ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΑΝΑΤΟΛΟΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ. Θέμα πτυχιακής εργασίας :

Transcript

1 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΑΝΑΤΟΛΟΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ Θέμα πτυχιακής εργασίας : Στρες και μηχανισμοί άμυνας στο νοσηλευτικό προσωπικό. Υποβληθείσα στον καθηγητή Λεμονάκη Νικόλαο από την σπουδάστρια ΠΑΠΑΜΙΧΑΛΑΚΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΑΕΜ 530 (Καλλονή Λέσβου 81107) Έναρξη : Παράδοση : Διδυμότειχο 2014

2 Θέμα Πτυχιακής Εργασίας : «Στρες και μηχανισμοί άμυνας στο νοσηλευτικό προσωπικό» Εγκρίνεται προς αξιολόγηση 19/10/2014 Ο Επιβλέπων καθηγητής Λεμονάκης Νικόλαος Επιστ. Συνεργάτης ΤΕΙ ΑΜΘ Τμήμα Νοσηλευτικής Διδυμοτείχου

3 Βεβαιώνω ότι η παρούσα πτυχιακή εργασία είναι αποτέλεσμα δικής μου δουλειάς και δεν αποτελεί προϊόν αντιγραφής. Στις δημοσιευμένες ή μη δημοσιευμένες πηγές που αναφέρω, έχω παραθέσει τις πηγές στο τμήμα βιβλιογραφίας. Υπογραφή..

4 Αφιερώνω αυτή την πτυχιακή εργασία στους γονείς μου που με στήριξαν στις σπουδές μου.

5 Πίνακας περιεχομένων ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΝΤΜΗΣΕΩΝ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ... 2 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΩΝ ΠΙΝΑΚΩΝ... 2 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΩΝ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ..4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 5 ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΣΤΡΕΣ/ΑΓΧΟΣ Τι είναι το στρες ; Ποια είναι η διαφορά του στρες από το άγχος ; Ποια η διαφορά του άγχους και φόβου Στρες και προσωπικότητα.., Θεωρίες για το στρες-άγχος Η απόκριση στο στρες σύμφωνα με τον Cannon, Selye Η θεωρία της φυσιολογίας του στρες Η θεωρία του αντεστραμμένου υ Ψυχολογικές θεωρίες Γνωσιακές διαστάσεις του άγχους Είδη στρες Τι είναι στρεσογόνος παράγοντάς και ποιοι είναι; Επίπεδα άγχους Συμπτώματα και επιπτώσεις του στρες Αντιμετώπιση του στρες Θεωρίες ερευνητών για την αντιμετώπιση Ο ρόλος της κοινωνικής υποστήριξης Διάφορες τεχνικές που αναπτύχθηκαν για την αντιμετώπιση του στρες Διαχείριση του στρες Σύμφωνα με ερευνητές Το γέλιο ως ασπίδα απέναντι στο στρες Κλίμακες στρες...29

6 1.13 Διαταραχές της προσαρμογής σύμφωνα με τα διαγνωστικά κριτήρια DSM-IV Διαταραχή στρες μετά από ψυχοτραυματισμό Άλλες αγχώδεις διαταραχές ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 : ΤΟ ΕΡΓΑΣΙΑΚΟ ΑΓΧΟΣ Ορισμός Το εργασιακό άγχος στους νοσηλευτές Μοντέλα Εργασιακού στρες Το μοντέλο χαρακτηριστικών της εργασίας( Hackman & Oldham (1976) Το Μοντέλο απαιτήσεων ελέγχου (JDC: Job Demand- Control) του Karasek (1979) Το δυναμικό μοντέλο του εργασιακού άγχους Παράγοντες εργασιακού στρες Συνέπειες του εργασιακού στρες Παρεμβάσεις απέναντι στο στρες Πρωτοβάθμια παρέμβαση Δευτεροβάθμια παρέμβαση Τριτοβάθμια παρέμβαση Αντιμετώπιση του στρες Η σχέση του Εργασιακού στρες-θυμού και προδραστική αντιμετώπιση Διαχείριση του εργασιακού στρες Εργασιακό στρες και η Επαγγελματική ικανοποίηση των νοσηλευτών κλίμακες μέτρησης του στρες. 49 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Η ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ ΣΤΟΥΣ ΝΟΣΗΛΕΥΤΕΣ (burnout) Ορισμός burnout Το μοντέλο της Maslach και η κλίμακα μέτρησης της Ε.Ε Στάδια της Ε.Ε Αιτίες.52

7 3.5 Συνέπειες Αντιμετώπιση Διαχείριση Τα συναισθήματα των νοσηλευτών Η διαχείριση των συναισθημάτων Η διαχείριση των συγκρούσεων με τους συναδέλφους..59 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΟΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΆΜΥΝΑΣ Ιστορική αναδρομή Ορισμός Είδη Πρωτόγονοι μηχανισμοί άμυνας Ανώριμοι μηχανισμοί άμυνας Ώριμοι μηχανισμοί άμυνας Νευρωσικοί μηχανισμοί άμυνας Κλίμακα εκτίμησης των μηχανισμών άμυνας Life Style Index (LSI)..71 ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ...72 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΜΕΘΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ Σκοπός της έρευνας Ερωτήματα Είδος μελέτης Συλλογή δεδομένων Δεοντολογία της έρευνας Στατιστική ανάλυση Δείγμα και διάρκεια Αποτελέσματα ερωτηματολογίου-ανάλυση-στατιστικοί πίνακες Συμπεράσματα της έρευνας 103 ΕΠΙΛΟΓΟΣ. 105 Παράρτημα 1 Αίτηση,Πρωτόκολλο ερευνητικής μελέτης, συστατική επιστολη 106 Παράρτημα 2 Το ερωτηματολογιο Παράρτημα 3 Η έγκριση χορήγησης άδειας.114 Βιβλιογραφία 115

8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το θέμα το οποίο ερευνάται στη συγκεκριμένη εργασία αναφέρεται στο εργασιακό στρες των νοσηλευτών καθώς και στους μηχανισμούς άμυνας που διαθέτουν ως μέσο αντίδρασης απέναντι στο στρες. Σκοπός της παρούσας έρευνας είναι η ανίχνευση της έντασης του εργασιακού στρες, οι παράγοντες και τα ψυχοσωματικά συμπτώματα που βιώνει το νοσηλευτικό προσωπικό του Π.Γ.Ν. Έβρου Φορέα Γ.Ν. Διδυμοτείχου, καθώς και να ανευρεθούν οι ασυνείδητοι μηχανισμοί άμυνας. Αρχικά γίνεται μία βιβλιογραφική αναφορά σχετικών μελετών και στη συνέχεια γίνεται η παρουσίαση των αποτελεσμάτων της μελέτης που πραγματοποιήθηκε στο συγκεκριμένο νοσοκομείο. Επιπλέον περιγράφονται τα συμπεράσματα που προέκυψαν από τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης έρευνας. Αποδεδειγμένα το χρόνιο στρες οδηγεί στην επαγγελματική εξουθένωση και στην κακή ποιότητα ζωής των νοσηλευτών. Η έρευνα και η σωστή πρόληψη θα συμβάλει στην αφύπνιση των αρμόδιων φορέων για την υποστήριξη των επαγγελματιών υγείας. Αναφέρω τις ευχαριστίες μου: Στον επιβλέπων καθηγητή κ. Λεμονάκη Νικόλαο, καθηγητή του Τμήματος Νοσηλευτικής του ΤΕΙ Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, για την καθοδήγηση και υποστήριξη της παρούσας εργασίας. Στο Επιστημονικό και Διοικητικό Συμβούλιο του Γενικού Νοσοκομείου Διδυμοτείχου για τη έγκριση της διεξαγωγής της μελέτης και στους συναδέρφους νοσηλευτές που βοήθησαν με τη συμμετοχή τους για τη συλλογή των δεδομένων της εργασίας.

9 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΝΤΜΗΣΕΩΝ CRF : κορτικοτροπίνη ACTH : αδρενοκορτικοτροπίνη ΚΝΣ : Κεντρικό Νευρικό Σύστημα Ε.Ε : Επαγγελματική Εξουθένωση JDC: Job Demand- Control) Μοντέλο απαιτήσεων ελέγχου EAP Core Technology: είναι η εξειδικευμένη τεχνογνωσία στο σχεδιασμό και την υλοποίηση των προγραμμάτων ΠΤΑ: η προσωπικότητα τύπου Α ΜΒΙ: κλίμακα μέτρησης της επαγγελματικής εξουθένωσης ΕΝSS: (Expanded Nursing stress scale)κλίμακα Μέτρησης του Στρες στους Νοσηλευτές ΤΕ: τριτοετούς εκπαίδευσης ΔΕ: διετούς εκπαίδευσης SPSS : στατιστικό πακέτο ανάλυσης ΤΕΠ: τμήμα επειγόντων περιστατικών ΜΕΘ: μονάδα εντατικής θεραπείας 1

10 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1: λειτουργίες του μεταιχμιακού συστήματος.... σελ 14 Πίνακας -Εικόνα 2 το μεταιχμιακό σύστημα..... σελ 15 Πίνακας-εικόνα 3: αγχογενή γνωσιακή τριάδα..... σελ 18 Πίνακας 4: τα συμπτώματα του στρες σελ 22 Πίνακας 5: Η Social Readjustment Rating Scale.. σελ 30 Πίνακας 6: Hassles and Uplifts Scale... σελ 31 Πίνακας εικόνα 7: οι 4 τύποι εργασίας του Krarasek και οι συνέπειες τους. σελ 38 Πίνακας-εικόνα 8: μοντέλο εργασιακού άγχους Cooper & Marshall (1976). σελ 39 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΩΝ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1: Φύλο.... σελ 76 Πίνακας 2: Ηλικία σελ 76 Πίνακας 3: Τίτλος πτυχίου σελ 77 Πίνακας 4: κλινική/τομέας... σελ 78 Πίνακας 5: Χρόνια υπηρεσίας.. σελ 80 Πίνακας 6 : θέση..... σελ 81 Πίνακας 7 : άγχος/stress εργασιακό χώρο.. σελ 82 Πίνακας 8: Ένταση εργασιακού άγχους.. σελ 83 Πίνακας 9: αρρυθμίες στον καρδιακό σφυγμό... σελ 86 Πίνακας 10: αλλεργίες στο δέρμα... σελ 87 Πίνακας 11: ενοχλήσεις και πόνοι στη μέση ή σπονδυλική στήλη. σελ 88 Πίνακας 12: συχνοί πονοκέφαλοι σελ 89 Πίνακας 13 : πόσο συχνά αρρωσταίνουν τους τελευταίους μήνες... σελ 90 Πίνακας 14: αύξηση αρτηριακής πίεσης..... σελ 91 Πίνακας 15: πόνος στο στομάχι ή καούρες... σελ 92 Πίνακας 16 : αυξημένες τιμές σακχάρου στο αίμα. σελ 93 2

11 Πίνακας 17: πόσο ήταν ειρωνικοί ή επιθετικοί απέναντι στους ασθενείς ή συναδέρφους ή συνεργάτες. σελ 94 Πίνακας 18: δυσκολίες στον ύπνο και για το πόσο ξυπνούσαν το βράδυ... σελ 95 Πίνακας 19 : αύξηση της κατανάλωσης του αλκοόλ τον τελευταίο καιρό... σελ 96 Πίνακας 20 : αύξηση του καπνίσματος τον τελευταίο καιρό σελ 97 Πίνακας 21 : αδυναμία συγκέντρωσης και αφηρημάδα.... σελ 98 Πίνακας 22 : προβλήματα του πεπτικού σας συστήματος και τις διατροφικές διαταραχές (ανορεξία/βουλιμία)... σελ 99 Πίνακας 23 : πόσο συχνά νιώθουν κουρασμένοι, εξαντλημένοι, χωρίς ενέργεια.... σελ 100 Πίνακας 24 : άγχος/στρες... σελ 101 Πίνακας 25 : ένταση του εργασιακού άγχους.... σελ 102 3

12 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΩΝ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ Γράφημα 1: Τίτλος πτυχίου.. σελ 77 Γράφημα 2: κλινική/τομέας.. σελ 79 Γράφημα 3 : θέση.... σελ 81 Γράφημα 4 : άγχος/stress εργασιακό χώρο σελ 82 Γράφημα 5 : Ένταση εργασιακού άγχους... σελ 83 Γράφημα 6: παράγοντες του εργασιακού στρες/άγχους. σελ 85 Γράφημα 7: αρρυθμίες στον καρδιακό σφυγμό.. σελ 86 Γράφημα 8: αλλεργίες στο δέρμα.... σελ 87 Γράφημα 9 : ενοχλήσεις και πόνοι στη μέση ή σπονδυλική στήλη... σελ 88 Γράφημα 10: συχνοί πονοκέφαλοι.... σελ 89 Γράφημα 11 : πόσο συχνά αρρωσταίνουν τους τελευταίους μήνες.. σελ 90 Γράφημα 12 : αύξηση αρτηριακής πίεσης. σελ 91 Γράφημα 13: πόνος στο στομάχι ή καούρες. σελ 92 Γράφημα 14: αυξημένες τιμές σακχάρου στο αίμα... σελ 93 Γράφημα 15: πόσο ήταν ειρωνικοί ή επιθετικοί απέναντι στους ασθενείς ή συναδέρφους ή συνεργάτες... σελ 94 Γράφημα 16: δυσκολίες στον ύπνο και για το πόσο ξυπνούσαν το βράδυ. σελ 95 Γράφημα 17 : αύξηση της κατανάλωσης του αλκοόλ τον τελευταίο καιρό... σελ 96 Γράφημα 18 : αύξηση του καπνίσματος τον τελευταίο καιρό.. σελ 97 Γράφημα 19 : αδυναμία συγκέντρωσης και αφηρημάδα.. σελ 98 Γράφημα 20 : προβλήματα του πεπτικού σας συστήματος και τις διατροφικές διαταραχές (ανορεξία/βουλιμία)... σελ 99 Γράφημα 21 : πόσο συχνά νιώθουν κουρασμένοι, εξαντλημένοι, χωρίς ενέργεια..... σελ 100 4

13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σε έρευνες αναφέρεται, ότι το εργασιακό στρες αποτελεί μεγάλο ψυχοκοινωνικό κίνδυνο. Το υπερβολικό άγχος στο εργασιακό περιβάλλον επηρεάζει με αρνητικό τρόπο τη ψυχική και σωματική ευεξία των εργαζομένων με αποτέλεσμα την μείωση της απόδοσης τους στην εργασία. Ακόμη η χρόνια επίδραση του άγχους μπορεί να προκαλέσει το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης των νοσηλευτών. Η συγκεκριμένη εργασία έχει ως κύριο αντικείμενο το εργασιακό στρες του νοσηλευτικού προσωπικού και τους μηχανισμούς άμυνας. Το πρώτο μέρος περιλαμβάνει μια ευρεία ανασκόπηση από βιβλιογραφικά δεδομένα και το δεύτερο μέρος περιλαμβάνει την έρευνα που διεξήχθει στο Π.Γ.Ν. Έβρου Φορέα Γ. Νοσοκομείο Διδυμοτείχου, με πληθυσμό της μελέτης, στο Νοσηλευτικό προσωπικό. Πιο συγκεκριμένα αναφέρονται πέντε κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο περιγράφει γενικά τι είναι το στρες, τους παράγοντες, τα συμπτώματα, τις συνέπειες, τους τρόπους αντιμετώπισης του στρες (διάφορες τεχνικές), θεωρίες ερευνητών, κλίμακες στρες, τις διαταραχές προσαρμογής και τις αγχώδεις διαταραχές. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύεται το εργασιακό άγχος στους νοσηλευτές, διάφορα μοντέλα εργασιακού άγχους, οι παράγοντες και συνέπειες στο εργασιακό περιβάλλον, η αντιμετώπιση, οι παρεμβάσεις, ο όρος επαγγελματική ικανοποίηση και οι κλίμακες του στρες των νοσηλευτών. Το τρίτο κεφάλαιο αναφέρει την επαγγελματική εξουθένωση των νοσηλευτών, τα στάδια της, τους παράγοντες, τις συνέπειες, την κλίμακα Maslach, την αντιμετώπιση και την διαχείριση των συναισθημάτων των νοσηλευτών. Το τέταρτο κεφάλαιο περιλαμβάνει τους μηχανισμούς άμυνας, τα είδη και την κλίμακα των μηχανισμών άμυνας. Το πέμπτο κεφάλαιο παρουσιάζει την μεθοδολογία έρευνας, αναλύει τα αποτελέσματα και διατυπώνει τα συμπεράσματα της έρευνας Παρουσιάζοντας λοιπόν, το περιεχόμενο της εργασίας αυτής γίνεται αντιληπτή η ένταση του εργασιακού στρες, οι παράγοντες, τα ψυχοσωματικά συμπτώματα και οι μηχανισμοί άμυνας με σκοπό την ευαισθητοποίηση των αρμόδιων φορέων για την πρόληψη, αντιμετώπιση και υποστήριξη των εργαζομένων. 5

14 ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΣΤΡΕΣ/ΑΓΧΟΣ 1.1 Τι είναι το στρες : Η λέξη στρες έχει τις ρίζες της από την λατινική λέξη «stringere» που η ερμηνεία της είναι «σφίγγω». Τον 17 ο αιώνα οι άνθρωποι έκαναν χρήση της για να δηλώσουν «την ταλαιπωρία ή τα βάσανα τους». Ενώ στα τέλη του 18 ου αιώνα την χρησιμοποιούσαν για να δείξουν «την πίεση ή τον εξαναγκασμό ή την ένταση ή την έντονη προσπάθεια του κάθε ατόμου» (Cary L. Cooper, Rachel D. Cooper, Lynn H. Eaker, 2002, σ. 2). Υπάρχουν πολλοί ορισμοί για το στρες από διαφορετικές επιστημονικές προσεγγίσεις γι αυτό είναι δύσκολο να δοθεί ένας ακριβής ορισμός διότι οι παράγοντες στρες είναι διαφορετικές για το κάθε άτομο καθώς και οι αντιδράσεις του (Αγγελόπουλος Η., 2008, σ. 176). Επικρατέστεροι ορισμοί είναι οι τρεις παρακάτω (Καραδήμας, 2005, σσ ): Ο Hans selye (1976) όρισε το στρες ως αντίδραση ενός οργανισμού στις αλλαγές που βιώνει. Όταν διαταράσσονται οι φυσιολογικές λειτουργίες ενός οργανισμού από διάφορα εξωτερικά ερεθίσματα που θεωρούνται αρνητικά ή και απειλητικά, ο οργανισμός αντιδρά σε ψυχολογικό και σωματικό επίπεδο (Brown N. J., Eby L., 2010, p. 111). Οι Elliott και Eisdorfer (1982) περιέγραψαν το στρες «ως χαρακτηριστικό του περιβάλλοντος που επηρεάζει τα άτομα». Χώρισαν τα στρεσογόνα ερεθίσματα σε τέσσερις κατηγορίες : 1) τα οξέα, χρονικά περιγεγραμμένα ερεθίσματα. 2) ερεθίσματα σε διαδοχή. 3) οι χρόνιοι, περιοδικοί στρεσογόνοι παράγοντες. 4)χρόνιοι στρεσογόνοι παράγοντες (Καραδήμας, 2005, σ. 72). Οι Lazarus και Folkman (1984) περιγράφουν το στρες ως το αποτέλεσμα της ενεργητικής επαφής του ατόμου και περιβάλλοντος. Η θεωρία αυτή αποδέχεται την αλληλεπίδραση μεταξύ του ατόμου και περιβάλλοντος. Η διαδικασία περιέχει μια σειρά αλληλεπιδράσεων και προσαρμογών στην οποία το ένα μέρος αλληλεπιδρά στο άλλο αλλά και δέχεται επιδράσεις (Καραδήμας, 2005, σσ ). Άλλοι ορισμοί: Ο McGrath(1970 ) είπε ότι το «στρες αναφέρεται στην έλλειψη ισορροπίας μεταξύ μιας εκλαμβανόμενης ικανότητας και της εκλαμβανόμενης απαίτησης του ατόμου να ανταποκριθεί σε αυτή» (Jan Walker, Sheila Payne, Paula Smith, Nikki Jarrett, 2011, σ. 158). 6

15 Ο caplan (1981) ορίζει το στρες «ως μια κατάσταση που υπάρχει αρκετή απόσταση μεταξύ των απαιτήσεων που επιβάλλονται στον οργανισμό (απώλειες) και της ικανότητας απόκρισης σε αυτές». Το παρατεταμένο-χρόνιο στρες μπορεί να είναι καταστρεπτικό για το άτομο αφού ενδέχεται να έχει μεγάλο ρόλο στην δημιουργία ψυχοσωματικών νοσημάτων. Ενώ το παροδικό στρες είναι συνηθής διάσταση της ζωής επειδή το περιβάλλον και ο οργανισμός αλληλεπιδρούν και αποτελούν απώλειες των προσαρμοστικών δυνατοτήτων (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σ. 560). Ο Pearlin(1989) λέει ότι το στρες είναι συνδεδεμένο με το κοινωνικό περιβάλλον του ατόμου, δηλαδή η οικονομική και κοινωνική τάξη, το φύλο, η εθνότητα, η φυλή, η ηλικία προκαλούν διαφορετικό είδος στρες. Κάθε άτομο έχει οικογενειακούς, επαγγελματικούς ρόλους και θέσεις στο κοινωνικό του περιβάλλον και αποδέχεται «μια σειρά σχέσεων και αλληλεπιδράσεων» με άλλα άτομα που έχουν ανάγκες, κίνητρα και επιδιώξεις. Ακόμη ο Pearl αναφέρει ότι υπάρχουν ατομικές διαφορές στην αντίληψη και αντίδραση ενός στρεσογόνου παράγοντα αλλά και ότι υπάρχουν ομάδες ατόμων που λειτουργούν σαν «δεξαμενή» αφού έχουν κοινούς στρεσογόνους παράγοντες (Καραδήμας, 2005, σσ ). O Hobfoll (1989) υποστήριξε την θεωρία για την «διατήρηση των πόρων» στην οποία οι άνθρωποι προσπαθούν να διατηρήσουν, να αποκτήσουν και να προστατεύσουν τους πόρους ή διαθέσιμα ή τα μέσα για την απόκτηση τους που έχουν σε αξία γι αυτούς. Επομένως όταν τα παραπάνω χάνονται, απειλούνται ή δεν αυξάνουν (στις επενδύσεις) δημιουργείται στρες. Τα διαθέσιμα κατηγοριοποιούνται σε : συνθήκες(δουλειά), αντικείμενα(σπίτι), ενέργειες(γνώση) και προσωπικά χαρακτηριστικά (αυτοεκτίμηση). Άλλα διαθέσιμα είναι ο περιορισμός της απώλειας των πόρων και η προστασία όπως η κοινωνική υποστήριξη στην προστασία της αυτοεκτίμησης (Καραδήμας, 2005, σσ ). Η Thoits (1991) υποστηρίζει ότι υπάρχουν στρεσογόνα ερεθίσματα που είναι μοναδικά για κάθε κοινωνική ομάδα, για παράδειγμα οι οικονομικά ισχυροί δεν έχουν οικονομική πίεση. Οι πηγές στρες του κάθε ατόμου εντοπίζονται με βάση τους «ρόλους- ταυτότητες» που είναι φορείς. Ρόλοι- ταυτότητες είναι: οι τρόποι αντίληψης του εαυτού στο κοινωνικό επίπεδο (παράδειγμα είμαι μέλος μιας οργάνωσης κ.α.) και δίνουν στο άτομο μια ταυτότητα και κανόνες συμπεριφοράς. Η αυτοεκτίμηση του ατόμου αυξάνεται όταν το άτομο πετυχαίνει τους ρόλους του και αντίστροφα μειώνεται. Υπάρχει ιεραρχική διάρθρωση των ρόλων ενός ατόμου, οι οποίοι προσβάλλονται από τα γεγονότα και «αλληλεπιδρούν με τις δικές μας αντιλήψεις γι αυτούς» αυτές είναι οι πηγές του στρες. Οι Gruen, Folkman και Lazarus (1988) απέδειξαν ότι τα «καθημερινά προβλήματα των ατόμων είχαν σχέση με τους ρόλους και τις δεσμεύσεις των ατόμων αυτών» (Καραδήμας, 2005, σσ ). Οι Dohrenwend (1969) είπαν ότι τα «γεγονότα ζωής» διακόπτουν τις δραστηριότητες τους ατόμου. Τα γεγονότα αυτά μπορεί να είναι ο θάνατος, ο χωρισμός, η βία και χρησιμοποιήθηκαν για την αξιολόγηση πηγών του στρες όπως και «οι καθημερινές προστριβές». Επιπλέον η πρώτη λίστα ήταν η «Social Readjustment Rating Scale» των Holmes και Rahe (1967), η οποία είχε 43 γεγονότα που στο κάθε ένα αντιστοιχούσε συγκεκριμένος αριθμός «μονάδων αλλαγής». Επίσης η αλλαγή ευθύνεται για τα 7

16 προβλήματα υγείας. Πιο πρόσφατες έρευνες των McGrath και Burkhart (1983) έδειξαν ότι τα γεγονότα της ζωής έχουν σχέση με τα «υποκειμενικά ανεπιθύμητα γεγονότα» (Καραδήμας, 2005, σ. 75). 1.2 Ποια η διαφορά του στρες από το άγχος Υπάρχουν διάφορες θεωρίες για την σχέση στρες- άγχους. Πολλοί ερευνητές αναφέρουν το στρες και το άγχος με την ίδια έννοια. Ωστόσο κάποιοι άλλοι ερευνητές διατυπώνουν ότι ο όρος στρες αναφέρεται στην διαδικασία που περιέχει τους στρεσογόνους παράγοντες, τις ψυχικές, σωματικές, και κοινωνικές αντιδράσεις του ατόμου. Ενώ το άγχος έχει σχέση με την ψυχική διάθεση του ατόμου: την αντίδραση του στα εσωτερικά ή εξωτερικά ερεθίσματα. (Καραδήμας, 2005, σ. 73). Στην παρούσα έρευνα θεωρείται ότι το στρες και άγχος είναι έννοιες ταυτόσημες. 1.3 Ποια η διαφορά του άγχους και φόβου Το άγχος διαχωρίστηκε από το φόβο περίπου το Η διαφοροποίηση του έγινε από την Ψυχιατρική τα τελευταία χρόνια. Ο φόβος ορίζεται η «αντίδραση του ατόμου απέναντι σε μια εξωτερική απειλή και χρησιμοποιείται σαν ένα σήμα συναγερμού της άμυνας για την αντιμετώπιση εξωτερικών κινδύνων, που απειλούν κυρίως την σωματική του ακεραιότητα». Ακόμη είναι μια οξεία φυσιολογική αντίδραση για συγκεκριμένο αντικείμενο. Ενώ το άγχος είναι αποτέλεσμα μιας εσωτερικής σύγκρουσης και το αντικείμενο είναι αόριστο. Το άγχος σε αντίθεση με το φόβο είναι χρόνιο (Γεωργαράς, 1972, σσ ). Επιπλέον το άγχος και ο φόβος είναι παρόμοια συναισθήματα, που σχετίζονται με την αντίδραση του ατόμου απέναντι σε στρεσογόνες καταστάσεις. Το άγχος είναι πολύπλοκο συναίσθημα διότι παρουσιάζεται σε μεταγενέστερα στάδια της ζωής του ανθρώπου και δηλώνει μια άγνωστη απειλή,ενώ ο φόβος είναι πρωτογενές συναίσθημα που δηλώνει την εμφάνιση μιας γνώριμης απειλής (Λ. Λυκουράς, Κ. Σολδάτος, Γ. Ζερβάς, 2009, σ. 52). Ο Stequeri αναφέρει ότι το άγχος είναι αποτέλεσμα «της ιστορίας του ανθρώπου, δηλαδή τις παιδικές αντιλήψεις» ενώ ο φόβος έχει σχέση με την προϊστορία του ανθρώπου και είναι «προϊόν μακριάς κληρονομικής μεταβίβασης» (Γεωργαράς, 1972, σσ ). 1.4 Στρες και προσωπικότητα Ο βαθμός του στρες που έχει ένα άτομο εξαρτάται από την προσωπικότητα του. Ακόμη παίζει ρόλο και η ευαισθησία του απέναντι στις καταστάσεις στρες. Οι Baumeister και Tice (1990) αναφέρουν την σημασία των κοινωνικών δεσμών(η ανάγκη του ανήκειν) και του 8

17 άγχους όταν ένα στρεσογόνο ερέθισμα αποτελεί απειλή γι αυτά. Το άτομο θέλει να είναι αρεστό στο κοινωνικό σύνολο. Επιπλέον το άτομο αγχώνεται και έχει θλίψη όταν μια κατάσταση έχει τον κίνδυνο του κοινωνικού αποκλεισμού. Υπάρχουν διάφοροι φόβοι όπως ο φόβος της αρνητικής αξιολόγησης, ο φόβος της απόρριψης και ο φόβος της ντροπής. Αυτά εξαρτώνται από την αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση (καπακογλου, 1998, σσ ). Μια διάσταση είναι η «Έδρα ελέγχου», που συνδέεται με το πώς αντιδρούν οι άνθρωποι στις στρεσογόνες καταστάσεις. Τα άτομα που έχουν εξωτερική έδρα ελέγχου, έχουν την τάση να πιστεύουν ότι δεν έχουν την δυνατότητα ελέγχου των πραγμάτων που τους συμβαίνουν, και ότι αυτά είναι λόγω της τύχης. Τα άτομα που έχουν εσωτερική έδρα ελέγχου πιστεύουν ότι μπορούν να ελέγχουν αυτά που τους συμβαίνουν και ότι είναι αποτέλεσμα των δικών τους αποφάσεων και ενεργειών. Οι εσωτερικοί παρουσιάζουν λιγότερο στρες, διότι βρίσκουν τρόπους να αντιμετωπίζουν τις πηγές του στρες. ωστόσο όταν αντιμετωπίσουν ανεξέλεγκτες καταστάσεις έχουν υψηλά επίπεδα στρες. Τέλος οι εξωτερικοί περιορίζονται στο να υπομένουν τις συνέπειες των στρεσογόνων καταστάσεων διότι πιστεύουν ότι η αντιμετώπιση τους είναι πέρα από τις δικές τους δυνατότητες (Μουστάκα Ε., Ζάντζος Ι., Κωνσταντινίδης Θ.Κ, 2010, σσ ) (Α. Σ. Αντωνίου, C. L. Cooper, 2006, σσ ). Οι Recker & Wong (1985), ανέφεραν ότι οι άνθρωποι διαφέρουν στον τρόπο αντιμετώπισης των στρεσογόνων καταστάσεων. Ακόμη σε μελέτες διαπιστώθηκε ότι άτομα με υψηλό βαθμό αισιοδοξίας, είχαν το μικρό αριθμό καθημερινών δυσκολιών. Αυτό γινόταν διότι αντιλαμβάνονταν αυτά τα γεγονότα ως αναπόφευκτο κομμάτι της ζωής. Επιπλέον η Kobasa είπε ότι η σκληρότητα ή η ανθεκτικότητα έχει σχέση με την αντιμετώπιση στρεσογόνων καταστάσεων. Είναι η δυνατότητα που έχουν κάποιοι άνθρωποι να μην επηρεάζονται από στρεσογόνα ερεθίσματα, αυτό περιέχει 3 στοιχεία: την αφοσίωση, τον έλεγχο, και την πρόκληση. Το πρώτο αναφέρεται στο βαθμό που το άτομο πιστεύει ότι αφοσιώνεται σ αυτά που κάνει. Το δεύτερο σχετίζεται με την πεποίθηση του ατόμου ότι έχει επιρροή στην πορεία των γεγονότων και το τρίτο έχει σχέση με την πεποίθηση του ατόμου ότι στη ζωή η αλλαγή είναι προτιμότερη από τη σταθερότητα. Τα άτομα με χαμηλό βαθμό σκληρότητας ή ανθεκτικότητας είναι αυτά που προσβάλλονται πιο εύκολα από το στρες (Μουστάκα Ε., Ζάντζος Ι., Κωνσταντινίδης Θ.Κ, 2010, σσ ). Μια άλλη διάσταση είναι αυτή της συναισθηματικής νοημοσύνης όπου μελέτες στην ανθρώπινη συμπεριφορά έδειξαν ότι, η κυρίαρχη επιθυμία του ατόμου είναι να διατηρήσει μια αίσθηση ολοκλήρωσης του εαυτού του και να ελαττώσει τις αρνητικές εμπειρίες του. Συναισθηματική νοημοσύνη είναι η ικανότητα του ατόμου να καταλαβαίνει, να αναγνωρίζει και να ενσωματώνει τα συναισθήματα του μέσα στις συμπεριφορές και στις σκέψεις του. Ωστόσο τα άτομα διαφέρουν σε αυτό. Σε άλλη έρευνα ο Bar(1997) ορίζει την έννοια ως «ένα πολυπαραγοντικό σύνολο αλληλένδετων συναισθημάτων, προσωπικών και κοινωνικών δυνατοτήτων, που επηρεάζουν τη γενική ικανότητα μας να αντιμετωπίζουμε ενεργά και αποτελεσματικά τις απαιτήσεις και τις πιέσεις». Οι Slakoi και Cartwright σε έρευνα έχουν βρει ότι η συναισθηματική νοημοσύνη σχετίζεται με το στρες, την συμπεριφορά και την υγεία.στην έρευνα αυτή αναγνωρίσθηκε ότι τα άτομα που είχαν ψηλή συναισθηματική νοημοσύνη, είχαν χαμηλά επίπεδα στρες και καλύτερη υγεία. Η συναισθηματική νοημοσύνη 9

18 θεωρείται κριτήριο επιλογής στην νοσηλευτική και σε άλλα στρεσογόνα επαγγέλματα, λόγω των υψηλών επιπέδων κατανόησης και ενσυναίσθησης που απαιτούνται. (Α. Σ. Αντωνίου, C. L. Cooper, 2006, σσ ). Προσωπικότητα Τύπου Α Τα άτομα που εντάσσονται σε αυτή την κατηγορία έχουν την αίσθηση της εχθρότητας και χρονικής πίεσης καθώς και του ανταγωνισμού. Επίσης έχουν την τάση να εργάζονται πολλές ώρες, να έχουν μεγάλο φόρτο εργασίας, να κάνουν μικρό χρονικό διάστημα διακοπές, να νιώθουν παρεξηγημένοι και να δείχνουν στους συναδέρφους τους οξυθυμία και απογοήτευση. Σε διάφορες μελέτες που έγιναν για το στρες και την προσωπικότητα τύπου Α αναγνωρίστηκε ότι τα άτομα αυτά παρουσίαζαν υψηλότερα επίπεδα ανησυχίας, εργασιακού στρες σε σχέση με άλλους συνεργάτες τους. Επίσης είχαν περισσότερους τραυματισμούς, κακή φυσική υγεία, ασθένειες και ατυχήματα. Σε μια ανασκόπηση βρέθηκε ότι τα άτομα προσωπικότητας τύπου Α δημιουργούν στον εαυτό τους περισσότερο στρες, λόγω των συμπεριφορών τους. Τέλος σε μια άλλη μεταγενέστερη διαχρονική μελέτη βρέθηκε ότι η ανυπομονησία και η οξυθυμία έχουν σχέση με την επιφυλακτικότητα και διαπροσωπικές συγκρούσεις και με σωματικά συμπτώματα (Α. Σ. Αντωνίου, C. L. Cooper, 2006, σσ ). Ο τύπος προσωπικότητας Β Αυτός ο τύπος προσωπικότητας είναι χαλαρός. Έχει ήρεμες κινήσεις και έχει χαμηλό τόνο φωνής του. Ακόμη δεν νιώθει την ανάγκη για επίδειξης των κατορθωμάτων του και εργάζεται χαλαρά χωρίς πίεση Έχει μέσα του αισιοδοξία και δεν αντιλαμβάνεται την πίεση του χρόνου.. Τέλος ξέρει να απολαμβάνει τη ζωή (Οργανοπούλου, 2013, σ. 10). Ο τύπος προσωπικότητας C: Είναι μια μείξη των προσωπικοτήτων Α και Β (Σαπουντζή-Κρέπια, 2006, σσ ) (Οργανοπούλου, 2013, σ. 10). 10

19 1.5 Θεωρίες για το στρες-άγχος Η απόκριση στο στρες σύμφωνα με τον Cannon, Selye O Cannon(1914) είπε ότι η αντίδραση του ατόμου απέναντι σ έναν κίνδυνο αντικατοπτρίζει την μάχη ή φυγή. Η αντίδραση του κάθε ατόμου γίνεται ανάλογα με την προσωπικότητα του. Χώρισε σε τρεις κατηγορίες τις ανταποκρίσεις : «μάχη, φυγή και ξεγλίστρημα». Η κατάχρηση από συνήθεια μιας από τις παραπάνω ανταποκρίσεις θα αυξήσει το μέγεθος του στρες του ατόμου. Παρακάτω περιγράφονται οι ανταποκρίσεις: Η τακτική της μάχης διακρίνεται σε εξωτερική και εσωτερική μάχη. Στην πρώτη τα άτομα που είναι φιλόδοξα με υψηλούς στόχους προχωρούν με ανυπομονησία σε άλλους στόχους πριν τελειώσουν τους προηγούμενους. Είναι εργασιομανείς, πιέζουν τον εαυτό τους, δεν χαλαρώνουν γι αυτό και στο τέλος μπορεί να γίνουν επιθετικοί. Ενώ στο δεύτερο το άτομο ανταποκρίνεται με μάχη, έχει πλήρη έλεγχο και εσωτερικά τον απασχολεί και δεν το εξωτερικεύει αυτό. Είναι άτομα συνεπή και στην χειρότερη κατάσταση μπορούν να έχουν επαναλαμβανόμενες σκέψεις στο μυαλό τους γιατί θέλουν να έχουν τον έλεγχο. Η τακτική της φυγής είναι για την αποφυγή του παράγοντα που δημιουργεί στρες. Συνέπεια είναι η καχύποπτη συμπεριφορά και η μαλθακότητα και η απομόνωση. Στην τακτική του ξεγλιστρήματος το άτομο είναι ανεκτικό και προσαρμόζεται στις αλλαγές. Δεν υπάρχουν σταθερές κλίμακες αξιών (Σαπουντζή-Κρέπια, 2006, σσ ). Αργότερα ο Hans Selye(1976) παρομοίως περιέγραψε την «απόκριση μάχης ή φυγής» ως τη λειτουργική αντίδραση σ ένα στρεσογόνο ερέθισμα. Σε αυτήν την αντίδραση ο οργανισμός παράγει την επινεφρίνη, η οποία διεγείρει το συμπαθητικό σύστημα του ανθρώπου, προετοιμάζοντας έτσι ο σώμα να πολεμήσει με τον κίνδυνο ή να τρέξει να σωθεί. Αυτή η απόκριση είναι η «υγιής προσαρμογή του οργανισμού» όταν το στρεσογόνο ερέθισμα είναι από φυσικά αίτια(π.χ. επίθεση από αλιγάτορα) (Brown N. J., Eby L., 2010, σσ ). Το «γενικό σύνδρομο προσαρμογής» κατά τον Hans Selye χωρίζεται σε τρεις φάσεις: αντίδραση ανησυχίας ή συναγερμού, φάση αντίστασης και φάση εξουθένωσης. (Cary L. Cooper, Rachel D. Cooper, Lynn H. Eaker, 2002, σ. 3)Στην πρώτη ο άνθρωπος έρχεται σ επαφή με το στρεσογόνο ερέθισμα και μπορεί να μειωθεί η όρεξη για φαγητό και εξουθένωση. Στη δεύτερη φάση το ζώο επιβιώνει και ο ανθρώπινος οργανισμός αναπτύσσει αντιστάσεις, τα αρχικά συμπτώματα εξαφανίζονται και επανέρχεται η φυσιολογική λειτουργία: «έκκριση κορτικοστεροειδών από τον φλοιό των επινεφριδίων και κινητοποίηση νευροορμονικών μηχανισμών». Στην τρίτη φάση εξαντλούνται τα όρια του οργανισμού, μειώνεται η αποδοτικότητα και εμφανίζονται τα συμπτώματα του συναγερμού και το άτομο τελικά υποκύπτει (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ). Σε μια τέτοια περίπτωση ο ανθρώπινος οργανισμός έχει την αντίδραση: αυξάνεται η έκκριση του ιδρώτα, αυξάνεται το αίμα και η καρδιακή συχνότητα όπως επίσης και η αναπνευστική λειτουργία, αυξάνεται η διαθεσιμότητα γλυκόζης και λιπαρών οξέων, οι κόρες των ματιών διαστέλλονται, η παραγωγή των ούρων μειώνεται και γίνεται κατακράτηση 11

20 υγρών. Όλα αυτά γίνονται για την επιβίωση του ατόμου, για να τρέξει γρήγορα, να έχει αρκετή ενέργεια για πολύ ώρα και να βλέπει καλύτερα στο ημίφως. Ωστόσο οι στρεσογόνοι παράγοντες στην σύγχρονη εποχή είναι άλλοι, για παράδειγμα οι νοσηλευτές αγχώνονται στην πιθανότητα λάθους στη νοσηλεία σε κάποιο ασθενή. Για το λόγο αυτό «η απόκριση μάχης ή φυγής» αποτελεί πρόβλημα, διότι είναι παράγοντας άλλων ασθενειών, όπως ο σακχαρώδης διαβήτης τύπου 2, τα εγκεφαλικά επεισόδια, καρκίνοι κ.α. (Brown N. J., Eby L., 2010, σσ ) Η θεωρία της φυσιολογίας του στρες Σε έρευνα αποκαλύφθηκε ότι λειτουργεί ένα πολύπλοκο δίκτυο για την αντίδραση απέναντι στο στρες, η οποία περιλαμβάνει τον εγκέφαλο, το ανοσοποιητικό σύστημα και τους αδένες. Τρία είναι τα κέντρα που έχουν σημαντικό ρόλο, τα οποία είναι το αυτόνομο νευρικό σύστημα, ο σπλαχνικός εγκέφαλος και ο οπίσθιος εγκέφαλος (Phillip L. Rice, 2005, σσ ). Στην ανταπόκριση του οργανισμού απέναντι στο στρες είναι φανερό ότι υπάρχει ταχυπαλμία, εφίδρωση, διακόπτεται η όρεξη για σίτιση. Γι αυτά υπάρχει μια εξήγηση που θα δοθεί παρακάτω. Το νευρικό σύστημα είναι ο ρυθμιστής αντιδράσεων του σώματος. Αποτελείται από κεντρικό νευρικό σύστημα (περιλαμβάνει τον εγκέφαλο και νωτιαίο μυελό ) και από το περιφερικό νευρικό σύστημα (περιλαμβάνει τους νευρικούς ιστούς, περιφερικό νευρικό σύστημα ). Ο έλεγχος του νευρικού συστήματος είναι στον εγκέφαλο και εκεί καταλήγουν μηνύματα από τα μέρη του σώματος μέσω του περιφερικού νεύρου. Το οποίο αποτελείται από το εκούσιο νευρικό σύστημα και το αυτόνομο νευρικό σύστημα. Το πρώτο αφορά την μεταφορά μηνυμάτων και κινητικών ερεθισμάτων και συνδέεται με τον εγκεφαλικό φλοιό. Το δεύτερο λειτουργεί αυτόνομα και ρυθμίζει την λειτουργία των αδένων, πνευμόνων, καρδιάς, απεκκριτικών πεπτικών και πεπτικών οργάνων. το αυτόνομο νευρικό σύστημα συνδέεται με την απόκριση και έλεγχο του στρες (Σαπουντζή-Κρέπια, 2006, σσ ). Το αυτόνομο νευρικό σύστημα: διακρίνεται στο συμπαθητικό και παρασυμπαθητικό σύστημα. Το πρώτο χρησιμεύει στην αυτοσυντήρηση του οργανισμού σε επείγον καταστάσεις όταν διαταράσσεται η ισορροπία. Αυξάνεται η αγγειοκινητική δραστηριότητα, η κόρη του ματιού διευρύνεται, παρατηρείται ταχυκαρδία, εφίδρωση και έχει σχέση με διάφορες διαταραχές όπως η διαταραχή του ύπνου (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ). Άλλες αντιδράσεις του αυτόνομου νευρικού συστήματος απέναντι στο στρες είναι : γίνεται διέγερση στο μυοσκελετικό σύστημα, η αναπνοή επιταγχύνεται, η αρτηριακή πίεση υψώνεται και τα ερυθρά αιμοσφαίρια μεταφέρουν περισσότερο οξυγόνο. Επίσης το ήπαρ απελευθερώνει ζάχαρο και λίπη για περισσότερη ενέργεια, το σάλιο λιγοστεύει, οι μύες του εντέρου και κύστης χαλαρώνουν και οι πέντε αισθήσεις οξύνονται (αφή, ακοή, όσφρηση, 12

21 γεύση και όραση ) (Σαπουντζή-Κρέπια, 2006, σσ ) (Hanson, The Joy Of Stress, 1985, σσ ). Επιπλέον το παρασυμπαθητικό και αυτόνομο νευρικό σύστημα συνεργάζονται και δημιουργούν τα νευρικά δίκτυα που αποτελούνται από μεταγαγγλιακά νήματα που περιλαμβάνουν το ιερό, οσφυϊκό, καρδιακό και λαρυγγικό πλέγμα. Επίσης συμβάλλουν στην ισορροπία της λειτουργίας των οργάνων (Σαπουντζή-Κρέπια, 2006, σσ ). Ο σπλαχνικός εγκέφαλος βρίσκεται στον μεσεγκέφαλο έχει τον έλεγχο της αντίδρασης πάλης ή φυγής και προκαλεί διέγερση στα συναισθήματα καθώς και την ερμηνεία των ερεθισμάτων (Phillip L. Rice, 2005, σσ ). Ο οπίσθιος εγκέφαλος είναι το πρώτο μέρος του εγκεφάλου που δημιουργήθηκε και έχει τον έλεγχο της αναπνευστικής και καρδιαγγειακής λειτουργίας. Ακόμη σχετίζεται με διάφορες λειτουργίες «που υποστηρίζουν την ζωή όπως είναι ο ύπνος και το συνειδητό» (Phillip L. Rice, 2005, σσ ). Το ενδοκρινικό σύστημα: υπάρχει σύνδεση με το αυτόνομο νευρικό σύστημα. Τα επινεφρίδια εκκρίνουν την κορτιζόνη που διατηρεί την τη τροφοδότηση ενέργειας των μυών και προστατεύει από αλλεργικές αντιδράσεις. Ακόμη εκκρίνεται αδρεναλίνη που έχει σχέση με την ανησυχία και φυγή και την νοραδρεναλίνη που σχετίζεται με την ετοιμότητα για μάχη και τις αλλαγές στην επιθετικότητα (Hanson, The Joy Of Stress, 1985, σσ ) (Σαπουντζή-Κρέπια, 2006, σσ ). Κεντρικό ρόλο έχει ο άξονας υποθάλαμος-υπόφυση- επινεφρίδια. Τα στρεσογόνα ερεθίσματα διεγείρουν τον υποθάλαμο, που ελέγχει την λειτουργία της υπόφυσης με την CRH. Από τον πρόσθιο λοβό εκκρίνεται η ACTH (αδενοκορτικοτρόπος ορμόνη), που ρυθμίζει τον φλοιό των επινεφριδίων, ο οποίος εκκρίνει κορτικοστεροειδή ανάλογα με τις ανάγκες. Από τον υποθάλαμο εκκρίνεται η ενδορφίνη που λειτουργεί σαν παυσίπονο στον πόνο. Παράλληλα εκκρίνονται οι κατεχολαμίνες από τον μυελό των επινεφριδίων που ενεργοποιούν τους μηχανισμούς προσαρμογής (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ). Επίσης αυξάνονται τα επίπεδα της θυρεοειδικής ορμόνης στο αίμα και με αυτόν τον τρόπο ο μεταβολισμός επιταχύνεται. Οι σεξουαλικές ορμόνες ελαττώνονται. Αυξάνεται η χοληστερόλη στο αίμα κυρίως από το συκώτι που βοηθάει στην μεταφορά καυσίμων σε συνδυασμό με την διακοπή της λειτουργίας του στομάχου (Hanson, The Joy Of Stress, 1985, σσ ). Τέλος μόλις η στρεσογόνος κατάσταση αντιμετωπιστεί η επιτευχθεί η προσαρμογή, το σώμα επανέρχεται στην προηγούμενη κατάσταση του. Αν όμως δεν αντιμετωπιστεί τότε υπάρχει διέργεση για μεγάλο χρονικό διάστημα και αυτό είναι επιβλαβές για την υγεία (Σαπουντζή-Κρέπια, 2006, σσ ). 13

22 Το μεταιχμιακό σύστημα και άγχος Το συναίσθημα του άγχους προέρχεται από τον «υποφλοιώδη ή πρωτόγονο εγκέφαλο και ειδικότερα από το μεταιχμιακό συστήμα». Όταν κάποιος αγχώνεται αυξάνεται η αιματική ροή στο μεταιχμιακό σύστημα και στο φλοιό του εγκεφάλου. Το μεταιχμιακό σύστημα στέλνει ερεθίσματα στο αυτόνομο νευρικό σύστημα και μέσω της διέγερσης του συμπαθητικού δημιουργούνται τα συμπτώματα του άγχους. Ακόμη στέλνει νευρικά σήματα στον εγκεφαλικό φλοιό και έτσι σχηματίζονται οι σκέψεις και τα συναισθήματα του άγχους (Brown N. J., Eby L., 2010, σσ ). Πίνακας 1: λειτουργίες του μεταιχμιακού συστήματος ΜΕΤΑΙΧΜΙΑΚΗ ΔΟΜΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΔΥΣΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ Θάλαμος Υποδέχεται τις αισθητικές ίνες από το νωτιαίο μυελό και μεταβιβάζει τα ερεθίσματα σε άλλες περιοχές του εγκεφάλου. Ρυθμίζει την συναισθηματική διάσταση των αισθητηριακών αντιλήψεων. Δυσλειτουργία του παρατηρείται στην ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, τις διαταραχές της διάθεσης και την σχιζοφρένεια. Αμυγδαλή Συντονίζει τις λειτουργίες του αυτόνομου νευρικού και του ενδοκρινικού συστήματος. Συμμετέχει στον έλεγχο των συναισθημάτων, τη στοργική συμπεριφορά και τις μαθημένες συμπεριφορές φόβου. Ελέγχει την ανάμνηση εμπειριών που προκάλεσαν φόβο. Η δυσλειτουργία της οδηγεί σε απρόσφορο φόβο και οργή, άγχος και διαταραχή μετά από ψυχοτραυματικό στρες. Ιππόκαμπος Επεξεργάζεται πληροφορίες, λειτουργώντας ως ενδιάμεσος σταθμός μεταξύ των τμημάτων του εγκεφάλου που δέχονται αισθητικά ερεθίσματα και αυτών που συμμετέχουν στην αντίδραση σε αυτά τα ερεθίσματα. ρυθμίζει το ανοσολογικό σύστημα και την αποθήκευση της μνήμης. Η δυσλειτουργία του προκαλεί διαταραχές μνήμης και μάθησης. Υποθάλαμος Αποτελείται από νευρώνες που παράγουν ορμόνες. κέντρο απαρτίωσης. Περιέχει αφενός υποδοχείς ντοπαμίνης και αφετέρου ντοπαμινεργικούς νευρώνες. Μετατρέπει την σκέψη και τα συναισθήματα σε ορμόνες που προκαλούν αλλαγές σε όλο το σώμα μέσω του αυτόνομου νευρικού συστήματος. Η δυσλειτουργία του μπορεί να προκαλέσει υπερβολική δίψα και πείνα. Μπορεί να συμμετέχει στην παθογένεια των διαταραχών πρόσληψης τροφής και της σχιζοφρένειας. Παίζει ρόλο στις ανεπιθύμητες ενέργειες των ψυχοτρόπων φαρμάκων, (Πίνακας 11-1 λειτουργίες του μεταιχμιακού συστήματος (Brown N. J., Eby L., 2010, σ. 266) 14

23 Η υποθαλαμό-υποφύσιο-επινεφριδιακή δραστηριότητα του άγχους Η «κορτικοτροπίνη (CRF)» συνδέεται με τις πρώιμα στρεσογόνα βιώματα, με την κατάθλιψη και τις αγχώδεις διαταραχές. Ο CRF έχει σημαντικό ρόλο στην απάντηση στο στρες με την ρύθμιση «της ενδοκρινικής, συμπεριφορικής, ανοσιακής και αυτονομιακής λειτουργίας». Στον «παρακοιλιακό πυρήνα του υποθαλάμου» είναι τα κυτταρικά σώματα που περιέχουν CRF και αποτελούν το βασικό συστατικό «του υποθαλάμου-υποφυσιοεπινεφριδιακού άξονα (ΥΥΕ)» που με την σειρά του περιέχει το μείζον νευροενδοκρινικό σύστημα που ενεργοποιείται με το στρες. Όταν κάποιο άτομο εκτίθεται σε ένα στρεσογόνο παράγοντα τότε ελευθερώνεται CRF «στο υποθαλάμο-υποφυσιακό πύλαιο κυκλοφορικό σύστημα» και μετακινείται «στην πρόσθια υπόφυση και συνδέεται με τους υποδοχείς απελευθερώνοντας την αδρενοκορτικοτροπίνη(acth),την προοπιομελανοκορτίνη (POMC), και τη β-ενδορφίνη». Η ACTH ενεργοποιεί την δημιουργία και απελευθέρωση των γλυκοκορτικοειδών που βρίσκονται στον φλοιό των επινεφριδίων, τα οποία εμφανίζουν «μεταβολική και ανοσοτροποποιητική δράση και αντιδρούν στην νευροενδοκρινική απάντηση στο στρες με αρνητική ανατροφοδότηση στην υπόφυση, στον υποθάλαμο και τον ιππόκαμπο του εγκεφάλου». Η παρατεταμένη έκθεση σε γλυκοκορτικοειδή μπορεί να έχει βλαπτικές συνέπειες στο ΚΝΣ και στα περιφερικά όργανα. Επιπλέον ο CRF είναι και νευροδιαβιβαστής στο ΚΝΣ, διότι απαντά στις αυτονομικές και συμπεριφορικές λειτουργίες στο στρες. Νευρώνες CRF βρίσκονται «στον κεντρικό πυρήνα της αμυγδαλής και στον νεοφλοιό». Η αμυγδαλή είναι μια περιοχή που σχετίζεται με την λειτουργία του συναισθήματος. Οι CRF του κεντρικού πυρήνα της αμυγδαλής διαθέτουν κάποιες συνδέσεις με τις οποίες οι CRF νευρώνες «ενισχύουν την υποθαλαμό-υποφύσιο-επινεφριδιακή απάντηση το στρες, αυξάνουν την νευρωνική δραστηριότητα των νοραδρενεργικών νευρώνων του υπομέλανα τόπου ενεργοποιώντας το συμπαθητικό σύστημα και αναστέλλουν τους σεροτονινεργικούς νευρώνες των πυρήνων της ραφής, τροποποιώντας την απάντηση στο στρες μέσω προβολών των σεροτονινεργών νευρώνων στην αμυγδαλή, τον ιππόκαμπο και το παρακοιλιακό πυρήνα» (Αγγελόπουλος Η., 2008, σσ ). Στέλεχος εγκεφάλου Ιππόκαμπος ΠΚ Π Υπόφυση CRF Αμυγδαλή Κορτιζόλη Επινεφρίδια Κορτιζόλη Πίνακας -Εικόνα 2 το μεταιχμιακό σύστημα (Αγγελόπουλος Η., 2008, σ. 179) 15

24 1.5.3 Η θεωρία του αντεστραμμένου υ Ο νόμος των Yerkes & Dodson (1908) ή αλλιώς η θεωρία του αντεστραμμένου υ υπήρξε βάση για μελέτες που εξέτασαν την σχέση άγχος-απόδοση. Σημαντικό υπόβαθρο της θεωρία αυτής ήταν «το ιδανικό επίπεδο διέργεσης» και σύμφωνα με αυτήν υπάρχει ένα μέγιστο επίπεδο διέργεσης στην εργασία, που πέφτει όσο το επίπεδο δυσκολίας αυτής της εργασίας ανεβαίνει (Δίκης, 2013, σ. 9) Ψυχολογικές θεωρίες Το υπερεγωτικό άγχος Σύμφωνα με το βιβλίο της Anna Freud, oι αναλυτές έχουν αναγνωρίσει από παλιά την αμυντική κατάσταση στις νευρώσεις των ενηλίκων. Αναφέρουν ότι στο συνειδητό θέλουν να εισβάλλουν διάφορες ενορμητικές επιθυμίες καθώς και να βρουν ικανοποίηση με την αρωγή του εγώ. Ωστόσο το υπερεγώ (= εκείνο, τα πρέπει) αντιδράει. Το εγώ δεν θεωρεί την ενόρμηση ως απειλή, ενώ θεωρείται επικίνδυνη από το προεγώ (=αυτό), διότι αυτό απαγορεύει την ικανοποίηση της διαφορετικά το εγώ θα συγκρουστεί με το προεγώ. Το εγώ φοβάται το προεγώ άρα και τις ενορμήσεις. «Η άμυνα σχετίζεται με το Υπερεγωτικό άγχος». Το υπερεγώ εμποδίζει το εγώ να αφήσει να επιτύχουν οι ενορμήσεις και εκφράζει ιδέες όπως την απαγορευμένη επιθετικότητα ή σεξουαλικότητα. Το εγώ δεν μπορεί να νιώσει ηδονή και η ελευθερία του από το υπερεγώ θα το ανακούφιζε. Εάν η διαπαιδαγώγηση των παιδιών γινόταν με σωστά εφόδια από την οικογένεια και τον κοινωνικό περίγυρο και ήταν «ήπια και επιεική» και δεν κυριαρχούσε η έντονη αυστηρότητα δεν θα διαμορφωνόταν ένα αυστηρό υπερεγώ για ζωή αργότερα. Ίσως οι άνθρωποι δεν θα βίωναν έντονες συγκρούσεις και δεν θα είχαν άγχος, αυτό όμως αυτό το επιχείρημα θεωρείται απάτη από του παιδαγωγούς και είναι ανέφικτο από θεωρητική άποψη (Freud, το εγώ και οι μηχανισμοί άμυνας, 1978, σσ ). Το άγχος των ενορμήσεων Όταν το εγώ νιώσει ότι οι προστατευτικές ιδιότητες του εγώ (δηλαδή το προεγώ και υπερεγώ) το εγκαταλείπουν ή οι ενορμήσεις και οι απαιτήσεις αυξηθούν τότε η κρυφή εχθρότητα του εγώ εμφανίζεται με το άγχος γιατί φοβάται μην εκμηδενιστεί σύμφωνα με τον S. Freud. Ο Robert Waelder (1930) αναφέρει «την απειλή μήπως καταστραφεί όλη η οργάνωση του εγώ». Οι επιπτώσεις του άγχους είναι οι ίδιες με το υπερεγωτικό άγχος. Οι αμυντικοί μηχανισμοί παίρνουν θέση ενάντια στις ενορμήσεις (Freud, το εγώ και οι μηχανισμοί άμυνας, 1978, σσ ). 16

25 Αντικειμενικό άγχος στις παιδικές νευρώσεις Στις παιδικές νευρώσεις ο S. Freud αναφέρει ότι το υπερεγώ δεν είναι βασικός παράγοντας στις νευρώσεις. Τα μικρά παιδιά αντιμετωπίζουν τις συγκρούσεις στις ενορμήσεις σύμφωνα με τις απαγορεύσεις των γονιών τους. Επίσης θεωρούν τις ενορμήσεις απειλητικές ανάλογα με την διατροφή που έχουν δώσει οι γονείς. Ακόμη «το παιδικό εγώ φοβάται τις ενορμήσεις, διότι φοβάται τον εξωτερικό κόσμο» και αυτό χαρακτηρίζεται ως αντικειμενικό άγχος. Επιπλέον αναπτύσσονται τα ίδια συμπτώματα, οι ίδιες φοβίες με το υπερεγωτικό άγχος των ενηλίκων (Freud, το εγώ και οι μηχανισμοί άμυνας, 1978, σσ ) Γνωσιακές διαστάσεις του άγχους Γνωσιακό μοντέλο αξιολόγησης Ο Lazarus(1966) ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε με τις διαδικασίες σκέψεις- αξιολογήσεις και τις χαρακτήρισε ως «διαμεσολαβητές μεταξύ της απαίτησης της κατάστασης ή της απειλής και της συναισθηματικής και συμπεριφορικής αντίδρασης αντιμετώπισης» (Jan Walker, Sheila Payne, Paula Smith, Nikki Jarrett, 2011, σσ ). Οι Lazarus και Folkman (1984) πρότειναν ένα μοντέλο αξιολόγησης με τρία στάδια, τα οποία είναι η πρωταρχική αξιολόγηση, η δευτερογενής αξιολόγηση και η επαναξιολόγηση (Banyard, 2008) (Jan Walker, Sheila Payne, Paula Smith, Nikki Jarrett, 2011, pp ). Στην πρωτογενή αξιολόγηση φαίνεται αν το γεγονός είναι αρνητικό, θετικό ή ουδέτερο. Στην δευτερογενή αξιολόγηση το άτομο διαπιστώνει αν έχει δυνατότητες για να αντιμετωπίσει τον παράγοντα. Μπορεί να επηρεάσει την πρωτογενή αξιολόγηση και δεν την ακολουθεί πάντα. (Banyard, 2008). Η πρώτογενής αξιολόγηση είναι η αντίδραση σε ένα γεγονός, στην οποία το άτομο διακρίνει αν είναι απειλή- στρεσογόνος παράγοντας και τα αποτελέσματα είναι: η αναγνώριση μιας απειλής για την υγεία του ατόμου, μια κατάσταση που να θεωρείται αδιάφορη ή μια πρόκληση με θετικά αποτελέσματα και ανάλογες ενέργειες. Στην δευτερογενή αξιολόγηση το άτομο σκέφτεται εναλλακτικές επιλογές και οι συμπεριφορικές επιλογές (τρεις διαστάσεις ελέγχου) του περιέχουν την ελπίδα και την άρνηση πως θα περάσει, την αναζήτηση βοήθεια από άλλους και την προσωπική δράση του. Τέλος στην επαναξιολόγηση γίνεται επανεξέταση των αποτελεσμάτων από το άτομο, καθώς σκέφτεται εναλλακτικές επιλογές αν χρειάζεται. (Jan Walker, Sheila Payne, Paula Smith, Nikki Jarrett, 2011, σσ ) Γνωσιακά σχήματα Οι Clark & Beck(1989) όρισαν τα Γνωσιακά σχήματα ως «λειτουργικές κατασκευές των σχετικά μόνιμων αναπαραστάσεων προηγούμενων πληροφοριών και εμπειριών» (καπακογλου, 1998, σσ ). 17

26 Διάφορες κατηγορίες σχημάτων συνθέτουν την βάση «της λογικό-θυμικής θεραπείας του Ellis( 1962)». Ο Ellis και οι συνεργάτες του (1988) αναφέρουν ότι οι κατηγορίες έχουν τα παρακάτω: Προτάσεις απαίτησης: είναι ιδέες με αυστηρό περιεχόμενο που δεν αφήνουν να γίνουν λάθη. Είναι το «πρέπει» που απευθύνεται στο εαυτό, μέλλον, κόσμο και καταστάσεις. Τέλος αφορούν θέματα όπως η επιτυχία, η τελειότητα, η άνεση και η αναγνώριση. Χαμηλή ανεκτικότητα: το άτομο δεν αντέχει την παραμικρή ενόχληση ή πιστεύει ότι δεν μπορεί να την ανεχτεί. Καταστροφικά πιστεύω: οι αρνητικές πεποιθήσεις μιας κατάστασης που είναι «τρομερές ή οι τραγωδίες». Προτάσεις αξιολόγησης: είναι οι αξιολογήσεις ενός ανθρώπου που έχουν βάση ορισμένες συμπεριφορές ή επιτυχίες. Υπεργενίκευση για το μέλλον: είναι η επιμονή για άριστες επιδόσεις και η επιδοκιμασία από τρίτους. Όταν το άτομο αποτυγχάνει πιστεύει ότι αυτό θα γίνεται ξανά στο μέλλον (καπακογλου, 1998, σσ ). Γνωσιακές λειτουργίες Οι Blackburn & Davison (1990) αναφέρουν ότι η «αγχογενή γνωσιακή τριάδα» ορίζεται από την αρνητική σκέψη του ατόμου για τον εαυτό του, το μέλλον και τον κόσμο. Στην οποία τα άτομα με άγχος πιστεύουν ότι είναι ευάλωτα με έλλειψη αυτοπεποίθησης. Ακόμη βλέπουν τον κόσμο απειλητικό και το μέλλον απρόβλεπτο. Παρακάτω παρατίθεται το σχήμα της αγχογενής γνωσιακής τριάδας πίνακας-εικόνα 3: αγχογενή γνωσιακή τριάδα ΕΑΥΤΟΣ ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ ΓΝΩΣΙΕΣ ΚΟΣΜΟΣ ΜΕΛΛΟΝ (καπακογλου, 1998, σσ ) Γνωσιακά λάθη μπορεί να είναι: τα αυθαίρετα συμπεράσματα χωρίς επαρκή εξέταση, η μεγέθυνση ή σμίκρυνση των αρνητικών ή θετικών πλευρών μιας κατάστασης, η διχοτόμηση μιας κατάστασης «σε άσπρο ή μαύρο». 18

27 Η τάση του ατόμου να παίρνει την ευθύνη των αρνητικών γεγονότων ακόμη και όταν δεν έχει σχέση εκείνο. Η υπεργενίκευση ενός αρνητικού γεγονότος που αντιπροσωπεύει άλλες καταστάσεις ή και παρόμοιες. Η αξιολόγηση που βασίζεται σε μια πλευρά της κατάστασης και όχι στο γενικό της σύνολο (καπακογλου, 1998, σσ ). 1.6 Είδη στρες Το στρες κάποιοι λένε ότι είναι απειλή και δώρο ανάλογα με τον βαθμό πίεσης του στρεσογόνου παράγοντα και την προσαρμογή σε αυτό. Όταν δεν υπάρχει υγιής προσαρμογή θεωρείται απειλή για το άτομο. Ενώ όταν ωφελεί το άτομο είναι δημιουργικό (Καραδήμας, 2005, pp ). Επίσης το στρες σε μικρή δόση είναι ακίνδυνο, και σε μεσαίες δόσεις κινητοποιεί τον οργανισμό και σε μεγάλη δόση είναι καταστροφικό ( Με βάση την θεωρία του αντεστραμμένου υ (η οποία περιγράφεται αναλυτικά σε άλλη παράγραφο: 1.5.3) οι Ivancevich & Matteson (1993) χώρισαν το στρες σε δυο κατηγορίες, το θετικό και αρνητικό στρες. (Δίκης, 2013, σ. 9) Αργότερα ο Hans selye ανέφερε ότι όταν το στρες είναι ευχάριστο και θετικό για τον οργανισμό ονομάζεται «eustress» ενώ όταν είναι δυσάρεστο και επιβλαβές λέγεται «distress» (Phillip L. Rice, 2005, σσ ). Επομένως χωρίζεται σε δύο κατηγορίες: Θετικό στρες: Είναι το στρες με μικρή διάρκεια και ένταση και συνήθως μπορεί να είναι ευεργετικό και ωφέλιμο για τον οργανισμό μας. Με το θετικό στρες είμαστε, δημιουργικοί, παραγωγικοί, ενεργητικοί και μπορούμε να προστατεύουμε τον εαυτό μας σε διάφορες καταστάσεις. Αρνητικό στρες: Είναι το στρες που απειλεί την ομοιόσταση του οργανισμού, δηλαδή την κατάσταση ψυχικής και σωματικής ισορροπίας και δημιουργεί σοβαρές επιπτώσεις στο άτομο (Μουστάκα Ε., Ζάντζος Ι., Κωνσταντινίδης Θ.Κ, 2010). Τέλος το στρες μπορεί να είναι «συναισθηματικό, φανταστικό ή φυσικό», δηλαδή να προέρχεται από τα συναισθήματα, φαντασιώσεις του μυαλού-ψευδαισθήσεις ή από φυσικούς κινδύνους όπως ή επίθεση από ένα σκύλο ή ένας σεισμός (Μπαλλής, 1996, σσ ). 1.7 Τι είναι στρεσογόνος παράγοντάς και ποιοι είναι; Στρεσογόνοι παράγοντες ορίζονται οι εξωτερικές δυνάμεις που προκαλούν τις δράσεις ενός οργανισμού για να τις αντιμετωπίσει. Η «καταπόνηση» είναι η σωματική διέγερση και η εσωτερική ένταση, η οποία συνήθως είναι σωματική ή ψυχική φθορά που βιώνει ένας 19

28 άνθρωπος στην προσπάθεια του αντιμετωπίσει το στρες. Επομένως το στρες είναι μια διαδικασία (Phillip L. Rice, 2005, σ. 252). (Ευρωπαικός Οργανισμός Για Την Υγεία Και Ασφάλεια Στην Εργασία, 2003, σ. 56) Ακόμη στρεσογόνος παράγοντας είναι οτιδήποτε μπορεί να διαταράξει την ομοιόσταση του ατόμου. Ομοιόσταση είναι η κατάσταση ισορροπίας του εσωτερικού περιβάλλοντος του ανθρώπου να προσαρμόζεται συνέχεια στις εξωτερικές ή εσωτερικές μεταβολές, η οποία όταν διαταραχθεί, ο εγκέφαλος ενεργοποιεί την αντίδραση του οργανισμού απέναντι στο στρες (Brown N. J., Eby L., 2010, σ. 110). Οι παράγοντες που προκαλούν στρες είναι ψυχικοί, κοινωνικοί και φυσικοί. Φυσικοί παράγοντες μπορεί να είναι το κρύο, η ζέστη, τα τραύματα τα ακουστικά ερεθίσματα κ.α. (Μπαλλής, 1996, σσ ). Επίσης το στρες μπορεί να προκληθεί από άσχημα ή ευχάριστα γεγονότα, πόνο, κόπωση, φόβο, απώλεια αγαπημένου προσώπου. Σημαντικοί παράγοντες θεωρούνται οι απώλειες χαμένων ιδεών ή ακόμη και θρησκείας και τα διαζύγια, χωρισμοί. Επίσης η φροντίδα ενός άρρωστου συγγενή ή μέλους της οικογένειας και αυτό στρεσογόνο ερέθισμα (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ). Ακόμη άλλοι στρεσογόνοι παράγοντες μπορεί να είναι τα ατυχήματα, η απώλεια εργασίας, οι φυσικές καταστροφές(π.χ. σεισμός). Ωστόσο το κάθε άτομο αντιλαμβάνεται και αντιδρά διαφορετικά σε μια στρεσογόνο πηγή, αυτό οφείλεται στις εμπειρίες της ζωής του ατόμου, στους γενετικούς και αναπτυξιακούς παράγοντες του εγκεφάλου (Αγγελόπουλος Η., 2008, σσ ). Ο τρόπος ζωής του ατόμου επηρεάζει την έκθεση του στο στρες. Επίσης πολιτικοί, κοινωνικοί και οικονομικοί λόγοι μπορούν να συντελέσουν στο στρες διότι επιδρούν στην καθημερινότητα στη ζωή τους με διάφορες αλλαγές (James 1963). Η οικονομική κρίση και η ανεργία επιφέρουν πολλά προβλήματα(le Masters 1975), όπως έντονο στρες οδηγώντας μέχρι και την αυτοκτονία (Σαπουντζή-Κρέπια, 2006, pp ). Επιπλέον με το πέρασμα των χρόνων στα στάδια της ζωής, όπως η εφηβεία, η ενήλικη ζωή, η μέση ηλικία, το γήρας, η εμμηνόπαυση για τις γυναίκες και ειδικότερα το πέρασμα από 20

29 μια φάση σε άλλη φάση της ζωής ενός ανθρώπου αυξάνονται τα επίπεδα του στρες. Επίσης κάθε νέο γεγονός στην ζωή ενός ατόμου όπως η αλλαγή περιβάλλοντος, η γέννηση, ο γάμος πιθανόν να προκαλέσουν στρες (Σαπουντζή-Κρέπια, 2006, σσ ). Τέλος οι αξίες,οι μεγάλοι στόχοι,, οι υπερβολικές φιλοδοξίες, οι δύσκολοι ανταγωνισμοί στον επαγγελματικό τομέα, οι αναμνήσεις από το παρελθόν που έχει ένα άτομο αποτελούν πηγές στρες. (Μπαλλής, 1996, σσ ) Ο εσωτερικός διάλογος μπορεί να έχει αρνητικά αποτελέσματα και να μειώσει την αυτοεκτίμηση του ατόμου όταν σκέφτεται με απαισιοδοξία (Σαπουντζή-Κρέπια, 2006, σσ ). 1.8 Επίπεδα άγχους Ο Hildegard Peplau όρισε 4 επίπεδα άγχους Το ήπιο άγχος: η αντίληψη του ατόμου ελαφρώς διευρύνεται και υπάρχει αυξημένη ικανότητα διάκρισης των δεδομένων. Ακόμη η παρουσία άγχους γίνεται αντιληπτή και υπάρχει διευρυμένη αντίληψη. Της μέτριας βαρύτητας άγχος: η αντίληψη του ατόμου ελαττώνεται λίγο, η προσοχή βρίσκεται μόνο στο σημείο του ενδιαφέροντος αλλά μπορεί να αλλάξει με εξωτερική παρέμβαση. Το άτομο έχει κίνητρα και μπορεί να εξελιχθεί. Ακόμη τα ζωτικά σημεία ξεκινούν να αυξάνονται και το άγχος εκφράζεται. Το έντονο άγχος: η αντίληψη του ατόμου ελαττώνεται πολύ, τα γεγονότα δεν γίνονται αντιληπτά και υπάρχει αδυναμία αλλαγής του σημείου εστίασης. Ακόμη η προσοχή εστιάζεται σε μικρό σημείο και τα συμπεράσματα είναι λανθασμένα. Επίσης το άτομο μπορεί να μην αντιληφθεί το άγχος. Τέλος τα ζωτικά σημεία αυξάνονται και χρησιμοποιούνται μέτρα για την αντιμετώπιση τους και γενικότερα μέτρα αντιμετώπισης για το άγχους. Ο πανικός: η αντίληψη του ατόμου είναι διαστρεβλωμένη και το άγχος αντιλαμβάνεται από το άτομο ως απειλή για επιβίωση και νιώθει τρόμο. Υπάρχει σύγχυση, απομόνωση στον εαυτό. Το άτομο μπορεί να εκδηλώσει βία και επιθετικότητα προς τον εαυτό τους ή τους άλλους. Έχει απώλεια ελέγχου και παρατηρείται νευρικότητα. Τέλος δρουν ασυνείδητοι μηχανισμοί για την αντιμετώπιση του άγχους και μπορεί να υπάρχει εξάντληση (Brown N. J., Eby L., 2010, σσ ). 1.9 Συμπτώματα και επιπτώσεις του στρες Τα συμπτώματα του στρες διακρίνονται σε ψυχικά, σωματικά και κοινωνικά. Και κάθε άνθρωπος τα εκδηλώνει διαφορετικά λόγω της προσωπικότητας του. Παρακάτω στον πίνακα αναφέρονται τα συμπτώματα. 21

30 Πίνακας 4: τα συμπτώματα του στρες Βαριεστιμάρα Κόμπος στο στομάχι τάση για αναβολή Αύξηση τόνου φωνής Αφηρημάδα, δυσκολίες Κρύα δάχτυλα, υγρές παλάμες συγκέντρωσης Έλλειψη ικανοποίησης από τη ζωή Ξερό στόμα Δυσκολία οργάνωσης Ναυτία Ευερεθιστότητα Διάρροια Διαταραχές μνήμης, αφηρημάδα Συχνοουρία Αίσθηση ότι όλοι ασχολούνται μαζί του και τον κατηγορούν Τάση για λανθασμένη αξιολόγηση των ανθρώπων Αλλαγές στις καπνιστικές συνήθειες και στις συνήθειες κατανάλωσης οινοπνευματωδών ποτών Αλλαγή στην έκφραση προσώπου(ένταση) και στη στάση του σώματος(μάζεμα) Συχνές απουσίες από τη δουλειά Αβεβαιότητα για το ποιόν μπορεί να εμπιστεύεται και ποιόν όχι Δυσκολία στη λήψη αποφάσεων Αλλαγές στις συνήθειες ύπνου Έντονη ανησυχία Αύξηση καρδιακών παλμών Αισθήματα ενοχής Απώλεια χιούμορ Κυνικότητα Αυξημένη συχνότητα εμφάνισης κρυολογημάτων και μικροασθενειών Επιθετικότητα Υπέρταση ή υπόταση Ανασφάλεια Πρόκληση συχνών ατυχημάτων Ξεσπάσματα σε κλάμα Εμφάνιση διάφορων νευρικών τικ Μη ανοχή κριτικής Δυσκολία για χαλάρωση, να περνάει η ώρα χωρίς να ασχολείσαι με κάτι σοβαρό Απώλεια ορέξεως ή βουλιμία Τρίξιμο δοντιών τη νύχτα Έλλειψη αυτοπεποίθησης Εφιάλτες Άδειασμα από ενέργεια Συχνοί πονοκέφαλοι Σημαντικές αλλαγές στο βάρος Απώλεια ενδιαφέροντος για την εξωτερική εμφάνιση Σημαντικές αλλαγές στην εμφάνιση, Αποφυγή κοινωνικών ντύσιμο, χρώμα μαλλιών, χτένισμα συναναστροφών, απομόνωση Δυσκολίες στην αναπνοή Ανεπιθύμητες και επίμονες σκέψεις κατακλύζουν το μυαλό Εφιδρώσεις, υγρά χέρια Μιλάει μόνος του 22

31 Αλλεργίες Ευερεθιστότητα, συχνοί καυγάδες Απώλεια ενδιαφέροντος για σεξ Αισθάνεται σαν ατμομηχανή έτοιμη να εκραγεί Δυσκολία έκφρασης συναισθημάτων Νευρικές κινήσεις σε κοινωνικές εκδηλώσεις ή γενικά όταν αισθάνεται άβολα Επιθετική οδήγηση Καθημερινή έξοδος (Σαπουντζή-Κρέπια, 2006, σσ ) Πολλές φορές όταν τα συμπτώματα είναι πρώιμα το άτομο δεν τα αντιλαμβάνεται. Το στρες ξεκινάει με δυσκολία στην συγκέντρωση, ανυπομονησία, κόπωση και εκρήξεις θυμού. Για να μειώσουν τον εκνευρισμό κάποιοι κάνουν μεγάλη κατανάλωση οινοπνευματωδών και κάποιοι άλλοι καπνίζουν περισσότερο (οι καπνιστές). Επίσης κάποιοι εκδηλώνουν νευρική ανορεξία ενώ άλλοι βουλιμία-διαταράσσονται οι διατροφικές συνήθειες. Ακόμη επηρεάζεται και ο ύπνος- ξεκούραση, αφού κάποιοι κοιμούνται λιγότερο ή περισσότερο. Στο οξύ στρες υπάρχουν τα συμπτώματα : σφίξιμο στο στομάχι, ξηροστομία ενώ στο χρόνιο στρες μπορεί να προκληθεί τικ (φάγωμα νυχιών), διάρροια, δυσκοιλιότητα, αρθρίτιδες, οσφυαλγίες, πονοκεφάλους, ασθματικές κρίσεις κ.α (Σαπουντζή-Κρέπια, 2006, σσ ). Πολλά ψυχικά και σωματικά νοσήματα αποτελούν συνέπεια του στρες, κάποια από αυτά είναι: ισχαιμία και έφραγμα του μυοκαρδίου, πεπτικό έλκος, σακχαρώδης διαβήτης, ρευματοειδής αρθρίτιδα, ορισμένοι τύποι καρκίνου, αρτηριακή υπέρταση, ελκώδης κολίτιδα, αλλεργίες, ημικρανίες, λοιμώξεις, διαταραχές άγχους, κατάθλιψη, διαταραχές της συμπεριφοράς, ατυχήματα, πρόωρη γήρανση και κατάχρηση ουσιών (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ). ( stress εικόνα 15) 23

32 Επιπλέον επηρεάζεται η ικανότητα επίτευξης των στόχων, αυξάνεται ή μειώνεται ανάλογα με το βαθμό επιπέδου του άγχους. Δεν βρίσκονται όλες οι καταστάσεις υπό έλεγχο (Jan Walker, Sheila Payne, Paula Smith, Nikki Jarrett, 2011, σσ ). Συνέπεια αποτελεί το χαμηλό ανάστημα στα παιδιά και η επιβράδυνση επούλωσης των πληγών-τραυμάτων λόγω αναστολής της αυξητικής ορμόνης στην απόκριση του στρες. Η ανδρική στειρότητα αποτελεί συνέπεια του χρόνιου στρες διότι επηρεάζει την συγκέντρωση σπέρματος. Επηρεάζεται και η γονιμότητα στις γυναίκες και τα προεμμηνορρυσιακά ή μετεμμηνορρυσιακά συμπτώματα γίνονται πιο έντονα. Ακόμη μια επίπτωση είναι η κούραση. Τέλος αυξάνεται ο κίνδυνος για εγκεφαλικά επεισόδια και νεφρικές νόσους (Brown N. J., Eby L., 2010, σσ ) Αντιμετώπιση του στρες Θεωρίες ερευνητών για την αντιμετώπιση Οι Folkman και Lazarus (1985) επικεντρώνονται «στην εστιασμένη στο πρόβλημα αντιμετώπιση σε αντίθεση με την εστιασμένη στο συναίσθημα αντιμετώπιση». Η πρώτη είναι μια «ενεργητική μεθοδευμένη στρατηγική» που γίνεται αναζήτηση τρόπων αντιμετώπισης ή μείωσης της απειλής. Η δεύτερη σχετίζεται με την μείωση των συναισθημάτων του άγχους της απειλής με την εξάρτηση από τους άλλους ή με την αποφυγή της αντιμετώπισης. Επομένως περιέγραψαν τις παρακάτω στρατηγικές αντιμετώπισης : επιθετικές προσπάθειες αλλαγής της κατάστασης αποστασιοποίηση του ατόμου από την κατάσταση, φυγή ή αποφυγή, επίλυση του προβλήματος ή αναζήτηση κοινωνικής στήριξης (Jan Walker, Sheila Payne, Paula Smith, Nikki Jarrett, 2011, σσ ) Ο ρόλος της κοινωνικής υποστήριξης Κοινωνική υποστήριξη είναι η υποστήριξη του ατόμου από το κοινωνικό του περιβάλλον, όπως οι φίλοι, η οικογένεια, ο σύντροφος κ.α. Ακόμη είναι κ η ικανοποίηση από αυτήν την υποστήριξη που λαμβάνει το άτομο. Ο Wills (1985) αναγνώρισε τους εξής τύπους ικανοποίησης: «την ενίσχυση αυτοεκτίμησης (τα άλλα άτομα την αυξάνουν), την πληροφοριακή υποστήριξη (οι συμβουλές των άλλων ατόμων), την κοινωνική συναναστροφή (οι διάφορες δραστηριότητες) και την συντελεστική υποστήριξη (η σωματική βοήθεια) «. Η κοινωνική υποστήριξη επηρεάζει την υγεία σημαντικά. Σε μελέτη που έγινε από τον Lynch (1977 ) έδειξe ότι οι αδέσμευτοι-ες, χήροι -ες, διαζευγμένοι-ες, είχαν μεγαλύτερα ποσοστά θανάτων από καρδιακή νόσο από τους παντρεμένους-ες. Υπάρχουν δυο θεωρίες που εξηγούν τον ρόλο της κοινωνικής υποστήριξης, αυτές είναι: «η υπόθεση της κύριας επίδρασης και η υπόθεση προφύλαξης από το στρες». Η πρώτη λέει ότι 24

33 η απουσία της κοινωνικής υποστήριξης αποτελεί στρεσογόνο παράγοντα. Η δεύτερη έχει εξηγηθεί με την θεωρία της κοινωνικής σύγκρισης που αναφέρει ότι η παρουσία άλλων ατόμων κάνει ικανά τα άτομα να διαλέξουν την ανάλογη αντιμετώπιση σε έναν στρεσογόνο παράγοντα συγκρίνοντας τους άλλους με τους εαυτούς τους. Αυτό γίνεται σε ομάδες ατόμων με κοινά προβλήματα. Επίσης η θεωρία των ρόλων αναφέρει ότι η ύπαρξη άλλων ατόμων διαθέτει επιλογές για την ταυτότητα που θα υιοθετηθεί ως επίπτωση της στρεσογόνου κατάστασης. Σε μια μελέτη που έγινε το 1989 σε πρόσφυγες από την Ανατολική Γερμανία που βρίσκονταν στο Δυτικό Βερολίνο βρέθηκε ότι η υγεία των ανέργων και εκείνων που είχαν μικρή κοινωνική υποστήριξη είναι χειρότερη από αυτούς που είχαν εργασία και αρκετή κοινωνική υποστήριξη. Ακόμη η εργασία έχει σχέση με την κακή υγεία και την κοινωνική υποστήριξη. Επίσης η σχέση της εργασίας με την κοινωνική υποστήριξη είναι αλληλοεξαρτώμενες και «αφίδρομες με το χρόνο» (Ogden, 2004, σσ ) Διάφορες τεχνικές που αναπτύχθηκαν για την αντιμετώπιση του στρες Στις ΗΠΑ και στις δυτικοευρωπαϊκές χώρες χρησιμοποιούνται κάποιες τεχνικές για την μείωση του στρες. Οι τεχνικές αυτές παράγονται από τις υπηρεσίες υγείας και από ιδιώτες σε άτομα ή ομάδες έναντι αμοιβής. Οι τεχνικές αυτές σχετίζονται με την βελτίωση των συνθηκών του περιβάλλοντος, την διατροφή που ανακουφίζει από το στρες, την σωματική άσκηση και άλλες πιο εξειδικευμένες (Σαπουντζή-Κρέπια, 2006, σσ ). Κάποιες τεχνικές αναφέρονται παρακάτω: Αναζήτηση βοήθειας από άλλους: όταν ένα άτομο δεν αισθάνεται καλά λόγω στρες ζητάει βοήθεια από φίλους, διότι η αίσθηση ότι κάποιοι άνθρωποι στέκονται δίπλα του τον βοηθάει να περνάει τις δυσκολίες. Αυτές μπορεί να έχουν σχέση με την δύσκολη οικονομική κατάσταση, με ασθένειες, με το γήρας, μπορεί να αφορούν προσωπικές δοκιμασίες και συγκρούσεις κ.α Ωστόσο κάποιοι άνθρωποι δυσκολεύονται να απευθυνθούν σε φίλους. Το James House of the University of Michingan λέει για την κοινωνική αλληλεγγύη και βοήθεια στις παραμέτρους: την κατανόηση, φροντίδα, συναισθηματική υποστήριξη και την φροντίδα που οι άλλοι δίνουν στο άτομο και αυτό τα απολαμβάνει. Την υλική βοήθεια, την παροχή πληροφοριών που δίνει την ικανότητα στα άτομα να τις επεξεργαστούν και να λύσουν τα προβλήματα τους. Τον έπαινο ή καλό λόγο που ανεβάζει την αυτοπεποίθηση του ατόμου (Σαπουντζή-Κρέπια, 2006, σσ ). Απλές τεχνικές χαλάρωσης: είναι χόμπι ή ασχολίες που βοηθούν το άτομο να ηρεμεί από τις στρεσογόνες καταστάσεις. Κάποιες τεχνικές είναι μια βόλτα στα μαγαζιά, ακούγοντας μουσική, διάφορα σπορ, διάβασμα βιβλίων, σινεμά, επίσκεψη σε μουσεία, 25

34 εκδρομή, γυμναστική, γιόγκα, διαλογισμός, έξοδος για φαγητό, ποτό ή καφέ, παρακολούθηση τηλεόρασης, ζεστό μπάνιο κ.α. (Σαπουντζή-Κρέπια, 2006, σσ ). Τεχνικές αποφόρτισης: σε κατάσταση θυμού το άτομο μπορεί να πάει μόνο του σ ένα χώρο ή δωμάτιο, να ξαπλώσει ανάσκελα στο στρώμα και να μεταθέσει τον θυμό του χτυπώντας το ή χτυπώντας το μαξιλάρι. Ακόμη μπορεί να παίξει τένις ή πινγκ-πονγκ, ή ακόμη και να σκίσει μια πετσέτα διόχετεύοντας με αυτόν τον τρόπο τον θυμό του (Σαπουντζή-Κρέπια, 2006, σσ ). Συμβουλευτική: είναι η ανακούφιση, απευλευθέρωση και η εμβάθυνση των συναισθημάτων με το όφελος <<της εμπιστοσύνης και του ανοίγματος>> προς ένα άτομο ή ομάδα ατόμων με κοινά προβλήματα. Η Altschul (1983) αναγνωρίζει την συμβουλευτική ως <<μια μέθοδο παροχής κατεύθυνσης και συμβουλών εκ μέρος του συμβούλου για εξερεύνηση αισθημάτων και καταστάσεων χωρίς όμως να παίρνονται αποφάσεις για λογαριασμό του πελάτη ώστε να μπορεί αυτός μέσα από την όλη διαδικασία ν ανακαλύψει και να χρησιμοποιήσει μηχανισμούς που θα τον βοηθήσουν να αντιμετωπίσει τα προβλήματα του>>. Η σχέση συμβούλου-συμβουλευόμενου πρέπει να διαθέτει εμπιστοσύνη, ειλικρίνεια, σαφήνεια, αμεσότητα και αυτοέλεγχο (Σαπουντζή-Κρέπια, 2006, σσ ). Αναπνευστικές ασκήσεις: Στη γιόγκα χρησιμοποιούνται διάφορα είδη αναπνευστικών ασκήσεων, όμως θα πρέπει να πραγματοποιούνται μετά από ιατρική εξέταση λόγω της επικινδυνότητας τους. Στα περισσότερα προγράμματα στρες μάνατζμεντ χρησιμοποιείται η διαφραγματική αναπνοή ως άσκηση, η οποία βοηθά το άτομο να ελέγχει την αναπνοή του και όταν έχει στρες τότε να κάνει χρήση αυτής της άσκησης. Περιγραφή της άσκησης: το άτομο πρέπει να απομονωθεί σε ένα ήσυχο δωμάτιο χωρίς να το διακόψει κανένας για 15 λεπτά περίπου. Ακόμη καλό θα είναι να φορέσει μια χαλαρή ενδυμασία όπως τα αθλητικά ρούχα και να ξαπλώσει στο κρεβάτι, τα πόδια να είναι λίγο ανοιχτά η σπονδυλική στήλη να είναι ευθεία και το ένα χέρι να ακουμπάει το στομάχι και το άλλο χέρι πάνω στην κοιλία. Επιπλέον το άτομο πρέπει να έχει κλειστά τα μάτια του και να παρακολουθεί την αναπνοή του. Αργότερα πρέπει να αναγνωρίσει αν αναπνέει με την κοιλιά ή το στήθος και αν αναπνέει με το στήθος να προσπαθήσει να αναπνέει με την κοιλιά. Έπειτα πρέπει να παρακολουθήσει την κίνηση του διαφράγματος, η οποία ανασηκώνει το χέρι που ακουμπά την κοιλιά και να αφεθεί στην παρακολούθηση της αναπνοής ώστε να χαλαρώσει. Τέλος όταν το άτομο θέλει να σηκωθεί αυτό πρέπει να γίνει με αργές κινήσεις, να ανοίξει σιγά σιγά τα μάτια. Η διαφραγματική αναπνοή θα πρέπει να γίνεται δυο φορές κάθε μέρα μέχρι να εκπληρώνεται σωστά και η εκπαίδευση ποικίλλει. Όταν το άτομο μάθει αυτήν την άσκηση μπορεί να την χρησιμοποιεί ακόμη και σε καθιστή θέση (Σαπουντζή-Κρέπια, 2006, σσ ). Το μασάζ: είναι μια παλιά μια φυσική μέθοδος θεραπείας και χαλάρωσης στο σημείο που εντοπίζεται πόνος. Είδη μασάζ είναι το σουηδικό, το ρεφλεξολογικό, το νευρομυικό, το Siatsu, κ.α..η σωματική επαφή ασθενή-θεραπευτή είναι μια μορφή 26

35 επικοινωνίας. Σε μελέτες που έγιναν βρέθηκε ότι το μασάζ έχει θετική επίδραση στην σωματική και ψυχολογική υγεία. Χρησιμοποιείται ως τεχνική ανακούφισης του κουρασμένου σώματος από Ελληνίδες στην οικογένεια, ωστόσο θεωρείται εγκαταλελειμμένη τεχνική από τους επαγγελματίες υγείας στην χώρα μας. Σύμφωνα με τον Tappan (1984) το μασάζ είναι <<η άσκηση ελεγμένης πίεσης σε μια ομάδα μυών με στόχο την προώθηση των τοξίνων στο λυμφατικό και το φλεβικό σύστημα και την αποβολή τους από το σώμα>>. Αντενδείξεις στην εφαρμογή του είναι η θρομβοφλεβίτιδα, η φλεγμονή, θρόμβος κ.α. πλεονεκτήματα του αποτελούν: αύξηση της τοπικής αιμάτωσης, η χαλάρωση και η θρέψη. Τέλος είναι τεχνική που απαιτεί κατάλληλη εκπαίδευση και όχι να γίνεται από τον οποιοδήποτε (Σαπουντζή-Κρέπια, 2006, σσ ). Διαλογισμός: αποτελεί άσκηση του πνεύματος και αυξάνει την αυτογνωσία, την συγκέντρωση, τη μνήμη, τον προγραμματισμό και την ικανότητα επίγνωσης του ατόμου. Επιπλέον θεωρείται ότι αποτελεί μέρος της παράδοσης και κουλτούρας για αρκετούς λαούς και θρησκείες. Στον Χριστιανισμό και Ιουδαϊσμό αναφέρεται ως προσευχή ενώ στον Ινδουισμό και στον Βουδισμό ως διαλογισμό. Στην διαδικασία του διαλογισμού το άτομο πρέπει να κάθεται σε αναπαυτική θέση, ξαπλωμένος ή καθιστός με χαλαρή αναπνοή, ήσυχο περιβάλλον και συγκέντρωση στο αντικείμενο του διαλογισμού. Υπάρχουν ποικίλοι τύποι διαλογισμού, κάποιοι από αυτοί είναι ο διαλογισμός πάνω στην δραστηριότητα, η νοητική οδός, η ευσεβική οδός, η φυσική οδός, ο διαλογισμός με μάντρα (Σαπουντζή-Κρέπια, 2006, σσ ). Οραματισμός-διαλογισμός: είναι μια μορφή διαλογισμού και βασίζεται στα πράγματα που δημιουργούμε με την φαντασία μας στην καθημερινότητα εφόσον πρώτα λαμβάνεται η νοητή εικόνα του αντικειμένου και η φυσική του εικόνα. Η Achteberg (1985) όρισε τον οραματισμό ως <<τη διανοητική διαδικασία η οποία ενεργοποιεί και χρησιμοποιεί τις αισθήσεις >>. Κάποιοι άνθρωποι καταφεύγουν στον οραματισμό με εικόνες ενώ άλλοι με λόγια. Στην μείωση του στρες υπάρχει η αρχή ότι το πνεύμα και το σώμα είναι αλληλοεξαρτώμενα, επομένως ότι αλλαγές γίνονται στο σώμα επιδρούν και στο πνεύμα και το αντίστροφο. Επιπλέον ο οραματισμός χρησιμοποιείται περισσότερο στις ΗΠΑ από πολλούς επαγγελματίες υγείας για τον έλεγχο της αρτηριακής πίεσης κ.α. Επίσης έχει χρησιμοποιηθεί για την βελτίωση της αυτοεικόνας μετά από βασανιστήρια (Σαπουντζή-Κρέπια, 2006, σσ ) Διαχείριση του στρες Συμφωνα με ερευνητές Σύμφωνα με την θεωρία της κλασικής αντανακλαστικής εξάρτησης του Pavlon (1953) ο άνθρωπος μπορεί να εκπαιδευτεί να εκδηλώνει συμπεριφορές που μπορούν να μειώσουν ή να αυξήσουν το στρες και αντίστοιχα την έκθεση του σε στρεσογόνα ερεθίσματα. Λόγω 27

36 εκείνων αργότερα δημιουργήθηκαν τεχνικές μείωσης του στρες μέσω του ελέγχου της αντανακλαστικής συμπεριφοράς (Σαπουντζή-Κρέπια, 2006, σσ ). Η θεωρία του Beck (1984) υποστηρίζει την γνωσιακή θεραπεία, η οποία εστιάζει την προσοχή της στην εύρεση των αυτόματων αρνητικών σκέψεων και την αντικατάσταση τους με λειτουργικές σκέψεις. Επίσης επικεντρώνεται και στην αναγνώριση των συνεπειών. Αργότερα οι Beck Emery (1985) αναγνώρισαν δέκα στρατηγικές σύμφωνα με αυτήν την θεωρία. Κάποιες από αυτές είναι : έχει βάση το γνωσιακό μοντέλο των ψυχολογικών διαταραχών, κεντρικό χαρακτηριστικό της θεραπείας είναι η μέθοδος εργασίας για το σπίτι σημαντική είναι η συνεργασία του θεραπευόμενου και θεραπευτή, κ.α (καπακογλου, 1998, σσ ). Ο Dr. Hanson(1985) στο βιβλίο που έγραψε αναφέρει τρεις πρακτικές συμβουλές στην αντιμετώπιση του στρες, οι οποίοι είναι: α) οι άνθρωποι να κάνουν χατίρια στον εαυτό τους όπως μικρά δώρα, ασχολία με κάποιο χόμπι για την αναζωογόνηση και την ανάπτυξη αντίστασης στο στρες. β) τα άτομα να μην μένουν στάσιμα σε προβλήματα που αφορούν το στρες και να τα κατηγορούν με προφάσεις γιατί δεν μπορούν να τα αλλάξουν. Επίσης να αγνοήσουν τις ανακουφιστικές δικαιολογίες και γ) να βρουν τα πραγματικά αίτια για να αντιμετωπίσουν και να ανησυχούν μόνο για πράγματα που μπορούν να ελέγχουν (Hanson, The Joy Of Stress, 1985, σσ ) Το γέλιο ως ασπίδα απέναντι στο στρες ( smile, εικόνα 101) Το γέλιο διώχνει την αρνητική ενέργεια. Επίσης χαρακτηρίζεται ως «φάρμακο ή ελιξίριο ζωής», διότι έχει θεραπευτικές ιδιότητες στην ψυχολογία του ατόμου αλλά και στην σώμα του. Στο ανοσοποιητικό σύστημα προκαλεί αύξηση των αντισωμάτων και των λευκών αιμοσφαιρίων στο αίμα. Επομένως βελτιώνεται η άμυνα του απέναντι στις λοιμώξεις. Στις δύσκολες καταστάσεις της ζωής το γέλιο με την μορφή του χιούμορ αποτελεί «ασπίδα». Η γελωτοθεραπεία εντάσσεται στην ολιστική ιατρική (άνθρωπος = σύνολο). Με το χαμόγελο καλυτερεύουν οι συνθήκες ζωής, υπάρχει αισιοδοξία. Οι κωμικές σειρές ή το θέατρο 28

37 δημιουργούν το γέλιο. Επίσης με το γέλιο γίνεται αποφόρτιση των συναισθημάτων όπως το άγχος, ο θυμός κ.α. Στο χρόνιο στρες το γέλιο βοηθάει, χαλαρώνει τους μυς που έχουν έντονη μυϊκή σύσπαση. Ακόμη η αδρεναλίνη και η κορτιζόλη (επινεφρίδια) μειώνονται, άρα μειώνονται και οι πιθανότητες για ασθένειες που σχετίζονται με τα αυξημένα επίπεδα τους (Λουπασάκης, 2002, σσ ) Κλίμακες στρες Οι Holmes & Rahe (1967) έφτιαξαν την Κλίμακα Αξιολόγησης Κοινωνικής Επαναπροσαρμογής (Social Readjustment Rating Scale ), η οποία σχετίζεται με τα γεγονότα που προκαλούν το στρες. Επίσης αυτή η κλίμακα «εξετάζει το στρες που προκαλείται από σημαντικά γεγονότα ζωής» και βασίζεται σε προηγηθείσα έρευνα, στην οποία βρέθηκε ότι ορισμένα κοινωνικά γεγονότα είχαν σχέση με αλλαγές στον τρόπο ζωής συνδέονταν με το στρες. Ακόμη η κλίμακα δημιουργήθηκε με βάση μια έρευνα σε περίπου 400 ενήλικες που αξιολόγησαν 43 γεγονότα ζωής (Banyard, 2008, σ. 152). Τα οποία αναφέρονται παρακάτω: Πίνακας 5: Η Social Readjustment Rating Scale Σειρά Γεγονός ζωής Μέση Τιμή 1 Θάνατος συντρόφου Διαζύγιο 73 3 Χωρισμός από σύζυγο 65 4 Φυλάκιση 63 5 Θάνατος στενού συγγενικού προσώπου 63 6 Προσωπικός τραυματισμός ή ασθένεια 53 7 Γάμος 50 8 Απόλυση από την εργασία 47 9 Συμφιλίωση με τη σύζυγο Συνταξιοδότηση Αλλαγή της υγείας μέλους οικογένειας Εγκυμοσύνη Σεξουαλικές δυσκολίες Απόκτηση νέου μέλους στην οικογένεια Αναδιάρθρωση της επιχείρησης Μεταβολή της οικονομικής κατάστασης Θάνατος στενού φίλου Μετάθεση σε διαφορετική βαθμίδα εργασίας 36 29

38 19 Μεταβολή στον αριθμό διαφωνιών με το/τη σύντροφο Υποθήκη άνω των δολαρίων Κατάσχεση υποθήκης ή δανείου Μεταβολή ευθυνών στην εργασία Αναχώρηση από σπίτι γιου/κόρης Προβλήματα με τους εξ αγχιστείας συγγενείς Σημαντικά προσωπικά επιτεύγματα Η σύζυγος ξεκινά ή σταματά μια δουλειά Έναρξη ή λήξη σχολείου Μεταβολή συνθηκών διαβίωσης Αναθεώρηση προσωπικών συνηθειών Προβλήματα με τον εργοδότη Μεταβολή εργασιακών ωρών ή συνθηκών Αλλαγή κατοικίας Αλλαγή σχολείου Αλλαγή στη διασκέδαση Αλλαγή στις εκκλησιαστικές δραστηριότητες Αλλαγή στις κοινωνικές δραστηριότητες Υποθήκη ή δάνειο λιγότερο των δολαρίων Αλλαγή στις συνήθειες ύπνου Αλλαγή στον αριθμό οικογενειακών συγκεντρώσεων Αλλαγή στις συνήθειες φαγητού Διακοπές Χριστούγεννα Μικρές παραβιάσεις του νόμου 11 (Banyard, 2008, σ. 153) πίνακας Οι Kanner et al (1981) έφτιαξαν την κλίμακα Hassles and Uplifts Scale(κλίμακα μικροεντάσεων και ανατάσεων), η οποία σχετίζεται με μικρά γεγονότα. Έκαναν έρευνα σε 100 μεσήλικες κάθε μήνα μια φορά και αυτό γινόταν για δέκα μήνες. Παρακάτω αναφέρονται στον πίνακα οι δέκα συχνότερες εντάσεις (Banyard, 2008, σ. 156). 30

39 Πίνακας 6: Hassles and Uplifts Scale 1 Ανησυχίες για το σωματικό βάρος 2 Υγεία μέλους της οικογένειας 3 Αύξηση τιμών των κοινών αγαθών 4 Συντήρηση σπιτιού 5 Πολλά πράγματα να γίνουν 6 Τοποθέτηση σε λάθος μέρος ή απώλεια πραγμάτων 7 Συντήρηση του εξωτερικού μέρος του σπιτιού 8 Περιουσία, επένδυση ή φόροι 9 Εγκληματικότητα 10 Εξωτερική εμφάνιση (Banyard, 2008, σσ ) κ πίνακας σελ Διαταραχές της προσαρμογής σύμφωνα με τα διαγνωστικά κριτήρια DSM-IV Σύμφωνα με τα διαγνωστικά κριτήρια αναφέρονται οι διαταραχές στην παρούσα έρευνα, οι οποίες «κωδικοποιούνται σύμφωνα, με τον υπότυπο που χαρακτηρίζει καλύτερα τα προεξάχοντα συμπτώματα», τα οποία είναι: Η παρουσίαση «συγκινησιακών ή συμπεριφεριολογικών συμπτωμάτων» μέσα σε τρεις μήνες από την εμφάνιση του παράγοντα που δημιουργεί το στρες. Όπως: η έκπτωση της κοινωνικής ή επαγγελματικής λειτουργίας κ.α. Τα συμπτώματα δεν έχουν σχέση με το Πένθος. Ακόμη όταν ο στρεσογόνος παράγοντας εξαφανιστεί, τότε τα συμπτώματα δεν διαρκούν πάνω από έξι μήνες. Οξεία χαρακτηρίζεται η διαταραχή με διάρκεια μικρότερη από έξι μήνες, ενώ χρόνια είναι η διαταραχή με διάρκεια έξι μηνών ή παραπάνω. Τέλος η διάρκεια των συμπτωμάτων μπορεί να είναι περισσότερη από έξι μήνες «σε στρεσογόνο παράγοντα με μόνιμες συνέπειες ή χρόνιο στρεσογόνο παράγοντα». Οι διαταραχές είναι οι παρακάτω: 1. «Με άγχος»: όταν υπάρχει ανησυχία, νευρικότητα. 2. «Με καταθλιπτική διάθεση»: όταν υπάρχει καταθλιπτική διάθεση, ευσυγκινισία κ.α. 3. «Με διαταραχή της διαγωγής»: όταν γίνεται παραβίαση των δικαιωμάτων ή κοινωνικών προτύπων των άλλων. 4. «Μικτή με άγχος και καταθλιπτική διάθεση»: συνδυασμός άγχους με κατάθλιψη 5. «Με μικτή διαταραχή των συγκινήσεων και της διαγωγής»: συνδυασμός συγκινησιακών συμπτωμάτων με την διαταραχή της διαγωγής 31

40 6. «Απροσδιόριστη»: δυσπροσαρμοστικές αντιδράσεις που δεν έχουν ταξινομηθεί στους υπότυπους (Γκοτζαμάνης, 1996, σσ ) Διαταραχή στρες μετά από ψυχοτραυματισμό Κάποιες φορές η προσαρμογή στο στρες από το άτομο αποτυγχάνει διότι η ικανότητα του είναι μικρότερη από τις απαιτήσεις της αντιμετώπισης του στρεσογόνου παράγοντα. Όταν γίνεται αυτό το στρες γίνεται ψυχοτραυματικό και σε σοβαρές περιπτώσεις όπου το στρες είναι πολύ έντονο μπορεί να υπάρξει διαταραχή του ψυχοτραυματικού στρες (Brown N. J., Eby L., 2010, σσ ). Έχει επιπολασμό 8% στον γενικό πληθυσμό και εμφανίζεται δύο φορές περισσότερο στις γυναίκες απ ότι στους άντρες (Λ. Λυκουράς, Κ. Σολδάτος, Γ. Ζερβάς, 2009, σ. 69). Παράγοντες αυτής της διαταραχής αποτελούν η κακοποίηση και η σεξουαλική κακοποίηση ιδιαίτερα στις γυναίκες. Επίσης άλλες αιτίες είναι η αποτυχία στις σπουδές, η ανεργία, η αστάθεια στο γάμο κ.α. αναγνωρίστηκε ότι ψυχοτραυματική διαταραχή μπορούν να εμφανίσουν ακόμη και άνθρωποι με ώριμους μηχανισμούς άμυνας (=χιούμορ κ.α) Στην οξεία φάση υπάρχουν συμπτώματα αποσύνδεσης και στην χρόνια φάση υπάρχουν συμπτώματα όπως η αποφυγή, η απομάκρυνση από το κοινωνικό περιβάλλον κ.α. (Λ. Λυκουράς, Κ. Σολδάτος, Γ. Ζερβάς, 2009, σσ ). Οξεία διαταραχή στρες Σύμφωνα με τα διαγνωστικά κριτήρια DSM-IV ο άνθρωπος έχει έρθει σε επαφή με ψυχοτραυματικό στρες, στο οποίο ήρθε αντιμέτωπος με μια κατάσταση απειλής για την ζωή του ή για την σωματική του ακεραιότητα σε τραυματισμό ή για τρίτους. Ακόμη είχε τρόμο ή φόβο και είχε σε συνδυασμό τρία ή περισσότερα συμπτώματα όπως: δεν μπορεί να θυμηθεί την σημαντική πλευρά του τραύματος, νιώθει μούδιασμα, μείωσης της αντίληψης στο περιβάλλον, αποπροσωποποίηση. Επιπλέον το άτομο βιώνει ξανά το γεγονός ή κατάσταση με εικόνες, σκέψεις κ.α. επίσης αποφεύγει καταστάσεις που μοιάζουν με του ψυχοτραυματικού στρες και έχει έντονο άγχος. Έχει έκπτωση στον επαγγελματικό τομέα, στις κοινωνικές διαστροφές και η διαταραχή διαρκεί δυο μέρες με τέσσερεις βδομάδες (Μαδιανός, 2003, σ. 283). Μετά από ένα γεγονός που επιφέρει ψυχοτραυματισμό το άτομο παρουσιάζει εικόνα ΔΣΨΜ. Επίσης εμφανίζει σοκ, ενοχή, ντροπή, θυμό, σύγχυση, αποπροσανατολισμό, μυϊκή τάση, αϋπνία, ναυτία, απώλεια εμπιστοσύνης σε άλλα άτομα, απομόνωση κ.α. όταν τα παραπάνω συμπτώματα είναι πολύ έντονα τότε εμφανίζεται οξεία διαταραχή στρες (Λ. Λυκουράς, Κ. Σολδάτος, Γ. Ζερβάς, 2009, σσ ). 32

41 Σύνθετη διαταραχή στρες Θύματα κακοποίησης ή σεξουαλικής κακοποίησης παρουσιάζουν εικόνα ΔΣΨΜ σε συνδυασμό με δυσκολίες στην συμπεριφορά όπως η επιθετικότητα, η κατάχρηση ουσιών, αυτοκαταστροφικές τάσεις, οργή, κατάθλιψη, αποσύνδεση, αμνησία, σωματικά συμπτώματα, σύγχυση ταυτότητας κ.α. (Λ. Λυκουράς, Κ. Σολδάτος, Γ. Ζερβάς, 2009, σσ ) Άλλες αγχώδεις διαταραχές Γενικευμένη Αγχώδης Διαταραχή: προσβάλλει περίπου το 3% του πληθυσμού κάθε δεδομένη στιγμή. είναι η συχνότερη αγχώδης διαταραχή που προσβάλλει σε διπλάσιο αριθμό τις γυναίκες από τους άντρες. Το ποσοστό εμφάνισης της ΓΑΔ στον κάθε άνθρωπο είναι 5% (Brown N. J., Eby L., 2010, σσ ). Τα κύρια χαρακτηριστικά της ΓΑΔ σύμφωνα με τα διαγνωστικά κριτήρια DSM-IV είναι το υπερβολικό άγχος, η έντονη ανησυχία τουλάχιστον έξι μηνών. Επίσης εμφανίζει ένα σύνολο οργανικών εκδηλώσεων, όπως η νευρικότητα, το τρέμουλο, η κόπωση, διαταραχές του ύπνου, ο ιδρώτας, ο φόβος, ελαφριά ζάλη, η δυσκολία στην συγκέντρωση, η ευερεθιστότητα, μυϊκή τρόμο κ.α. (Μαδιανός, 2003, p. 281). Τα άτομα που πάσχουν από αυτή την διαταραχή παρουσιάζουν μειωμένη απόδοση στον επαγγελματικό τομέα και έκπτωση στις κοινωνικές-διαπροσωπικές σχέσεις. Ακόμη αγχώνονται σε διπλάσιο ή τριπλάσιο βαθμό από ένα απλό στρεσογόνο ερέθισμα και δεν μπορούν να το αποφύγουν και ούτε να ελέγξουν το άγχος τους (καπακογλου, 1998, σσ ). Διαταραχή Πανικού με ή χωρίς Αγοραφοβία: οι πάσχοντες εμφανίζουν ξαφνικές, επαναλαμβανόμενες,υποτροπιάζουσες κρίσεις πανικού (με διάρκεια κάποια λεπτά) με την αίσθηση ανησυχίας ότι θα συμβεί και άλλη. Και μπορεί να αλλάξουν την συμπεριφορά τους (Brown N. J., Eby L., 2010, σσ ). Χαρακτηριστικά της σύμφωνα με τα διαγνωστικά κριτήρια DSM-IV είναι: η επεισοδιακή παρουσίαση έντονης δυσφορίας ή φόβου για δέκα λεπτά σε συνδυασμό με τέσσερα ή περισσότερα συμπτώματα: ο τρόμος, η εφίδρωση, το αίσθημα πνιγμού, αίσθημα παλμών ή ταχυπαλμία, αίσθημα δύσπνοιας, ναυτία ή επιγάστρια δυσφορία, φόβος για θάνατο, πόνος στο στήθος, τρέμουλα ή τρόμος, ζάλη ή τάση για λιποθυμία και φόβος του πάσχοντος ότι θα τρελαθεί, μούδιασμα στο σώμα, ρίγος ή ζέστη (Μαδιανός, 2003, σ. 281). Αγοραφοβία: συχνά συνυπάρχει με την ΔΠ. Το άτομο παρουσιάζει άγχος όταν βρεθεί σε καταστάσεις ή μέρη όπου «η διαφυγή μπορεί να είναι δύσκολη ή ντροπιαστική» ή όπου το άτομο αισθάνεται ότι δεν έχει βοήθεια σε πιθανή κρίση πανικού. Όταν κάποιος βρίσκεται μακριά από το σπίτι του, ανάμεσα σε πολύ κόσμο, ή εάν ταξιδεύει με διάφορα μέσα μεταφοράς μπορεί να πάθει ΔΠ με Αγοραφοβία. Ακόμη το άτομο αποφεύγει τις στρεσογόνες καταστάσεις. Μπορεί να επηρεαστεί σοβαρά η επαγγελματική σταδιοδρομία και η κοινωνικότητα του πάσχοντος (Brown N. J., Eby L., 2010, σσ ) (καπακογλου, 1998, σσ ). Η βαρύτητα της Αγοραφοβικής 33

42 διαφυγής και των προσβολών πανικού μπορεί να είναι ήπια, μέτρια ή βαριά με μερική, πλήρη, ύφεση (καπακογλου, 1998, σσ ). Αγοραφοβία χωρίς Διαταραχή Πανικού: παραπάνω αναφέρθηκε τι είναι η Αγοραφοβία. Σ αυτήν την περίπτωση δεν υπάρχει η διαταραχή πανικού (καπακογλου, 1998, σσ ). Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή: περιέχει τις «ιδεοληψίες ή ψυχαναγκασμούς». Οι ιδεοληψίες είναι έντονες και επαναλαμβανόμενες σκέψεις που επιφέρουν έντονο αίσθημα δυσφορίας. Το άτομο γνωρίζει ότι τις δημιουργεί με το μυαλό του και θέλει να τις καταπιέσει ή αγνοήσει. Επίσης ξέρει ότι είναι σκέψεις υπερβολικές και παράλογες και τον απασχολούν παραπάνω από μια ώρα την μέρα εμποδίζοντας το να εκπληρώσει συνηθείς δραστηριότητες (σχολική δραστηριότητα κ.α.). κάποιες ιδεοληψίες είναι το συχνό πλύσιμο των χεριών, η αποφυγή των μικροβίων, το καθάρισμα κ.α. Οι ψυχαναγκασμοί είναι «επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές ή νοερές πράξεις τις οποίες το άτομο αισθάνεται εξαναγκασμένο να εκτελέσει σε αντίδραση προς τις ιδεοληπτικές σκέψεις» σκοπός τους είναι η αποφυγή του στρεσογόνου γεγονότος και η μείωση του άγχους. Θα παρουσιαστεί 1-2% κατά την διάρκεια της ζωής ενός ανθρώπου (Brown N. J., Eby L., 2010, σσ ). Αγχώδης Διαταραχή Προκαλούμενη από Ουσίες: Σύμφωνα με τα διαγνωστικά κριτήρια DSM-IV το άτομο έχει άγχος ή ψυχαναγκασμούς ή πανικό λόγω του συνδρόμου στέρησης ουσιών ή τοξίκωσης μέσα σ ένα μήνα ή κατά την διάρκεια ή λόγω χρήσης κάποιου φαρμάκου. Τα συμπτώματα μπορεί να έχουν διάρκεια ένα μήνα και η αναγνώριση αυτής της διαταραχής γίνεται με εργαστηριακά ευρήματα, το ιστορικό και την εξέταση (Μαδιανός, 2003, σ. 285). 34

43 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 :ΤΟ ΕΡΓΑΣΙΑΚΟ ΑΓΧΟΣ Το εργασιακό στρες είναι το δεύτερο συχνότερο πρόβλημα εργασίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση μετά την οσφυαλγία και προσβάλλει έναν στους τρεις εργαζόμενους. Παράγοντες μπορούν να αποτελέσουν ο εκφοβισμός και η βία. Το 9% των εργαζομένων στην Ευρώπη λένε ότι έχουν γίνει θύματα εκφοβισμού. Ενώ το 4% έχει υποστεί βία εκτός του εργασιακού περιβάλλοντος (Ευρωπαικός Οργανισμός Για Την Υγεία Και Ασφάλεια Στην Εργασία, 2003, σ. 6). Επιπλέον το εργασιακό στρες είναι μέρος της ζωής του κάθε εργαζομένου και είναι ο κυριότερος ψυχοκοινωνικός κίνδυνος (Δίκης, 2013, σ. 3). Ακόμη αποτελεί παράγοντα κακής υγείας και ειδικότερα της ψυχολογικής υγείας. Σε διάφορες έρευνες που έγιναν σε χώρους εργασίας βρέθηκε ότι πολλοί υπάλληλοι θεωρούν ότι το εργασιακό στρες είναι παράγοντας που επιφέρει πολλές συνέπειες στην ευεξία και υγεία τους. Οι αλλαγές και η αναδιοργάνωση αποτελούν πηγές εργασιακού στρες (Α. Σ. Αντωνίου, C. L. Cooper, 2006, σσ ). 2.1 Ορισμός «Είναι το στρες που οφείλεται στην εργασία και εμφανίζεται όταν οι απαιτήσεις που οφείλονται σε παράγοντες εργασίας ξεπερνούν την ικανότητα αντιμετώπισης ή ελέγχου της κατάστασης» (Α. Σ. Αντωνίου, C. L. Cooper, 2006, σσ ) (Ντελέζος Κ., Μέντζιου Ε., Κούτου Α., Κονόμη Κ., Νεστορίδου Α., 2014, σσ ). Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός για την Υγεία και την Ασφάλεια της Εργασίας αναφέρει το εργασιακό στρες ως μια κατάσταση και όχι ασθένεια, που βιώνεται ως αποτέλεσμα της έκθεσης του εργαζομένου σε υπερβολικές εργασιακές απαιτήσεις (Ντελέζος Κ., Μέντζιου Ε., Κούτου Α., Κονόμη Κ., Νεστορίδου Α., 2014, σ. 90). 2.2 Εργασιακό στρες του νοσηλευτικού προσωπικού Παγκόσμια είναι γνωστό ότι τα επαγγέλματα υγείας και ειδικότερα η νοσηλευτική σχετίζονται με την παρουσίαση εργασιακού στρες. Το British National Health service δηλώνει ότι τα επίπεδα εργασιακού στρες σε επαγγελματίες υγείας είναι σε υψηλά επίπεδα (Αθανασιάδης Θ., Τσάρας Κ., Παπαθανασίου Ι, Λαχανά Ε., Γκούβα Μ., Κοτρώτσιου Ε, 2011, σ. 166). 35

44 Μια έρευνα που έγινε στο Ηνωμένο Βασίλειο αναφέρει ότι οι νοσηλευτές δέχονται την μεγαλύτερη πίεση και το μεγαλύτερο άγχος από όλους τους άλλους επαγγελματίες υγείας. Ακόμη στην Σουηδία η έρευνα που έγινε έδειξε ότι περισσότερο από το 80% των νοσηλευτών που πήραν μέρος παρουσίαζαν υψηλά επίπεδα άγχους (Οργανοπούλου, 2013, σ. 18). Κάποια επαγγέλματα είναι περισσότερο στρεσογόνα από κάποια άλλα λόγω της φύσης τους. Οι νοσηλευτές εντάσσονται στις ευάλωτες ομάδες απέναντι στο στρες, διότι αντιμετωπίζουν συνεχώς καταστάσεις στρες (Μουστάκα Ε., Ζάντζος Ι., Κωνσταντινίδης Θ.Κ, 2010, σ. 22). Έρχονται σε επαφή με τον ανθρώπινο πόνο, θρήνο και θάνατο. Ο ρόλος τους είναι σύνθετος και έχει πολλές απαιτήσεις από το διευθυντικό, διοικητικό και ιατρικό προσωπικό (Θ. Τσουβαλτζίδου, Ε. Αλεξόπουλος, Ε. Βαγγέλη, Φ. Μεσολωρά, Ι. Δετοράκης, Ε. Γελαστοπούλου, 2011, σ. 149). 2.3 Μοντέλα Εργασιακού στρες Το μοντέλο χαρακτηριστικών της εργασίας( Hackman & Oldham (1976)) Το μοντέλο αυτό έχει σχέση με τις συνθήκες εργασίας, τις ψυχολογικές καταστάσεις, τις εργασιακές και ατομικές παραμέτρους. Η έρευνα που χρησιμοποίησε το μοντέλο χαρακτηριστικών της εργασίας βασίστηκε στα κίνητρα, στην επίδραση. Επίσης βασίστηκε στην ικανοποίηση της σημασίας της εργασίας, στην ενθάρρυνση και υποστήριξη για την επιτυχία της εργασίας, στο μέγεθος των ικανοτήτων, στην παροχή άδειας στα άτομα να χρησιμοποιούν τις ικανότητες τους, στην αναγνώριση των εργασιών, και στην αυτονομία στις επιλογές των διαδικασιών και του χρόνου. Το μοντέλο χαρακτηριστικών της εργασίας έχει χρησιμοποιηθεί και εξελιχθεί στο μοντέλο των επαγγελματικών χαρακτηριστικών των βιταμινών, παρομοιάζοντας την επίδραση του περιβάλλοντος εργασίας στην ψυχική υγεία του εργαζομένου με την σωματική ευεξία των βιταμινών. Τα χαρακτηριστικά του μοντέλου των βιταμινών είναι «η αμοιβή, η σωματική ασφάλεια, οι στόχοι, οι ευκαιρίες για έλεγχο, η ποικιλία, οι ευκαιρίες για χρήση ικανοτήτων, η σαφήνεια του περιβάλλοντος, η υποστηρικτική εποπτεία, το σημαντικό κοινωνικό γόητρο και οι ευκαιρίες για διαπροσωπικές επαφές» (Αλέξανδρος Σταμάτιος Αντωνίου, M. Ed.- M. Phil, Dr Ashley Weinberg, 2006, pp ) Το Μοντέλο απαιτήσεων ελέγχου (JDC: Job Demand- Control) του Karasek (1979) Αποτελεί ένα από τα επικρατέστερα μοντέλα για το εργασιακό στρες στην ψυχολογία της επαγγελματικής υγείας. Βασική προϋπόθεση έχει την θετική επίδραση στους εργαζόμενους 36

45 να δημιουργούν νέες συμπεριφορές μέσω του συνδυασμού του μεγάλου ελέγχου και απαιτήσεων της εργασίας. Βάση του μοντέλου JDC είναι το περιβάλλον εργασίας που μπορεί να παρουσιαστεί μέσα από τον συνδυασμό των παρακάτω διαστάσεων. 1. Οι ψυχολογικές απαιτήσεις της εργασίας και ο βαθμός ελέγχου των απαιτήσεων που μετριέται με το μέγεθος των αποφάσεων τους. 2. Τον βαθμό της εκπλήρωσης των δεξιοτήτων που εκτελούν οι εργαζόμενοι. ο συνδυασμός των διαστάσεων αντιστοιχεί στους τέσσερεις παρακάτω τύπους εργασίας (Α. Σ. Αντωνίου, C. L. Cooper, 2006, σσ ). πίνακας εικόνα 7: οι 4 τύποι εργασίας του Krarasek και οι συνέπειες τους Α: υπόθεση της χαμηλός έλεγχος ενεργητικής μάθησης Χαμηλά επίπεδα μέτρια επίπεδα μάθησης, μάθησης, μέτρια επίπεδα υψηλά επίπεδα πίεσης πίεσης μέτρια επίπεδα υψηλά επίπεδα μάθησης, μάθησης, Χαμηλά επίπεδα πίεσης μέτρια επίπεδα πίεσης Β: υπόθεση της χαμηλός έλεγχος Πίεσης χαμηλές απαιτήσεις υψηλές απαιτήσεις (Α. Σ. Αντωνίου, C. L. Cooper, 2006, σ. 81) Στην εργασία με υψηλές απαιτήσεις και χαμηλό έλεγχο θα υπάρξουν ψηλά επίπεδα στρες, διότι δεν υπάρχει αρκετός έλεγχος στην ανταπόκριση των απαιτήσεων της δουλειάς από τους εργαζομένους. Επομένως δεν μπορούν να κάνουν εναλλαγές στους τρόπους αντιμετώπισης των απαιτήσεων και έτσι δεν έχουν πολλές ευκαιρίες για προσωπική ανάπτυξη. Η συγκεκριμένη εργασία αναφέρεται ως «εργασία υψηλής πίεσης». Στην εργασία με υψηλές απαιτήσεις και υψηλό επίπεδο ελέγχου, οι εργαζόμενοι ανταποκρίνονται αποτελεσματικά στις απαιτήσεις και δεν θα έχουν πολύ άγχος. Επομένως θα νιώθουν ότι ξέρουν καλά την δουλεία τους. Οι εργαζόμενοι που ασχολούνται με δουλείες χαμηλών απαιτήσεων και χαμηλού ελέγχου έχουν χαμηλά επίπεδα άγχους και λίγες ευκαιρίες να επηρεάσουν την 37

46 εργασιακή τους κατάσταση. Έτσι έχουν ελάχιστες ευκαιρίες για προσωπική ανάπτυξη και μάθηση. Σε δουλειά με χαμηλές απαιτήσεις και υψηλό έλεγχο τα άτομα έχουν χαμηλό άγχος διότι μπορούν να αντεπεξέλθουν στις χαμηλές εργασιακές απαιτήσεις. Επίσης μπορούν να βρουν ποικίλους τρόπους αντιμετώπισης των απαιτήσεων της εργασίας κι έτσι έχουν την ευκαιρία για μάθηση (Α. Σ. Αντωνίου, C. L. Cooper, 2006, σσ ) Το δυναμικό μοντέλο του εργασιακού άγχους Το δυναμικό μοντέλο του εργασιακού άγχους των Cooper & Marshall (1976) περιγράφει την διαδικασία του εργασιακού στρες, «μέσω της αλληλεπίδρασης ατόμου-περιβάλλοντος». Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο υπάρχουν έξι πηγές άγχους που έχουν να κάνουν με τον ρόλο που έχει ο εργαζόμενος στην εργασία του, την φύση της εργασίας του, οι διαπροσωπικές σχέσεις που έχει, η σταδιοδρομία του, σχέση οικογενειακής και εργασιακής ζωής και οι δομές της οργάνωσης. Επιπλέον οι επιπτώσεις που μπορεί να προκληθούν στο άτομο είναι η κατάθλιψη κ.α. που με την σειρά τους είναι πιθανόν να προκαλέσουν ψυχική ή σωματική νόσο. Άλλες επιπτώσεις μπορεί να είναι στον εργασιακό χώρο όπως οι απουσίες από την εργασία, έντονες συγκρούσεις στις διαπροσωπικές σχέσεις κ.α. Τέλος αυτά πιθανόν να οδηγήσουν σε απεργίες κ.α. (Δίκης, 2013, σ. 11). Πίνακας-εικόνα 8: μοντέλο εργασιακού άγχους Cooper & Marshall (1976) πηγές άγχους Εσωγενείς στη δουλειά Ρόλος στην οργάνωση Σχέσεις στην εργασία συμπτώματα άγχους Ατομικά συμπτώματα: -Αυξημένη Α.Π. -Κατάθλιψη -στροφή στο ποτό -ευερεθιστότητα -πόνοι στο στήθος Στεφανιαία νόσος Ψυχική ασθένεια άτομο Ανάπτυξη της σταδιοδρομίας σταδιοδρομίας Δομή & κλίμα της οργάνωσης Η διασύνδεση σπιτιού και εργασίας (Δίκης, 2013, σ. 11) Συμπτώματα της οργάνωσης: -μεγάλος αριθμός απουσιών Αποχωρήσεων προσωπικού -προβλήματα στις σχέσεις Διεύθυνσης/εργοδοσίας & εργαζομένων - Χαμηλός έλεγχος ποιότητας Μεγάλες απεργίες Συχνά & σοβαρά ατυχήματα Αδιαφορία 38

47 2.4 Παράγοντες εργασιακού στρες Παράγοντες εργασιακού στρες αποτελούν η οικονομική κρίση, οι νέες τεχνολογίες και γενικότερα οι οργανωσιακές αλλαγές στο εργασιακό περιβάλλον. (Δίκης, 2013, σ. 3) Οι συνθήκες εργασίας έχουν σημαντικό ρόλο. Όταν οι εργασιακές συνθήκες είναι άσχημες δηλαδή υπάρχει υψηλή θερμοκρασία, κακός φωτισμός, τοξικές ουσίες, ακτινοβολία, τότε αποτελούν πηγές στρες. Το 1965 ο Kornhauser ανέφερε ότι η κακή ψυχική υγεία έχει σχέση με την ακατάλληλη, γρήγορη εργασία και το υπερβαίνων ωράριο. Το περιβάλλον του νοσοκομείου σύμφωνα με τον Cooper (1988) χαρακτηρίζεται ως εξής: ο φωτισμός είναι ακατάλληλος διότι είναι μονότονος, έντονος, υπάρχει κακός εξαερισμός και μυρωδιές. Ακόμη υπάρχει έντονος θόρυβος της κάθε πτέρυγας-κλινικής από κόσμο. Όλα αυτά αποτελούν αιτίες στρες για τους επαγγελματίες υγείας. Ο θόρυβος στο εργασιακό περιβάλλον δημιουργεί πονοκεφάλους, την ευερεθιστότητα, την δύσκολη συγκέντρωση των εργαζομένων και λαμβάνεται υποκειμενικά από το κάθε άτομο. Ο λάθος σχεδιασμός της εργασίας όπως για παράδειγμα ένα γραφείο που κατακλύζεται συνεχώς από κόσμο και είναι σχεδιασμένο με γυαλί και ορατό από παντού, προκαλούν ανασφάλεια και απώλεια της κοινωνικής θέσης. Ο Steele (1973) θεωρεί ότι λειτουργίες του περιβάλλοντος αποτελούν η κοινωνική επαφή και επικοινωνία του προσωπικού. Όμως όταν ο χώρος είναι ακατάλληλα διαμορφωμένος δεν υπάρχουν αυτές οι λειτουργίες. Αυτό έχει συνέπεια τις συγκρούσεις στο εργασιακό περιβάλλον. Οι πολλές ή εναλλασσόμενες βάρδιες εργασίας είναι επιβλαβείς για την υγεία των εργαζομένων, αφού δεν κοιμούνται σωστά και έχουν σοβαρή εξάντληση και συναισθηματική κόπωση. Σε έρευνα που έγινε από το Ινστιτούτο ερευνών του Stanford, οι νοσηλευτές λόγω του κυκλικού ωραρίου βάρδιας εμφανίζουν πιο εύκολα διαταραχές πέψης, και άλλα συμπτώματα σε σχέση με συνάδερφους που έχουν σταθερό ωράριο εργασίας. Επιπλέον σε πρόσφατες έρευνες που έγιναν οι ερευνητές υποστήριξαν ότι οι παράγοντες που επηρεάζουν τους νέους εργαζόμενους αντιλαμβάνονται διαφορετικά από τους έμπειρους εργαζόμενους. Ο υπερβολικός φόρτος εργασίας ευθύνεται για την επαγγελματική δυσαρέσκεια, απειλή, αμηχανία, χαμηλή αυτοεκτίμηση, ένταση στην εργασία, ταχυπαλμία, υψηλά επίπεδα χοληστερόλης κ.α. Η σύγκρουση ρόλων με συναδέρφους ή προϊσταμένους αποτελούν πηγές στρες. Οι προϊστάμενοι νοσηλευτές συγκρούονται με το υπόλοιπο προσωπικό τους λόγω ότι θέλουν να διευθύνουν και να περιθάλπουν. Οι κακές σχέσεις στην εργασία αποτελούν παράγοντες στρες. Μπορεί να υπάρχουν λογομαχίες, ζήλιες, επιπλήξεις. Ο Lazarus (1966) ανέφερε ότι οι καλές σχέσεις στο εργασιακό περιβάλλον (σχέσεις υποστήριξης) μπορεί να μην αφήσουν να δημιουργηθεί ανταγωνισμός ή συναγωνισμός και να βοηθήσουν το άτομο να αποβάλει το στρες. Ο Hans 39

48 Selye υποστήριξε ότι η συνύπαρξη με άλλους ανθρώπους αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες στρεσογόνους πηγές. Η έρευνα των Sutherland & Cooper (1986) βρήκε ότι μεγάλη αιτία στρες αποτελούν για τους άλλους εργαζόμενους οι ευθύνες για την εξέλιξη των νεοδιοριζόμενων. Οι Rees & Cooper (1991) αναγνώρισαν ότι το νοσηλευτικό προσωπικό είχε τα υψηλότερα επίπεδα στρες στις διαπροσωπικές σχέσεις από άλλα επαγγέλματα. Άλλοι στρεσογόνοι παράγοντες μπορεί να είναι η επαγγελματική ανάπτυξη, όπως η εξέλιξη της καριέρας, η απόλυση ή η πρόωρη συνταξιοδότηση από την εργασία. Επίσης η έναρξη της επαγγελματικής σταδιοδρομίας αποτελεί μεγάλη πηγή στρες για τους νεοεισαχθέντες και μπορεί να εμφανίζουν έντονη ανησυχία ή σοκ. Επιπλέον τελευταία οι μετατροπές στον χώρο εργασίας έχουν προκαλέσει την αύξηση της εργασιακής ανασφάλειας. Η σχέση οικογένειας-εργασίας επηρεάζει σημαντικά τον εργαζόμενο. Προβλήματα που πιθανόν να υπάρξουν μπορεί να είναι το διαζύγιο, η κακή οικονομική κατάσταση, συγκρούσεις των απαιτήσεων οικογένειας-εργασίας. Ακόμη προσωπικά γεγονότα του εργαζομένου μπορεί να επηρεάσουν την επίδοση του στην εργασία. Οι κοινωνιολόγοι Rhona & Robert Rapoport (1971) όρισαν <<την οικογένεια διπλής-καριέρας>> στην οποία η οικογένεια έχει και τους δυο συζύγους να στοχεύουν στην καριέρα και επαγγελματική εξέλιξη. Έχει αναγνωριστεί ότι παντρεμένες γυναίκες με μικρά παιδία που είχαν διευθυντικές θέσεις. είχαν χειρότερη υγεία από τους άντρες συναδέρφους τους. Γενικότερα η οικογένεια διπλής-καριέρας δημιουργεί πολλά προβλήματα και στα δυο φύλα (Αλέξανδρος Σταμάτιος Αντωνίου, M. Ed.- M. Phil, Dr Ashley Weinberg, 2006, σσ ). Παράγοντας στρες των νοσηλευτών αποτελεί η φύση της εργασίας. Οι επαγγελματίες υγείας είναι πιο ευάλωτοι στο στρες και στην επαγγελματική εξουθένωση από άλλα επαγγέλματα γιατί, σύμφωνα με μελέτες, είναι υπεύθυνοι για ανθρώπινες ζωές. Είναι ένα επάγγελμα που θέλει μεγάλη υπευθυνότητα. Αυτό μπορεί να προκαλεί φόβο και ανησυχία για τυχόν λάθος νοσηλευτικές ενέργειες στην εργασία (π. χ λάθος στην χορήγηση φαρμάκων) (Στεφανίδου Α., Βάρβογλη Λ., Λειβαδίτης Μ., Αργυροπούλου-Πατάκα Π.(, 2010, σ. 365). Μια πρόσφατη έρευνα έδειξε την ύπαρξη του στρεσογόνου παράγοντα «μειωμένη κοινωνική αναγνώριση», στο νοσηλευτικό επάγγελμα στην Ελλάδα και ανέδειξε τις μεταβλητές με τις οποίες έχει σχέση. Ωστόσο υπάρχει έλλειψη μελετών που να σχετίζονται την χαμηλή κοινωνική αναγνώριση του νοσηλευτικού επαγγέλματος ως στρεσογόνο παράγοντα. Ακόμη σύμφωνα με αυτή την έρευνα το στρες λόγω μειωμένης κοινωνικής αναγνώρισης μπορεί να οδηγήσει τους νοσηλευτές να εγκαταλείψουν το επάγγελμά τους όπως επίσης βρέθηκε στην έρευνα των Lawrence et al, 1996, η οποία αναγνωρίζει την βαρύτητα που έχει ο παράγοντας της κοινωνικής αναγνώρισης στην παρότρυνση των νοσηλευτών να παραμείνουν στο συγκεκριμένο επάγγελμα (Μουστάκα Ελένη, Ζάντζος Ε. Ιωάννης, Σαράφης Παύλος, Μαλλιαρού Μαρία4 και Κούβελα Θέμις - Ούρανία, 2010, σσ. 66,72). 40

49 Άλλοι παράγοντες αποτελούν η ανεργία, η σύγκρουση ρόλων και οι διαπροσωπικές σχέσεις (Παπαγεωργίου Δ. Ε., Καραμπέτσου Μ. Ι., Νικολακάκου Χ. Β., Παυλάκου, Ν. Δ, 2007, σ. 238). Επίσης οι κακές συνθήκες εργασίας, οι συχνές νυχτερινές βάρδιες αποτελούν πηγές στρες (Ε. Μουστάκα, Φ. Αντωνιάδου, Μ. Μαλλιαρού, Ε. Ι. Ζάντζος, Κ. Κωνσταντία, Κ. Θ. Κωνσταντινίδης, 2011, σ. 91). Επιπλέον κάποια από τα ατομικά χαρακτηριστικά που θα οδηγήσουν σε εργασιακό stress είναι: Ο τρόπος με τον οποίο το άτομο αντιλαμβάνεται τις πιεστικές καταστάσεις και το πώς αντιδρά σε αυτές, οι μη ρεαλιστικές προσδοκίες, η ευαισθησία του κάθε ατόμου, η χαμηλή αυτοεκτίμηση, η αυστηρή αυτοκριτική, η δυσκολία επικοινωνίας του επαγγελματία υγείας με τον ασθενή αλλά και με τα μέλη της οικογένειάς του, η θλίψη και το πένθος των συγγενών (Στεφανίδου Α., Βάρβογλη Λ., Λειβαδίτης Μ., Αργυροπούλου-Πατάκα Π.(, 2010, σ. 367). 2.5 Συνέπειες του εργασιακού στρες Συνέπεια του εργασιακού στρες αποτελεί η απουσία από την εργασία. Η Επιτροπή Υγιεινής και Ασφάλειας (1992) του Ηνωμένου Βασιλείου αναγνώρισε ότι οι στρεσογόνοι παράγοντες σχετίζονταν με τις μισές από τις εργάσιμες απουσίες των εργαζομένων. γενικά έχει παρουσιαστεί ότι το 4% του χρόνου εργασίας χάνεται διότι οι εργαζόμενοι λείπουν λόγω επιπτώσεων του στρες (Αλέξανδρος Σταμάτιος Αντωνίου, M. Ed.- M. Phil, Dr Ashley Weinberg, 2006, σσ ). Συνέπειες στους νοσηλευτές που προκύπτουν είναι η έλλειψη συγκέντρωσης, η μείωση της αποδοτικότητας και αποτελεσματικότητας στην εργασία και στην λήψη αποφάσεων. Ακόμη μπορεί να υπάρξει απογοήτευση από την εργασία και νευρικότητα. Άλλες απαντήσεις στο στρες περιλαμβάνουν την συναισθηματική εξάντληση, αναλγησία, ένταση, κόπωση, μειωμένη συνολική υγεία, πονοκεφάλους και προβλήματα στο στομάχι (-Elizabeth McGibbon, Elizabeth Peter and Ruth Gallop, 2010, p. 1354). Σε μια έρευνα που έγινε με την κλίμακα του εργασιακού στρες (ENSS), το εργασιακό στρες έχει σχέση με τους πόνους στην ράχη και τον αυχένα, τον πόνο στα άκρα, τα οιδήματα σφυρών, την κεφαλαλγία, τη σωματική εξάντληση, τους πόνους σε διάφορα σημεία του σώματος, τις κράμπες, την υπερβολική εφίδρωση, καθώς και την περιορισμένη μνήμη. Βασικό συμπέρασμα της αποτελεί το γεγονός ότι μεγαλύτερη ένταση εργασιακού στρες, προκαλεί χειρότερη ποιότητα ζωής που έχει σχέση με την υγεία των νοσηλευτών (Μουστάκα Ε., Κουτής Χ., Αλεξόπουλος Ε., Ζάντζος Ι. Ε., Καραδήμας Ε., 2010, σσ ). 41

50 Σε άλλες έρευνες διαπιστώθηκε ότι το εργασιακό στρες μπορεί να δημιουργήσει ανησυχία, αϋπνίες, κατάθλιψη και αίσθημα ανεπάρκειας (Μουστάκα Ε., Κούτης Χ., Μπαμπάτσικου Φ., Σαράφης Π., Μαλλιαρού Μ., Κωνσταντινίδης Θ. Κ, σ. 36). Έρευνες τα τελευταία 20 χρόνια έχουν αναγνωρίσει προβλήματα που σχετίζονται με το εργασιακό στρες, τα οποία είναι οι διαταραχές της διάθεσης και του ύπνου, οι διαταραχές στομάχου και ο πονοκέφαλος, και η κατάπτωση στις διαπροσωπικές σχέσεις. Αυτά τα συμπτώματα είναι στα αρχικά στάδια του εργασιακού στρες και συνήθως είναι εύκολο να γίνουν αντιληπτά. Ωστόσο οι επιπτώσεις του στρες σε χρόνιες νόσους είναι δυσκολότερο να αναγνωριστούν αφού χρειάζονται περισσότερο χρόνο για να αναπτυχθούν. Πρόσφατες έρευνες δηλώνουν ότι το στρες έχει σημαντικό ρόλο σε πολλά χρόνια νοσήματα και ειδικότερα την καρδιαγγειακή ασθένεια, τις ψυχολογικές διαταραχές, τις μυοσκελετικές διαταραχές, αλλά και το έλκος και τον καρκίνο (Πουλής, σσ ). Η ψυχιατρική νοσηρότητα των επαγγελματιών υγείας εμφανίζεται σταδιακά, με συνέπεια να προκαλεί χρόνια ψυχιατρικά προβλήματα, όπως επαγγελματική εξουθένωση, αγχώδεις διαταραχές, τα οποία έχουν επιπτώσεις σε διάφορους τομείς της ζωής τους. Επιπλέον, οι νοσηλεύτριες/τές και οι ψυχίατροι, φαίνεται να έχουν τα υψηλότερα ποσοστά αυτοκτονιών και χρήσης αλκοόλ. Υπάρχει συνδυασμός κατάχρησης αλκοόλ με κατάχρηση άλλων ουσιών-φαρμάκων και με υψηλή συχνότητα αυτοκτονιών (Κοϊνης Αρ., Τζιαφέρη Σ.,Σαρίδη Μ, 2014, σσ. 9-12). ( stress management, εικόνα 1) 42

51 Μια ακόμη συνέπεια είναι ότι ο ασθενής χάνει την σημαντική ουσιαστική φροντίδα που του είναι απαραίτητη λόγω του stress των νοσηλευτών. Διότι ο νοσηλευτής με stress καταλήγει να συμπεριφέρεται στους ασθενείς ψυχρά, αδιάφορα με απάθεια και απογοήτευση. Επίσης μπορεί να απομονώνεται από τους άλλους, να εκδηλώνεται με ευερεθιστότητα, να λείπει συχνά από την εργασία του, να είναι λιγότερo αποδοτικός απ ό,τι στο παρελθόν και να νιώθει ότι θέλει να την εγκαταλείψει (Δημήτρης E. Παπαγεωργίου, Μυρσίνη Ι. Καραμπέτσου, Χρυσάνθη Β. Νικολακάκου, Νίκη Δ. Παυλάτου, 2007, σ. 239). Οι διάφορες συγκρούσεις στην οικογένεια και η χαμηλή υποστήριξη δημιουργούν υψηλά επίπεδα εργασιακού στρες στους επαγγελματίες υγείας και είναι πιθανόν να βρουν διαφυγή στην κατάχρηση αλκοόλ ή ουσιών (Αθανασιάδης Θ., Τσάρας Κ., Παπαθανασίου Ι, Λαχανά Ε., Γκούβα Μ., Κοτρώτσιου Ε, 2011, σ. 167). 2.6 Παρεμβάσεις απέναντι στο στρες Πρωτοβάθμια παρέμβαση Στην πρωτοβάθμια παρέμβαση περιλαμβάνεται η πρόληψη του εργασιακού στρες, τεχνικές ελέγχου των εργαζομένων και της ευεξίας τους. Χρησιμοποιούνται διάφορες στρατηγικές, μια από αυτές είναι των Elkin & Rosch (1990) είναι: η αλλαγή του σχεδιασμού της εργασίας και του οργανωσιακού περιβάλλοντος, η παρότρυνση για συμμετοχή στη διοίκηση, η δημιουργία ομάδων, η δικαιοσύνη στην εργασιακή πολιτική, η ανάλυση των ρόλων και ο προγραμματισμός των στόχων, η εφαρμογή ελαστικών προγραμμάτων στους εργαζόμενους και η ένταξη του εργαζομένου στις επαγγελματικές ομάδες. Οι Αρχές Αγωγής Υγείας έχουν δημιουργήσει ένα φυλλάδιο που περιλαμβάνει ένα πρόγραμμα για την οργανωσιακή διαχείριση του στρες για το NHS (1997), το οποίο περιέχει ομάδες συζήτησης για το στρες με στόχο να βελτιώσει τις εργασιακές σχέσεις. Ακόμη περιλαμβάνει Διαγνωστικές συζητήσεις για τα διοικητικά στελέχη, εξωτερικών συμβούλων και προισταμένων. Επίσης περιέχει μια ομάδα ακρόασης από ποίκιλες ειδικότητες για την ανάλυση του προβλήματος του στρες στον οργανισμό-επιχείρηση. Και τέλος έχει μια ομάδα για την διαχείριση του στρες που να ελέγχει τις πληροφορίες και να εφαρμόζει τα συμπεράσματα από τις ομάδες συζήτησης σε συνεργασία με τους εξωτερικούς συμβούλους (Αλέξανδρος Σταμάτιος Αντωνίου, M. Ed.- M. Phil, Dr Ashley Weinberg, 2006, σσ ) Δευτεροβάθμια παρέμβαση Η δευτεροβάθμια παρέμβαση περιλαμβάνει μέτρα για την βελτίωση της σωματικής και ψυχολογικής υγείας των εργαζομένων ή ακόμη και την διαφύλαξη τους. Αυτό το επίπεδο παρέμβασης βασίζεται στην εκπαίδευση της διαχείρισης του στρες περιλαμβάνοντας διάφορες τεχνικές όπως η οργάνωση του χρόνου, τεχνικές χαλάρωσης κ.α. Μια υπηρεσία υγείας περιείχε την αξιολόγηση κάποιας πρωτότυπης εκπαίδευσης και κλασικού 43

52 προγράμματος εκπαίδευσης για την διαχείριση του εργασιακού στρες. Στην οποία τα άτομα απέκτησαν νέες ικανότητες για την εργασία τους. Η αξιολόγηση φανέρωσε την αποτελεσματικότητα αυτής της εκπαίδευσης. Με τα αποτελέσματα της έρευνας οι ερευνητές αναγνώρισαν ότι το νέο πρόγραμμα βασιζόταν μόνο στην εργασία αλλά στο κλασικό πρόγραμμα εκπαίδευσης οι ικανότητες εφαρμόστηκαν σε μεγαλύτερο πλαίσιο. Τα αποτελέσματα μετά από ένα χρόνο μειώθηκαν. Τέλος υπάρχει διαφορετική αντιμετώπιση του στρες από τα διάφορα επαγγέλματα και η άμεση δράση βρίσκεται στους νοσοκόμους κ.α. Oι νοσοκόμοι είχαν μέτρια χαλάρωση, βασίζονταν στην κοινωνική υποστήριξη και επιθυμούσαν να κρατάνε μέσα τους τις δυσκολίες (Αλέξανδρος Σταμάτιος Αντωνίου, M. Ed.- M. Phil, Dr Ashley Weinberg, 2006, σσ ) Τριτοβάθμια παρέμβαση Η τριτοβάθμια παρέμβαση περιλαμβάνει διάφορα προγράμματα υποστήριξης όπως προγράμματα για την αντιμετώπιση του αλκοολισμού των εργαζομένων. Αυτό επεκτάθηκε περισσότερο μετά την εμφάνιση του στις ΗΠΑ και προσεγγίστηκε στους Ανώνυμους Αλκοολικούς και αργότερα σε συμβουλευτικά συνέδρια-συναντήσεις (Αλέξανδρος Σταμάτιος Αντωνίου, M. Ed.- M. Phil, Dr Ashley Weinberg, 2006, σσ ). 2.7 Αντιμετώπιση του στρες Τρεις στρατηγικές που θα βοηθούσαν στην αποτελεσματική αντιμετώπιση του στρες σε ατομικό επίπεδο είναι : α) η τροποποίηση ή η μείωση των στρεσογόνων παραγόντων, ή η απομάκρυνση του ατόμου από αυτούς. β) ενίσχυση της ανθεκτικότητας του ατόμου, με κοινωνική στήριξη, διαλογισμό κ. α και γ) προσαρμογή του περιβάλλοντος (Ε. Μουστάκα, Φ. Αντωνιάδου, Μ. Μαλλιαρού, Ε. Ι. Ζάντζος, Κ. Κωνσταντία, Κ. Θ. Κωνσταντινίδης, 2011, σ. 91). Σε οργανωτικό επίπεδο μπορούν να ληφθούν μέτρα που να μειώνουν την ένταση του εργασιακού άγχους. Κάποια από αυτά μπορεί να είναι η συμμετοχή των εργαζομένων στην λήψη των αποφάσεων ώστε τα άτομα να νιώθουν ενεργά. Ακόμη η εναλλαγή στις θέσεις εργασίας που να υιοθετούν ίδιο επίπεδο ιεραρχίας βοηθά τα άτομα να ενισχύουν την αυτοεκτίμηση και να νιώθουν δημιουργικοί. Τα σύντομα διαλείμματα κάθε μια ώρα βοηθούν στην μείωση των πονοκεφάλων και στην ξεκούραση. Στο εργασιακό περιβάλλον καλό θα ήταν να υπάρχει κατάλληλος φωτισμός και θερμοκρασία. Τέλος οι εργαζόμενοι όταν εκφράζουν την γνώμη τους ελεύθερα δεν αισθάνονται πίεση και όταν υπάρχει επαρκής προσωπικό θα μπορούσε να διαλέγει ο καθένας το καθήκον που επιθυμεί να εκτελέσει (Ευρωπαικός Οργανισμός Για Την Υγεία Και Ασφάλεια Στην Εργασία, 2003, σ. 13). 44

53 EAP Core Technology Με την EAP Core Technology (είναι η εξειδικευμένη τεχνογνωσία στο σχεδιασμό και την υλοποίηση των προγραμμάτων) γίνεται εκπαίδευση, καθοδήγηση και υποστήριξη της Διοίκησης για την βελτίωση της αποδοτικότητας των εργαζομένων και την προαγωγή της ευεξίας στο επαγγελματικό περιβάλλον. Ακόμη πραγματοποιούνται παρεμβάσεις για την αντιμετώπιση εργασιακών προβλημάτων που επηρεάζουν την απόδοση. Αναγνωρίζονται και αξιολογούνται τα προσωπικά και οικογενειακά προβλήματα των εργαζομένων. Επιπλέον οι υπηρεσίες αυτές διανέμονται σε εργαζόμενους, μέλη της οικογένειάς τους κ.α. Οι εργαζόμενοι παραπέμπονται για μακροχρόνια υποστήριξη ανάλογα με το πρόβλημα τους. Τέλος παρέχονται τα αποτελέσματα στον οργανισμό που αφορούν τις δυσκολίες που έχουν οι εργαζόμενοι. Πλεονεκτήματα από τις ΕΑΡ υπηρεσίες σε εργαζόμενους και μέλη της οικογένειάς τους μπορεί να είναι η βελτίωση της υγείας τους, ανάπτυξη υγιών συνηθειών τρόπου ζωής και βελτίωση της ποιότητας προσωπικής/εργασιακής ζωής. Στον οργανισμό διάφορα οφέλη είναι η μείωση ψυχοκοινωνικών/συμπεριφοριστικών ρίσκων, η βελτίωση της εργασιακής αποτελεσματικότητας και της ποιότητας των υπηρεσιών, η αύξηση εργασιακής ικανοποίησης, η μείωση ιατροφαρμακευτικού κόστους και η δημιουργία ενός θετικού και υγιούς εργασιακού περιβάλλοντος. Η Hellas EAP έφτιαξε το πρώτο ελληνικό εργαλείο μέτρησης των ψυχοκοινωνικών κινδύνων σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το PRIWA (Psychosocial Risks and Impacts in the Workplace Assessment) κάνει μέτρηση των ψυχοκοινωνικών κινδύνων και των συνεπειών τους στους εργαζόμενους. περιέχει επτά παράγοντες: την οργανωσιακή κουλτούρα (Σχέσεις με συναδέλφους κα.), τις εργασιακές απαιτήσεις (Φόρτος/ρυθμός εργασίας κ.α.), την Εργασιακή ασφάλεια, την τυπική παρουσία στην εργασία, την ικανοποίηση και Δέσμευση στην εργασία, την Υγεία και Ευεξία (ψυχοσωματικά συμπτώματα), τις δυσλειτουργικές Συμπεριφορές (Βία κ.α.) Τα πλεονεκτήματα του εργαλείου PRIWA είναι η σημαντική συμβολή του στη στρατηγική της εταιρίας για την πρόληψη και διαχείριση των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων. Ακόμη αποτελεί μέσο για την αντιμετώπιση των ψυχοκοινωνικών κινδύνων και παρέχει τη ικανότητα σχεδιασμού στοχευμένων υπηρεσιών πρόληψης και παρέμβασης (Παρασκευοπούλου, 2014, σ. 2). 2.8 Η σχέση του Εργασιακού στρες-θυμού και προδραστική αντιμετώπιση Το εργασιακό στρες μπορεί να περιέχει και αισθήματα θυμού και σαν συνέπεια αύξηση των επιπέδων του άγχους. Ο θυμός έχει πολλές επιπτώσεις στην υγεία, κάποιες από αυτές είναι οι δυσκολία στις διαπροσωπικές σχέσεις, η κακή λειτουργία του ατόμου, η εμφάνιση 45

54 στεφανιαίας νόσου και η θνησιμότητα. Παράγοντας θυμού είναι η άδικη μεταχείριση στην εργασία και η έλλειψη ισότητας. Ακόμη συνέπεια του θυμού αποτελεί η κατάθλιψη. Σύμφωνα με έρευνες οι στρατηγικές αποκάλυψης και ενεργητικής αντιμετώπισης συμπεριλαμβανομένου και της κοινωνική υποστήριξης πρέπει να αντιμετωπίζουν αποτελεσματικά την εμφάνιση του θυμού. Αυτό περιλαμβάνει τις καταστάσεις θυμού που μπορούν να επαναπροσδιοριστούν και να γίνουν λιγότερο απειλητικές και την ανοιχτή κοινωνική συζήτηση που έχει σκοπό την λύση προβλημάτων. Οι διεργασίες αυτές για τους παράγοντες στρες και η δράση από τα άτομα για την αποφυγή τους, θεωρούνται προδραστική συμπεριφορά. Τα άτομα εξαλείφουν ή μετατρέπουν τα στρεσογόνα γεγονότα και έτσι δεν εμφανίζεται η κατάθλιψη και ο θυμός (Αντωνίου, 2008). 2.9 Διαχείριση του εργασιακού στρες Στην προσωπικότητα τύπου Α: σε προηγούμενη ενότητα αναφέρθηκε τι είναι η προσωπικότητα τύπου Α. (παράγραφος 1.4). Σ αυτήν την ενότητα θα αναφερθούν οι ενδείξεις για την διαχείριση του στρες. Η θεωρία της θετικής-αρνητικής ενίσχυσης των Friedman Rosenman(1974) μπορεί να βοηθήσει στην μετατροπή της συμπεριφοράς του ατόμου με την προσωπικότητα τύπου Α, η θεωρία εφαρμόστηκε σε κλινικούς πληθυσμούς με επιτυχία. Οι Sharpley et al (1995) πρότειναν την τροποποίηση αυτής της προσωπικότητας «μέσω προγραμμάτων συνειδητοποίησης, γνωστικές συμπεριφοριστικές στρατηγικές και στρατηγικές προώθησης της υγείας». Ακόμη τα προγράμματα διαχείρισης θυμού μπορούν να βοηθήσουν στην ρύθμιση του εργασιακού στρες αφού η ΠΤΑ έχει ως χαρακτηριστικό της το θυμό και την εχθρότητα. Τα προγράμματα τροποποίησης της συμπεριφοράς του ατόμου με ΠΤΑ έχουν δυσκολία στην εφαρμογή τους. Οι εταιρίες πρέπει να εξετάσουν το εργασιακό τους περιβάλλον για να υπάρχει τύπος περιβάλλοντος ανάλογος με την ΠΤΑ που να δίνει ανταμοιβή και ενθάρρυνση στα άτομα ΠΤΑ. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω της τροποποίησης των ωρών άδειας που δικαιούνται οι υπάλληλοι. Τέλος τα προγράμματα άσκησης είναι αποτελεσματικά αλλά πρέπει να υπάρχει προσοχή για τυχόν εμφάνιση του αντίθετου αποτελέσματος, δηλαδή της αύξησης της επιθετικότητας ή του ανταγωνισμού (Α. Σ. Αντωνίου, C. L. Cooper, 2006, σσ ). Συναισθηματική νοημοσύνη: οι Slakoi & Catwright (2003) σε μια μεγάλη εταιρία έβαλαν την εκπαίδευση στην συναισθηματική νοημοσύνη. Συμμετείχαν εξήντα διευθυντές και έγιναν μετρήσεις πριν και μετά την εκπαίδευση για την υγεία και το στρες. Τα αποτελέσματα έδειξαν αύξηση της συναισθηματικής νοημοσύνης και μείωση του στρες. Τέλος η συναισθηματική νοημοσύνη είναι σημαντική για την βελτίωση των ηγετικών και διοικητικών ικανοτήτων (Α. Σ. Αντωνίου, C. L. Cooper, 2006, σσ ). Προγράμματα διαχείρισης του στρες: κάποια από αυτά είναι οι τεχνικές χαλάρωσης, ο διαλογισμός, η άσκηση, η αυτοπαρατήρηση, συνειδητοποίηση του στρες και της εκπαίδευσης, γνωστικές στρατηγικές αντιμετώπισης (λογικοθυμική συμπεριφοριστική 46

55 θεραπεία), συμβουλές για τον τρόπο ζωής και εκπαίδευση στην ανάπτυξη διαπροσωπικών δεξιοτήτων (μείωση της αυταρχικότητας και διαχείριση του χρόνου) (Α. Σ. Αντωνίου, C. L. Cooper, 2006, σσ ). ( how to less stress, εικόνα 1) Η διαχείριση του στρες στους νοσηλευτές περιλαμβάνει την ενίσχυση της ανθεκτικότητας. Τα άτομα που αποκτούν ψυχική ανθεκτικότητα ξαναβρίσκουν τις δυνάμεις τους, διαχειρίζονται τα συναισθήματα τους με καλύτερο τρόπο, διαπερνούν τα εμπόδια και τις δυσκολίες που συναντούν και προχωρούν έχοντας αυτοπεποίθηση, αισιοδοξία και την θετική άποψη για τον εαυτό τους. Ακόμη η ανθεκτικότητα μπορεί να αναπτυχθεί στο άτομο με την κατάλληλη εκπαίδευση. Γι αυτό υπάρχουν και εφαρμόζονται κάποια προγράμματα στους νοσηλευτές. Υπάρχει ένα πρόγραμμα συνδυάζει στοιχεία από την παραδοσιακή και την σύγχρονη ψυχολογία. Από την παραδοσιακή ψυχολογία εφαρμόστηκαν στοιχεία ψυχοδυναμικής, ψυχο-εκπαιδευτικής και γνωστικης-συμπεριφοριστικής και από την σύγχρονη ψυχολογία εφαρμόστηκε η θετική ψυχολογία. Είναι ένας κλάδος της ψυχολογίας που βασίζεται σε αυτά που συμβάλλουν στην ικανοποίηση της ζωής, στην ευημερία και στην ανάπτυξη του δυναμισμού. Μια στρατηγική στοχεύει στο μέλλον και βασίζεται στις λύσεις κι όχι στα προβλήματα. Η παραδοσιακή ψυχολογία στοχεύει στην σημασία του εσωτερικού διαλόγου που έχουν οι ερμηνείες των γεγονότων στα συναισθήματα & στις αντιδράσεις των συμμετεχόντων, οι οποίοι διαπιστώνουν τις δικές τους «διαστρεβλώσεις» και μαθαίνουν διάφορες στρατηγικές για να αλλάξουν. Ακόμη υπάρχουν πολλές και διάφορες παρεμβάσεις όπου υπάρχει η 47

56 δυνατότητα να επιλέξουν αυτό που θέλουν οι συμμετέχοντες. Επιπλέον γίνεται εκπαίδευση της χαλάρωσης και δημιουργούνται ατομικές κλίμακες τους στρες για να αναγνωρίζουν τις σωματικέςαντιδράσεις τους οι νοσηλευτές. Επίσης μπορούν να εντοπίζουν τις ανάγκες που βρίσκονται πίσω από τα συναισθήματά τους. Διδάσκονται το πώς να διαχειρίζονται την ένταση ασθενών και συγγενών-συνοδών και την σωστή επικοινωνία. Τέλος παρέχονται ειδικές κατευθύνσεις για αυτοφροντίδα. Στην Σύγχρονη Ψυχολογία περιλαμβάνεται ένας κατάλογος παραγόντων ευεξίας και ανθεκτικότητας. Ακόμη η εντόπιση των «θετικών εξαιρέσεων», που είναι οι στιγμές που λειτουργούν επιθυμητά στις στρεσογόνες καταστάσεις, συμβάλλει στην ενίσχυση και υλοποίηση αυτών των πρακτικών. Τέλος η παραπομπή για αυτοβοήθεια βασίζεται στα αποτελέσματα των προσπαθειών του καθενός. Στην αρχή του προγράμματος οι συμμετέχοντες φτιάχνουν ένα πλάνο, απαντώντας σε κάποιες ερωτήσεις, όπως: «H Σε ποιές σκέψεις-παγίδες θα εστιάσω την προσοχή μου; H Ποιές γνωστικές τεχνικές μου ταιριάζουν να εφαρμόσω; H Πού να κινούμαι στην κλίμακα για να έχω τον έλεγχο των αντιδράσεων μου; H Πότε θα παρεμβαίνω για να μειώσω την σωματική ένταση; H Τί έχει ήδη δουλέψει κατά το παρελθόν που μπορώ να αξιοποιήσω συνειδητά; H Τι από ότι εφαρμόζω έχει αποτέλεσμα; H Τις στιγμές που λειτουργώ όπως θέλω, τί κάνω που μπορώ να κάνω συνειδητά όταν θα το έχω ανάγκη; H Τί θα κάνω συγκεκριμένα για την αυτό-φροντίδα μου». Αργότερα κατά την διάρκεια του προγράμματος δίνεται έμφαση στην προσωπική ζωή διότι αλληλεπιδρά με την επάγγελμα (Αρματάς, σ. 4) Εργασιακό στρες και η Επαγγελματική ικανοποίηση των νοσηλευτών Η εργασιακή ικανοποίηση είναι «το άθροισμα συναισθηματικών αντιδράσεων που έχει το άτομο για την εργασία του ή η συναισθηματική διάσταση των στάσεών του, η οποία απορρέει από τη σύγκριση ανάμεσα στα οφέλη και στις επιθυμίες» (Κουράκος Μ., Καυκιά Θ., Ρεκλείτη Μ., Ζυγά Σ., Κοτρώτσιου Ε., Γκούβα Μ., 2012, σ. 62). Ακόμη Επαγγελματική ικανοποίηση είναι ο βαθμός ικανοποίησης των εργαζομένων στην εργασία τους, δηλαδή αν είναι ευχαριστημένοι ή δυσαρεστημένοι. Διεθνείς έρευνες αναγνώρισαν ότι το κύριο αίτιο χαμηλής επαγγελματικής ικανοποίησης των νοσηλευτών αποτελούν οι συνθήκες στο εργασιακό περιβάλλον, που έχουν σχέση με τα οργανωτικά θέματα που συνδέονται περισσότερο με τη δομή και τα προβλήματα των συστημάτων υγείας και λιγότερο με την φύση της εργασίας (Μαρνέρας Χρήστος, Αλμπάνη Ελένη, σσ ). Το άγχος μπορεί να επιφέρει επιπτώσεις στην συμπεριφορά του ατόμου. Σε έρευνες βρέθηκε ότι το εργασιακό άγχος σχετίζεται αρνητικά με την επαγγελματική ικανοποίηση. Ωστόσο άλλες έρευνες υποστηρίζουν ότι η επαγγελματική ικανοποίηση λειτουργεί ως ασπίδα στις χρόνιες συνέπειες του άγχους (Σακελλαρόπουλος, 2006, σ. 9). 48

57 2.11 κλίμακες μέτρησης του στρες στους νοσηλευτές Η νοσηλευτική εργασία κλίμακα άγχους (NJSS) είναι ένα ερωτηματολόγιο, το οποίο περιγράφει ' δυνητικά αγχωτικές καταστάσεις των νοσηλευτών, συμπεριλαμβανομένων την κλινική εργασία και την σχέση με τους συναδέλφους και την σχέση με τους ασθενείς. Αποτελείται από 33 ερωτήσεις που αφορούν 7 στρεσογόνους παράγοντες: 1) σύγκρουση με το νοσηλευτικό προσωπικό, 2) ρόλους σύγκρουσης, 3) σύγκρουση με τους ιατρούς, 4) σύγκρουση με το θάνατο, 5) ποιοτικός φόρτος εργασίας, 6) ποσοτικός φόρτος εργασίας και 7) σύγκρουση με τους ασθενείς (Masahiro Shimizutani, Yuko Odagiri, Yumiko Ohy, Teruichi Shimomitsu,, 2008, σ. 327) Η Κλίμακα Μέτρησης του Στρες στους Νοσηλευτές ΕΝSS (Expanded Nursing stress scale) αποτελείται από 59 αντικείμενα, για να καταγραφούν στρεσογόνα γεγονότα, που κατατάσσονται σε 9 παράγοντες όπως: 1) την επαφή με τον θάνατο 2) την ανεπαρκή προετοιμασία χειρισμού συναισθηματικών αναγκών των ασθενών και των οικογενειών τους 3) Διακρίσεις 4) τον φόρτο εργασίας 5) Αβεβαιότητα για το θεραπευτικό αποτέλεσμα. 6) τις διαμάχες με τους γιατρούς. 7) τις διαμάχες με συναδέλφους. 8) τις διαμάχες με τους προϊσταμένους. 9) τους ασθενείς και τις οικογένειές τους (Μουστάκα Ε., Ζάντζος Ι., Κωνσταντινίδης Θ.Κ, 2010, σσ ) 49

58 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Η ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ ΣΤΟΥΣ ΝΟΣΗΛΕΥΤΕΣ (burnout) Στην δεκαετία του 1970 οι ερευνητές ασχολήθηκαν για την επαγγελματική εξουθένωση των νοσηλευτών. Το 1974 χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στη βιβλιογραφία ο όρος «επαγγελματική εξουθένωση» από τον Freudenberger (Ε.Α. Παππά, Φ. Αναγνωστόπουλος,Δ. Νιάκας, 2008, σ. 94) (Γώγος, 2011, σ. 12). Οι Enzmann και Kleiber (1990) κατέγραψαν 144 μελέτες για την επαγγελματική εξουθένωση των νοσοκόμων ενώ οι Duquette et al(1944) έκαναν βιβλιογραφική ανασκόπηση με 300 κείμενα. Διαπιστώθηκε ότι οι νοσοκόμες διατρέχουν μεγάλο κίνδυνο για επαγγελματική εξουθένωση, λόγω της στρεσογόνου φύσης της δουλειάς: μεγάλος φόρτος εργασίας, δυσκολία στις σχέσεις με τους ασθενείς, ανεπαρκής κοινωνική υποστήριξη. Η Firth-Cozens et al., λέει ότι το ένα τρίτο των νοσηλευτών στον κόσμο, στα αρχικά στάδια της καριέρας τους εμφανίζουν συμπτώματα επαγγελματικής εξουθένωσης. Ακόμη υπάρχει μεγάλος κίνδυνος για την εμφάνιση σοβαρών ψυχικών διαταραχών. Οι νοσηλευτές και οι ψυχίατροι έχουν τα υψηλότερα ποσοστά αυτοκτονιών (Κουτελέκος Ι., Πολυκανδριώτη Μ., 2007, σ. 5). «Η Επαγγελματική Εξουθένωση είναι ανάμεσα στα τέσσερα συχνότερα αναφερόμενα προβλήματα που σχετίζονται με την προσφορά εργασίας στην Ευρώπη» (Ε.Α. Παππά, Φ. Αναγνωστόπουλος,Δ. Νιάκας, 2008, σ. 95). Όταν το εργασιακό στρες είναι χρόνιο και συσσωρεύεται μπορεί να οδηγήσει σε επαγγελματική εξουθένωση. Μετατρέπει έναν άνθρωπο από ήσυχο σε επιθετικό ή καταθλιπτικό. Η υπερβολική πίεση συμβάλλει στην βίωση αυτού του συνδρόμου. Τα άτομα εθίζονται με την εργασία και παραμελούν τον εαυτό τους, φίλους και οικογένεια και ασχολούνται όλο και περισσότερο με την εργασία. Είναι μια μακροχρόνια διαδικασία που έχει τέσσερα στάδια (Σαπουντζή-Κρέπια, 2006, σσ ). Σε μια ανασκοπική έρευνα αναφέρθηκε ο μύθος του Κένταυρου Χείρωνα. Στον μύθο ο Χείρωνας Κένταυρος ήταν από γενιά θεών και ηρώων. Ο Χείρωνας ήταν ο πατέρας της ιατρικής, γιατί είχε την τέχνη να θεραπεύει τις πληγές με βότανα του Βουνού και να ανακουφίζει τους πόνους. Επιπλέον ήταν δίκαιος και σοφός. Έτρεφε αγάπη για τους ανθρώπους και τους στεκόταν δίπλα τους στις δύσκολες καταστάσεις. Ήταν καλός παιδαγωγός και γνώριζε όλες τις τέχνες. Σύμφωνα με το μύθο οι κένταυροι επιτέθηκαν στον Ηρακλή, ο οποίος έπινε κρασί με το φίλο του Φόλο. Ξεκίνησε μεγάλη μάχη μεταξύ τους. Ο Χείρωνας πήγε και βοήθησε γρήγορα τον Ηρακλή και κατά λάθος τραυματίστηκε από εκείνον με βέλος στο γόνατο. Ο Ηρακλής βοήθησε το φίλο του Χείρωνα και ακολουθώντας τις οδηγίες του έβαλε βότανα πάνω στην πληγή. Τα βέλη του Ηρακλή περιείχαν δηλητήριο και έτσι ο Χείρωνας, ο θεραπευτής, δεν σώθηκε. 50

59 Η μεταφορά μεταφράζεται ως εξής. «Οι θεραπευτές δεν είναι παντοδύναμοι και άτρωτοι αλλά είναι ευάλωτοι και φέρουν ένα τραύμα μέσα τους» (Παυλάκης, σ. 14). 3.1 Ορισμός burnout Η Maslach 1981 όρισε την «απώλεια ενδιαφέροντος για τους ανθρώπους με τους οποίους κάποιος εργάζεται, συμπεριλαμβανομένης της σωματικής εξάντλησης και χαρακτηρίζεται από συναισθηματική εξάντληση όπου ο επαγγελματίας δεν έχει πλέον καθόλου θετικά αισθήματα συμπάθειας ή σεβασμού για τους πελάτες ή ασθενείς» (Νούλα Μ., Μουχάκη Σ., Αργυροπούλου Δ., Υφαντή Ε., Κυριακίδου Β., Τσιρίγκα Σ., Γκεσούλη Ε., 2010, σ. 100). Η λέξη burnout, σημαίνει «εξαντλημένος/η» ή «εξουθενωμένος/η» και δείχνει την την εξάντληση όλων των ψυχοσωματικών αποθεμάτων κατά την προσαρμογή του ατόμου στις καθημερινές δυσκολίες που έχουν σχέση με το επάγγελμα του. Υπάρχει καταβολή δυνάμεων, αίσθηση απογοήτευσης και ανικανότητας. Είναι συχνό στους επαγγελματίες υγείας (Εταιρεία Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας (Ε Π Α Ψ Υ), , σ. 5). Ακόμη η Ε.Ε. σχετίζεται με την αρνητική εικόνα που βλέπει ο εργαζόμενος για τον εαυτό του, επίσης νιώθει ότι η εργασία του δεν τον ικανοποιεί.. Επιπλέον δεν τρέφει πλέον θετικά συναισθήματα για τους ανθρώπους που προσφέρει τις υπηρεσίες του αντίθετα απ ότι στην αρχή της σταδιοδρομίας του (Παυλάκης, σ. 10). 3.2 Το μοντέλο της Maslach και η κλίμακα μέτρησης της Ε.Ε Το ΜΒΙ είναι μια από τις πιο δημοφιλές κλίμακες μέτρησης της επαγγελματικής εξουθένωσης στην εμπειρική έρευνα. Περιλαμβάνει ερωτήσεις που αξιολογούν τα συμπτώματα των κατηγοριών της θεώρησης της Ε.Ε. ως συνδρόμου, τα οποία είναι: ο κυνισμός ή η αποπροσωποίηση, η συναισθηματική εξάντληση και η μειωμένη επαγγελματική αποτελεσματικότητα. Αυτές ερωτήσεις είναι για την συχνότητα των αισθημάτων κατά την διάρκεια του εργάσιμου έτους του ατόμου «με μια κλίμακα επτά βαθμών από το μηδέν (ποτέ) ως το έξι (κάθε μέρα)». Οι ερευνητές που ασχολούνται με το ΜΒΙ «κατασκευάζουν τρεις διαφορετικούς δείκτες που αντιστοιχούν στις τρεις διαστάσεις του κυνισμού της συναισθηματικής εξάντλησης και της μειωμένης προσωπικής αποτελεσματικότητας». Βασικό στοιχείο του ΜΒΙ είναι η διάσταση της συναισθηματικής εξάντλησης διότι οι περισσότερες μελέτες έδειξαν ότι έχει μεγαλύτερη συνοχή και σταθερότητα από τα τρία στοιχεία. Τέλος άλλες ανασκοπικές έρευνες αναγνώρισαν ότι ανταποκρίνεται περισσότερο στην ένταση και στην φύση του εργασιακού στρες του ατόμου (Αντωνίου, 2008, σσ ). 51

60 3.3 Στάδια της Ε.Ε Η επαγγελματική εξουθένωση που βιώνουν οι εργαζόμενοι σύμφωνα με το μοντέλο των Edelwich & Brodsky, αποτελείται από τέσσερα στάδια. (Κουτελέκος Ι., Πολυκανδριώτη Μ., 2007, σ. 4) -το στάδιο του ενθουσιασμού: το άτομο είναι ευχαριστημένο από τη δουλειά του και ασχολείται όλο και περισσότερο μ αυτήν. Ακόμη ο επαγγελματίας υγείας αυτοθυσιάζεται για τους ασθενείς του. Τέλος έχει μη ρεαλιστικούς στόχους και επιθυμίες (Μερκούρης, διοίκηση νοσηλευτικών υπηρεσιών, 2008, σ. 284). -το στάδιο της αμφιβολίας και της μείωσης ενέργειας: το άτομο συνειδητοποιεί πως η εργασία που προσφέρει δεν ανταποκρίνεται στις επιθυμίες και στόχους του. Επιπλέον δουλεύει περισσότερο, ασχολείται με τους ασθενείς και τελειοποιεί τις δεξιότητες του, συμμετέχοντας σε σεμινάρια. Ακόμη προσπαθεί να βρει τι φταίει, νιώθει κούραση, έλλειψη ενέργειας και παραπονιέται για τον χαμηλό μισθό κ.α. αρχίζει και δίνει σημασία σε πράγματα που δεν τον απασχολούσαν προηγουμένως (Σακελλαρόπουλος, 2006, σ. 12). - το στάδιο χρόνιων συμπτωμάτων- απογοήτευσης : στο πέρασμα του χρόνου το άτομο νιώθει απογοητευμένο, εξαντλημένο και έχει διάφορα σωματικά συμπτώματα όπως ναυτία, πονοκεφάλους, πόνους στη μέση. Ενώ κοιμάται το βράδυ, ξυπνάει με κούραση. Από ήρεμος γίνεται επιθετικός και έχει δυσκολία στον έλεγχο της συμπεριφοράς του. Αλλάζουν οι διατροφικές συνήθειες, γίνεται απόμακρος από το κοινωνικό του περιβάλλον (Σαπουντζή- Κρέπια, 2006, σσ ). Οι προσπάθειες του εργαζομένου δεν πετυχαίνουν και οδηγείται στη απογοήτευση. Ακόμη αναθεωρεί τις προσδοκίες και στόχους του και θέλει να απομακρύνεται από την εργασία του ή αλλάζει προσδοκίες και στόχους (Δίκης, 2013, σ. 28). -το στάδιο της κρίσης: στο τέλος το άτομο αισθάνεται ανίκανο να ζει έτσι. Μπορεί να καταλήξει στο ποτό ή στα ηρεμιστικά. Είναι αδιάφορο για την ζωή. Μπορεί να πάθει κατάθλιψη ή έφραγμα. Στην χειρότερη περίπτωση μπορεί να αυτοκτονήσει (Σαπουντζή- Κρέπια, 2006, σσ ). 3.4 Αιτίες Το στρες και το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης είναι συνέπειες της αλληλεπίδρασης μεταξύ: Α)της οργανωτικής δομής και της ιεραρχικής διαστρωμάτωσης: Οι παράγοντες του οργανωσιακού στρες σύμφωνα με μελέτες είναι: -η άσκηση του επαγγέλματος σε τομείς εκτός των ικανοτήτων, λόγω ακατάλληλης διαχείρισης του ανθρώπινου δυναμικού. - Ακατάλληλη διαχείριση της εργασίας στις διοικητικές δομές: 52

61 υπερβολικός φόρτος εργασίας, απουσία επαγγελματικών κινήτρων, ελλιπής ανταμοιβή, κ.α. (Εταιρεία Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας (Ε Π Α Ψ Υ), , σσ ). Έχουν προσδιοριστεί 6 τομείς στους Οργανωσιακούς παράγοντες σύμφωνα με την Maslach : Φόρτος εργασίας Έλεγχος Ανταμοιβή Κοινότητα Δικαιοσύνη Αξίες (Αντωνίου, 2008, σσ ) Β)του είδους της δραστηριότητας που ασκείται: Κάποιες κατηγορίες επαγγελμάτων διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο από άλλες, επειδή οι εργασιακές τους θέσεις εμφανίζουν πιο πολλούς κινδύνους, έχουν ανάγκη από μεγάλη κατανάλωση ενέργειας και η επαφή με τους πελάτες είναι συναισθηματικά φορτισμένη (Εταιρεία Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας (Ε Π Α Ψ Υ), , σσ ). Γ)της προσωπικότητας του εργαζόμενου, των κινήτρων και των ενδιαφερόντων: Κυρίως είναι άτομα πρόθυμα, με υψηλά επίπεδα ενσυναίσθησης και αφοσιωμένα στην εργασία ή τελειομανή. Ακόμη τα άτομα αυτά μπορεί να είναι είναι ψυχαναγκαστικά αγχώδη, εσωστρεφή,, πάρα πολύ ενθουσιώδη και με ταυτίζονται με τον πάσχοντα συνάνθρωπό τους. (Εταιρεία Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας (Ε Π Α Ψ Υ), , σ. 16). Επιπλέον η Ε.Ε. σχετίζεται με το φύλο. Οι γυναίκες έχουν υψηλότερα επίπεδα Ε.Ε. από τους άντρες. Ακόμη το εκπαιδευτικό επίπεδο και η οικογενειακή κατάσταση αποτελούν αίτια της Ε.Ε. (Αντωνίου, 2008, σσ ). Ένας παράγοντας ακόμη είναι η ηλικία. Σύμφωνα με την Maslach επιρρεπή στο σύνδρομο Ε.Ε., είναι τα άτομα ηλικίας χρονών. Αυτό μπορεί να συμβαίνει διότι τα άτομα αυτής της ηλικίας διαπιστώνουν ότι επηρεάζονται έντονα από την εργασία τους και τότε αλλάζουν ευκολότερα επαγγελματική κατεύθυνση καθώς βρίσκονται στα αρχικά στάδια της σταδιοδρομίας τους (Σταυροπούλου Αρετή, Παπαδάκη Ευαγγελία, Φτυλάκη Αγγελική, Καμπά Ευρυδίκη, 2010, σσ ). Οι περισσότερες μελέτες δείχνουν έμφαση στο εργασιακό περιβάλλον των νοσηλευτών, σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες, όπως η προσωπικότητα τους, η βαρύτητα της κατάστασης των ασθενών, οι σχέσεις με το υπόλοιπο προσωπικό και η οργάνωση της Διοίκησης (Κουτελέκος Ι., Πολυκανδριώτη Μ., 2007) (Ε.Α. Παππά, Φ. Αναγνωστόπουλος,Δ. Νιάκας, 2008, σ. 95). Σύμφωνα με αποτελέσματα κάποιων μελετών, οι συχνότερες αιτίες που αναφέρονται είναι ο φόρτος εργασίας, η περιορισμένη αυτονομία στο σχεδιασμό και την παροχή φροντίδας, η οργανωτική και η διοικητική δομή των δημόσιων νοσοκομείων, και ο μειωμένος έλεγχος, οι συγκρούσεις αξιών στην εκπλήρωση των επαγγελματικών υποχρεώσεων και των 53

62 απαιτήσεων του οργανισμού, το συναισθηματικό κλίμα της εργασιακής ομάδας, η κακή ηγεσία, οι συγκρούσεις και ο εκφοβισμός στο χώρο εργασίας, η χαμηλή αμοιβή και η έλλειψη αναγνώρισης του νοσηλευτικού έργου (Μισουρίδου, 2009, σσ ). Ακόμη ένας παράγοντας είναι ότι νοσηλευτές θεωρούν ότι η εργασία τους είναι ασήμαντη και ότι οι ασθενείς το βλέπουν κι εκείνοι κατ αυτό τον τρόπο. Επιπλέον ο μεγάλος φόρτος εργασίας εμποδίζει τις νοσηλεύτριες να κάνουν τη δουλεία τους όπως πρέπει επιτυχώς για εκείνες. Τέλος η μη ύπαρξη αυτοπραγμάτωσης κάνει τους νοσηλευτές να μην νιώθουν το υπαρξιακό νόημα της δουλειάς τους (Αντωνίου, 2008, σσ ). Από τις δημογραφικές παραμέτρους η ηλικία συσχετίζεται σημαντικά με την εξουθένωση. Οι νεότεροι εργαζόμενοι έχουν μεγαλύτερο βαθμό εξουθένωσης. Σε πολλές μελέτες οι γυναίκες έχουν υψηλότερα επίπεδα ΕΕ από τους άντρες. Ο γάμος προστατεύει στην εμφάνιση της ΕΕ στις γυναίκες (Ε.Α. Παππά, Φ. Αναγνωστόπουλος,Δ. Νιάκας, 2008, σ. 95). Στα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, που έχουν σχέση με την ΕΕ, περιλαμβάνονται η ενσυναίσθηση, η ανθεκτικότητα στο stress, η αίσθηση της αποτελεσματικότητας, το άγχος και η θετική ψυχολογία (Ε.Α. Παππά, Φ. Αναγνωστόπουλος,Δ. Νιάκας, 2008, σσ ). ( stress in nursing staff, εικόνα 5) 54

63 3.5 Συνέπειες Η επαγγελματική εξουθένωση μπορεί να προκαλέσει ως επίπτωση την εγκατάλειψη του νοσηλευτικού επαγγέλματος. Ακόμη η συνδέεται με διάφορα ψυχοσωματικά προβλήματα, αντικοινωνική συμπεριφορά, και παροχή χαμηλής ποιοτικής νοσηλευτικής φροντίδας (Σταυροπούλου Αρετή, Παπαδάκη Ευαγγελία, Φτυλάκη Αγγελική, Καμπά Ευρυδίκη, 2010, σ. 362). Η επαγγελματική εξουθένωση έχει τις επιπτώσεις στην εργασία του ατόμου, στις απουσίες του από την δουλειά, την παραίτηση του από αυτήν και στην μείωση της αφοσίωσης στην οργάνωση. Το άτομο μπορεί να έχει αυτοκτονικά συναισθήματα. Το χρόνιο στρες συνδέεται με την επαγγελματική εξουθένωση διότι τα υψηλά επίπεδα της συναισθηματικής εξάντλησης ενδέχεται να αυξήσουν το επίπεδο άγχους και να εξαντλήσουν το άτομο να τα αντιμετωπίσει. Έρευνα που έγινε σε νοσηλευτικό προσωπικό έδειξε ότι η Ε.Ε. μπορεί να εξελιχθεί σε κατάθλιψη σε ορισμένες συνθήκες. Οι McKnight & Glass (1995) αναγνώρισαν ότι η Ε.Ε. σχετίζεται αμοιβαία με την κατάθλιψη. Ακόμη δημιουργεί πολλά προβλήματα υγείας. Σωματικές ασθένειες που προκαλεί είναι: καρκίνο, σακχαρώδη διαβήτη, ρευματοειδή αρθρίτιδα, λοιμώδη νοσήματα, μυοσκελετικές διαταραχές και καρδιαγγειακή ασθένεια. Ακόμη συνδέεται με την επιδείνωση της σωματικής και ψυχολογικής υγείας. Σύμφωνα με μελέτες του Appels και των συνεργατών του, άλλες επιπτώσεις είναι : οι διαταραχές ύπνου, κόπωση, αυξημένη ευερεθιστότητα, στηθάγχη, έφραγμα του μυοκαρδίου, στεφανιαία νόσο, πρόδρομος αιφνίδιου καρδιακού θανάτου. Σε άλλες μελέτες διαπιστώθηκε ότι η επαγγελματική εξουθένωση σχετίζεται με κακές συνήθειες όπως το κάπνισμα, το αλκοόλ, έλλειψη σωματικής άσκησης, αλλαγή στις διατροφικές συνήθειες. Πρόσφατες έρευνες απέδειξαν ότι η φλεγμονή ίσως μπορεί να έχει σχέση με την επαγγελματική εξουθένωση. Ακόμη άλλες μελέτες έδειξαν ότι οι εξουθενωμένοι άνθρωποι ίσως να έχουν μειωμένη ανοσοανεπάρκεια και να παρουσιάζουν ευαισθησία σε λοιμώδεις ασθένειες του άνω αναπνευστικού συστήματος και διάφορες μικροβιακές λοιμώξεις. Τέλος η ανδρική στειρότητα αποτελεί συνέπεια της επαγγελματικής εξουθένωσης, διότι επηρεάζει την συγκέντρωση σπέρματος στην ποσότητα και ποιότητα (Αντωνίου, 2008, σσ ). Στους επαγγελματίες υγείας η ΕΕ μπορεί να προκαλέσει οργανικά συμπτώματα, που έχουν σχέση με μικρές ενοχλήσεις αλλά και σοβαρά προβλήματα υγείας, όπως χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση. Ένας νοσηλευτής μπορεί να πάθει ψυχιατρικές διαταραχές όπως κατάθλιψη και άγχος. Συμπτώματα σε επίπεδο συμπεριφοράς μπορεί να είναι η ψυχρότητα, αδιαφορία, έλλειψη φροντίδας, ενδιαφέροντος και σεβασμού προς τους 55

64 ασθενείς. Η ΕΕ μπορεί να επηρεάσει τη ζωή του ατόμου, στην ικανοποίηση της κοινωνικής και την προσωπικής του ζωής. Οι συνέπειες επεκτείνονται στους οργανισμούς παροχής υπηρεσιών υγείας, μπορεί να είναι δαπανηρή, να υπάρχει πτώση του έργου των εργαζομένων, σε απουσίες και σε μειωμένη απόδοση. Επίσης έχει σχέση με αυξημένη αποχώρηση των νοσηλευτών από την εργασία τους. Επιδεινώνει περισσότερο το πρόβλημα της έλλειψης προσωπικού γεγονός που συμβάλλει σε μείωση του επιπέδου των παρεχομένων υπηρεσιών (Ε.Α. Παππά, Φ. Αναγνωστόπουλος,Δ. Νιάκας, 2008, σσ ). Η αποχώρηση των νοσηλευτών επιβαρύνει σημαντικά τον οργανισμό. Ακόμη σημαντικό φαινόμενο είναι η σχέση μεταξύ ΕΕ και ποιότητας της φροντίδας. Οι επιπτώσεις της ΕΕ έχουν επίδραση στη συνολική αποδοτική λειτουργία του συστήματος παροχής υπηρεσιών υγείας. Η επίδραση της ΕΕ των νοσηλευτών στην ικανοποίηση των ασθενών από τη παρεχόμενη φροντίδα υπήρξε σε μελέτη των Vahey et al. Στη μελέτη αυτή η ΕΕ των νοσηλευτών ήταν σημαντικός παράγοντας που επηρέαζε την ικανοποίηση των ασθενών από τη νοσηλευτική φροντίδα (Ε.Α. Παππά, Φ. Αναγνωστόπουλος,Δ. Νιάκας, 2008, σσ ). 3.6 Αντιμετώπιση Η αύξηση της επαγγελματικής ικανοποίησης με την εξέταση των παραγόντων της που βοηθούν στην επαγγελματική ικανότητα και τη θετική ψυχολογία του ατόμου, μειώνουν την επαγγελματική εξουθένωση. Οι θετικές πεποιθήσεις βοηθούν το άτομο να έχουν καλές συνήθειες και συνεπώς καλύτερη σωματική υγεία και κοινωνικές σχέσεις. Επίσης με τον οπτιμισμό τα άτομα διαθέτουν προσωπικό έλεγχο και αντλούν νόημα από τις εμπειρίες της ζωής. Προδραστική αντιμετώπιση: τελευταία θεωρείται ότι έχει πολλές θετικές λειτουργίες Είναι μια στρατηγική αντιμετώπισης προσανατολισμένη στο μέλλον. Ακόμη «συνδυάζει τις διεργασίες προσωπικής ποιότητας διαχείρισης της ζωής με τις αυτορυθμιστικής επίτευξης των στόχων». Οι άνθρωποι δρουν στους ενδεχόμενους παράγοντες στρες για να τους αποφύγουν. Το Proactive Coping Invetory (PCI) έχει έξι υποκλίμακες για την αξιολόγηση των χαρακτηριστικών της προδραστικής αντιμετώπισης, οι οποίες μετράνε τον στρατηγικό σχεδιασμό, την προδραστική, προληπτική και στοχαστική αντιμετώπιση, την αναζήτηση συναισθηματικής και συντελεστικής υποστήριξης. Χαρακτηριστικό της προδραστικής αντιμετώπισης αποτελεί ο αντιλαμβανόμενος έλεγχος (πεποίθηση του ατόμου ότι έχει την δυνατότητα να επηρεάσει το περιβάλλον), που μειώνει το στρες. Ο Schawarzer (1993) είπε ότι αν κάποιος αισθάνεται ικανός να ελέγξει τις απειλές, τότε μπορεί να δράσει επιτυχώς (Αντωνίου, 2008, σσ ). 56

65 Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας προτείνει κάποιες προληπτικές Λύσεις που έχουν σχέση με την εμφάνιση της επαγγελματικής εξουθένωσης: -Στρατηγικές επικεντρωμένες στο άτομο σε επίπεδο προσωπικού: Μείωση των δεσμεύσεων που αναλαμβάνουν οι επαγγελματίες και κίνητρα για την υιοθέτηση ρεαλιστικών στόχων. Να υπάρχουν ευκαιρίες για εσωτερική κατάρτιση για να αυξηθεί η επάρκεια του ρόλου του. Καθοδήγηση των νέων εργαζόμενων μέσω της χορήγησης φυλλαδίου. Παροχή υπηρεσιών συμβουλευτικής ή αξιολόγησης για τους επαγγελματίες που έχουν εργασιακό στρες. Ανάπτυξης ομάδων στήριξης και δικτύων,ανταλλαγής πόρων. -Στρατηγικές επικεντρωμένες στο άτομο σε επίπεδο διοίκησης: προγράμματα για διοικητικής κατάρτισης και ανάπτυξη ικανοτήτων για τους προϊσταμένους. Εκπαίδευση των προϊσταμένων. - Στρατηγικές επικεντρωμένες στη δομή της επαγγελματικής δραστηριότητας: Μείωση των πελατών. Κατανομή του φόρτου εργασίας με δίκαιο τρόπο μεταξύ όλων των εργαζομένων, έτσι ώστε το βάρος να μην πέφτει μόνο σ ένα άτομο ή σε μια ομάδα. Οργάνωση της εργασίας με τρόπο που να εναλλάσσονται ασχολίες με μεγάλο, μέσο και ελάχιστο βαθμό ικανοποίηση. Να υπάρχει χρόνος για δραστηριότητες που μπορούν να βοηθήσουν το προσωπικό να νιώθει χαλαρό και γεμάτο ενέργεια. Να υπάρχουν στιγμές ανάπαυσης. Ενθάρρυνση των εργαζόμενων να κάνουν συχνά διακοπές. Περιορισμός των ωρών εργασίας και ευέλικτο ωράριο. Κάθε εργαζόμενος να μπορεί να προτείνει νέες δραστηριότητες που να αυξάνουν τη δημιουργικότητα και να μειώνουν την ανία. Να υπάρχουν κατάλληλες προϋποθέσεις σταδιοδρομίας για το προσωπικό. -Στρατηγικές επικεντρωμένες στην οργάνωση: να υπάρχει πολιτική δράση και στόχοι. Επεξεργασία στόχων που να είναι σαφείς και ξεκάθαρη φιλοσοφία για την εργασία. Ύπαρξη εκπαίδευσης και ερευνητικής δραστηριότητας. Επιπλέον να υπάρχει δημιουργία μηχανισμών για την επίλυση των προβλημάτων και επεξεργασία των συγκρούσεων και παροχή στο προσωπικό μιας ειδικής εκπαίδευσης γι αυτό. Ακόμη να υπάρχει αυτονομία στο προσωπικού και συμμετοχή του στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων (Εταιρεία Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας (Ε Π Α Ψ Υ), , σσ ). 3.7 Διαχείριση Τα συναισθήματα των νοσηλευτών H Severinsson και οι Ekstedt και Faberberg μελέτησαν την επαγγελματική εξουθένωση, μέσω συνευντέξεων από νοσηλευτές, οι οποίοι αισθάνονταν αδύναμοι να εκπληρώσουν τις ηθικές υποχρεώσεις τους, εξουθενωμένοι και χωρίς ενέργεια. Το να είναι μάρτυρες στον πόνο των ασθενών τους έκανε να νιώθουν ευάλωτοι και ένοχοι όσον αφορά τη δυσκολία να τους βοηθήσουν. Ακόμη κατηγορούσαν τον εαυτό τους για το ότι δεν ήταν καλοί νοσηλευτές, αισθάνονταν ότι δεν ήταν ικανοί να προσφέρουν. Είχαν δυσκολίες στη μνήμη, 57

66 στη συγκέντρω-ση, καθώς είχαν και πολλά προβλήματα υγείας. Είχαν αρνητική στάση απέναντι στους ασθενείς που εμφανίζεται τους τρόπους: να τους προσβάλλει, να αγνοεί τις ανάγκες τους και να αποτυγχάνει στην παροχή της κατάλληλης φροντίδας υγείας. θέλει να βρίσκεται μεγάλο χρονικό διάστημα μακριά από τον ασθενή, να χρησιμοποιεί συχνότερα η επαγγελματική ορολογία. Ως αποτέλεσμα να χάνεται η επικοινωνία νοσηλευτή-ασθενή. Επιπλέον ντρέπονταν να ζητήσουν βοήθεια και αυτό τους οδηγούσε στον κοινωνικό αποκλεισμό, σε αισθήματα απώλειας ελέγχου, και κατωτερότητας. Είχαν αμφιβολίες στο να εμπλακούν συναισθηματικά με τους ασθενείς και η αποστασιοποίηση από τους αυτούς, τους προκαλούσε εσωτερική σύγκρουση για το επάγγελμα τους. Τέλος η υποχώρηση των συναισθημάτων αυτών γινόταν όταν άρχιζαν να αποδέχονται και να κατανοούν τις δυσκολίες τους. Στην αρχή της εργασίας του, ο νοσηλευτής μπορεί να ταυτίζεται υπερβολικά, να χάνει την αντικειμενικότητα του, ώστε να χάνει τον επαγγελματικό του ρόλο και να εμπλέκεται συναισθηματικά, να γίνεται φίλος του, να διατηρεί σχέσεις μαζί του μετά από το νοσοκομείο. Ακόμη μπορεί να υποφέρει για τον ασθενή. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να αδυνατεί να εκπληρώσει τις απαιτήσεις του εργασιακού του ρόλου και να επηρεάζεται η συμπεριφορά του (Μισουρίδου, 2009, σσ ). Στο εξωτερικό έγινε μια έρευνα σε ένα παιδιατρικό νοσοκομείο στη ΜΕΘ, με δείγμα 23 γυναίκες νοσηλεύτριες σε ένα μεγάλο αστικό κέντρο, με την μορφή συνεντεύξεων. Στις συνεντεύξεις διαπιστώθηκε συναισθηματική δυσφορία και συγκίνηση. Συγκίνηση υπήρξε σε διάφορες καταστάσεις. Μερικές από τις νοσηλεύτριες είχαν έντονα συναισθήματα, φώναζαν για γεγονότα που είχαν γίνει παλιότερα. Ακόμη υπήρξε συναισθηματική δυσφορία του νοσηλευτή, η οποία συνδεόταν με εμπειρίες, όπως ο θάνατος παιδιών λόγω ατυχημάτων ή των οποίων η ζωή ήταν είναι παρατεταμένη με προβλήματα ή αναπηρίες. Μια νοσηλεύτρια είπε ότι ένιωθε φρίκη όταν ένα παιδί πέθαινε. Έχει βιώσει πολλούς θανάτους σε 20 χρόνια, το οποίο δεν ήταν πολύ δύσκολο γι αυτήν. Επίσης φοβόταν να μιλήσει στους γονείς του παιδιού για τις αντιδράσεις που θα είχαν. Στενοχωριόταν για τα λόγια που της έλεγαν οι γονείς καθώς και για τις αντιδράσεις τους. Άλλη νοσηλεύτρια ανέφερε ότι την ενοχλούσε η συχνή ύπαρξη του θανάτου και θα ήθελε να έχει μια άλλη δουλειά και έκλαιγε κατά την διάρκεια της εξομολόγησης της. Μια άλλη νοσηλεύτρια όταν ρωτήθηκε για τις προκλήσεις στο έργο της, είπε ότι "το συναισθηματικό κομμάτι αυτό είναι το μεγάλο κομμάτι. Η λέξη δεινά χρησιμοποιήθηκε συχνά σε πολλές από τις συνεντεύξεις, ιδίως όσον αφορά τον πόνο και την παράταση της ζωής των παιδιών. Συχνά αυτές τις πηγές του πόνου σχετίζονταν με καταστάσεις στις οποίες τα μωρά και τα παιδιά είχαν διατηρηθεί στη ζωή παρά τη σύγκρουση σχετικά με την ηθική καταλληλότητα ζωή. Νοσηλεύτριες περιέγραψαν την παράταση της ζωής των βρεφών για μια μακρά περίοδο, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις με 58

67 διάφορα σωματικά προβλήματα που υπόκειντο σε πολλές επώδυνες και επεμβατικές θεραπείες για πολλά χρόνια. Επιπλέον περιγράφεται από ορισμένες νοσηλεύτριες περιπτώσεις μετά από εγκεφαλικό θάνατο παιδιών, που ζωή τους διατηρήθηκε σε μηχανήματα για έως και 48 ώρες, και την φροντίδα τους την παρομοίασαν ως "φροντίδα για τους νεκρούς στην οποία ένιωθαν συναισθηματική εξουθένωση (-Elizabeth McGibbon, Elizabeth Peter and Ruth Gallop, 2010, σσ ) Η διαχείριση των συναισθημάτων Οι νοσηλευτές πρέπει να αναγνωρίσουν τα συναισθήματα τους για τους ασθενείς και να τα διαχειριστούν, ώστε να καταφέρουν να προσφέρουν τα πράγματα που κάνουν τον ασθενή να αισθάνεται τον νοσηλευτή σύμμαχο του. Αυτό απαιτεί αυτογνωσία και κατανόηση των συναισθημάτων του άλλου και εμπειρία στις ανθρώπινες σχέσεις. H σχέση με τον ασθενή λειτουργεί σωστά, όταν ο επαγγελματίας υγείας χρησιμοποιεί ισορροπημένα τις γνωστικές και τις συναισθηματικές λειτουργίες. Η χρήση λογικής τον βοηθά να είναι σε απόσταση από τον ασθενή αλλά και παρόν. Η σχέση με τους ασθενείς αλλάζει μέσω της εμπειρίας. Οι νοσηλευτές υιοθετούν επαγγελματικό τρόπο φροντίδας και αναπτύσσουν μηχανισμούς άμυνας για την αντιμετώπιση καταστάσεων και πλέον αισθάνονται ικανοί. Ωριμάζουν προστατεύουν τον εαυτό τους, αποκτούν αυτογνωσία και ενσυναίσθηση (Μισουρίδου, 2009, σ. 360) Η διαχείριση των συγκρούσεων με τους συναδέλφους Το εργασιακό περιβάλλον μπορεί να είναι δυσλειτουργικό, καταπιεστικό και εκφοβιστικό. Οι συνάδελφοι μπορεί να είναι απόμακροι αδιάφοροι ή να είναι αγενείς και επιθετικοί. Στα άτομα, που στρέφεται αυτή η συμπεριφορά αισθάνονται δυστυχισμένα και επαγγελματικά εξουθενωμένα.. Οι Leiter και Maslach παρατήρησαν ότι το εργασιακό περιβάλλον χαρακτηρίζεται από διχόνοια, κακή επικοινωνία, έλλειψη δικαιοσύνης, κλειστές ομάδεςκλίκες. Η μειωμένη συναδεφική αλληλεγγύη αποτελεί πηγή άγχους, επαγγελματικής εξουθένωσης και θυμού. Οι νοσηλευτές θέλουν να είναι αποδεκτοί από τους συναδέρφους και από αυτό εξαρτάται η προσαρμογή τους και αφού το καταφέρουν αργότερα εστιάζουν στις ανάγκες των ασθενών. Οι νέοι νοσηλευτές είναι απροετοίμαστοι για να λειτουργήσουν ως μέλη της ομάδας. Διότι η συνεργασία προϋποθέτει αυτογνωσία που δεν διαθέτουν ακόμη. Με την πάροδο του χρόνου οι νοσηλευτές αποκτούν σκληραγώγηση στην επιθετικότητα και αποκτούν άμυνες για την αυτοπροστασία. Επίσης αποκτούν αντίληψη για την ατμόσφαιρα εργασιακού περιβάλλοντος τους και στη διαχειρίζονται καλύτερα τις σχέσεις τους. Οι Leiter και Maslach αναφέρουν συμβουλές για τη διαχείριση των επαγγελματικών σχέσεων, όπως: Απουσία κριτικής προς τον προϊστάμενο ή τους συναδέλφους, παρουσίαση 59

68 κάθε καινοτομίας ως νόμιμο έργο της εργασίας του επαγγελματία, δημιουργία συμμαχιών με ομαδικούς στόχους χωρίς να αποκλείουν/υπονομεύουν κανένα,να υπάρχει βοήθεια προς τους συναδέλφους, κριτική της προσωπικής εργασίας, και τέλος να υπάρχει πρόβλεψη αντίστασης στην αλλαγή. Ωστόσο οι συμβουλές είναι δύσκολο να εφαρμοστούν, όταν ο νοσηλευτής ήδη έχει επαγγελματική εξουθένωση, διότι σύνδρομο προϋποθέτει την επιδείνωση των σχέσεων, συγκρούσεις, κοινωνικό αποκλεισμό, προσβλητική συμπεριφορά από τους συναδέλφους. Σε αυτές τις περιπτώσεις γίνεται ήπια προσέγγιση, αναζήτηση υποστήριξης από μέλη της ομάδας ή από σύμβουλο θεραπευτή, για να υπάρξει η αργή και σταδιακή ανάρρωση. Τέλος για την σωστή διαχείριση του προβλήματος πρέπει να υπάρχει η αναζήτηση βοήθειας καθώς και η αποδοχή του (Μισουρίδου, 2009, σσ ). 60

69 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΟΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΆΜΥΝΑΣ 4.1 Ιστορική αναδρομή Οι μηχανισμοί άμυνας ανακαλύφθηκαν τον 20 ο αιώνα από τον S. Freud (1894) και συνέχισε το έργο του η Anna Freud, η οποία διατύπωσε έννοιες που είχαν μεγάλη σημασία για το ξεκίνημα της αναλυτικής έρευνας που άρχισε το 1936 και συνεχίζεται σήμερα. O S. Freud (1894) αρχικά στην μελέτη του για τις «αμυντικές νευρωψυχώσεις» όπως και σε επόμενα έργα του όρισε την «άμυνα» περιγράφοντας τους μηχανισμούς άμυνας ως τον αγώνα του εγώ στις επώδυνες ιδέες ή συναισθήματα. Μετέπειτα τον όρο αυτό τον αντικατέστησε με τον όρο «απώθηση». Αργότερα στην μελέτη του για την «αναστολή, σύμπτωμα και άγχος» επέστρεψε στην παλιά έννοια, της άμυνας, αναφέροντας ότι η χρησιμοποίηση της έννοιας ξανά θα είχε πλεονεκτήματα. Ακόμη διευκρίνισε ότι ο όρος αυτός αποτελεί όλους τους τρόπους που υιοθετεί το εγώ και ο όρος «απώθηση» αποτέλεσε μια μέθοδο άμυνας. Σε άλλα έργα του ανέφερε τους μηχανισμούς άμυνας : μόνωση και αναίρεση, παλινδρόμηση, σχηματισμός αντίδρασης ενδοβολή ή ταύτιση και προβολή. Στο δοκίμιο του για την θεωρία των ενορμήσεων αναλύει την στροφή ενάντια στον εαυτό και την αντιστροφή και τις χαρακτηρίζει «πεπρωμένα των αναμνήσεων» (Freud, το εγώ και οι μηχανισμοί άμυνας, 1978, σ. 28). Η Anna Freud χρησιμοποίησε μια μέθοδο παρατήρησης που ήταν πιο αναλυτική και η σημασία της στην θεωρία της ψυχανάλυσης σαν ψυχολογία ήταν: οι λειτουργίες που συνδέονταν με το Εγώ είχαν μείνει για μεγάλο χρονικό διάστημα πέρα από την ψυχαναλυτική ψυχολογία. «η ψυχανάλυση είναι η επιστήμη του ψυχοδιανοητικού οργάνου». Η ψυχανάλυση ξεκίνησε με την μελέτη του ασυνείδητου στο προεγώ και το περιεχόμενο του. Η θεωρία του Freud έχει σχέση με το εγώ, τις αμυντικές δυνάμεις και εκείνος επέμενε ότι η μελέτη του εγώ ήταν ένα δεύτερο βήμα που θα ακολουθούσε το πρώτο και καθόρισε και τα προβλήματα. Το βιβλίο της Anna Freud συμβάλει προς την επίλυση των προβλημάτων. Εκείνη αναφέρεται στις «διαδικασίες διαμόρφωσης του εγώ αποκαλύπτοντας την ακριβή ενορμητική κατάσταση από την οποία προκύπτει μια δεδομένη αμυντική στάση, η ουσία και οι διακλαδώσεις της» (Freud, το εγώ και οι μηχανισμοί άμυνας, 1978, σ. 30). Τέλος αναφέρει μεταξύ των άλλων τους εξής μηχανισμούς άμυνας: απώθηση, παλινδρόμηση, μόνωση, ενδοβολή, προβολή, αντιδραστικός σχηματισμός, αναδρομική αναίρεση, μετουσίωση, μεταστροφή στο αντίθετο, επαναστροφή στο ίδιο άτομο, εξιδανίκευση, άρνηση, ταύτιση με τον επιτιθέμενο. (Jean La Planche,J.-B. Pontalis, 1986, σσ ). Η M. Klein αναφέρει πρωτόγονες άμυνες όπως η προβλητική ταύτιση, παντοδύναμος έλεγχος, διχασμός του αντικειμένου κ.α. (Jean La Planche,J.-B. Pontalis, 1986, σσ ). 61

70 4.2 Ορισμός Ο όρος «μηχανισμοί άμυνας» επινοήθηκε πριν από 100 χρόνια να περιγράψει ένα κατασκεύασμα των ψυχολογικών μηχανισμών για την αντιμετώπιση των εσωτερικών συγκρούσεων (G. Northoff, F. Bermpohil, F.Schoeneich, H. Boeneker, 2006, p. 1). Η Anna Freud αναγνώρισε τις άμυνες ως «τρόπους και μέσα με τα οποία το Εγώ απομακρύνει τη δυσαρέσκεια και το άγχος και ελέγχει την παρορμητική συμπεριφορά, τα συναισθήματα και τις ενστικτώδεις ενορμήσεις» (Υφαντής Θ., Φλώρος Γ. Δ., Γούλια Π., Οικονόμου Γ., Ασημακόπουλος Κ., 2011, σ. 208). Μηχανισμοί άμυνας είναι ασυνείδητες ενδοψυχικές διεργασίες που δρουν αυτόματα με σκοπό την ανακούφιση του άγχους και της σύγκρουσης, που προέρχονται από τις ενορμήσεις και τα ένστικτα ενός ατόμου. Επίσης αποτελούν τρόπους διαστρέβλωσης της αγχογόνου κατάστασης (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ). 4.3 Είδη Σε αυτήν την εργασία αναφέρονται πολλοί μηχανισμοί άμυνας όμως όχι όλοι. Έχουν κατηγοριοποιηθεί ως εξής: οι πρωτόγονοι μηχανισμοί άμυνας, οι νευρωσικοί μηχανισμοί άμυνας, οι ανώριμοι μηχανισμοί άμυνας και οι ώριμοι μηχανισμοί άμυνας (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ). Διαφέρουν μεταξύ τους διότι εξαρτώνται από την γενετική φάση, την πάθηση του ατόμου και τον βαθμό άμυνας της ψυχικής σύγκρουσης (Jean La Planche,J.-B. Pontalis, 1986, σσ ). Η κατηγοριοποίηση και ο διαχωρισμός των μηχανισμών άμυνας γίνονται δύσκολα, επειδή οι άμυνες είναι ασυνείδητες διαδικασίες που πιθανόν δεν γίνονται αντιληπτές από το άτομο. Ωστόσο έχουν γίνει πολλές προσπάθειες για την καταμέτρηση τους με τη δημιουργία αξιόπιστων και έγκυρων αυτοσυμπληρούμενων ερωτηματολογίων (Υφαντής Θ., Φλώρος Γ. Δ., Γούλια Π., Οικονόμου Γ., Ασημακόπουλος Κ., 2011, σ. 208). Οι πρωτόγονοι μηχανισμοί άμυνας λειτουργούν σε όλα τα επίπεδα, στο γνωστικό, στο αισθητηριακό, συμπεριφορικό και στο συναισθηματικό επίπεδο. Αντίθετα οι εξελιγμένοι μηχανισμοί δημιουργούν ιδιαίτερους μετασχηματισμούς σκέψης, αισθήσεων, συναισθήματος, συμπεριφοράς ή συνδυασμούς μεταξύ αυτών ( blogspot.gr/2012/11/2.html#sthash.sjplsm27.dpuf). 62

71 4.3.1 Πρωτόγονοι μηχανισμοί άμυνας Δημιουργούνται περίπου στο πρώτο έτος της ζωής. Στην ενήλικη ζωή η κινητοποίηση από το εγώ είναι δύσκολη και η κατάρρευση τους μπορεί να δημιουργήσει ψυχωσική συμπτωματολογία (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ). Θεωρούνται οι εξής άμυνες: Άρνηση: Το άτομο δεν παραδέχεται την ύπαρξη ενός δυσάρεστου γεγονότος ή δυσάρεστης κατάστασης διότι του δημιουργεί άγχος. Κάθε επώδυνο γεγονός αποκλείεται από το επίπεδο της συνείδησης μέσω του «Εγώ». Αυτός ο μηχανισμός χρησιμοποιείται σε φυσιολογικές και παθολογικές καταστάσεις (Γεωργαράς, 1972, σσ ). Η Άρνηση χρησιμοποιεί μηχανισμούς λήθης και αρνείται οτιδήποτε θα επηρέαζε αρνητικά την αυτοεκτίμηση του. Όταν οι άνθρωποι μαθαίνουν για το θάνατο κάποιου δικού τους προσώπου αντιδρούν με την λέξη «όχι». Αυτή η αντίδραση προέρχεται από τον εγωκεντρισμό του παιδικής ηλικίας, όπου υπάρχει η πεποίθηση: «αν αυτό δεν το παραδεχτώ, τότε δεν συμβαίνει». Ακόμη η υπερβολική χαρά που δείχνει κάποιος σε συνθήκες που οι περισσότεροι άνθρωποι θα αντιλαμβάνονταν ως αρνητικές, θεωρείται ότι παρουσιάζουν τη λειτουργία της άρνησης. Επιπλέον οι περισσότεροι άνθρωποι χρησιμοποιούν την άρνηση για να κάνουν τη ζωή τους πιο ευχάριστη. Αν κάποιος τραυματιστεί από μια κατάσταση και πιστεύει ότι δεν είναι σωστό να κλάψει, τότε να αρνείται τα πραγματικά συναισθήματα του και να αναστέλλει το κλάμα. Επίσης σε καταστάσεις η αντίδραση της άρνησης μπορεί να του σώσει τη ζωή, διότι αρνείται ότι κινδυνεύει. Ωστόσο η άρνηση μπορεί να έχει και το αντίθετο αποτέλεσμα. Τέτοια άτομα μπορεί να είναι οι αλκοολικοί που λένε ότι δεν αντιμετωπίζουν πρόβλημα με το ποτό. Στις παθολογικές καταστάσεις τα άτομα διακατέχονται από μανία και τα άτομα μπορεί να φτάσουν σε σημείο να αρνηθούν, τα σωματικά τους όρια, την ανάγκη τους για ύπνο κ.α Τα άτομα που χρησιμοποιούν την άρνηση ως τη βασική τους άμυνα ονομάζονται υπομανιακά και καταθλιπτική πλευρά τους γίνεται αντιληπτή στ από τους στενούς φίλους τους ( (Cramer, 2006, pp 43-49). Ενσωμάτωση: Το άτομο αναπαριστά κάποιο άλλο άτομο ή τμήματα του σώματος του και αφομοιώνεται στον εαυτό του με «την διαδικασία συμβολικής στοματικής πρόσληψης». Είναι αρχέγονος τύπος ταυτοποίησης (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ). Προβολή : Οι άνθρωποι αυτοί όταν έχουν αγχογόνες σκέψεις και συναισθήματα, ή μη αποδεκτά στην κοινωνία, τα αποδίδουν στους άλλους. Σκέψεις, ιδέες, επιθυμίες ή τάσεις που δημιουργούν άγχος προβάλλονται σε άλλο άτομο για την ανακούφιση και δυσφορία από τα συναισθήματα ενοχής (Γεωργαράς, 1972, σσ ). Η προβολή γίνεται με την έκφραση των συναισθημάτων θυμού και καταστροφικότητας προς τους άλλους (Salzberger- Wittenberg, 1995). 63

72 Διάσχιση ή διαχωρισμός: Το άτομο δεν αποτελεί ολοκληρωμένη και σταθερή προσωπικότητα, διότι υπάρχουν ταυτοποιήσεις αντιθετικού χαραχτήρα. Συνήθως οι άνθρωποι αυτοί έχουν ναρκισσιστικές και παρανοειδείς προσωπικότητες όπως και στην προβολή. Επίσης η διάσχιση εμφανίζεται σε φανατικά άτομα με μεγάλες ιδεολογίες που καταλήγουν να καθοδηγούνται από μικρές και φανατικές θρησκευτικές ή πολιτικές ομάδες ή αιρέσεις. Ακόμη το άτομο πιστεύει ότι μέσα στην κοινωνία ή σε μια ομάδα υπάρχουν οι καλοί και οι κακοί ανάλογα με τις απόψεις τους. Επομένως υπάρχει διαχωρισμός (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ). Παραληρηματίκη διαστρέβλωση: Το άτομο αντιλαμβάνεται λάθος την πραγματικότητα. Οι αξίες ή γεγονότα που θεωρεί απαράδεχτα τροποποιούνται μέσω της διεργασίας τους, για να είναι αποδεκτά από την συνείδηση του (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ). Προβλητική ταυτοποίηση: Είναι αμφισβητούμενος μηχανισμός άμυνας και κατανοείται δύσκολα. Η Melanie Klein (1986) αναγνώρισε αυτόν τον μηχανισμό άμυνας με την παρατήρηση της στα παιδιά και υποστήριξε την ύπαρξη σαδιστικών φαντασιώσεων που έχουν σχέσεις με επιθέσεις ή εισβολές στο σώμα της μητέρας με την έννοια της εισόδου του παιδιού ή τμημάτων του ώστε το σώμα της να ελέγχεται εσωτερικά. Γίνεται ταυτοποίηση με το αντικείμενο. Σε αντίθεση με την προβολή το άτομο νιώθει τα στοιχεία που προβάλλει και την απειλή του αντικειμένου ( /2.html#sthash.sJPlSM27.dpuf). Το άτομο που χρησιμοποιεί αυτόν τον μηχανισμό ασυνείδητα προβάλει σε άλλο πρόσωπο εσωτερικά αντικείμενα και αργότερα πιστεύει ότι τα πρόσωπα αυτά συμπεριφέρονται όπως τα αντικείμενα (Ερευνητική Ομάδα Α' ΓΕΛ Αχαρχών, 2013, σ. 28). Απόσυρση: Αποφυγή ερεθίσματος και δυσάρεστου γεγονότος το οποίο αρνείται να αντιμετωπίσει. Η τάση ορισμένων ατόμων να κάνουν χρήση χημικών ουσιών για την αλλαγή της συνειδησιακής τους κατάστασης μπορεί επίσης να εκληφθεί ως απόσυρση. Το βρέφος όταν αισθάνεται υπερβολική διέγερση ή υπερβολικό στρες, καταφεύγει στον ύπνο. Οι ενήλικοι που χρησιμοποιούν αυτόν τον μηχανισμό αποσύρονται από κοινωνικές ή διαπροσωπικές περιστάσεις που τους δημιουργούν στρες και τις υποκαθιστούν με «τον εσωτερικό φαντασιωσικό τους κόσμο». Όταν ένα άτομο αντιδρά με απόσυρση, αποκλείοντας άλλους τρόπους αντίδρασης στο άγχος, τότε οι ψυχαναλυτές το ονομάζουν «σχιζοειδές». Μειονέκτημα της απόσυρσης αποτελεί ότι το άτομο απομακρύνεται από την ενεργητική συμμετοχή του στην επίλυση των προβλημάτων του. Επιπλέον τα άτομα που έχουν σχιζοειδείς συντρόφους δεν ξέρουν με ποιο τρόπο να τους κάνουν να δείξουν να ανταποκρίνονται στα συναισθήματα τους. Διότι τα άτομα αυτά απομονώνουν τον εαυτό τους. Βασικό πλεονέκτημα της απόσυρσης είναι ότι τα άτομα ανακουφίζουν τον εαυτό τους όχι μέσω της φυγής τους από την πραγματικότητα. Επομένως μπορεί να είναι ευαίσθητοι στην απόρριψη από τους άλλους. Ακόμη τα άτομα αυτά δύσκολα δείχνουν τα συναισθήματά τους και μπορεί να διακρίνουν τα συναισθήματα των άλλων. Τέλος μπορεί να είναι καλλιτέχνες, συγγραφείς, επιστήμονες, φιλόσοφοι, αφού λόγω του επαγγέλματος τους, έχουν την ικανότητα να ξεφεύγουν από την καθημερινότητα και να ερμηνεύουν διαφορετικά τα πράγματα (Ερευνητική Ομάδα Α' ΓΕΛ Αχαρχών, 2013, σσ ). 64

73 Παντοδύναμος έλεγχος: Σε αυτόν τον μηχανισμό άμυνας το ατόμο πιστεύει ότι έχει την ικανότητα να επηρεάσει τον κόσμο. Αυτό αποτελεί μια κρίσιμη διάσταση της αυτοεκτίμησής του, η ύπαρξη της οποίας προέρχεται από τις βρεφικές και εξωπραγματικές και φυσιολογικές φαντασιώσεις για εκείνη την χρονική περίοδο της ζωής του. Συνήθως τα παιδία κατέχουν αυτόν τον μηχανισμό άμυνας και όταν ωριμάζουν διαπιστώνουν ότι κανένα άτομο δεν έχει απεριόριστες δυνάμεις. Κάθε ενήλικας που αναγνωρίζει ότι η δύναμη των ανθρώπων δεν είναι απεριόριστη, έχει βιώσει με ασφάλεια την πρώιμη περίοδο της ζωής του, στην οποία απολάμβανε τις αυταπάτες της ηλικίας του με την παντοδυναμία του εαυτού του και με την παντοδυναμία των ατόμων που άμεσα εξαρτιόταν. Ψυχοπαθητική μπορεί να θεωρηθεί η προσωπικότητα ενός ατόμου, που έχει την αίσθηση ότι ασκεί την παντοδυναμία του, και ότι όλα τα άλλα πρακτικά και ηθικά ζητήματα έχουν δευτερεύουσα σημασία. Επίσης τα άτομα αυτά μπορεί να είναι εγκληματίες, αλλά πολλά άτομα που, σπάνια παραβιάζουν το νόμο διαθέτουν αυτόν τον μηχανισμό άμυνας. Ο Bursten λέει ότι αυτά τα άτομα ελέγχουν συνειδητά τους άλλους, για να ξεφύγουν από το άγχος και να διατηρήσουν την αυτοεκτίμησή τους. Αυτά τα άτομα «τη φέρνουν» στους άλλου και βρίσκονται σε επιχειρήσεις που απαιτούν δόλο, προσωπική κυριαρχία σε βάρος οποιουδήποτε άλλου ενδιαφέροντος. Επίσης συνήθως διαθέτουν ηγετικούς ρόλους, σε επιχειρήσεις και γενικότερα σε επαγγέλματα που έχουν σχέση με άσκηση εξουσίας ( (Ερευνητική Ομάδα Α' ΓΕΛ Αχαρχών, 2013, σ. 26). Διχοτόμηση του Εγώ: είναι μια αμυντική διεργασία του ατόμου, που το Εγώ του έχει μια αίσθηση ολότητας και έπειτα σε ψυχοπιεστικές συνθήκες διχοτομείται. Το άτομο που χρησιμοποιεί τη διχοτόμηση αν αντιμετωπίσει την ασυνέπεια των ισχυρισμών του, δεν θα δει αξιοσημείωτο το γεγονός ότι κάποιος, που έδειχνε να είναι καλός, έχει γίνει ξαφνικά κακός ( Ανώριμοι μηχανισμοί άμυνας Κάποιοι ανώριμοι μηχανισμοί στην εφηβεία έχουν κυριαρχικό χαρακτήρα και με το πέρασμα του χρόνου αντικαθίσταται με ώριμους μηχανισμούς αλλά όχι πάντα. Συνήθως υπάρχουν στις περισσότερες διαταραχές προσωπικότητας (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ). Εξιδανίκευση: <<Η ενόρμηση ή επιθυμία δηλαδή στρέφεται προς μια νέα χρήσιμη και περισσότερο παραδεκτή λειτουργία, η οποία φυσικά μπορεί να εκπληρωθεί επιτυγχάνοντας έτσι κατά ένα σημαντικό μέρος, την ικανοποίηση της ένστικτης ενόρμησης>> (Γεωργαράς, 1972, σσ ). Τα μικρά παιδιά πιστεύουν ότι τα άτομα που κυβερνούν τον κόσμο είναι πιο σοφά και πιο ισχυρά από τους συνηθισμένους ανθρώπους που κάνουν λάθη. Επίσης αυτή η πεποίθηση υπάρχει και στους ενήλικους διότι πολλοί έχουν την ανάγκη να αποδώσουν ιδιαίτερη αξία και δύναμη σε άτομα από τα οποία εξαρτώνται αισθηματικά. Η εξιδανίκευση αποτελεί μέρος της ώριμης αγάπης. Ακόμη η τάση που αναπτύσσεται στην πορεία, για απόρριψη ή υποτίμηση των ανθρώπων με τους οποίους το άτομο έχει 65

74 συναισθηματική σχέση ως παιδιά, αποτελεί ένα φυσιολογικό βήμα της διεργασίας αποχωρισμού-εξατομίκευσης. Για παράδειγμα ένας φοιτητής-σπουδαστής που φεύγει από το σπίτι του οικειοθελώς δεν νιώθει ότι το μέρος που αφήνει είναι καλύτερο από το μέρος που θα πάει. Ωστόσο μερικά άτομα με αυτόν τον μηχανισμό άμυνας δρουν διαφορετικά όπως αισθάνονταν στην βρεφική ηλικία τους, πιστεύουν ότι <<το υπέροχο άλλο είναι ασφαλές και ελπίζουν να απαλλαγούν από τη ντροπή>>. Ακόμη αυτός ο μηχανισμός άμυνας εμφανίζεται και στις θρησκευτικές αξίες των ανθρώπων. Σε προβληματικές καταστάσεις παρατηρείται στην επιμονή ενός ατόμου ότι ο ερωτικός του σύντροφος είναι τέλειος, ότι το γούστο του είναι ακαταμάχητο, καθώς και σε άλλες αυταπάτες. Γενικότερα όσο πιο εξαρτημένο είναι ένα άτομο, τόσο πιο ισχυρή είναι η εξιδανίκευση των άλλων. Ακόμη το άτομο που συγκρίνει τις καταστάσεις που έχει βιώσει στη ζωή του δείχνει να αναζητά την τελειότητα μέσω της συγχώνευσης με εξιδανικευμένα αντικείμενα και θέλει να τελειοποιήσει, θεωρείται ναρκισσιστικό. Η ανάγκη για επιβεβαίωση του εαυτού τους προκύπτει από την κατάσταση της εξάρτησής τους από αυτή την άμυνα, διότι οι προσπάθειές τους για την απόκτηση της αυτοεκτίμησης σχετίζονται με την ιδέα ότι για να αγαπήσει κάποιος τον εαυτό του θα πρέπει να τον τελειοποιήσει και όχι να τον αποδεχτεί όπως είναι. Όσο περισσότερο χρησιμοποιείται αυτός ο μηχανισμός άμυνας τόσο πιο ραγδαία θα είναι η υποτίμηση που θα του συμβεί. Στην καθημερινότητα αναγνωρίζονται τέτοιες αναλογίες στο αίσθημα του μίσους και στην οργή που νιώθουν ενάντια σε όσους στην αρχή υπόσχονται πολλά και στη συνέχεια αποτυγχάνουν να εκπληρώσουν τις προσδοκίες. Μερικοί άνθρωποι ζουν την ζωή τους δημιουργώντας συναισθηματικές σχέσεις που χαρακτηρίζονται από επαναλαμβανόμενους κύκλους εξιδανίκευσης και απογοήτευσης. Για παράδειγμα αυτοί οι άνθρωποι εγκαταλείπουν το σύντροφό τους για έναν άλλο κάθε φορά που αποδεικνύεται ότι ο προηγούμενος είναι ένα συνηθισμένο ανθρώπινο πλάσμα ( Ταυτοποίηση ή ταύτιση: Είναι υποκατηγορία της ενσωμάτωσης. Το άτομο προσπαθεί να μοιάσει με άτομα που έχουν δύναμη ή γοητεία (Γεωργαράς, 1972, σσ ). Έχει αναφερθεί ότι οι ικανότητες για ταύτιση μεταλλάσσονται σε ολόκληρη την ζωή και «αποτελούν τη συναισθηματική βάση της ψυχολογικής ανάπτυξης και αλλαγής». Επίσης η ταύτιση μπορεί να χρησιμοποιηθεί από κάποιο άτομο ως άμυνα στην συναισθηματική πίεση. Ο θάνατος και απώλεια μπορούν να οδηγήσουν το άτομο να ταυτιστεί με το χαμένο πρόσωπο αγάπης ή με τον αντικαταστάτη του. Η ιδιότητα των ανθρώπων να ταυτίζονται με νέα πρόσωπα αγάπης βοηθάει να ξεπερνούν την δυστυχία ( blogspot.gr/2012/11/2.html#sthash.sjplsm27.dpuf). Αναπλήρωση(υπεραναπλήρωση) : Είναι η προσπάθεια επανόρθωσης μιας ανεπάρκειας φανταστικής, σωματικής ή άλλης (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009). Υποκατάσταση: Είναι υποκατηγορία της μετάθεσης. (Γεωργαράς, 1972, σσ ) Μια μη αποδεκτή επιθυμία ή μη αποδεκτό συναίσθημα αντικαθιστώνται με άλλα πιο αποδεκτά από το άτομο (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009). 66

75 Ενδοβολή: Σε αυτόν τον μηχανισμό <<ο ενδοβαλλόντας προβάλλοντας στον ψυχικό του χώρο όλες τις ιδιότητες ενός αντικειμένου αγάπης που έχει χαθεί, το ξαναποκτά εικονικά, το διατηρεί κατά κάποιο τρόπο δικό του παρακάμπτοντας την απώλεια>>. Αυτός ο μηχανισμός άμυνας δημιουργείται στην Οιδιποδική φάση (Γεωργαράς, 1972, σσ ). Ο Karl Abraham (1924) αναγνώρισε ότι η ενδοβολή γίνεται στην βρεφική ηλικία και ότι έχει σχέση με την λήψη τροφής του βρέφους (που την νιώθει μέσα του και την αποβάλλει όταν την νιώθει ανεπιθύμητη), η ενδοβολή διάφορων πραγμάτων-καταστάσεων του βρέφους υποδηλώνει μέρη της προσωπικότητας του. Δηλαδή μέσα από την ενδοβολή-προβολήεπανενδοβολή ο Karl Abraham αντιλήφθηκε ότι είναι οι βάσεις για το κτίσιμο της προσωπικότητας (Salzberger-Wittenberg, 1995, σσ ). Σε ήπιες καταστάσεις η ενδοβολή είναι το ίδιο με μια πρωτόγονη ταύτιση του ατόμου με τα σημαντικά πρόσωπα της ζωής του. Όταν κάποιο άτομο χρησιμοποιεί αυτόν τον μηχανισμό άμυνας για να μειώσει το στρες και για να διατηρήσει ψυχολογικούς δεσμούς με τα απορριπτέα αντικείμενα της πρώιμης ζωής του, τότε είναι καταθλιπτικό ( blogspot.gr/2012/11/2.html#sthash.sjplsm27.dpuf). Ταύτιση με τον επιτιθέμενο: Το άτομο που εντάσσεται σε μια ομάδα και διαπιστώνει ότι η ομάδα του θα αποτύχει από μια αντίπαλη ομάδα ταυτίζεται με τους αντίπαλους και επιτίθεται στους δικούς του (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ) (Γεωργαράς, 1972, σσ ) (Freud, The Ego and the Mechanisms of Defence, 1937,1966, 1993, p. 109). Απώθηση: Είναι μη αποδεκτά στοιχεία (συναισθήματα) ή μια εξωτερική κατάσταση (άγχος) μπορεί να προκαλέσει στο άτομο μεγάλη σύγχυση και να μεταφερθεί στο ασυνείδητο. Ακόμη η απώθηση έχει σημαντικό ρόλο στην νευρωσική και ψυχωσική συμπτωματολογία. Ο Freud χώρισε την απώθηση σε δυο κατηγορίες: την πρωταρχική απώθηση και καθεαυτή απώθηση. Στην πρώτη τα απωθημένα δεν πέρασαν από την συνείδηση και στην δεύτερη προέρχεται από την συνείδηση, που αρχικά βρισκόταν (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ). Επίσης μπορεί να γίνει προβληματική στις καταστάσεις: αν αποτύχει να συγκρατήσει τις ενοχλητικές ιδέες εκτός συνείδησης, αν προκαλέσει δυσκολίες σε θετικές πλευρές της ζωής και αν αποκλείσει άλλους πιο επιτυχημένους τρόπους αντιμετώπισης. Η υπερβολική χρησιμοποίηση της απώθησης οδηγεί σε υστερική προσωπικότητα ( Παθητική επιθετικότητα: με αυτόν τον μηχανισμό άμυνας το άτομο εμφανίζει μια επιθετική συμπεριφορά με παθητικούς τρόπους (ισχυρογνομωσύνη, προβολή εμποδίων κ.α.) (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ). Εκδραμάτιση: Η αντίδραση σε μια κατάσταση που απαντά πρακτικά σε ασυνείδητη διεργασία που οδηγεί σε προσωρινή εσωτερική ανακούφιση (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ). Συμβολισμός : <<Μια ιδέα παίρνει την θέση μιας άλλης έχοντας κάποιο κοινό γνώρισμα ανάμεσα σε αυτά τα δυο>>. Ακόμη αυτός ο μηχανισμός άμυνας βασίζεται στον συσχετισμό και την ομοιότητα. Επιπλέον επιτυγχάνεται η προστασία του ατόμου από το άγχος της ιδέας. 67

76 Τέλος ορισμένα υστερικά και ιδεοψυχαναγκαστικά συμπτώματα και η δημιουργία των ονείρων σχετίζονται με τον συμβολισμό (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ). Παλινδρόμηση: σύμφωνα με αυτή το «Εγώ» όταν βρίσκεται σε ξαφνική αλλαγή για να αποφύγει το άγχος παλινδρομεί σε προγενέστερα στάδια ικανοποίησης (Γεωργαράς, 1972, σσ ). Το άτομο υιοθετεί συνήθειες από ένα προηγούμενο στάδιο ωρίμανσης όταν νιώθει κουρασμένο,αγχωμένο. Για παράδειγμα, μερικοί αντιδρούν στο στρες εκδηλώνοντας κάποιες ασθένειες ενώ άλλοι μπορεί να αισθάνονται μεγάλη σωματική κατάπτωση. Αυτό ονομάζεται σωματοποίηση και έχει αντίσταση στην αλλαγή και η θεραπευτική της αντιμετώπιση είναι δύσκολη. Αν ένα άτομο χρησιμοποιεί κυρίως την παλινδρόμηση στην ζωή του τότε χαρακτηρίζεται ως <<νηπιακή προσωπικότητα>> ( blogspot.gr/2012/11/2.html#sthash.sjplsm27.dpuf). Σχιζοειδής φαντασίωση: είναι η «ονειροπόληση» του ατόμου (φανταστικά γεγονότα ή εικόνες) και είναι ένας μηχανισμός που χρησιμεύει στην ικανοποίηση των επιθυμιών, στην εκδήλωση ασυνείδητων συγκρούσεων ή προετοιμασία γεγονότων του μέλλοντος (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ) Ώριμοι μηχανισμοί άμυνας Ώριμοι μηχανισμοί άμυνας είναι: ο αλτρουισμός, η μετουσίωση, η καταπίεση, χιούμορ και η πρόβλεψη. Είναι συχνή στους ψυχικά υγιείς και αποκτούνται από τα άτομα στην εφηβεία. Σύμφωνα με την μελέτη της θετικής ψυχολογίας, οι ώριμοι μηχανισμοί άμυνας στην υγεία μετριούνται από την υποκειμενική ευτυχία, ψυχοκοινωνική ωριμότητα, επαγγελματική επιτυχία, πλούτο και σταθερότητα των σχέσεων ή απουσία ψυχοσωματικής νόσου. Στα άτομα με εγκεφαλική βλάβη (π.χ., εξάρτηση από το αλκοόλ, σχιζοφρενική υποτροπή, σκλήρυνση κατά πλάκας) αυτοί οι μηχανισμοί άμυνας αντικαθίστανται με ανώριμους μηχανισμούς. Στο θεατή, οι μηχανισμοί αυτοί παρουσιάζονται ως αρετές, και σπάνια υπάρχει λόγος για αλλαγή τους. Σύμφωνα με τη θετική ψυχολογία, οι ώριμοι μηχανισμοί άμυνας εμφανίζονται συχνά ως ηθικές στον παρατηρητή σε αντίθεση με τους ανώριμους μηχανισμούς (Vaillant, 2000, σ. 89). Αλτρουισμός: Αποτελεί μη εγωιστική συμπεριφορά και έχει πλεονεκτήματα για τους άλλους χωρίς κίνητρο για προσωπικό όφελος (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ). Χιούμορ: Είναι φανερό ότι το χιούμορ καθιστά τη ζωή ευκολότερη. Το άτομο χρησιμοποιεί το χιούμορ για να αποσύρει τις ιδέες που φέρουν τις οδυνηρές επιπτώσεις από το συνειδητό. Ακόμη επιτρέπει την έκφραση του συναισθήματος προς τους άλλους χωρίς δυσάρεστες συνέπειες: χωρίς σαρκασμό και ειρωνία. Το χιούμορ επιτρέπει στους ανθρώπους για να κοιτάξει απευθείας ό, τι είναι οδυνηρό. Τέλος αποτελεί το τελικό στάδιο της ψυχοσυναισθηματικής ανάπτυξης (Vaillant, 2000, σ. 95). Καταπίεση: Είναι η καταπίεση των συναισθημάτων και επιθυμιών και μπορεί να φτάσει μέχρι τον ασκητισμό. Ο Mitchel την δεκαετία του 60 έκανε μια έρευνα σε ένα νηπιαγωγείο 68

77 στο Stanford των ΗΠΑ. Ο δάσκαλος είπε σε μια ομάδα παιδιών ηλικίας τεσσάρων ετών να διαλέξουν μια καραμέλα και να την πάρουν αμέσως ή να περιμένουν να πάρουν δυο καραμέλες μέχρι εκείνος να επιστρέψει από την βόλτα. Όταν ο δάσκαλος πήγε βόλτα πολλά παιδιά πήγαν με ανυπομονησία και πήραν την μια καραμέλα και όταν επέστρεψε τα υπόλοιπα παιδιά που ήταν λιγότερα πήραν τις δυο καραμέλες. Με την μελέτη αυτών των παιδιών επί δεκατέσσερα χρόνια αργότερα παρατηρήθηκε ότι τα παιδία που καταπίεσαν την επιθυμία τους και περίμεναν ήταν διαφορετικά από τα άλλα παιδιά. Διότι αντιμετώπιζαν πιο εύκολα τις δυσκολίες που προέκυπταν, ήταν πιο κοινωνικά, είχαν επιτυχία στις εξετάσεις, διέθεταν αυτοσυγκράτηση (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ). Μετουσίωση: Είναι μια διεργασία όπου ο Φρόιντ ανέλυσε τις δραστηριότητες του ανθρώπου που έχουν βαθιά σχέση με την σεξουαλική ενόρμηση, ενώ εξωτερικά φαίνεται ότι δεν έχει σχέση με αυτή. Την μετουσίωση την απέδωσε ως καλλιτεχνική δραστηριότητα και διανοητική αναζήτηση. (Jean La Planche,J.-B. Pontalis, 1986, σσ ). Επιπλέον το άτομο διαθέτει ενέργεια που έχει σχέση με μη αποδεκτές ενορμήσεις που μετατρέπεται σε κοινωνικά και προσωπικά αποδεκτά. η μετουσίωση επιτρέπει μια έμμεση επίλυση της σύγκρουσης χωρίς αρνητικές συνέπειες και χωρίς σημαντική απώλεια της ευχαρίστησης. Επιπλέον καθιστά ιδέες συναρπαστικές (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ). Πρόβλεψη: Όπως και με αλτρουισμό, τη χρήση της πρόβλεψης συχνά είναι εθελοντική και ανεξάρτητη από την επίλυση των συγκρούσεων. Η άμυνα της πρόβλεψης αντικατοπτρίζει την ικανότητα να αντιλαμβάνονται το μελλοντικό κίνδυνο και ανάλογη τροποποίηση της συμπεριφοράς. η πρόβλεψη περιλαμβάνει τόσο σκέψη όσο και συναίσθημα για το μέλλον. Στο Εθνικό Ινστιτούτο ψυχικής υγείας στο Αμβούργο, ο David και οι συνεργάτες του σημείωσαν την αξία του προκαταβολικού πένθους σε γονείς παιδιών με λευχαιμία (Vaillant, 2000, σ. 94) Νευρωσικοί μηχανισμοί άμυνας Μετατροπή: Διάφορα συναισθήματα ή άγχος ενός ατόμου μετατρέπονται σε σωματικά συμπτώματα όπως στις ψυχοσωματικές διαταραχές. (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ) οι καταπιεσμένες τάσεις του ατόμου εφόσον δεν βρίσκουν διέξοδο ψυχικά, εκφράζονται στο μυοσκελετικό σύστημα όπως και σε άλλα συστήματα του ανθρώπινου οργανισμού (Γεωργαράς, 1972, σσ ). Αποσύνδεση: Η αποσύνδεση μπορεί να εξαρθρώσει τις διεργασίες από την υπόλοιπη δραστηριότητα του ατόμου και να υπάρχουν δυο ψυχικές λειτουργίες ανεξάρτητες η μια από την άλλη. Ουσιαστικά παρέχεται η ικανότητα να αποκολληθούν οι αρνητικά συναισθηματικές καταστάσεις. Η αποσύνδεση εξαρτάται από το φύλο, την προσωπικότητα και τις συναισθηματικές, υλικές ανάγκες. Λαμβάνει διάφορες μορφές όπως, συναισθηματικό μούδιασμα, απορρόφηση και ευφάνταστη συμμετοχή, αποπροσωποποίηση, αμνησία, και κατακερματισμό της ταυτότητας. Αυτά αντιπροσωπεύουν τον σταδιακό έντονο βαθμό της αποσύνδεσης. Σε μια ήπια έως μέτρια μορφή, η αποσύνδεση είναι γενικά 69

78 προσαρμοστική, επιτρέποντάς να αντιμετωπίσει ένα ευρύ φάσμα των παραγόντων της πίεσης. Παρατηρείται στις ψυχοαποσυνδετικές μορφές υστερίας (Bowins, 2004) (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ). Μετάθεση: Είναι η αλλαγή της κατεύθυνσης ενός συναισθήματος ή μιας συμπεριφοράς από το αρχικό αντικείμενο σε κάποιο άλλο, διότι η πρώτη κατεύθυνση προκαλεί άγχος (Mardi Horowitz, Steven Cooper, Bram Fridhandler, J. Christopher Perry, Michael Bond, George Vaillant, 1992, p. 325). Αν ένα άτομο μεταθέτει το άγχος του από μια περιοχή σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο που συμβολίζει κάτι τρομακτικό γι αυτόν τότε θεωρείται ότι έχει φοβία. Το άτομο που κάνει τέτοιου είδους μεταθέσεις μπορεί να οριστεί φοβικό ( Εκλογίκευση: Η μη αποδεκτή συμπεριφορά, τα παράλογα κίνητρα ή συναισθήματα του ατόμου που γίνονται αποδεκτά μέσω λογικών εξηγήσεων (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ). Ακόμη η εκλογίκευση επιστρατεύεται όταν οι άνθρωποι δεν καταφέρνουν να αποκτήσουν κάτι που επιθυμούν πολύ και αργότερα αποφασίζουν ότι τελικά δεν το ήθελαν και τόσο πολύ. Επίσης όταν κάτι κακό έχει ήδη συμβεί και αργότερα αποφασίζεται ότι τελικά αυτό δεν ήταν και τόσο κακό. Τέλος οι άνθρωποι δεν παραδέχονται ότι κάνουν μια συγκεκριμένη πράξη διότι αυτό τους κάνει να νιώθουν καλά. Προτιμούν να χρησιμοποιούν δικαιολογίες για τις πράξεις τους ( Αναστολή: Η αναστολή θυσιάζει την ομορφιά της αλήθειας. Η αναστολή περιλαμβάνει την απόφαση σε ένα άτομο να αναβάλει την προσοχή σε μια συνειδητή ώθηση ή/και τη σύγκρουση. Δηλαδή υπάρχει περιορισμός ή καταστολή των επιθυμιών (Vaillant, 2000, σ. 94). Σχηματισμός αντίδρασης (σχηματισμός δια του αντιθέτου): Είναι η μετακίνηση συναισθημάτων, στάσεων και συμπεριφορών στο άλλο άκρο αντίθετες από τις ενορμήσεις (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ). Παράδειγμα είναι η παρουσίαση τεχνασμάτων που σχετίζονται με την αντιμετώπιση της προκατάληψης, του ρατσισμού και άλλων καταστάσεων μέσω της υπερβολικά θετικής συμπεριφοράς (Cramer, Defense Mechanisms in Psychology Today-Further Processes for Adaptation, 2000, p. 639). Στροφή της επιθετικότητας ενάντια στον εαυτό: Ένα αρνητικό συναίσθημα που σχετίζεται με ένα κάποιο πρόσωπο στρέφεται ενάντια στον ίδιο τον εαυτό (Mardi Horowitz, Steven Cooper, Bram Fridhandler, J. Christopher Perry, Michael Bond, George Vaillant, 1992, σ. 325). Η άμυνα αυτή συναντάται συχνά σε καταθλιπτικούς και μαζοχιστικούς χαρακτήρες (Ερευνητική Ομάδα Α' ΓΕΛ Αχαρχών, 2013, σ. 32). Μόνωση: Tο άτομο που χρησιμοποιεί την μόνωση, χωρίζει μια άσχημη ιδέα ή ανάμνηση που του προκαλεί άγχος από το συναισθηματικό μέρος. Επομένως δεν υπάρχει δυσάρεστη συναισθηματική φόρτιση από το μη αποδεκτό αντικείμενο ή κατάσταση (Αγγελόπουλος Ν. Β., 2009, σσ ). Επιπλέον αν η βασική άμυνα ενός ατόμου αποτελεί η μόνωση και 70

79 στη ζωή του υπερεκτιμά την σκέψη και την υποτιμά το συναίσθημα, τότε είναι ψυχαναγκαστικός χαραχτήρας. ( #sthash.sjplsm27.dpuf). Διανοητικοποίηση: Είναι εξελιγμένη παραλλαγή της μόνωσης του συναισθήματος. Το άτομο που χρησιμοποιεί τη μόνωση δεν έχει συναισθήματα. Το άτομο που χρησιμοποιεί τη Διανοητικοποίηση αναφέρει ότι έχει συναισθήματα αλλά με έναν τρόπο που μοιάζει ότι δεν έχει συναισθήματα. Η ιδέα της βίωσης ενός συναισθήματος γίνεται θεωρητικά αποδεκτή από το άτομο, ενώ η έκφραση του εμποδίζεται. Η ικανότητα του ατόμου να σκέφτεται με λογική, σε συναισθηματικά φορτισμένο γεγονός δείχνει ένα ισχυρό Εγώ. Κάποιοι άνθρωποι νιώθουν ότι έχουν ωριμάσει όταν συνειδητοποιούν ότι κάτω από ψυχοπιεστικές συνθήκες μπορούν να αντιδρούν με διανοητικοποίηση και όχι με μια παρορμητική αντίδραση ( Αναίρεση ή ματαίωση: Είναι μια «Κατάσταση του υποκειμένου όταν του αρνούνται ή όταν αρνείται στον εαυτό του την ικανοποίηση ενός ενορμητικού αιτήματος». Ο S. Freud με τον γερμανικό όρο «Versagung» υποδηλώνει μια σχέση που εννοεί μια άρνηση του ατόμου και την απαίτηση. Επίσης στην λέξη αυτή δεν καθορίζεται το ποιος αρνείται σε αντίθεση με τον όρο αναίρεση (Jean La Planche,J.-B. Pontalis, 1986, pp ). Το άτομο δημιουργεί και κάνει κάτι θετικό γι α να αναιρέσει ή να ματαιώσει πράξεις, επιθυμίες και σκέψεις και που το Εγώ δεν ανέχεται. Αυτός ο μηχανισμός χρησιμοποιείται έντονα στην Ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση (Γεωργαράς, 1972, σσ ). 4.4 Κλίμακα εκτίμησης των μηχανισμών άμυνας Life Style Index (LSI) Το Life Style Index (LSI) είναι κλίμακα εκτίμησης των μηχανισμών άμυνας του Εγώ και η χρήση τους έχει σχέση με συγκεκριμένες συγκινησιακές καταστάσεις και διαγνωστικές έννοιες. Το LSI είναι ένα αυτοσυμπληρούμενο ερωτηματολόγιο που συμπεριλαμβάνει 97 ερωτήσεις του τύπου «Ναι-Όχι». Ακόμη εκτιμά οκτώ μηχανισμούς άμυνας, οι οποίοι είναι: Απώθηση, Άρνηση, Διανοητικοποίηση, Μετάθεση, Παλινδρόμηση, Προβολή, Σχηματισμός διά του Αντιθέτου και Υπεραναπλήρωση. Η Ελληνική έκδοση είναι λίγο διαφορετική από το πρωτότυπο καθώς ταυτοποιήθηκαν έξι μηχανισμοί άμυνας. Οι πέντε (Απώθηση, Άρνηση, Προβολή, Σχηματισμός διά του Αντιθέτου και Υπεραναπλήρωση) είναι ίδιοι με τους αντίστοιχους μηχανισμούς της πρωτότυπης έκδοσης, εμφανίζοντας ικανοποιητικούς δείκτες εγκυρότητας και αξιοπιστίας. Ο έκτος μηχανισμός αποτελούσε ένα κράμα των υπολοίπων μηχανισμών, κυρίως της Παλινδρόμησης και της Μετάθεσης. Καθώς μελέτες των ψυχομετρικών ιδιοτήτων του LSI σε διαφορετικούς πληθυσμούς έχουν δείξει ανάλογα αποτελέσματα, ο παράγοντας αυτός ορίστηκε «Συγκινησιακή Παλινδρόμηση», όρος αυτός έχει υιοθετηθεί από την έρευνα των ψυχομετρικών ιδιοτήτων του LSI σε μεγάλο δείγμα Ασιατικού πληθυσμού (Υφαντής Θ., Φλώρος Γ. Δ., Γούλια Π., Οικονόμου Γ., Ασημακόπουλος Κ., 2011, σσ. 207,209). 71

80 ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΜΕΘΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 5.1 Σκοπός της έρευνας Ο σκοπός της παρούσας έρευνας είναι η ανίχνευση της έντασης του εργασιακού στρες, οι παράγοντες εργασιακού στρες και τα ψυχοσωματικά συμπτώματα που βιώνει το νοσηλευτικό προσωπικό του Π.Γ.Ν. Έβρου Φορέα Γ.Ν. Διδυμοτείχου. Ακόμη ένας άλλος σκοπός είναι να ανευρεθούν οι ασυνείδητοι μηχανισμοί άμυνας που σχετίζονται με την αντίδραση απέναντι στο στρες. 5.2 Ερωτήματα Το σύνολο των νοσηλευτών που έχουν εργασιακό στρες Το επίπεδο της έντασης του εργασιακού στρες των νοσηλευτών Οι παράγοντες εργασιακού στρες των νοσηλευτών Τα ψυχοσωματικά συμπτώματα των νοσηλευτών Η ανεύρεση των μηχανισμών άμυνας των νοσηλευτών Συσχετίσεις κλινικών-τομέων για την ένταση του εργασιακού άγχους 5.3 Είδος μελέτης Χρησιμοποιήθηκε ποσοτική μελέτη για να βρεθεί η ένταση του εργασιακού στρες και όλων των παραπάνω. Διότι η ποσοτική μελέτη μετράει το μέγεθος μιας κατάστασης και είναι έρευνα με δομημένο ερωτηματολόγιο. Ο σχεδιασμός της έρευνας ήταν περιγραφικός και συγκριτικός. Οι περιγραφικές έρευνες έχουν ως σκοπό τον προσδιορισμό των χαρακτηριστικών μιας ήδη υπάρχουσας κατάστασης και χρησιμοποιήθηκε σύγκριση για τις συσχετίσεις των κλινικών για την ένταση του εργασιακού άγχους. Για την πραγματοποίηση τη παρούσας μελέτης, έχει ήδη γίνει πρώτα βιβλιογραφική αναζήτηση. 72

81 5.4 Συλλογή δεδομένων Για την συλλογή των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε γραπτό, ανώνυμο, αυτοσυμπληρούμενο ερωτηματολόγιο. Η χρήση του ερωτηματολογίου ως ερευνητικού εργαλείου θεωρήθηκε κατάλληλη διότι μπορεί να διασφαλιστεί η αξιοπιστία και η εγκυρότητα της έρευνας μέσω των κλειστών ερωτήσεων οι οποίες κωδικοποιούνται εύκολα στην στατιστική ανάλυση και είναι διατυπωμένο από ερωτήσεις που έχουν δοκιμαστεί και ελεγχθεί από πολλούς ερευνητές. Χρησιμοποιήθηκαν ερωτήσεις από το ερωτηματολόγιο διερεύνησης επαγγελματικού στρες και επαγγελματικής ικανοποίησης (πηγή: 1) ακόμη λήφθηκαν υπόψη οι παράγοντες του εργασιακού στρες από το ερωτηματολόγιο : Η Κλίμακα Μέτρησης του Στρες στους Νοσηλευτές ΕΝSS (Expanded Nursing stress scale)(αναλυτικότερη περιγραφή στο κεφάλαιο 2 παράγραφος 2.11) (Μουστάκα Ε., Ζάντζος Ι., Κωνσταντινίδης Θ.Κ, 2010, σσ ) και τέλος χρησιμοποιήθηκαν ερωτήσεις από το ερωτηματολόγιο εκτίμησης των μηχανισμών άμυνας Life Style Index (Υφαντής Θ., Φλώρος Γ. Δ., Γούλια Π., Οικονόμου Γ., Ασημακόπουλος Κ., 2011). Το πρώτο μέρος αποτελείται από την συμπλήρωση των κοινωνικοδημογραφικών στοιχείων. Το δεύτερο μέρος αποτελείται από το στρες/ άγχος. Το τρίτο μέρος περιλαμβάνει ερωτήσεις που αφορούν τους μηχανισμούς άμυνας. Στους συμμετέχοντες δόθηκε εξήγηση για το θέμα, τον σκοπό της έρευνας, την τήρηση του απορρήτου, την προαιρετική συμμετοχή τους, την εξασφάλιση της ανωνυμίας και την χρήση των στοιχείων μόνο για την παρούσα μελέτη. 5.5 Δεοντολογία της έρευνας Η διαδικασία διεκπεραίωσης της έρευνας ξεκίνησε με την έγκριση από το Επιστημονικό και Διοικητικό συμβούλιο του νοσοκομείου για την άδεια του μοιράσματος των ερωτηματολογίων. Το ερωτηματολόγιο συνοδευόταν από συστατική επιστολή του επιβλέπων καθηγητή κου. Νικολάου Λεμονάκη και το πρωτόκολλο της μελέτης. 5.6 Στατιστική ανάλυση Η ανάλυση των δεδομένων έγινε με το στατιστικό πακέτο SPSS. Εκτός τις ερωτήσεις 9 και 25 που υπολογίστηκαν με την μέθοδο των τριών, διότι ήταν αδύνατη η στατιστική επεξεργασία τους με το SPSS. 5.7 Δείγμα και διάρκεια Τον πληθυσμό της έρευνας αποτέλεσε, το Νοσηλευτικό προσωπικό που εργάζεται στο Γενικό Νοσοκομείο Διδυμοτείχου. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε από 2/10/2014 έως 2/11/2014 με διάρκεια ενός μήνα. 73

82 5.8 Αποτελέσματα ερωτηματολογίου-ανάλυση-στατιστικοί πίνακες Μέρος 1 ο :Δημογραφικά στοιχεία Μοιράστηκαν ερωτηματολόγια σε 126 νοσηλευτές που βρίσκονταν στα τμήματα την συγκεκριμένη χρονική περίοδο και επιστράφηκαν συμπληρωμένα 95 ερωτηματολόγια από το νοσηλευτικό προσωπικό του Γενικού Νοσοκομείου Διδυμοτείχου. Το ποσοστό ανταπόκρισης ήταν 75,4%. Οι γυναίκες που απάντησαν ήταν 87 με ποσοστό 91,6% και οι άντρες 8 με ποσοστό 8,4%. Πίνακας 1: Φύλο Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Άνδρας 8 8,4 8,4 8,4 Γυναίκα 87 91,6 91,6 100,0 Total ,0 100,0 Οι ηλικίες κυμαίνονταν από 19 ως 58 με μεγαλύτερο ποσοστό 10,5% την ηλικία των 45. Frequen cy Πίνακας 2: Ηλικία Percent Valid Percen t Cumulative Percent Valid ,1 1,1 1, ,1 2,1 3, ,2 4,2 7, ,1 2,1 9, ,1 1,1 10, ,1 1,1 11, ,3 5,3 16, ,1 1,1 17, ,3 5,3 23, ,4 7,4 30, ,2 3,2 33, ,4 7,4 41, ,1 1,1 42, ,5 9,5 51, ,3 5,3 56, ,3 5,3 62, ,5 10,5 72, ,3 5,3 77,9 74

83 47 5 5,3 5,3 83, ,2 4,2 87, ,3 5,3 92, ,2 3,2 95, ,2 3,2 98, ,1 1,1 100,0 Total ,0 100,0 Οι ΔΕ ήταν 30 άτομα (31,6%) και ΤΕ 65 άτομα (68,4%). Πίνακας 3: Τίτλος πτυχίου Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid ΔΕ 30 31,6 31,6 31,6 ΤΕΙ 65 68,4 68,4 100,0 Total ,0 100,0 Γράφημα 1: Τίτλος πτυχίου 75

84 Τα τμήματα-τομείς του νοσοκομείου που εξετάστηκαν ήταν: Παθ/κή/Καρδιολογική/Στ.Μονάδα, η Αιμοδοσία, το Αναισθησιολογικό, η Διοίκηση Νοσηλευτικής Υπηρεσίας, τα ΕΙ(Εξωτερικά Ιατρεία), η Μαιευτική, η ΜΕΘ (μονάδα εντατικής θεραπείας), η Μονάδα Τεχνητού Νεφρού, Ορθοπεδική/Χειρουργική 1, η Παιδιατρική, τα ΤΕΠ (τμήμα επειγόντων περιστατικών) και το Χειρουργείο. Στην Παθολογική/Καρδιολογική/Στεφανιαία Μονάδα 2 από τους 22 απάντησαν 17 (ποσοστό ανταπόκρισης 77,3 %). Στην Αιμοδοσία από τους 10 απάντησαν 8 (ποσοστό ανταπόκρισης 80%). Στο Αναισθησιολογικό τμήμα από τους 5 απάντησαν 5 (ποσοστό ανταπόκρισης 100%). Στην Διοίκηση Νοσηλευτικής Υπηρεσίας από τους 3 απάντησαν 3 (ποσοστό ανταπόκρισης 100%). Στα ΕΙ(Εξωτερικά Ιατρεία) από τους 10 απάντησαν 5 (ποσοστό ανταπόκρισης 50%). Στην Μαιευτική κλινική από τους 11απάντησαν 6 (ποσοστό ανταπόκρισης 54,5%). Στην ΜΕΘ από τους 10 απάντησαν 7 (ποσοστό ανταπόκρισης 70%). Στην Μονάδα Τεχνητού Νεφρού από τους 9 απάντησαν 8 (ποσοστό ανταπόκρισης 88,88%). Στην Ορθοπεδική/Χειρουργική κλινική από τους 16 απάντησαν οι 13 (ποσοστό ανταπόκρισης 81,25%). Στην Παιδιατρική κλινική από τους 6 απάντησαν οι 5 (ποσοστό ανταπόκρισης 83,3%). Στα ΤΕΠ από τους 11 απάντησαν οι 9 (ποσοστό ανταπόκρισης 81,8%). Στο Χειρουργείο από τους 13 απάντησαν οι 9 (ποσοστό ανταπόκρισης 69,2%). Από τα συμπληρωμένα ερωτηματολόγια στο παρακάτω γράφημα φαίνονται τα ποσοστά των νοσηλευτών που συμμετείχαν σε κάθε κλινική-τομέα. Παθ/κή/Καρδιολογική/Στ.Μονάδα 17,9%, η Αιμοδοσία 8,4%, το Αναισθησιολογικό 5,3%, η Διοίκηση Νοσηλευτικής Υπηρεσίας 3,2%, τα ΕΙ(Εξωτερικά Ιατρεία)5,3%, η Μαιευτική 6,3%, η ΜΕΘ (μονάδα εντατικής θεραπείας) 7,4%, η Μονάδα Τεχνητού Νεφρού 8,4%, Ορθοπεδική/Χειρουργική 13,7%, η Παιδιατρική 5,3%, τα ΤΕΠ (τμήμα επειγόντων περιστατικών) 9,5% και το Χειρουργείο 9,5% Valid Παθ/κή/Καρδιολογική/Στ. Μονάδα Πίνακας 4: κλινική/τομέας Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent 17 17,9 17,9 17,9 Αιμοδοσία 8 8,4 8,4 26,3 Αναισθησιολογικό 5 5,3 5,3 31,6 Διοίκηση Νοσηλευτικής Υπηρεσίας 3 3,2 3,2 34,7 ΕΙ(Εξωτερικά Ιατρεία) 5 5,3 5,3 40,0 Μαιευτική 6 6,3 6,3 46,3 ΜΕΘ 7 7,4 7,4 53,7 1 Οι ίδιοι νοσηλευτές εντάσσονται και στις 2 κλινικές και γι αυτό δεν υπολογίστηκαν ξεχωριστά οι κλινικές 2 Οι ίδιοι νοσηλευτές εντάσσονται και στις 3 κλινικές και γι αυτό δεν υπολογίστηκαν ξεχωριστά οι κλινικές 76

85 Μονάδα Τεχνητού Νεφρού 8 8,4 8,4 62,1 Ορθοπεδική/Χειρουργική 13 13,7 13,7 75,8 Παιδιατρική 5 5,3 5,3 81,1 ΤΕΠ 9 9,5 9,5 90,5 Χειρουργείο 9 9,5 9,5 100,0 Total ,0 100,0 Γράφημα 2: κλινική/τομέας ποσοστά 20,0% 15,0% 10,0% 5,0% 0,0% 6,3% 8,4% 8,4% Κλινικές-τομείς 5,3% 17,9% 7,4% 9,5% 5,3% 13,7% 9,5% 5,3% 3,2% 77

86 Τα χρόνια υπηρεσίας είναι από 1 ως 33, με μεγαλύτερα ποσοστά 9,5% τα 18 και 20 χρόνια Πίνακας 5: Χρόνια υπηρεσίας Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid 1 1 1,1 1,1 1, ,1 1,1 2, ,1 1,1 3, ,1 2,1 5, ,1 1,1 6, ,3 6,3 12, ,2 4,2 16, ,1 2,1 18, ,3 6,3 25, ,1 1,1 26, ,3 6,3 32, ,2 3,2 35, ,2 4,2 40, ,5 9,5 49, ,2 3,2 52, ,5 9,5 62, ,3 6,3 68, ,5 9,5 77, ,1 1,1 78, ,2 3,2 82, ,2 3,2 85, ,2 3,2 88, ,2 3,2 91, ,2 3,2 94, ,1 2,1 96, ,1 1,1 97, ,1 1,1 98, ,1 1,1 100,0 Total ,0 100,0 78

87 Οι θέσεις που κατέχουν οι εργαζόμενοι στο νοσοκομείο είναι: Βοηθοί νοσηλευτών 29,5%, νοσηλευτές 51,6%, υπεύθυνοι τμημάτων 5,3%, προϊστάμενοι 7,4%, άλλο 6,3%. Το άλλο περιελάμβανε τις απαντήσεις: εθελοντής, νοσηλευτική διοίκηση. Πίνακας 6 : θέση Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Βοηθού Νοσηλευτή 28 29,5 29,5 29,5 Νοσηλευτή 49 51,6 51,6 81,1 Υπεύθυνου τμήματος 5 5,3 5,3 86,3 Προϊσταμένου 7 7,4 7,4 93,7 Άλλο 6 6,3 6,3 100,0 Total ,0 100,0 Γράφημα 3 : θέση Μέρος 2 ο : Στρες-άγχος Στην ερώτηση για το αν έχουν άγχος/στρες οι 84 (88,4%) απάντησαν ναι και οι 11 (11,6%) όχι. Αυτό φαίνεται στο παρακάτω πινακα και γράφημα 79

88 Πίνακας 7 : άγχος/stress εργασιακό χώρο Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid NAI 84 88,4 88,4 88,4 OXI 11 11,6 11,6 100,0 Total ,0 100,0 Γράφημα 4 : άγχος/stress εργασιακό χώρο Η ένταση του εργασιακού άγχους στο νοσοκομείο Διδυμοτείχου είναι το μέτριο άγχος με ποσοστό 40% που απάντησαν 38 άτομα. Αμέσως μετά είναι το πολύ άγχος με 30,5% που απάντησαν 29 άτομα, ακολουθεί το 11,6% δηλαδή 11 άτομα δεν απάντησαν σε αυτήν την ερώτηση. Σοβαρό άγχος απάντησαν 9 άτομα με ποσοστό 9,5% και τέλος λίγο άγχος απάντησαν 8 άτομα με ποσοστό 8,4%. 80

89 Πίνακας 8: Ένταση εργασιακού άγχους Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid λίγο 8 8,4 9,5 9,5 μέτριο 38 40,0 45,2 54,8 πολύ 29 30,5 34,5 89,3 σοβαρό 9 9,5 10,7 100,0 Total 84 88,4 100,0 Missing System 11 11,6 Total ,0 Γράφημα 5 : Ένταση εργασιακού άγχους Παράγοντες εργασιακού άγχους που επιλέχτηκαν από τους εργαζομένους οι παρακάτω. (τα παραδείγματα απαντήθηκαν 195 φορές από 84 νοσηλευτές, διότι η συγκεκριμένη απάντηση ανέφερε ότι οι εργαζόμενοι μπορούν να επιλέξουν παραπάνω από μία και 11 νοσηλευτές δεν απάντησαν με ποσοστό 11,6%. Απάντησαν 84 εργαζόμενοι με ποσοστό 88,4%) : 81

90 1. Τα πολλά επείγοντα περιστατικά ή ανάγκες ασθενών(μεγάλος φόρτος εργασίας). (ii) επιλέχτηκε 40 φορές από τους εργαζομένους με ποσοστό 47,6% 2. Η σύγκρουση των ρόλων, κακή επικοινωνία/σχέση με συναδέρφους (vi) που επιλέχτηκε 32 φορές από το νοσηλευτικό προσωπικό με ποσοστό 38,1% 3. Όταν δεν υπάρχουν τα απαραίτητα υλικά για την νοσηλεία ή για νοσηλευτικές ενέργειες (xiii) που επιλέχτηκε 22 φορές από το νοσηλευτικό προσωπικό με ποσοστό 26,2% 4. Όταν αντιμετωπίζω ασθενείς με λοιμώδη νοσήματα (ΗΙV, ηπατίτιδες, φυματίωση κ.α) (x) που επιλέχτηκε 13 φορές από το νοσηλευτικό προσωπικό με ποσοστό 15,5% 5. Η μετακίνησή μου σε άλλο τμήμα για την κάλυψη υπηρεσιακών, εκτάκτων αναγκών (viii) επιλέχτηκε 12 φορές από το νοσηλευτικό προσωπικό με ποσοστό 14,3% 6. Ένας ασθενής να υποφέρει (vii) επιλέχτηκε 12 φορές από το νοσηλευτικό προσωπικό με ποσοστό 14,3% 7. O φόβος για την πιθανότητα λάθους όταν χορηγώ φάρμακα (xi) που παρομοίως επιλέχτηκε 11 φορές από το νοσηλευτικό προσωπικό με ποσοστό 13,1% 8. Οι θάνατοι ασθενών (i) επιλέχτηκε 11 φορές από το νοσηλευτικό προσωπικό με ποσοστό 13,1% 9. Όταν αντιμετωπίζω βίαιους ασθενείς (xiv) επιλέχτηκε 9 φορές από το νοσηλευτικό προσωπικό με ποσοστό 10,7% 10. Οι διαμαρτυρίες των συνοδών, (υβρισμός, επιθέσεις) (iii) επιλέχτηκε 9 φορές από το νοσηλευτικό προσωπικό με ποσοστό 10,7% 11. Η νυχτερινή βάρδια (v) επιλέχτηκε 8 φορές από το νοσηλευτικό προσωπικό με ποσοστό 9,5% 12. Άλλο (xv) επιλέχτηκε 8 φορές με ποσοστό 9,5%, όπου οι εργαζόμενοι ανέφεραν τα αίτια: βαριά αιμορραγία 13. Όταν οι ασθενείς έχουν παράλογες απαιτήσεις (ix) επιλέχτηκε 3 φορές από το νοσηλευτικό προσωπικό με ποσοστό 3,6% 14. Όταν ο ασθενής δεν συνεργάζεται μαζί μου (xii) επιλέχτηκε 3 φορές από το νοσηλευτικό προσωπικό με ποσοστό 3,6% 15. Η ενημέρωση των συνοδών δυσάρεστων γεγονότων (iv) επιλέχτηκε 2 φορές από το νοσηλευτικό προσωπικό με ποσοστό 2,4% Αναφέρονται και στο παρακάτω γράφημα: 82

91 Γράφημα 6: παράγοντες του εργασιακού στρες/ άγχους Σωματικά συμπτώματα: Οι αρρυθμίες του νοσηλευτικού προσωπικού στον καρδιακό σφυγμό κυμαίνονται στο πολύ λίγο με ποσοστό 31,6% (απάντησαν 30 άτομα). Ακολουθεί το καθόλου με ποσοστό 26,3% (απάντησαν 25 άτομα), το μέτρια με ποσοστό 24,2% (απάντησαν 23 άτομα). Το 11,6% δεν απάντησε (δεν απάντησαν 11 άτομα). Τέλος το αρκετά με ποσοστό 6,3% (απάντησαν 6 άτομα). Αναφέρονται και στο παρακάτω πίνακα και γράφημα: 83

92 Πίνακας 9: αρρυθμίες στον καρδιακό σφυγμό Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid καθόλου 25 26,3 29,8 29,8 πολύ λίγο 30 31,6 35,7 65,5 μέτρια 23 24,2 27,4 92,9 αρκετά 6 6,3 7,1 100,0 Total 84 88,4 100,0 Missing System 11 11,6 Total ,0 Γράφημα 7: αρρυθμίες στον καρδιακό σφυγμό Οι αλλεργίες στο δέρμα μετά από στεναχώρια ή αναστάτωση κυμαίνονται στο καθόλου με ποσοστό 51,6%(απάντησαν 49 άτομα). Αμέσως μετά είναι το Πολύ Λίγο με ποσοστό 20%(απάντησαν 19 άτομα), δεν απάντησε το ποσοστό 11,6% (δεν απάντησαν 11 άτομα), το Μέτρια με ποσοστό 10,5% (απάντησαν 10 άτομα) και το αρκετά με ποσοστό 6,3% (απάντησαν 6 άτομα). Τα αποτελέσματα αναφέρονται και στο παρακάτω πινακα και γράφημα: 84

93 Πίνακας 10: αλλεργίες στο δέρμα Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid καθόλου 49 51,6 58,3 58,3 πολύ λίγο 19 20,0 22,6 81,0 μέτρια 10 10,5 11,9 92,9 αρκετά 6 6,3 7,1 100,0 Total 84 88,4 100,0 Missing System 11 11,6 Total ,0 Γράφημα 8: αλλεργίες στο δέρμα Οι περισσότεροι εργαζόμενοι (36 άτομα) απάντησαν αρκετά για τις ενοχλήσεις και τους πόνους στη μέση ή στη σπονδυλική στήλη τους τελευταίους μήνες με ποσοστό 37,9%. Ακολουθεί το μέτρια με ποσοστό 22,1% (απάντησαν 21 άτομα). Το 11,6% δεν απάντησε (11 άτομα). πολύ λίγο με ποσοστό 18,9% (απάντησαν 18 άτομα). Και καθόλου με 9,5% (απάντησαν 9 άτομα). Τα ποσοστά αναφέρονται και στο παρακάτω πινακα και γράφημα 85

94 Πίνακας 11: ενοχλήσεις και πόνοι στη μέση ή σπονδυλική στήλη Cumulative Frequency Percent Valid Percent Percent Valid καθόλου 9 9,5 10,7 10,7 πολύ λίγο 18 18,9 21,4 32,1 μέτρια 21 22,1 25,0 57,1 αρκετά 36 37,9 42,9 100,0 Total 84 88,4 100,0 Missing System 11 11,6 Total ,0 Γράφημα 9 : ενοχλήσεις και πόνοι στη μέση ή σπονδυλική στήλη Οι περισσότεροι απάντησαν (29 άτομα) μέτρια για τους συχνούς πονοκεφάλους με ποσοστό 30,5%. Πολύ λίγο απάντησε το 26,3% (25 άτομα), αρκετά το 20% (19 άτομα), καθόλου το 11,6% (11 άτομα) και τέλος δεν απάντησαν το 11,6% (11 άτομα). Αυτό φαίνεται και στο παρακάτω πίνακα και γράφημα 86

95 Πίνακας 12: συχνοί πονοκέφαλοι Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid καθόλου 11 11,6 13,1 13,1 πολύ λίγο 25 26,3 29,8 42,9 μέτρια 29 30,5 34,5 77,4 αρκετά 19 20,0 22,6 100,0 Total 84 88,4 100,0 Missing System 11 11,6 Total ,0 Γράφημα 10: συχνοί πονοκέφαλοι Οι απαντήσεις του νοσηλευτικού προσωπικού για το πόσο συχνά αρρωσταίνουν τους τελευταίους μήνες κυμαίνονται στο πολύ λίγο με ποσοστό 37,9% (36 άτομα). Ακολουθεί το καθόλου με ποσοστό 30,5% (29 άτομα). Το 17,9% απάντησε μέτρια (17 άτομα), το 11,6% δεν απάντησε (11 άτομα) και τέλος το 2,1% απάντησε αρκετά (2 άτομα). Τα ποσοστά παρουσιάζονται και στο παρακάτω πίνακα και γράφημα. 87

96 Πίνακας 13 : πόσο συχνά αρρωσταίνουν τους τελευταίους μήνες Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid καθόλου 29 30,5 34,5 34,5 πολύ λίγο 36 37,9 42,9 77,4 μέτρια 17 17,9 20,2 97,6 αρκετά 2 2,1 2,4 100,0 Total 84 88,4 100,0 Missing System 11 11,6 Total ,0 Γράφημα 11 : πόσο συχνά αρρωσταίνουν τους τελευταίους μήνες Οι περισσότεροι εργαζόμενοι απάντησαν καθόλου για την αύξηση της αρτηριακής πίεσης με ποσοστό 35,8% (34 άτομα). Δηλαδή παρατήρησαν ότι δεν έχει αυξηθεί η αρτηριακή τους πίεση τον τελευταίο καιρό. Το 23,2% (22 άτομα) ανέφερε ότι έχει πολύ λίγο, το 21,1% (20 άτομα) έχει μέτρια, το 11,6% (11 άτομα) δεν απάντησε, και τέλος το 8,4% (8 άτομα) απάντησε άρκετά. Αυτό φαίνεται και στο παρακάτω πίνακα και γράφημα 88

97 Πίνακας 14: αύξηση αρτηριακής πίεσης Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid καθόλου 34 35,8 40,5 40,5 πολύ λίγο 22 23,2 26,2 66,7 μέτρια 20 21,1 23,8 90,5 αρκετά 8 8,4 9,5 100,0 Total 84 88,4 100,0 Missing System 11 11,6 Total ,0 Γράφημα 12 : αύξηση αρτηριακής πίεσης Οι απαντήσεις του νοσηλευτικού προσωπικού για το πόσο έχουν παρατηρήσει πόνο στο στομάχι ή καούρες κυμαίνονται στο πολύ λίγο με ποσοστό 31,6% (30 άτομα). Το 21,1% (20 άτομα) ανέφερε καθόλου, το 20% (19 άτομα) απάντησε μέτρια, το 15,8% (15 άτομα) απάντησε αρκέτα και τέλος το 11,6% (11 άτομα) δεν απάντησε. Τα ποσοστά παρουσιάζονται και στο παρακάτω πίνακα και γράφημα. 89

98 Πίνακας 15: πόνος στο στομάχι ή καούρες Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid καθόλου 20 21,1 23,8 23,8 πολύ λίγο 30 31,6 35,7 59,5 μέτρια 19 20,0 22,6 82,1 αρκετά 15 15,8 17,9 100,0 Total 84 88,4 100,0 Missing System 11 11,6 Total ,0 Γράφημα 13: πόνος στο στομάχι ή καούρες Οι περισσότεροι εργαζόμενοι για τις αυξημένες τιμές σακχάρου στο αίμα τον τελευταίο καιρό απάντησαν καθόλου με ποσοστό 76,8% (73 άτομα). Ακολουθεί το πολύ λίγο με 9,5% (9 άτομα), δεν απάντησε το 11,6% (11 άτομα), το μέτρια ανέφερε το 2,1%(2 άτομα), το αρκετά δεν επιλέχτηκε από κανέναν εργαζόμενο. Αυτό φαίνεται και στο παρακάτω πίνακα και γράφημα 90

99 Πίνακας 16 : αυξημένες τιμές σακχάρου στο αίμα Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid καθόλου 73 76,8 86,9 86,9 πολύ λίγο 9 9,5 10,7 97,6 μέτρια 2 2,1 2,4 100,0 Total 84 88,4 100,0 Missing System 11 11,6 Total ,0 Γράφημα 14: αυξημένες τιμές σακχάρου στο αίμα Ψυχικά συμπτώματα: Οι απαντήσεις των εργαζομένων για το πόσο ήταν ειρωνικοί ή επιθετικοί απέναντι στους ασθενείς ή συναδέρφους ή συνεργάτες κυμαίνονται στο καθόλου με ποσοστό 56,8% (54 άτομα). Αμέσως μετά αναφέρουν πολύ λίγο με ποσοστό 21,1% (20 άτομα), δεν απάντησε το 11,6% (11 άτομα), μέτρια απάντησε το 8,4% (8 άτομα), αρκετά με 2,1% (2 άτομα). Τα ποσοστά παρουσιάζονται και στο παρακάτω γράφημα. 91

100 Πίνακας 17: πόσο ήταν ειρωνικοί ή επιθετικοί απέναντι στους ασθενείς ή συναδέρφους ή συνεργάτες Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid καθόλου 54 56,8 64,3 64,3 πολύ λίγο 20 21,1 23,8 88,1 μέτρια 8 8,4 9,5 97,6 αρκετά 2 2,1 2,4 100,0 Total 84 88,4 100,0 Missing System 11 11,6 Total ,0 Γράφημα 15: πόσο ήταν ειρωνικοί ή επιθετικοί απέναντι στους ασθενείς ή συναδέρφους ή συνεργάτες Για τις δυσκολίες στον ύπνο και για το πόσο ξυπνούσαν το βράδυ, οι περισσότεροι απάντησαν πολύ λίγο με ποσοστό 28,4% (27 άτομα). Ακολουθεί το μέτρια με 27,4% (26 άτομα), το καθόλου με 20% (19 άτομα), το αρκετά με 12,6% (12 άτομα) και τέλος το 11,6% (11άτομα) δεν απάντησε. Αναφέρονται και στο παρακάτω πίνακα και γράφημα: 92

101 Πίνακας 18: δυσκολίες στον ύπνο και για το πόσο ξυπνούσαν το βράδυ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid καθόλου 19 20,0 22,6 22,6 πολύ λίγο 27 28,4 32,1 54,8 μέτρια 26 27,4 31,0 85,7 αρκετά 12 12,6 14,3 100,0 Total 84 88,4 100,0 Missing System 11 11,6 Total ,0 Γράφημα 16: δυσκολίες στον ύπνο και για το πόσο ξυπνούσαν το βράδυ Οι περισσότεροι εργαζόμενοι απάντησαν καθόλου με ποσοστό 75,8% (72 άτομα) για την αύξηση της κατανάλωσης του αλκοόλ τον τελευταίο καιρό. Δεν απάντησε το 11,6% (11άτομα), πολύ λίγο απάντησαν με ποσοστό 7,4% (7 άτομα) και μέτρια με ποσοστό 5,3% (5 άτομα). Το αρκετά δεν επιλέχτηκε από κανέναν εργαζόμενο Τα ποσοστά παρουσιάζονται και στο παρακάτω πίνακα και γράφημα: 93

102 Πίνακας 19 : αύξηση της κατανάλωσης του αλκοόλ τον τελευταίο καιρό Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid καθόλου 72 75,8 85,7 85,7 πολύ λίγο 7 7,4 8,3 94,0 μέτρια 5 5,3 6,0 100,0 Total 84 88,4 100,0 Missing System 11 11,6 Total ,0 Γράφημα 17 : αύξηση της κατανάλωσης του αλκοόλ τον τελευταίο καιρό Για την αύξηση του καπνίσματος τον τελευταίο καιρό, το μεγαλύτερο σύνολο του νοσηλευτικού προσωπικού ανέφερε καθόλου με ποσοστό 55,8% (53 άτομα). Ακολουθεί το πολύ λίγο με ποσοστό 21,1% (20 άτομα), δεν απάντησε το 11,6% (11 άτομα), μέτρια απάντησε το 7,4% (7 άτομα) και αρκετά το 4,2% (4 άτομα). Αυτό φαίνεται και στο παρακάτω πίνακα και γράφημα: 94

103 Πίνακας 20 : αύξηση του καπνίσματος τον τελευταίο καιρό Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid καθόλου 53 55,8 63,1 63,1 πολύ λίγο 20 21,1 23,8 86,9 μέτρια 7 7,4 8,3 95,2 αρκετά 4 4,2 4,8 100,0 Total 84 88,4 100,0 Missing System 11 11,6 Total ,0 Γράφημα 18 : αύξηση του καπνίσματος τον τελευταίο καιρό Οι απαντήσεις των εργαζομένων για το πόσο είχαν αδυναμία συγκέντρωσης και αφηρημάδα κυμαίνονται στο πολύ λίγο με ποσοστό 40,% (38 άτομα). Αμέσως μετά απάντησαν καθόλου με ποσοστό 24,2% (23 άτομα), μέτρια με 15,8% (15 άτομα), δεν απάντησε το 11,6% (11 άτομα) και τέλος το 8,4% ανέφερε αρκετά. Τα ποσοστά παρουσιάζονται και στο παρακάτω πίνακα και γράφημα: 95

104 Πίνακας 21 : αδυναμία συγκέντρωσης και αφηρημάδα Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid καθόλου 23 24,2 27,4 27,4 πολύ λίγο 38 40,0 45,2 72,6 μέτρια 15 15,8 17,9 90,5 αρκετά 8 8,4 9,5 100,0 Total 84 88,4 100,0 Missing System 11 11,6 Total ,0 Γράφημα 19 : αδυναμία συγκέντρωσης και αφηρημάδα Για τα προβλήματα του πεπτικού σας συστήματος και τις διατροφικές διαταραχές (ανορεξία/βουλιμία), οι περισσότεροι απάντησαν πολύ λίγο με ποσοστό 31,6% (30 άτομα). Καθόλου αναφέρει το 30,5% (29 άτομα), μέτρια το 17,9% (17 άτομα), το 11,6% (11 άτομα) δεν απάντησε και τέλος το 8,4% (8 άτομα) απάντησε αρκετά. Αυτό φαίνεται και στο παρακάτω πίνακα και γράφημα: 96

105 Πίνακας 22 : προβλήματα του πεπτικού σας συστήματος και τις διατροφικές διαταραχές (ανορεξία/βουλιμία) Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid καθόλου 29 30,5 34,5 34,5 πολύ λίγο 30 31,6 35,7 70,2 μέτρια 17 17,9 20,2 90,5 αρκετά 8 8,4 9,5 100,0 Total 84 88,4 100,0 Missing System 11 11,6 Total ,0 Γράφημα 20 : προβλήματα του πεπτικού σας συστήματος και τις διατροφικές διαταραχές (ανορεξία/βουλιμία) Οι περισσότεροι αναφέρουν αρκετά με ποσοστό 41,1% (39 άτομα) για το πόσο συχνά νιώθουν κουρασμένοι, εξαντλημένοι, χωρίς ενέργεια. Ακολουθεί το πολύ λίγο με ποσοστό 23,2% (22 άτομα), το μέτρια με ποσοστό 22,1% (21 άτομα), δεν απάντησε το 11,6% (11 άτομα) και το 2,1% (2 άτομα) απάντησε καθόλου. Τα ποσοστά παρουσιάζονται και στο παρακάτω γράφημα: 97

106 Πίνακας 23 : πόσο συχνά νιώθουν κουρασμένοι, εξαντλημένοι, χωρίς ενέργεια Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid καθόλου 2 2,1 2,4 2,4 πολύ λίγο 22 23,2 26,2 28,6 μέτρια 21 22,1 25,0 53,6 αρκετά 39 41,1 46,4 100,0 Total 84 88,4 100,0 Missing System 11 11,6 Total ,0 Γράφημα 21 : πόσο συχνά νιώθουν κουρασμένοι, εξαντλημένοι, χωρίς ενέργεια Μέρος 3 ο : Μηχανισμοί άμυνας Κάθε απάντηση στο ερωτηματολόγιο αντιστοιχεί σε έναν μηχανισμό άμυνας και επέλεξα 12 απαντήσεις-παραδείγματα για 6 μηχανισμούς άμυνας από την κλίμακα εκτίμησης των 98

107 μηχανισμών άμυνας ( Life Style Index ), δηλαδή για κάθε μηχανισμό άμυνας αντιστοιχούν 2 απαντήσεις. Όπως : i. Με ενοχλεί που οι άνθρωποι δεν είναι άξιοι εμπιστοσύνης (προβολή) ii. Είμαι τυχερός/ή που έχω λιγότερα προβλήματα από τους περισσότερους ανθρώπους (άρνηση) iii. iv. Είμαι πάντα αισιόδοξος/η (άρνηση) Όταν βλέπω κάποιον μέσα στα αίματα, δεν ενοχλούμαι σχεδόν ποτέ (απώθηση) v. Δείχνω να μη μπορώ να εκφράσω τα συναισθήματά μου (απώθηση) vi. Ένα από τα πράγματα που μισώ στους ανθρώπους είναι ότι δεν είναι ειλικρινείς (προβολή) Πάντα υπήρχε κάποιος στον οποίο ευχόμουν να έμοιαζα (Υπεραναπλήρωση) Θα έκανα τα πάντα για να κάνω καλή εντύπωση (Υπεραναπλήρωση) Τα ηθικά μου κριτήρια είναι υψηλότερα από εκείνα των περισσοτέρων ανθρώπων που ξέρω (σχηματισμός διά του αντιθέτου) x. Εκνευρίζομαι όταν χρησιμοποιώ δημόσιες τουαλέτες (σχηματισμός διά του αντιθέτου) vii. viii. ix. xi. xii. Πολύ συχνά βάζω τις φωνές στους άλλους (Συγκινησιακή παλινδρόμηση) Δείχνω να μη μπορώ να τελειώσω οτιδήποτε αρχίζω (Συγκινησιακή παλινδρόμηση) Τα παραδείγματα απαντήθηκαν 174 φορές διότι η συγκεκριμένη ερώτηση ανέφερε ότι οι εργαζόμενοι μπορούν να επιλέξουν παραπάνω από μία απάντηση. 11 άτομα δεν απάντησαν με ποσοστό 11,6%. Απάντησαν 84 εργαζόμενοι με ποσοστό 88,4% Πρώτα βρέθηκαν τα ποσοστά για την κάθε απάντηση που επέλεξαν οι εργαζόμενοι και μετά οι απαντήσεις που αφορούν τον ίδιο μηχανισμό άμυνας προστέθηκαν.(i απαντήθηκε 42 φορές, ii απαντήθηκε 13 φορές, iii απαντήθηκε 22 φορές, iv απαντήθηκε 1 φορά, v απαντήθηκε 11 φορές, vi απαντήθηκε 45 φορές, vii απαντήθηκε 5 φορές, viii απαντήθηκε 5 φορές, ix απαντήθηκε 14 φορές, x απαντήθηκε 3 φορές, xi απαντήθηκε 12 φορές και xii απαντήθηκε 1 φορά ) Προβολή= (i+vi), Άρνηση=(ii+iii), Απώθηση=(iv+v), Υπεραναπλήρωση= (vii+viii), Σχηματισμός διά του αντιθέτου=(ix+x), Συγκινησιακή παλινδρόμηση=(xi+xii) Τα αποτελέσματα ήταν τα ακόλουθα: i. Προβολή: = (i+vi)=(50%+53,5%)=103,5% ii. Άρνηση=(ii+iii)=(15,5%+26,2% )=41,7% iii. Απώθηση =(iv+v)=(1,2%+13,1%)=14,3% iv. Υπεραναπλήρωση= (vii+viii)=(5,9 %+5,9%)=11,8% v. Σχηματισμός διά του αντιθέτου=(ix+x)=(16,6%+3,6%)=20,2% vi. Συγκινησιακή παλινδρόμηση=(xi+xii)=(14,3%+1,2%)=15,5% Τα αποτελέσματα αναφέρονται στο παρακάτω γράφημα: 99

108 Γράφημα 22 : μηχανισμοί άμυνας Μηχανισμοί Άμυνας Q ,5% 20,2% 11,8% 14,3% 41,7% 103,5% Προβολή Άρνηση Απώθηση Υπεραναπλήρω ση Σχηματισμός δια του αντιθέτου Δηλαδή το μεγαλύτερο ποσοστό του νοσηλευτικού προσωπικού 103,5% χρησιμοποιούν την προβολή. Ακολουθεί η άρνηση με ποσοστό 41,7%,ο σχηματισμός δια του αντιθέτου με ποσοστό 20,2%,), η συγκινησιακή παλινδρόμηση με ποσοστό 15,5%, η απώθηση με ποσοστό 14,3% και η υπεραναπλήρωση με ποσοστό 11,8% (οι μηχανισμοί άμυνας εξηγούνται αναλυτικά στο κεφάλαιο 4, παράγραφος 4.4 και 4.3). 100