλο πρόβλημα του συστήματος, που προκύπτει από το μεγαλύτερο μέσο προσδόκιμο ζωής των γυναικών. Τέλος, όσον αφορά το δεύτερο πυλώνα, υπάρχει μία ευρύτατη υποστήριξη σε αυτοχρηματοδοτούμενα συστήματα επαγγελματικής και ιδιωτικής ασφάλισης, επικουρικού, συμπληρωματικού χαρακτήρα όμως. Με κανένα τρόπο δεν οφείλουν να αντικαταστήσουν και δεν πρέπει να αντικαταστήσουν την κύρια σύνταξη. Βεβαίως, η λειτουργία τέτοιων συστημάτων θα πρέπει να συνοδεύεται από τους ανάλογους εγγυητικούς μηχανισμούς σχετικά με τις μορφές, τον τρόπο επένδυσης των χρημάτων των ασφαλισμένων κ.λπ. Το γερμανικό μοντέλο είναι πραγματικά αξιοπρόσεκτο σε αυτή την κατεύθυνση και πρέπει να το μελετήσουμε. V Η ΠΕΜΠΤΗ ΔΕΣΜΗ προβληματισμού αφορά τις συγκεκριμένες προτάσεις γύρω από επιμέρους ζητήματα. Υπάρχει ευρύτατη συμφωνία ότι πρώτη προϋπόθεση για την άρση των ασφαλιστικών ανισοτήτων είναι η επέκταση των ευκαιριών απασχόλησης για τις γυναίκες. Είναι όρος εκ των ων ουκ άνευ για την παραδοχή και νομοθέτηση του συνταξιοδοτικού δικαιώματος ως αυτόνομου και ατομικού. Μόνο έτσι θα τεθεί τέρμα στα εξαρτημένα και παράγωγα δικαιώματα των γυναικών στο ασφαλιστικό σύστημα. Ένα δεύτερο σημείο αναφέρεται στη συμφιλίωση του οικογενειακού και του επαγγελματικού βίου με την κατάργηση -και σε αυτό διαπιστώνεται ομοφωνία- της πρόωρης συνταξιοδότησης για μητέρες. Εδώ αναπτύσσονται διάφορες προτάσεις, που ως επί το πλείστον προέρχονται από γυναικείες οργανώσεις και είναι καρπός γυναικείου προβληματισμού.

8 492 ΘΕOΔΩΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Είναι οι προτάσεις για τον εκσυγχρονισμό του συστήματος των γονικών αδειών, τη βελτίωση των υποδομών -δημοσίων υπηρεσιών, φροντίδας παιδιών και ηλικιωμένων- την επέκταση των επιδομάτων για βρεφονηπιαγωγεία, την ευκολότερη πρόσβαση σε βρεφονηπιακούς σταθμούς, την αναγνώριση του χρόνου απουσίας γονέων από την αγορά εργασίας για ανατροφή των παιδιών, τη δημιουργία ολοκληρωμένου συστήματος προστασίας για πολύτεκνες μητέρες ή για μητέρες παιδιών με ειδικές ανάγκες κ.λπ. Τέλος, ενδιαφέρουσα είναι η πρόταση για εισαγωγή ενός ενιαίου επιδόματος παιδιού για πολύτεκνες οικογένειες και κατάργηση των άλλων επιδομάτων. Τελικά οι δέσμες των επιβαλλόμενων πολιτικών αναφέρονται σε τρία επίπεδα παρέμβασης και παροχής κινήτρων: Σε κίνητρα κύησης, κίνητρα νηπιακής φροντίδας και κίνητρα σχολικής φροντίδας. Αυτά λοιπόν είναι μέτρα στα οποία συμφωνούν όλοι και μπορούν να προωθηθούν ταχύτατα. Σχετικά με τα όρια ηλικίας: Και εδώ θεωρούμε ότι η συντριπτική πλειοψηφία συμφωνεί για την πλήρη εξίσωση των ορίων ηλικίας ανδρών και γυναικών. Υποστηρίζεται επίσης η άποψη διατήρησης των ειδικών καθεστώτων ή εξίσωση των ορίων με ορισμένες προϋποθέσεις. Είναι προφανές ότι ομοφωνία υπάρχει στη γενική διαπίστωση, ενώ αποκλίνουν οι γνώμες όσον αφορά τις προϋποθέσεις και τους όρους. Οι γυναικείες οργανώσεις πρέπει να συμφωνήσουν και σε αυτό το σημείο. Ενδιάμεσες γνώμες αναπτύσσονται και για άλλα θέματα, όπως π.χ. τη μη υποχρεωτική συνταξιοδότηση από το Δημόσιο μετά τη συμπλήρωση του ορίου ηλικίας, και δεύτερον την παροχή κινήτρων παραμονής στην εργασία για τις γυναίκες στο δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα. Για το επίπεδο συντάξεων των γυναικών, δηλαδή το ποσοστό αναπλήρωσης, διαπιστώνεται ότι οι συντάξεις γυναικών είναι κατά μέσο όρο χαμηλότερες και συγκεντρώνονται στα κατώτατα όρια. Αιτία, όπως αναφέρθηκε, είναι το εργασιακό πρότυπο, οι ασυνέχειες, οι μικρότερες συντάξεις χηρείας κ.λπ. Οι λύσεις που προτάθηκαν είναι, πρώτον, καλύτερες επαγγελματικές ευκαιρίες και, δεύτερον, η υιοθέτηση της ελάχιστης σύνταξης.

9 ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 493 Για το ίδιο θέμα προτείνεται ένα δεύτερο σενάριο, μια δεύτερη πρόταση, με τα εξής μέτρα: Ο υπολογισμός της σύνταξης να γίνεται με βάση τα καλύτερα έτη και όχι τον τελευταίο μισθό (εδώ βεβαίως προκύπτει το ερώτημα: Θα επιδιωχθεί διαφορετική ρύθμιση από τους άνδρες; Δεν θα είναι ενιαίο το κριτήριο;). Η αναγνώριση ως χρόνου ασφάλισης των χρόνων ανεργίας, ανεξαρτήτως επιδόματος. Η θέσπιση πριμ σε χρόνο ασφάλισης, ύψος σύνταξης για τους μερικά και προσωρινά απασχολούμενους. VI ΑΠΟ ΤΑ ΠΑΡΑΠΑΝΩ το συμπέρασμα είναι σαφές. Ο αγώνας των γυναικών για οικονομική ισότητα, ανεξαρτησία και ασφάλεια, μαζί με τις αντικειμενικές αλλαγές που συμβαίνουν στη δομή της οικογένειας, δηλαδή διαζύγια, μονογονεϊκές οικογένειες κ.λπ. έχουν καταστήσει το αίτημα για την εξατομίκευση των κοινωνικών δικαιωμάτων βασική κινητήρια δύναμη αλλαγής, βασική κινητήρια δύναμη εκσυγχρονισμού του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης. Η μεταρρύθμιση που δεν θα λάβει υπόψη της τη διάσταση του φύλου δεν θα αξίζει να ονομαστεί μεταρρύθμιση, διότι θα διαιωνίζει τις οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες σε βάρος των γυναικών. Παράλληλα, όμως, θα πρέπει να προσεγγίζουμε με πραγματισμό αυτό το ζήτημα. Ισότητα στην κοινωνική ασφάλιση προϋποθέτει την ταυτόχρονη ανάπτυξη κοινωνικών υποδομών. Υποδομών για την οικογένεια, για τη μητέρα, για τα παιδιά, για τους ηλικιωμένους. Μόνο σε αυτή την περίπτωση μπορούμε να εισαγάγουμε επιτυχώς στο ασφαλιστικό Δίκαιο την αρχή της ισότητας και να εξασφαλίσουμε όρους ισότητας στην κοινωνική ασφάλιση.