Ο ΟΙ Μ ΕΝΑΝ ΡΟΥ, Σ ΩΚΡΑΤΟΥΣ, Α Γ.ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ

Transcript

1 Ο ΟΙ Μ ΕΝΑΝ ΡΟΥ, Σ ΩΚΡΑΤΟΥΣ, Α Γ.ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ

2 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Εισαγωγικά και µεθοδολογικά: Η απόπειρα διερεύνησης της φυσιογνωµίας τριών κεντρικών δρόµων της πόλης, τόπων καθηµερινού περάσµατος και φαινοµενικά οικείων, µοιάζει αρχικά βατή διαδικασία. Εντούτοις, αποδείχθηκε πως ο χώρος και οι κοινωνικές σχέσεις που φιλοξενεί, το παρόν και η ιστορία των τριών δρόµων, είναι πολυπλοκότεροι του προφανούς ή του αναµενόµενου, και σίγουρα τα όποια ευρήµατα δεν µπορεί σε καµία περίπτωση να είναι οριστικά ή αυθεντικά : οι διαφορετικές (αξιολογικές) επιλογές προσέγγισης που υιοθετούνται από επιλογή, αναγκαστικοί περιορισµοί όπως η διαθεσιµότητα στοιχείων και οι υποκειµενικές δεσµεύσεις και εργαλεία ανάλυσης του ερευνητή καθιστούν το αποτέλεσµα πάντα αποσπασµατικό και ατελές. Σε σχέση µε τη µέθοδο: στην προσπάθεια να προσεγγιστούν οι παράµετροι που συνθέτουν τη φυσιογνωµία των δρόµων, χρησιµοποιήθηκε η παρατήρηση (τυχαία εµπειρία του περιπατητή και κάποια στοιχειώδης αλληλεπίδραση µε ανθρώπους εκεί), η συστηµατική καταγραφή των χρήσεων των ισογείων που µαζί µε το χτισµένο περιβάλλον διαµορφώνουν την ορατή εικόνα των δρόµων, κείµενα πολεοδοµίας και ιστορίας της πόλης και χάρτες: οι 1/ και 1/5.000 για την εκτίµηση της ένταξης των δρόµων στον ευρύτερο αστικό ιστό και 1/2000 όπου έγινε η αποτύπωση των κυριότερων καταγραµένων χρήσεων των ισογείων. Φυσικά χαρακτηριστικά και ιστορικά: Η µελέτη των τριών δρόµων ξεκινά µε την παρατήρηση ότι η Αγ. Κωνσταντίνου διαφέρει σηµαντικά ως προς τα γεωµετρικά χαρακτηριστικά και τον προσανατολισµό, την ένταξη και λειτουργία στα πλαίσια του οδικού δικτύου της Αθήνας, από τις κάθετες της Σωκράτους και Μενάνδρου, που παρά τις επιµέρους διαφορές τους, αποτελούν ένα µοναδικό στον κεντρικό αστικό ιστό ζευγάρι δρόµων µε παραπλήσια φυσιογνωµία. Η Αγ. Κωνσταντίνου χαράσσεται το 1864 στο βορειοδυτικό τµήµα του σχεδίου ανασυγκροτήσεως και επεκτάσεως της υπαρχούσης ρυµοτοµίας που εκπόνησε η ιεύθυνση Μηχανικού του Στρατού (Μπίρης, 1996). Είναι προσανατολισµένη στον άξονα Α- και έχει µήκος περίπου 480µ. Καθοδηγητικές αρχές για τη χάραξή της πιθανά υπήρξαν η εναρµόνιση µε τους υπόλοιπους δρόµους που ξεκινάν ακτινωτά από την Οµόνοια, όσο και η ύπαρξη του ρέµατος του Κυκλοβόρου (η χάραξη της Αγ. Κωνσταντίνου συναντά το ρέµα στην σηµερινή Πλατεία Καραϊσκάκη, µε την Αχιλλέως να µοιάζει να ακολουθεί την συνέχεια της κοίτης). 1 Η Αγ. Κωνσταντίνου είναι µια κεντρική οδική αρτηρία, σχεδιασµένη για να εκτονώνει µια ροή της Αθήνας προς την έξοδο της πόλης: µέσω της Αχιλλέως προς τη Λεωφ. Αθηνών και µέσω της εληγιάννη προς τον σταθµό του ΟΣΕ. 2 Αντίστροφα, είναι και µια είσοδος ταξιδιωτών στην Αθήνα µε κατεύθυνση την Οµόνοια, κλασσικό τόπο συνάντησης νεοφερµένων στη πρωτεύουσα. 3 Η Αγ. Κωνσταντίνου ορίζει ένα τµήµα του Μεταξουργείου (το τµήµα προς Οµόνοια που ιστορικά κυριαρχούν οι χρήσεις εµπορίου, σε αντιδιαστολή µε τις κύρια παραγωγικές του κεντρικού Μεταξουργείου), και εντάσσεται στην πλευρά της Αθήνας όπου, από τις απαρχές της σύγχρονης µετα- Οθωµανικής Αθήνας, υπήρχαν παραγωγικές και εµπορικές δραστηριότητες, βιοτεχνία και δευτερεύουσες σηµαντικές εξυπηρετήσεις (πχ. συνεργεία, Μια διασπασµένη εικόνα 1 εν είναι τυχαίο ότι δηµόσια λουτρά του τέλους του 19 ου αιώνα ήταν εγκατεστηµένα σε θέσεις από όπου διέρχονταν υπόγεια ύδατα (ένα από αυτά στην συµβολή Αγ. Κωνσταντίνου και Μενάνδρου) (Μπίρης, 1996) 2 Για την διευκόλυνση αυτών των ροών, ο Μπίρης εισηγείται (µεταπολεµικά) την διαπλάτυνση των ηλιγιάννη και Αχιλλέως. Είχε επίσης προταθεί η σύνδεσή της µε την οδό Μάρνη 3 Ήδη σε (ανεφάρµοστα) σχέδια του µεσοπολέµου (πχ. του Μώσον και του Λελούδα) η Αγ. Κωνσταντίνου οργανώνεται σαν µέρος του συστήµατος συγκοινωνιών της πρωτεύουσας (Μπίρης, 1996) 50

3 Ο ΟΙ ΜΕΝΑΝ ΡΟΥ, ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ, ΑΓ.ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ µεταφορές) για την οικονοµία της πόλης και ανάλογη καθηµερινή µετακίνηση ανθρώπων και αγαθών. µικρότεροι σε πλάτος δρόµοι, αλλά µε µεγάλο, για τα δεδοµένα της κεντρικής Αθήνας, µήκος: κατά προσέγγιση, 680 µ. και 850 µ. αντίστοιχα). Συνδέουν απευθείας την Πλ. Βάθη (οριακό σηµείο της πόλης και κόµβο πολλών καθηµερινών µετακινήσεων) 4 µε την καρδιά της κεντρικής αγοράς, προς του Ψυρρή και το Μοναστηράκι. Στη σηµερινή πόλη, είναι οι µοναδικοί δευτερεύοντες δρόµοι που, λόγω της χάραξής τους, είναι πιο ήπιοι, χρήσιµοι για την αποφυγή του φόρτου της Γ. Σεπτεµβρίου και της Αθηνάς, πίσω από την πολυσύχναστη Οµόνοια προς την αγορά. Ειδικά η Σωκράτους που είναι συνέχεια της κατηφορικής Αριστοτέλους που έρχεται από την Πλ. Βικτωρίας και την Πλ. Αττικής, µοιάζει να δέχεται µία συνεχή ροή εποχούµενων και πεζών προς το κέντρο. Οι Μενάνδρου και Σωκράτους συναντούν και τερµατίζουν στην Ευριπίδου, όριο του ακανόνιστου ιστού της παλιάς πόλης µε το περισσότερο σχεδιασµένο σε κάνναβο σύγχρονο τµήµα. 5 Η ιδιαίτερη διαµόρφωση του αστικού ιστού αλλά και οικειοποίηση του από συγκεκριµένες κοινωνικές οµάδες έκαναν ιστορικά την ευρύτερη περιοχή (Χαυτεία, Ψυρρή) 6 προνοµιακό τόπο ανάπτυξης και δράσης λαϊκών κινηµάτων: στα εκεµβριανά ήταν ένα από τα τελευταία προπύργια του ΕΛΑΣ. 7 Η Αγ. Κωνσταντίνου προς Οµόνοια στο βάθος Λυκαβηττός Η εικόνα της Αγ. Κωνσταντίνου δίνει την αίσθηση δρόµου σχεδιασµένου για αυτοκίνητα. Όντας όµως τµήµα του πρόσφατου προγράµµατος αισθητικής αναβάθµισης της Εταιρίας ενοποίησης και αξιοποίησης που από την Οµόνοια επεκτείνεται και προς την Πειραιώς και την Αθηνάς, καθαρίζονται από ταµπέλες και συντηρούνται οι όψεις των κτιρίων και διαπλατύνονται τα πεζοδρόµια µε σκοπό τον περιορισµό της κίνησης ΙΧ και την τόνωση του περίπατου εµπορίου. Η Μενάνδρου και η Σωκράτους (προσανατολισµένες στον άξονα Β-Ν, παράλληλα και δυτικά της οδού Αθηνάς δεν είναι κεντρικές αρτηρίες, είναι 4 Οι Μενάνδρου και Σωκράτους µοιάζουν να διορθώνουν το κατά Μπίρη σοβαρό λάθος, το οποίο εξ αρχής εβάρυνε την ρυµοτοµία των Αθηνών, (καθώς) δεν ελήφθη πρόνοια συνδέσεώς της µε όλους τους κλάδους του πρωτεύοντος δικτύου των περί την πόλιν αγροτικών δρόµων. Ούτως, αι οδοί Αχαρνών και Λιοσίων, συγκλίνουσαι εις την Βάθην, απεµονώθησαν δια της περί την πλατεία της Οµονοίας χαραχθείσης ρυµοτοµίας 5 Το τείχος Χασεκή - που συνέπιπτε µε το Θεµιστόκλειο, αποδεικνύοντας τη µακροβιότητα κάποιων δοµών στο χώρο - επιβίωσε ως την ανάδειξη της Αθήνας σε πρωτεύουσα. Το τείχος από την περιοχή της σηµερινής πλατείας Κουµουνδούρου συνέχιζε προς την οδό Ευριπίδου, διέσχιζε την Σωκράτους και την Αθηνάς και έφθανε στην οδό Σοφοκλέους, όπου ανοιγόταν η Μενιδιάτικη Πόρτα από όπου ξεκινούσε ο δρόµος για το Μενίδι και την Εύβοια, η σηµερινή οδός Αχαρνών. (Καλλιβρετάκης, 1994) 6 Η ρυµοτόµηση της περιοχής που διατρέχουν αποδίδεται λιγότερο στα σχέδια των Κλεάνθη/Σάουµπερτ και Κλέντσε και περισσότερο στη δραστηριότητα των ελλήνων στρατιωτικών που γύρω στα , έχοντας αποφοιτήσει από την σχολή Ευελπίδων και στελεχώσει τις τεχνικές υπηρεσίες του κράτους, εφάρµοσαν τάξι και σύστηµα και βελτίωσαν την ρυµοτοµία, ιδίως εις την εµπορικήν περιοχήν της παλαιάς πόλεως. Παράλληλα, οδοστρώνονται από τον γάλλο Ντανιέλ πολλοί δρόµοι της 51

4 Θα µπορούσε να πει κανείς ότι οι τρεις αυτοί δρόµοι του (βορειοδυτικού) κοµµατιού του κέντρου της Αθήνας έχουν ιστορικά αποτελέσει και πιθανά αποτελούν ακόµη όριο : ταυτόχρονα και όψη και πίσω αυλή κάποιων σηµαντικών, κεντρικών λειτουργιών της πόλης, χώροι έντονης καθηµερινής αλληλεπίδρασης που χρησιµοποιήθηκαν και νοηµατοδοτήθηκαν µε πολλούς τρόπους, αλλά και σύνορα διαφορετικών κατηγοριών ανθρώπων. Επιπλέον, η λειτουργία τους, ήδη από τις απαρχές της σύγχρονης Αθήνας, εντάσσεται σε ευρύτερα χωρικά και κοινωνικά σχήµατα της πόλης µε ένα τρόπο που µοιάζει να έχει καθορίσει αµετάκλητα τη φυσιογνωµία τους, ακόµη και σήµερα, καθώς χαρακτηριστικά σηµεία είναι και σήµερα ανιχνεύσιµα, τόσο στο χτισµένο περιβάλλον όσο και στην ατµόσφαιρα της ευρύτερης εκείνης περιοχής του κέντρου. 8 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Αθήνας, ανάµεσά τους και της περιοχής του εµπορικού κέντρου εκατέρωθεν της Αθηνάς. Το 1960 η έµπρακτη λαϊκή αντίδραση στις διαπλατύνσεις διέκοψε την υλοποίησή τους (TEXT, 2002). 7 Στο TEXT (2002) από όπου και η πληροφορία, υπάρχει φωτογραφία που απεικονίζει αγγλικό τανκ που προσπαθεί να περάσει οδόφραγµα στην γωνία Σωκράτους και Σοφοκλέους, µπροστά από το ξενοδοχείο Βαλκάνια που στέκει εκεί και σήµερα σαν να µη συνέβη τίποτα έκτοτε. Επίσης στην ευρύτερη Βορειοδυτική πλευρά της κεντρικής πόλης έλαβαν χώρα εκτεταµένες ανατινάξεις κτιρίων κατά το κοµµουνιστικό κίνηµα (Μπίρης, 1996) 8 Με τη διάνοιξη των οδών Ερµού, Αιόλου και Αθηνάς, η παραγωγική ζώνη (της οθωµανικής περιόδου) ανασυντάχθηκε πάνω στους νέους αυτούς άξονες. Τα µαγαζιά και τα εργαστήρια αναπτύσσονταν τώρα µε κατεύθυνση κυρίως από ανατολή προς δύση και µε κεντρικό άξονα την οδό Ερµού, για να καταλάβουν ολόκληρη την περιοχή ανάµεσα στο Μοναστηράκι και το δυτικό άκρο της οδού Αδριανού, τη συνοικία του Ψυρρή και το τρίγωνο Ερµού - Αθηνάς - Ευριπίδου (σηµερινό εµπορικό κέντρο), διατηρώντας τις µικροτοπικές εξειδικεύσεις. Η επέκταση της ζώνης αυτής προς τα βόρεια και τα ανατολικά, όπου χτιζόταν η νέα πόλη, εµποδιζόταν από τις "καλές" συνοικίες της Οµόνοιας και του Συντάγµατος αντιστοίχως. Προς τα ανατολικά, ήδη από το ύψος της Αιόλου, όπου το γνωστό καφενείο "η Ωραία Ελλάς", το τµήµα εκείνο της οδού Ερµού φιλοξενούσε τα καλύτερα εµπορικά και καφενεία, για να καταλήξει στα ξενοδοχεία, τα ζαχαροπλαστεία και τα αρχοντικά της πλατείας Συντάγµατος. Προς τα βόρεια, το θέατρο Μπούκουρα (1840), το Βαρβάκειο Λύκειο (1857) και το κεντρικό κτίριο της Εθνικής Τράπεζας οριοθετούσαν την ακτίνα επιρροής της πλατείας Οµονοίας. (Αγριαντώνη, 1994) Σωκράτους και Πειραιώς. Στο βάθος η Σωκράτους τερµατίζει σε ψηλό κτίριο. Σηµεία αναφοράς: Κάποια τµήµατα του δοµηµένου περιβάλλοντος των δρόµων, µε την µορφή ή/και τις χρήσεις τους άλλοτε πάγιες και άλλοτε µεταλλασόµενες, µαρτυρούν µε µια κάποια διαχρονικότητα, αποτελούν ορατά σηµεία της παρουσίας κάποιων συγκεκριµένων ανθρώπινων δραστηριοτήτων εκεί: 52

5 Ο ΟΙ ΜΕΝΑΝ ΡΟΥ, ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ, ΑΓ.ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Στην Αγ. Κωνσταντίνου η οµώνυµη εκκλησία έχει υπάρξει (από το 1893) από τις γνωστές και ίσως η πιο λαϊκή εκκλησία της κεντρικής Αθήνας. Είναι τόπος θρησκευτικής λατρείας και κοινωνικότητας για γενιές κατοίκων της ευρύτερης περιοχής. 9 Η ύπαρξη του Εθνικού Θεάτρου και του Μορφωτικού Ιδρύµατος Εθνικής Τραπέζης φαίνεται να έχει παίξει ρόλο πυκνωτή πολιτιστικών δραστηριοτήτων, εντονότερων ίσως στο παρελθόν (υπάρχουν εξάλλου ακόµη στην Πλ. Καραισκάκη δυο-τρία γνωστά λαϊκά θέατρα). 10 Άλλα σηµεία µε ιδιαίτερη φήµη είναι το πατσατζίδικο του Ασλανίδη και το µοντέρνο αλα Νέα Υόρκη (πλέον πορνό-)σινεµά Σταρ. Το κεντρικό αστυνοµικό τµήµα ήταν (µέχρι την πρόσφατη µεταφορά του) θέµα συζητήσεων: η φηµισµένη Τροχαία είχε υποδεχτεί χιλιάδες παραβάτες. Επιπλέον, και άλλα δηµόσια κτίρια (όπως υπουργεία, γραφεία κοµµάτων και εφηµερίδων) έχουν συνδεθεί µε την Αγ. Κωνσταντίνου. 9 Η εκπόνηση των σχεδίων της εκκλησίας προς τιµή του διαδόχου Κωνσταντίνου ανατέθηκε στον Λύσανδρο Καυταντζόγλου, ο οποίος στην τελετή θεµελίωσης το 1871, επιτέθηκε σε εκείνους που εκτιµούν τον βυζαντινόν και τους άλλους µεσαιωνικούς ρυθµούς και διακήρυξε την εφαρµογή του ελληνικού ρυθµού των προπατόρων ηµών, µε κατά Μπίρη αποτυχή αποτελέσµατα. Αναφέρεται στο ίδιο, ότι ήδη από το 1963 που συζητιόταν το ξαναχτίσιµο της παραλίγο κατεδαφισµένης Καπνικαρέα, η προς δυσµάς της Οµόνοιας θέση της ήταν προορισµένη για ανέγερση εκκλησίας. 10 Η ανέγερση του Εθνικού Θεάτρου εντάσσεται στα πολεοδοµικά φαινόµενα (που µε την σειρά τους αντικατοπτρίζουν τις κοινωνικέςοικονοµικές συγκυρίες) του δεύτερου µισού του 19 ου αιώνα: δηµόσια κτίρια που χρηµατοδοτήθηκαν από εκπροσώπους της ανώτερης αστικής τάξης και οι λειτουργίες τους κάλυπταν είτε τοµείς κοινωνικής υποδοµής, είτε (στην περίπτωση του Ε.Θ.) τοµείς µέσω των οποίων διασφαλίζονταν η αναπαραγωγή της κοινωνικής διαστρωµάτωσης. Εντάσσονται δε, στο ρεύµα διάδοσης του τότε κυρίαρχου αρχιτεκτονικού χαρακτήρα, ο οποίος µορφολογικά/ ρυθµολογικά κινείται από έναν όψιµο νεοκλασικισµό σε έναν πρώιµο εκλεκτικισµό (Καρύδης, 1991). Το Εθνικό Θέατρο χτίστηκε σε σχέδια του Ερνέστου Τσίλερ µεταξύ , µε πρωτοβουλία του Γεωργίου Α και κεφάλαια από δωρεές των ευεργετών Ράλλη, Κοριαλένιου και Ευγενίδη (Φέσσα-Εµµανουήλ, 2002). Η πλατεία του Αγ. Κωνσταντίνου, Κυριακή µε κόσµο Η Σωκράτους είχε (µέχρι την πρόσφατη µεταφορά τους) δύο γνωστά κρατικά κτίρια πριν την διασταύρωσή της µε την Πειραιώς: το Εφετείο και το Αστυνοµικό Τµήµα της Οµόνοιας - διαχρονικά σηµεία προορισµού για όσους µπλέκουν µε τον Νόµο, όπως και την Πολυκλινική που σηµατοδοτεί την διασταύρωση µε την Πειραιώς. Στο ίδιο (προς βορρά) τµήµα της, υπάρχουν επίσης τα ιστορικά γραφεία της Καθηµερινής και ένα παλιό λουκουµατζίδικο δίπλα. Η Σωκράτους πέρα από την Πειραιώς προς Ψυρρή, ήταν αρχικά προορισµένη (στο προς Οµόνοια τµήµα από Λυκούργου ως Σοφοκλέους) σαν µέρος του Πάρκου του Λαού της οδού Αθηνάς, µε ελεύθερους κήπους για αναψυχή, σχέδιο που µέσα από διάφορες οικονοµικές και κοινωνικές πιέσεις και συγκυρίες τροποποιήθηκε ριζικά. Πλέον το µόνο σχετικό σηµάδι / εγγραφή στον αστικό ιστό είναι η Ικτίνου τυφλό δροµάκι που κοιτάζει την πίσω µεριά του ηµαρχείου Η οικοδόµηση του ηµαρχείου στο τελευταίο υπόλειµµα του Κήπου του Λαού ξεκίνησε το Στο ισόγειο του αυστηρά νεοκλασικού και αρχικά διώροφου κτιρίου και για την απόσβεση του δανείου λειτούργησαν για 53

6 Η (πιο ταπεινή) Μενάνδρου δεν έχει τόσα σηµεία αναφοράς: Πίσω από το Εθνικό Θέατρο υπάρχει το Καφενείο των Μουσικών κλασσικό στέκι εργαζόµενων στα λαϊκά κέντρα, στην διασταύρωση µε Βερανζέρου υπήρχε το εστιατόριο ωδώνη και οι επιδιορθώσεις υποδηµάτων Βορώνωφ, ενώ στη διασταύρωση µε Πειραιώς, πρόσφατα η Eurobank Properties αναπαλαίωσε ένα νεοκλασικό και το ένωσε µε µια καινούργια κατασκευή στο πίσω οικόπεδο. Σηµαντικός αστικός συντελεστής της περιοχής είναι η Πλατεία Θεάτρου ανάµεσα στις Σωκράτους και Μενάνδρου, που πήρε το όνοµά της από το θέατρο Μπούκουρα. 12 Εκεί η ιπλάρειος τεχνική σχολή ήταν από το 1932 κατάλληλα χωροθετηµένη στην καρδιά της βιοτεχνικής πόλης. Το ίδιο ταιριαστό µε τις τοπικές ανάγκες µοιάζει και το κοντινό εκκλησιαστικό ίδρυµα Άγιοι Ανάργυροι. ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Ξενοδοχείο τη νύχτα στη Μενάνδρου πολλά χρόνια καταστήµατα (συµβολαιογραφεία, φερετροποιεία) (Μπίρης, 1996) 12 Το 1840, όταν άρχισε να λειτουργεί το πρώτο Αθηναϊκό θέατρο, βρισκόταν, όπως παρατηρούν οι αυτόπτες, "έξω από την Πόλη [...] στη γυµνή, περιτριγυρισµένη από τα βουνά πεδιάδα" (Andersen 1843, σ. 40). Αυτό το "έξω από την Πόλη" αντιστοιχεί σήµερα στη µικρή πλατεία µεταξύ των οδών Μενάνδρου (που µετονοµάστηκε από Ηροδότου εξαιτίας της γειτνίασης της µε το θέατρο) και Σωκράτους, πίσω από τη Λαχαναγορά, στο πολύβουο κέντρο της πόλης, όπου επιβιώνει ως ανάµνηση η οδός Θεάτρου. Το θέατρο παρέµενε στο (βορειοδυτικό) άκρο της πόλης ακόµη το 1855 (Καλλιβρετάκης, 1994). 54

7 Ο ΟΙ ΜΕΝΑΝ ΡΟΥ, ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ, ΑΓ.ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Μια καταγραφή χρήσεων ισογείων. Για την απεικόνιση κατηγοριοποιήθηκαν µαζί α) ξενοδοχεία, ταξιδιωτικά γραφεία κλπ (που υποδηλώνουν µια κίνηση ταξιδιωτών ή µεταναστών σήµερα ή στο παρελθόν), β) δηµόσιοι χώροι (όπως θέατρα, εκκλησίες ή σινεµά), γ) εµπορικές χρήσεις 1 (χονδρική και λιανική τροφίµων, εργαλείων - οικιακών και επαγγελµατικών), δ) εµπόριο 2 (µαγαζιά λιανικής καταναλωτικών προσωπικών ειδών) 55

8 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ραστηριότητες και χρήστες του χώρου: Πέρα από τα δηµόσια κτίρια, η Αγ. Κωνσταντίνου χαρακτηρίζεται από τα πολλά της ξενοδοχεία (πολλών εποχών και στυλ προπολεµικά και πιο πρόσφατα, (νεο)συντηρηµένα ή µη), κάτι που εξηγείται από τη θέση της οδού στην είσοδο της πόλης. Μικρά σχεδόν κρυµµένα ταξιδιωτικά γραφεία (πλέον και για εξωτικούς προορισµούς όπως Αλβανία, Ανατ. Ευρώπη ή Ινδίες) συµπληρώνουν την εικόνα του δρόµου-πέρασµα. αναβαθµιζόµενη Οµόνοια, υπόσχεται στους καταστηµατάρχες καλύτερες µέρες. Σε ότι αφορά τις χρήσεις, στην Αγ. Κωνσταντίνου µπορεί να εντοπισθεί µια τοµή, που ορίζεται στο ύψος της εκκλησίας και του Εθνικού: στην πλευρά προς Οµόνοια κυριαρχούν στα ισόγεια και τους ορόφους τα δηµόσια προσβάσιµα µέρη (σαν εµπόριο, γραφεία ή υπηρεσίες), ενώ προς την πλευρά της Πλ. Καραϊσκάκη, εµφανίζονται και πολυκατοικίες που ζουν ολοένα περισσότεροι φτωχοί και µετανάστες. Επιπλέον, τα µεγάλα πάρκιγκ και τα εγκαταλελειµµένα κτίρια ή κενά που εµφανίζονται στην κάτω µεριά, ενισχύουν αυτό το διπρόσωπο στοιχείο του δρόµου. Η πλατεία του Αγ. Κωνσταντίνου είναι κόµβος περάσµατος και εντατικά χρησιµοποιούµενος δηµόσιος χώρος: Καθώς βρίσκεται κοντά στις αφετηρίες των λεωφορείων για τις δυτικές παρυφές του λεκανοπεδίου, υπάρχει πολύς λαϊκός κόσµος εκεί. Φυσιολογικά ανθεί εµπόριο του ποδαριού από ξένους και ντόπιους. Τα Σαββατοκύριακα βλέπει κανείς µετανάστριες από Ρωσία να µαζεύονται, να κοιτούν φωτογραφίες και να παραλαµβάνουν γράµµατα... Ο χαρακτήρας του ζεύγους Σωκράτους και Μενάνδρου έχει ιστορικά ετεροκαθοριστεί από την άµεση γειτνίαση µε την οδό Αθηνάς. Όπως και οι (εξίσου δραµατικές και φιλοσοφικές στο όνοµα) Αριστοφάνους και Αναξαγόρα, εντάσσονται στη συνοικία του Ψυρρή, όπου στα παληά τα χρόνια υπήρχαν ταβέρνες, εκκλησίες και µικροκατοικίες (και κουτσαβάκηδες & καρναβάλια). Του Ψυρρή ήταν µεταποιητική πιάτσα δερµάτινων µε υπερτοπική εµβέλεια. 13 Αρκετά παλιά και νεότερα ξενοδοχεία στην Αγ. Κωνσταντίνου Τα εµπορικά της οδού έχουν σαφώς υπερτοπική απεύθυνση σε περαστικούς κυρίως. Κοιτώντας τις φίρµες και τις βιτρίνες των µαγαζιών (µε είδη ένδυσης και καλλωπισµού, τουριστικά και ηλεκτρονικά made in Taiwan ), καταλαβαίνει κανείς πως απευθύνονται σε οικονοµικούς καταναλωτές. Φαίνεται πως η χρυσή εµπορική περίοδος έχει περάσει όµως η κεντρικότητα των εµπορικών λόγω της γειτνίασης µε την 13 Η βασική λειτουργική συγκρότηση του πρώτου ρυµοτοµικού σχεδίου προέβλεπε την γραµµική ανάπτυξη εµπορικού κέντρου στην Αθηνάς, από την οδό Λυκούργου µέχρι την οδό Ευριπίδου. Η Αθηνάς, από την µια συµπύκνωνε µια βιοτεχνική κίνηση των γειτονικών της περιοχών, (για πολλά χρόνια το εµπόριο αυτής της οδού ήταν η προθήκη των όσων παράγονταν ή ήσαν αντικείµενο επεξεργασίας, πίσω από αυτήν, στου Ψυρρή), και από την άλλη τακτοποιούσε και αναπαρήγαγε τη διάσταση ανάµεσα σε περιοχές χαµηλής εισοδηµατικής τάξης και τις µεσο- και µεγαλο-αστικές περιοχές. (Καρύδης, 1991) 56

9 Ο ΟΙ ΜΕΝΑΝ ΡΟΥ, ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ, ΑΓ.ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Στη Σωκράτους πίσω από την αγορά Η Σωκράτους στο κοµµάτι της από Ευριπίδου ως Πειραιώς έχει χρήσεις που συνδέονται µε την λειτουργία της αγοράς: στα ισόγεια καταστήµατα τροφίµων και εξοπλισµού οικιακού και καταστηµάτων, στους ορόφους γραφεία εισαγωγαί-εξαγωγαί, λογιστικά, βιοτεχνίες ρούχων. Αρκετές τράπεζες για τους εµπόρους. Πολλοί υπαίθριοι πωλητές δρουν στα περιθώρια της επίσηµης εµπορικής οικονοµίας. Η κατασκευή του νέου κτιρίου (και πάρκιγκ) της Αγοράς τη δεκαετία του 1980 και η µετεγκατάσταση εκεί καταστηµάτων, προσέλκυσε περισσότερες συναφείς χρήσεις. Αξιοσηµείωτη είναι η εγκατάσταση σε όλο το τµήµα µετά την Πειραιώς προς Ψυρρή µιας πιάτσας δεκάδων καταστηµάτων χονδρικής πώλησης εισαγόµενων από Άπω Ανατολή εποχικών ειδών. Υπάρχουν καφενεία και εστιατόρια που τροφοδοτούν τους εργαζόµενους, εµπόρους και καταναλωτές: τα περισσότερα λαϊκά και φτηνά δεν απευθύνονται σε βραδινούς πελάτες µόνο ένα µουσικό µεζεδοπωλείο έχει προκύψει προς την µεριά του κυρίως Ψυρρή. Τα όσα λειτουργούντα ξενοδοχεία της Σωκράτους δεν εξυπηρετούν τουρίστες, ηµιδιαµονή και µετανάστες (µακροχρόνιοι) ένοικοι τα συντηρούν. Σε πολλά πολυώροφα κτίρια δεκαετίας υπάρχουν ισόγειες στοές µε µικρά καταστήµατα. Μοιάζουν σε σχετική οικονοµική παρακµή και πάντως όχι µε πυκνή πρόσβαση και εντατική χρήση: υπάρχουν καφενεία, µικρά γραφεία, παλιοµοδίτικα εµπορικά και αποθήκες για άλλα µαγαζιά ή επιχειρήσεις. Στο κοµµάτι της Σωκράτους προς την Πειραιώς και συνεχίζοντας προς την Πλατεία Βάθη υπάρχει περισσότερη κατοικία, οι εµπορικές χρήσεις δεν σχετίζονται άµεσα µε την εξυπηρέτηση της κεντρικής αγοράς, αλλά περισσότερο των περαστικών και των γειτόνων (πχ. προποτζίδικα, είδη οικιακής χρήσης), ενώ µία πιάτσα µαγαζιών µε ιατρικά είδη µπορεί να αποδοθεί στην γειτνίαση µε διάφορα ΙΚΑ, νοσοκοµεία κλπ. της ευρύτερης εκείνης περιοχής της Οµόνοιας. Η Μενάνδρου στο τµήµα προς Πλ. Βάθη χαρακτηρίζεται από την ορατή παρουσία εµπορικών χρήσεων σε ισόγεια και ορόφους και την όχι τόσο ορατή κατοικία στους ορόφους (τα κουδούνια δεν λένε πάντα την αλήθεια όµως τα πλυµένα ρούχα, οι γλάστρες και τα δορυφορικά πιάτα στους ορόφους...). Η επέκταση του κτιρίου του Εθνικού δεσπόζει και πιθανά να συµβάλλει στο µέλλον στον εξευγενισµό της περιοχής προσελκύοντας γραφεία εταιριών, καθώς υπάρχουν φτηνά, εύκολα µετατρέψιµα κτίρια δεκαετίας Πέρα από την Πειραιώς, όπου οι λειτουργίες της Μενάνδρου όπως και της Σωκράτους συνδέονται κύρια µε την κεντρική αγορά (για παράδειγµα 57

10 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ καταστήµατα µε ζυγαριές και χηµικά εργαστήρια για τον ποσοτικό και ποιοτικό έλεγχο των τροφίµων!), συναντά επίσης κανείς µαγαζιά τροφίµων από την ανατολή (όχι όµως πια εδώδιµα αποικιακά απευθύνονται κυρίως στους ίδιους τους µετανάστες), pac-indian εστιατόρια, εκκλησίες αµερικάνικου τύπου σε ορόφους για τους Αφρικάνους µετανάστες κυρίως. Το εµπόριο από κινέζικες επιχειρήσεις που ανθεί στο δρόµο και την ευρύτερη περιοχή δεν απευθύνεται σε µετανάστες µόνο: 14 τροφοδοτεί µε φτηνά είδη ένδυσης µαγαζιά αλλά και όσους δεν αντέχουν τα επώνυµα είδη. Στην συγκεκριµένη περιοχή συναντώνται κυρίως µετανάστες από την Ινδική Χερσόνησο, κατοικούν κυρίως οι Μπαγκλαντεσιανοί οι Ινδιάνοι και Πακιστάνοι έρχονται για βόλτα και από άλλες περιοχές όπως το Περιστέρι και ο Κολωνός. Αρκετοί πλέον νόµιµοι µε χαρτιά νοικιάζουν σπίτια / δωµάτια που δεν θέλουν οι Έλληνες: υποστηρίζεται πως η έντονη παρουσία τους τα τελευταία χρόνια έχει εξυγιάνει την περιοχή από δουλειές της νύχτας για τις οποίες φηµίζονταν η πίσω πλευρά της αγοράς. Είναι φανερό πως οι ξένοι έχουν συντηρήσει την αγορά κατοικίας (νοικιάζοντας χώρο µε το κεφάλι ), αλλά και την εµπορική οικονοµία του κέντρου που απειλείται από την συγκεντρωµένη στα προάστια κατανάλωση Φαίνεται πως αντίθετα µε τα άλλα ξένα µαγαζιά που δηµιουργήθηκαν από και για µέλη µεταναστευτικών οµάδων τα κινέζικα κεφάλαια που επενδύθηκαν στην περιοχή, εκµεταλλευόµενα τις χαµηλές αξίες, είναι πιο συγκεντροποιηµένα σε µεγαλέµπορους που ήρθαν τα τελευταία χρόνια από Ιταλία (από εµπιστευτική πληροφορία συνάδελφου ερευνητή της ίδιας έκδοσης :)) 15 Αναφέρονται σχετικά: Η υποβάθµιση του κέντρου οδήγησε στην αναζήτηση καλύτερης κατοικίας στα προάστια που προκάλεσε ένα δηµογραφικό κενό της τάξης του 20%-25%. Με την έλευση µεταναστών τα υπόγεια και τα ανήλιαγα µικρά διαµερίσµατα στους ορόφους, που δεν µπορούν να µετεξελιχθούν εύκολα σε επαγγελµατική στέγη, ξανάνοιξαν. Το ίδιο ισχύει για τα παλιά ξενοδοχεία του κέντρου στη Βάθης και την Οµόνοια, που είχαν κλείσει τον κύκλο της ζωής τους µετά τις δεκαετίες 50 και 60 που λειτουργούσαν ως καταλύµατα αξιωµατικών του ΝΑΤΟ, Σωκράτους και Θεάτρου, πίσω από την αγορά Στην Πλ. Θεάτρου συναντά κανείς πλέον µια αρµονική κατάσταση ανάµιξης δραστηριοτήτων και ανθρώπων: το πρωί υπάρχει εκεί η αγορά µε τους παραδοσιακούς και τους νέους εµπόρους, τους εργάτες και τους πελάτες, τα µεγάλα ιατρεία του ΙΚΑ και άλλες δηµόσιες υπηρεσίες υπερτοπικού χαρακτήρα, τα απογεύµατα και βραδάκια βολτάρουν σχεδόν αποκλειστικά µετανάστες, τη νύχτα µετρηµένα ακόµη µπαρ προσελκύουν (έλληνες) θαµώνες. 16 αργότερα σαν οίκοι ανοχής ή και νοικιασµένα για φιλανθρωπίες από την Καθολική Εκκλησία, ακατάλληλα πλέον από υγειονοµικής άποψης. Οι µετανάστες κατακτούν και οικειοποιούνται το εγκαταλελειµµένο κέντρο (Πολύζος κα, 1995) 16 Η εικόνα που περιγράφηκε επιβεβαιώνει τη µεγάλη οργανωτική δύναµη που έχει το κέντρο της Αθήνας. Παρά τη µεγάλη αποµάκρυνση της κατοικίας και άλλων χρήσεων σηµαντικών και πολυσυλλεκτικών, παρά τη 58

11 Ο ΟΙ ΜΕΝΑΝ ΡΟΥ, ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ, ΑΓ.ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Continental Money Comm Vs Asian Hair Dresser Μια γενική εικόνα του ζεύγους οδών Σωκράτους και Μενάνδρου (και της ενδιάµεσης Γερανίου) θα περιλάµβανε: Χτισµένο περιβάλλον όλων των εποχών της Αθηναϊκής εξέλιξης: νεοκλασικά σχεδιασµένα για εµπόρους, ρύπανση, τη µόλυνση, τις µεγάλες δυσκολίες προσπέλασης κ.ο.κ. οι χώροι που αδειάζουν καλύπτονται µε νέες χρήσεις (που) εξασφαλίζουν σε διάφορα τµήµατα του Κέντρου κίνηση σε όλο το 24ωρο, ενώ συγχρόνως έχουν αναφορά σε µεγάλο κοινωνικό φάσµα αποδεκτών. (...) Είναι δε φυσικό το ότι η δυναµική αυτή σύνθεση των κοινωνικών ετεροτήτων εκφράζεται µε πολεοδοµική αναρχία και θύλακες «υποβάθµισης» στο χώρο (Μαντουβάλου, 2001) ταπεινά προπολεµικά διώροφα κτίρια για µεταποίηση και εµπόριο και κατοικία των απασχολουµένων στην αγορά, πολυκατοικίες και βιοτεχνικούς χώρους του και πιο σύγχρονες κατασκευές. Πέρα από ανθεκτικά, τα κτίρια έχουν αποδειχθεί ευπροσάρµοστα, αλλάζοντας ενοίκους και χρήσεις ανάλογα µε την δηµογραφία και τον οικονοµικό ρόλο της ευρύτερης περιοχής (για παράδειγµα δυο µεγάλα κτίρια πρώην ξενοδοχεία σε στυλ εκλεκτικισµού χρησιµοποιούνται σαν αποθήκη χονδρεµπορίου τροφοδοτούµενα αναγκαστικά από το µπαλκόνι!). Υπάρχει έλλειψη ελεύθερων χώρων (τα άχτιστα οικόπεδα είναι περιφραγµένα ή πάρκιγκ), από την άλλη υπάρχει ένα δυναµικό στοών και ακάλυπτων ανάµεσα στα κτίρια, το οποίο, αν και θα µπορούσε, ανοίγοντας και φιλοξενώντας δραστηριότητες, να διευρύνει τον προσπελάσιµο ελεύθερο χώρο, ιδιωτικοποιείται στην πράξη από επεκτατικές χρήσεις, πχ. βοηθητικός χώρος καταστηµάτων ή αφήνεται έρηµο. Στην προς Πλατεία Βάθη πλευρά τους µε την Πειραιώς να αποτελεί άτυπο όριο, οι δυο δρόµοι µοιάζουν βρίσκονται σε µια ζώνη επιρροής της Πλατείας Οµόνοιας: µαρτυρείται ότι έχουν ακολουθήσει τις φάσεις της, από την κεντρικότητα των δεκαετιών 50-70, στην κατοπινή σχετική παρακµή και πλέον στις πρώιµες επιδράσεις της (προσδοκίας της) ανάπλασης. 17 Στην περιοχή προς του Ψυρρή, εκτός από την αγορά που δίνει πολύβουο και πολύχρωµο τόνο τις εργάσιµες ώρες, η σηµερινή έντονη παρουσία µεταναστών έχει δηµιουργήσει γειτονιές µε ζωντάνια: οι συνθήκες τους παρέχουν προσιτά και επίκαιρα σηµεία για κατοικία ή στέκια, ενώ συγκεντρώνονται και µικρά ή µεγάλα γραφεία και επιχειρήσεις για σχετικές 17 Τόσο κοντά, τόσο µακριά: Η οδός Ξούθου (ενδιάµεσο σοκάκι που ενώνει τις Μένανδρου, Σωκράτους και βγάζει στον πεζόδροµο της Κοτοπούλη) ορίζεται από τις πίσω πλευρές κτιρίων δεκαετίας 60-70, είναι ένας δρόµος / ακάλυπτος: καλύπτει από τα αδιάκριτα βλέµµατα, δίπλα και προσωρινά ανεπηρέαστα από τις πεζοδροµήσεις και τον εξωραϊσµό της Οµόνοιας, µια ζωντανή γειτονιά χωρίς αυτοκίνητο Ρώσων µεταναστών, µε κάποια λουτρά / οίκο ανοχής, αλλά και µικρά µαγαζιά και επιχειρήσεις 59

12 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ εξυπηρετήσεις : γραφεία ταξιδιών και έκδοσης χαρτιών, ανταλλακτήρια χρηµάτων και call centers, αλλά και µαγαζιά ρούχων και τροφίµων. Ο δηµόσια προσβάσιµος χώρος αποτελεί για τους µετανάστες που (συχνά)ζουν εκεί, προϋπόθεση για την ανάπτυξη δικτύων αλληλεγγύης, την κοινωνικότητα και το ξόδεµα του ελεύθερου χρόνου: κάνουν εντατική χρήση του δρόµου και ειδικά τις ώρες χαµηλής κίνησης ΙΧ τους µετατρέπουν σε de facto πεζόδροµους, συναντιούνται σε κουρεία, και καφενεία. Αντί επίλογου υποβάθµιση : Η όποια διαδικασία σχεδιασµού για παρεµβάσεις στους συγκεκριµένους δρόµους, αλλά και στην ευρύτερη περιοχή του κέντρου της Αθήνας στην οποία εντάσσονται (που όπως δείχθηκε έχει ιστορικά διακριτές λειτουργίες ενώ συγκεκριµένες κοινωνικές οµάδες το διέτρεξαν) πρέπει να λάβει υπόψη κάποιες ίσως αντιθετικές µεταξύ τους τάσεις αλλά και αξιακές προτεραιότητες: η επιστροφή και επαναπόδωση αξίας στο κέντρο που θα φέρει πιθανά νέες οικονοµικές δραστηριότητες (κυρίως υπηρεσίες) και κατοικία διαφορετικών στρωµάτων ο σχεδιαζόµενος νέος ρόλος της Αθήνας και η συγκυρία του 2004 που προσφέρονται για νοµιµοποίηση ριζικών επεµβάσεων (πχ. όπως αυτή που προτείνεται για την οδό Αθηνάς) η διαπιστωµένη ανάγκη για πολύ-λειτουργικά κέντρα αλλά και η ανεπίστρεπτα πολυπολιτισµική φυσιογνωµία τους, που θα έπρεπε να αποτελέσουν καθοδηγητικές αρχές σχεδιασµού η αξία του δηµόσια προσβάσιµου, µη χτισµένου χώρου και του δρόµου για το περιβάλλον της πόλης και την κοινωνικότητα των κατοίκων της Οι (τρεις) κεντρικοί δρόµοι µοιάζουν σε µια λεπτή και αντιφατική ισορροπία, περιέχοντας νεκρά και ζωντανά στοιχεία από το παρελθόν, αλλά και σηµαντικές λειτουργίες για την σηµερινή πόλη. Οι µεταλλάξεις που θα δεχθούν ή θα σεβαστούν την ιστορικότητά τους και τις ήδη διαµορφωµένες σχεδόν οργανικά, ερήµην της επίσηµης πολεοδοµίας ή κοινωνικής πολιτικής σηµερινές κοινωνικές και οικονοµικές δοµές τους ή θα κατασκευάσουν, µε τη βοήθεια της οικονοµίας της αγοράς στην πατροπαράδοτη εργολαβικού χαρακτήρα ή την πιο πρόσφατη εκδοχή των τραπεζικών κεφαλαίων που επενδύονται στο κέντρο µία νέα φυσιογνωµία µονοδιάστατη και αναλώσιµη. Από την άλλη, οι κοινωνικές δυναµικές που εκ των πραγµάτων συµπυκνώνονται στο κέντρο µπορεί µελλοντικά να φανούν πιο ενδιαφέρουσες από τους όποιους σχεδιασµούς. Εµπόριο του δρόµου 60

13 Ο ΟΙ ΜΕΝΑΝ ΡΟΥ, ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ, ΑΓ.ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΠΗΓΕΣ Αγριαντώνη Χριστίνα (1994) Η Αθήνα τον 19ον αιώνα. Συνοικία Μεταξουργείο στο ΕΘΝΙΚΟ Ι ΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ / ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑ / Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών / Επιστηµονικές Επιµορφωτικές διαλέξεις (Ιανουάριος - Μάρτιος 1994), από web-site Καλλιβρετάκης Λεωνίδας (1994) Η Αθήνα τον 19ον αιώνα : Από επαρχιακή πόλη της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, πρωτεύουσα του Ελληνικού Βασιλείου, στο ΕΘΝΙΚΟ Ι ΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ / ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑ / Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών / Επιστηµονικές Επιµορφωτικές διαλέξεις (Ιανουάριος - Μάρτιος 1994), από web-site Καρύδης Ν. ηµ. (1991) Ανάγνωση Πολεοδοµίας Η Κοινωνική Σηµασία των Χωρικών Μορφών, Συµµετρία, Αθήνα Μαντουβάλου Μαρία (2001) Κέντρο Πόλης, Κοινωνική Ανισότητα και Πολιτισµική Ετερότητα Προκλήσεις για την Πολεοδοµική Σκέψη, στο Σχεδιασµός, Πολεοδοµικές Πολιτικές και οι Πόλεις στην Ελλάδα και την Άλλη Ευρώπη, Πανεπιστηµιακές σηµειώσεις, ΕΜΠ, Αθήνα Μπίρης Η Κώστας (1996) Αι Αθήναι από του 19 ου εις τον 20 ον αιώνα, Μέλισσα, Αθήνα Πολύζος Ι., Βλαστός Θ. κα. (1995) Το φαινόµενο της περιθωριοποίησης των µειονοτήτων στο λεκανοπέδιο Αττικής. Η ιδιαιτερότητα των τσιγγάνων στον αστικό χώρο, ΕΜΠ, ΓΓΕΤ, Αθήνα ΤΕΧΤ (2002) Πολεοδοµία και δηµόσια τάξη, Αθήνα οχυρωµένη πόλη, Έκδοση της Λέσχης Κατασκόπων του 21ου Αιώνα, Αθήνα Φέσσα-Εµµανουήλ Ελένη (2002) Μνηµειακά Θέατρα, στο Ερνέστος Τσίλερ: Αρχιτέκτονας Οραµατιστής, 7 ΗΜΕΡΕΣ / ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 10/2/