Ο ΟΙ Α ΡΙΣΤΟΦΑΝΟΥΣ & Σ ΑΡΡΗ

Transcript

1 Ο ΟΙ Α ΡΙΣΤΟΦΑΝΟΥΣ & Σ ΑΡΡΗ

2 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ εισαγωγικά Η εργασία αυτή αφορά δυο δρόµους σε µια κεντρική συνοικία του δήµου Αθηναίων, τους δρόµους Σαρρή και Αριστοφάνους στην συνοικία του Ψυρή. Σκοπός της εργασίας είναι η ανάγνωση των δρόµων και η αναγνώριση της ταυτότητας τους όπως έχει διαµορφωθεί µέσα στη µεγαλύτερη κλίµακα του χώρου όπου ανήκουν, την συνοικία του Ψυρή, αλλά και στην ακόµα µεγαλύτερη, αυτή του συνόλου των συνοικιών που συγκροτούν -αυτό που συνήθως συναντάµε ως- το ιστορικό κέντρο της Αθήνας. Η ανάγνωση των δρόµων πραγµατοποιήθηκε σε διάφορα επίπεδα: σε πρώτο επίπεδο κινήθηκε στα φυσικά και τεχνητά στοιχεία των δρόµων, δηλαδή στα γεωµετρικά τους χαρακτηριστικά, στη θέση στην πόλη και στο οδικό δίκτυο. Στη συνέχεια µέσα από τη µελέτη της ιστορίας της περιοχής και των ίδιων των δρόµων και παράλληλα µε την οικειοποίηση του χώρου µέσα από συνεχής επισκέψεις στην περιοχή και µε επαφές µε τους ανθρώπους που ζουν και εργάζονται εκεί, αναζητήθηκε η κοινωνική φυσιογνωµία της περιοχής και το πλέγµα των αλληλεξαρτήσεων ανάµεσα στις λειτουργίες, τα άτοµα και τις οµάδες που συναποτελούν τον αστικό ιστό. Θεωρώ σηµαντικό να αναφέρω ότι η επαφή µου µε την περιοχή του Ψυρή πριν να ξεκινήσω να δουλεύω την εργασία µου ήταν σχεδόν ανύπαρκτη και περιοριζόταν µόνο σε κάποιες πληροφορίες που είχα ακούσει από παρέες συνοµηλίκων µου για κάποια «ωραία µπαράκια και εστιατόρια που λειτουργούν εκεί» και για «τον κόσµο που συγκεντρώνει η περιοχή το Σαββατοκύριακο». Η εικόνα που είχα σχηµατίσει για την περιοχή µέσα από αυτές της περιγραφές δεν ανταποκρίνεται σε τίποτα µε την πραγµατικότητα που εγώ διαπίστωσα για την περιοχή και τους δρόµους που µελέτησα. Η περιοχή του Ψυρή είναι µια περιοχή που εµφανίζει εξαιρετική πολλαπλότητα και συνθετότητα, πολλαπλότητα που χαρακτηρίζει και τους δρόµους που εστιάζεται η µελέτη, µε αποτέλεσµα η διαδικασία ανάγνωσής τους να αναδεικνύεται σε µια εξαιρετικά περίπλοκη διαδικασία. Μια ανάγνωση σε βάθος των δρόµων και του υπόλοιπου αστικού ιστού, προϋποθέτει µια σε βάθος µελέτη της διαφοροποιούµενης στο χρόνο και στον χώρο, κοινωνικής, οικονοµικής και προγραµµατικής σύστασης της περιοχής, αλλιώς η ανάγνωση αυτή κινδυνεύει να χαρακτηριστεί επιφανειακή ή απλοϊκή. Παρατηρώντας αυτήν την κατάσταση θα προσπαθήσω µέσα στην εργασία µου να παρουσιάσω αυτήν την πολλαπλότητα και την συνθετότητα, στοιχεία που πρέπει να ληφθούν υπόψη σε µια αστική παρέµβαση που προσδοκά να έχει συµβατότητα µε την πραγµατικότητα και να αναδείξει το νόηµα που πρέπει να έχουν οι έννοιες «υποβάθµιση-αναβάθµιση» για αυτήν την περιοχή. 20

3 Ο ΟΙ ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΟΥΣ & ΣΑΡΡΗ 1. Όρια συνοικίας και όνοµα Η συνοικία Ψυρή δεν έχει ιδιαίτερα µεγάλη έκταση, αλλά µπορεί να χαρακτηριστεί σαν µια από τις πιο παλιές συνοικίες της Αθήνας. Από το όριο της οδού Πειραιώς συνορεύει µε τη συνοικία του Μεταξουργείου και από το όριο της οδού Ερµού µε την Αρχαία Αγορά. εν µπορούµε να µιλάµε µε σιγουριά για τα σαφή της όρια, αφού πρόκειται για συνοικία που δεν έχει θεσµοθετηµένα όρια, και τα όρια αυτά παρουσιάζονται διαφορετικά ανάλογα µε τη χρονική περίοδο. Θα λέγαµε πάντως ότι σήµερα η συνοικία του Ψυρή περικλείεται από τις οδούς Ευριπίδου, Αθηνάς Ερµού, Αγ. Ασωµάτων και Πειραιώς. Έχουν γίνει συζητήσεις επί συζητήσεων για την ονοµασία αυτής της συνοικίας. Άλλοι τη γράφουν µε ένα ρ που είναι και το σωστό και άλλοι Ψυρρή µε δύο. Σύµφωνα µε τη λεπτοµερή περιγραφή της προέλευσης της ονοµασίας, του τοπωνυµίου δηλαδή, που µας δίνει ο αρχιτέκτονας και πολεοδόµος Κώστας Μπίρης, η ονοµασία της συνοικίας Ψυρή και της οµώνυµης εκκλησίας Αγίου Αθανασίου Ψυρή που διασώθηκε µέχρι τα χρόνια του Όθωνα, προήλθε από το επώνυµο Ψυρής που σηµαίνει Ψαριανός από τα παλιότερα ονόµατα του νησιού, Ψύρα ή Ψυρίη. Ο Κ. Μπίρης παραθέτει και τα βασιλικά διατάγµατα που αναφέρονται στην ονοµασία της συνοικίας του Ψυρή (Καιροφύλας, 2000). 2. Φυσικά και τεχνητά στοιχεία των δρόµων και της περιοχής Θέση στην πόλη και οδικό δίκτυο Η περιοχή του Ψυρή βρίσκεται στα δυτικά όρια του θεσµοθετηµένου ιστορικού κέντρου της Αθήνας, και βρίσκεται κοντά στις περιοχές Θησείο, µοναστηράκι, Κεραµεικός, Γκάζι, και την αρχαιολογική περιοχή της ακρόπολης. Μαζί µε τις περιοχές Μεταξουργείο, και Ακαδηµία Πλάτωνος αποτελεί µια από τις 6 µεγάλες ενότητες όπου θα πραγµατοποιηθούν µικρές και µεγάλες παρεµβάσεις για τη δηµιουργία ενός ενιαίου αρχαιολογικού τοπίου στα πλαίσια της ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας. Η περιοχή έχει στο δυτικό όριό της µια βασική αρτηρία της Αθήνας, την οδό Πειραιώς, ένας δρόµος που παρουσιάζει µεγάλη κίνηση κατά τη διάρκεια του 24ώρου. Η οδός Πειραιώς είναι βασικός δρόµος για το οδικό σύστηµα της πόλης της Αθήνας αφού συνδέει το κέντρο της Αθήνας µε τον Πειραιά και µαζί µε την Ιερά Οδό αποτελούν το πρωτεύων οδικό δίκτυο για τον Ψυρή και την περιοχή µελέτης (χάρτης 1). Η Ιερά Οδός συνδέει την περιοχή µε τα υτικά προάστια της Αθηνάς αλλά και µε την εθνική οδό Αθηνών Κορίνθου. Το δεύτερο οδικό δίκτυο της περιοχής, περιλαµβάνει τις οδούς Ερµού, Αθηνάς, Αποστόλου Παύλου και Μητροπόλεως. Η Ερµού παρόλο που είναι πεζοδροµηµένη σε ένα µεγάλο της µέρος, παραµένει η βασική οδός αυτού του δικτύου, που συνδέει το ανατολικό µε το δυτικό µέρος του κέντρου της Αθήνας. Η Αθηνάς συνδέει την περιοχή µε την Οµόνοια, η Μητροπόλεως µε το Σύνταγµα και η Αποστόλού Παύλου που πεζοδροµήθηκε σε ένα µεγάλο µέρος της πρόσφατα, συνδέει την περιοχή µε την αρχαιολογική περιοχή της Ακρόπολης. Το τελευταίο δίκτυο δρόµων στην περιοχή, περιλαµβάνει ένα σύνολο δρόµων που λειτουργούν σαν συλλεκτήριοι οδοί που συνδέουν την περιοχή µε τις µεγαλύτερες οδικές αρτηρίες. Τέτοιοι δρόµοι είναι Επίκουρου Ευριπίδου και η Αγ ασωµάτων. Συγκοινωνιακά η περιοχή εξυπηρετείται από τις δύο στάσεις του Ηλεκτρικού Σιδηρόδροµου (σταθµός Θησείο και σταθµός Μοναστηράκι και η προβλεπόµενη προέκταση της γραµµής 3 Εθνική Άµυνα- Μοναστηράκι θα ενώσει την περιοχή µε τις γραµµές του Μετρό και την υπόλοιπη Αττική). Στην πλατεία Κουµουνδούρου βρίσκεται η αφετηρία µεγάλου αριθµού κεντρικών γραµµών τρόλεϊ και λεωφορείων που µέσω της Πειραιώς, της Ιεράς οδού και της Λ. Αθηνών, ενώνουν την περιοχή µε την υπόλοιπη Αττική και τον Πειραιά. Η περιοχή επικοινωνεί συγκοινωνιακά και µε τις κοντινές περιοχές του κέντρου της Αθήνας µε γραµµές µίνι λεωφορείων. Παρά τη θεωρητικά καλή διασύνδεση της περιοχής, εµφανίζονται έντονα κυκλοφοριακά προβλήµατα, απόρροια διαφόρων παραγόντων, όπως οι µικροί χώροι και η έλλειψη δυνατοτήτων στάθµευσης. Το πρόβληµα δηµιουργείται σε µεγάλο βαθµό από το ότι οι δρόµοι χρησιµοποιούνται για κινήσεις υπερτοπικού χαρακτήρα καθ όλη τη διάρκεια του 24ώρου. Κατά τις πρωινές ώρες για φορτοεκφόρτωση των βιοτεχνικών µονάδων και κατά τις νυκτερινές µε την άφιξη επισκεπτών από όλα τα µέρη της Αθήνας µε προορισµό τα κέντρα ψυχαγωγίας στην περιοχή. Ογκοµορφολογική κατάσταση περιοχής Ψυρή Η κατάσταση που επικρατεί σήµερα στην περιοχή από άποψη ογκοµορφολογική, αποτελείται από την ανάπτυξη των οικοδοµικών όγκων πάνω σε δυο διαφορετικά είδη πολεοδοµικών ιστών: 1. Ιπποδάµειος ιστός πάνω σε ορθογώνιο κάνναβο από την Πειραιώς 21

4 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ µέχρι το ύψος των οδών ιπύλου και Ευριπίδου, έτσι όπως διαµορφώθηκε από το σχέδιο Κλεάνθη- Scaubert. 2. Μεσαιωνικός ιστός πάνω σε ακανόνιστο κάνναβο από το ύψος των οδών ιπύλου Ο ΟΙ ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΟΥΣ ΚΑΙ ΣΑΡΡΗ Οι οδοί Σαρρή και Αριστοφάνους βρίσκονται µέσα στον µεσαιωνικό ιστό που διατηρείται από την εποχή της τουρκοκρατίας. Σαν µια ενιαία διαδροµή στον αστικό χώρο ξεκινούν και καταλήγουν σε δυο κόµβους της συνοικίας, την πλατεία Ηρώων την κεντρική πλατεία του Ψυρή- και τη µικρή πλατεία γύρω από την εκκλησία των Αγ. Ασωµάτων. Κύρια χαρακτηριστικά τους είναι τα δυσανάλογα ύψη των κτιρίων σε κάποια σηµεία, σε σχέση µε το πλάτος των δρόµων και τα διπλανά κτίρια. Τα ύψη των κτιρίων στη Σαρρή είναι µεγάλα στη µέση περίπου του δρόµου (σχέδιο 1), στο ύψος της πλατείας Κουµουνδούρου ακολουθώντας τα ύψη των κτιρίων µέχρι την πλατεία. εν υπάρχουν πολύ ελεύθεροι χώροι. ΟΙ ελεύθεροι χώροι που υπάρχουν εµφανίζονται σαν υπολείµµατα του κτισµένου. Αυτό το τυχαίο και το ασχεδίαστο που χαρακτηρίζει τον ελεύθερο χώρο, σου δίνει την αίσθηση ότι οι χώροι αυτοί είναι ευάλωτοι, έτοιµοι να καταληφθούν από οποιαδήποτε χρήση, και ταυτόχρονα τους προσδίδει µια ιδιαίτερη φυσιογνωµία. Στη Σαρρή πίσω από το θέατρο Αποθήκη, ο υπαίθριος χώρος περιβάλλεται/ ορίζεται σχεδόν αποκλειστικά από τυφλές µεσοτοιχίες η κατάσταση, η υφή, το χρώµα και η µορφή των οποίων του προσδίδουν έναν ιδιαίτερα ενδιαφέροντα χαρακτήρα που πρέπει να µη θιγεί ( ήµος Αθηναίων, 1993). Στην Αριστοφάνους, στο σηµείο που συναντάει τη Σαρρή, υπάρχει µια στοά. Ο ελεύθερος χώρος εδώ παίρνει τη µορφή ακάλυπτου, ακατάλληλος για κοινωνική χρήση. 3. Ιστορική πορεία του Ψυρή. Αριστοφάνους Σαρρή 3.1 Η ιστορία του Ψυρή σαν συνοικία της πόλης της Αθήνας Τα φιδίσια και στενά δροµάκια της συνοικίας Ψυρή, της µικρής και παλιάς συνοικίας της Αθήνας, τα κλείνουν τρεις γνωστοί δρόµοι µε µεγάλη εµπορική κίνηση, η Αθηνάς, η Ερµού και η Πειραιώς. Τα δροµάκια τα τιµούν ονόµατα φηµισµένων ανδρών της αρχαιότητας όπως ο Ευριπίδης και ο Αριστοφάνης, καθώς και ηρώων της επανάστασης του 1821, όπως ο Καραϊσκάκης και ο Μιαούλης. 1 Η ονοµασία των δρόµων δεν είναι τυχαία αλλά µαρτυρά την µεγάλη ιστορία της συνοικίας του Ψυρή µέσα στην πόλη της Αθήνας. Αρχής γενοµένης, από τον 5 ο π.χ αιώνα η πόλη των Αθηνών κατά τη µακραίωνη πορεία της περιβαλλόταν σε διάφορες περιόδους από τείχη, την ακριβή θέση των οποίων έχει εντοπίσει η ιστορική έρευνα σε συνδυασµό µε την αρχαιολογική. Η συνοικία του Ψυρή βρίσκεται εντός των τειχών της Αθήνας από το Θεµιστόκλειο τείχος του 478 π.χ.από την εποχή του Θεµιστοκλή ως τα χρόνια της Τουρκοκρατίας και το πρόχειρο τείχος που χτίστηκε στα 1778 επί βοεβόδα Χατζή Αλή Χασεκή, η συνοικία εξακολουθούσε να αποτελεί τµήµα της κεντρικής περιοχής της Αθήνας. Το τείχος Χασεκή έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς σε µεγάλο βαθµό συνέπιπτε µε το Θεµιστόκλειο (Μπίρης, 1999), αποδεικνύοντας τη µακροβιότητα κάποιων δοµών στο χώρο, επεβίωσε δε ως την ανάδειξη της Αθήνας σε πρωτεύουσα. Το τείχος αυτό ξεκινούσε µπροστά από την Ακρόπολη, προχωρούσε µπροστά από τη σηµερινή πλατεία Θησείου όπου υπήρχε η πόρτα του Μαντραβίλη από όπου ξεκινούσε ο δρόµος προς τον Πειραιά. Το τείχος συνέχιζε ως την περιοχή των Αγίων Ασωµάτων όπου συναντούσε την Πόρτα του Μοριά. Εν συνεχεία έφτανε στην περιοχή της σηµερινής πλατείας Κουµουνδούρου και συνέχιζε προς την οδό Ευριπίδου. Παρόλο που ο καθαυτό οικισµός της παλιά πόλης η «χώρα της Αθήνας» όπως λεγόταν τότε δεν κάλυπτε ολόκληρη την περιτοιχισµένη έκταση, ο Ψυρής ήταν µέσα στην πόλη της Αθήνας, αφού ο παλαιός οικισµός έφτανε µέχρι την οδό Σαρρή και την εκκλησία των αγίων Ασωµάτων. Μετά την απελευθέρωση της Αθήνας από τους τούρκους και την ανάθεση το 1831 στους Κλεάνθη και Schaubert να συντάξουν την πολεοδοµική τους 1 Πριν από την απελευθέρωση και την πολεοδοµική συγκρότηση της Αθήνας οι περισσότεροι από τους δρόµους της πόλης δεν έφεραν βεβαίως ιδιαίτερα ονόµατα όπως τουλάχιστον τα εννοούµε σήµερα. Τα πρώτα ονόµατα δόθηκαν από τους Κλεάνθη και Schaubert όταν διαµόρφωναν την πολεοδοµική τους πρόταση για την Αθήνα. Ορισµένοι εντούτοις δρόµοι έφεραν ονόµατα, κάποια από τα οποία επιβίωσαν µέχρι και σήµερα, όπως Τατσή (σηµερινή Τάκη) από την ονοµασία της οµώνυµης βρύσης στην οποία οδηγούσε ο δρόµος. 22

5 Ο ΟΙ ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΟΥΣ & ΣΑΡΡΗ πρόταση για την Αθήνα, η συνοικία του Ψυρή εµφανίζεται µέσα στα σχέδια σαν κοµµάτι της νέας πόλης. Προβλέπεται µάλιστα για την συνοικία του Ψυρή µεγάλη «Αγορά Τροφίµων» και «ηµοτική Αγορά» στην πλατεία που τελικά όµως έγινε στην περιοχή των Αέρηδων (Καλλιβρετάκης, 1994). 3.2 Η ιστορική εξέλιξη του Ψυρή Η ιστορία του Ψυρή έχει συµπληρώσει σήµερα το 2002, µια ιστορία πάρα πολλών ετών. Στα πιο κοντινά µας χρόνια ήταν το ληµέρι των Ηρώων της επανάστασης του 1821, κι αυτούς τιµά η µικροσκοπική και κεντρική της συνοικίας, πλατεία Ηρώων, που σήµερα τη στολίζει ένας παλιός φανοστάτης µε τρεις γλόµπους όπου συγκεντρώνονταν οι καπεταναίοι της επανάστασης του 21 για να συναντήσουν τους συµπολεµιστές τους. Την εποχή της επανάστασης η συνοικία κατοικείται ήδη από πολλούς Αθηναίους και αµέσως µετά την απελευθέρωση αρχίζει να χτίζεται µεγαλύτερος αριθµός κτιρίων. Από τις αρχές του 19 ου αιώνα άρχισαν να φτάνουν µετανάστες από τα Ψαρά, την Κάρπαθο και τη Νάξο. Η παρουσία των Ναξιωτών στην περιοχή είναι εµφανής µέχρι και σήµερα (παζάρι τη Μ. Εβδοµάδα µε κτηνοτροφικά προϊόντα της Νάξου). Το 1834 έγινε η Αθήνα πρωτεύουσα και µέσα σε τρία χρόνια επί δηµαρχίας ηµ. Καλλιφορνά, δέχεται η περιοχή του Ψυρή τις επιδράσεις των πρώτων έργων που αποφασίζονται στη νέα πρωτεύουσα (Καιροφύλας, 2000). Τότε ήταν που άρχισε η λιθόστρωση της Ερµού. Το 1838 κατασκευάστηκαν οι πρώτοι υπόνοµοι έργο πρωτοποριακό για την εποχή- και από το κατασκευάστηκε η πλατεία Ψυρή. Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι εκείνη την περίοδο δεν είχε διαµορφωθεί ούτε η πλατεία Συντάγµατος. Αυτό και µόνο το στοιχείο δίνει την εικόνα της ολοκληρωµένης πια συνοικίας. Καµιά δηµοτική αρχή δεν αποφασίζει να κατασκευάσει πλατεία σε µια άδεια από κατοικίες περιοχή. Αµέσως µετά την απελευθέρωση και παράλληλα µε την ανάπτυξη της κατοικίας, εµφανίζονται εστίες βιοτεχνικών συγκεντρώσεων, ενώ το εµπόριο συνυπάρχει µε ξενοδοχεία και µικρές βιοτεχνίες σε διάφορα κτίρια (Λεοντίδου 1989). Σε τµήµα χάρτη της Αθήνας του 1896 υποδεικνύεται η ζώνη των αµαξοποιείων στις οδούς Λεωκορίου, Ασωµάτων και Σαρρή και τα 4 αµαξοποιεία στην οδό Μυλλέρου (1900). Ο Ψυρής αποτελούσε αναπόσπαστη συνέχεια µε το βιοµηχανικό πόλο Μεταξουργείο-Κεραµεικός. Σε τµήµα χάρτη της Αθήνας του 1875 υποδεικνύεται η παραγωγική ζώνη της πόλης προς τα δυτικά. Σε χαρτογράφηση των εργατικών συνοικιών του κέντρου της Αθήνας που έγινε από τη Λεοντίδου το 1989 και που βασίστηκε σε έρευνα του ΥΠΕΘΟ (1922) βλέπουµε πως ο Ψυρής περιλαµβάνεται στις συνοικίες µε µεγάλη συγκέντρωση εργατών σε εργοστάσια, πλανόδιων επαγγελµατιών και υπαλλήλων ξενοδοχείων και εµπορικών καταστηµάτων. Οι εργάτες στοιβάζονται σε παλιά ετοιµόρροπα κτίρια, συνήθως διώροφα και πολύ συχνά σε υπόγεια. Την τελευταία εικοσαετία του 19 ου αιώνα η συνοικία του Ψυρή καταδυναστεύεται από ορισµένα κακοποιά στοιχεία, τους αποκαλούµενους κουτσαβάκηδες ή µάγκες του Ψυρή όµως η περιοχή δε χάνει τον κόσµο της. Μπορεί να είναι µια συνοικία µε φτωχογειτονιές, αλλά δεν παύει να είναι µια συνοικία κεντρική, όπου ζουν πολλοί παλιοί Αθηναίοι. εν πρέπει να ξεχνάµε ότι εκεί σε αυτήν την περίοδο ζούσε και ο µεγάλος διηγηµατογράφος Αλέξανδρος Παπαδιαµάντης. Η εκκαθάριση της συνοικίας από τους κουτσαβάκηδες επέτρεψε την αναδηµιουργία της περιοχής. Καινούργια σπίτια χτίστηκαν και από τις αρχές του 20ου αιώνα έχουµε µια άνθηση των εµπορικών καταστηµάτων και εγκατάσταση πολλών βιοτεχνιών. Ο. Φιλιππίδης (1996) ισχυρίζεται πως ο βιοτεχνικός χαρακτήρας του Ψυρή ενισχύθηκε αισθητά µετά το 1922 και την εγκατάσταση των προσφύγων από τη Μ. Ασία. Στα χρόνια του πολέµου και της κατοχής η συνοικία περνάει δύσκολες ώρες όπως και όλη η Αθήνα. Οι κάτοικοι αντιµετωπίζουν την τροµοκρατία από τις περιπόλους των κατακτητών. Στην οδό Αγ. ηµητρίου δηµιουργείται στέκι µαυραγοριτών. Αµέσως µετά τον πόλεµο αρχίζει η ανασυγκρότηση του Ψυρή και αναπτύσσεται ακόµη περισσότερο το εµπόριο και η βιοτεχνία. Οι δρόµοι του Ψυρή σφύζουν από ζωή και είναι τόσος πολύς ο κόσµος που κατοικεί αλλά και εργάζεται εκεί, ώστε ο δήµαρχος Σπύρος Μερκούρης χτίζει στην πλατεία Ηρώων το µεγάλο κτίριο για την εγκατάσταση ηµοτικών Ιατρείων. Ταυτόχρονα στην πλατεία και τους γύρω δρόµους αρχίζουν να λειτουργούν πολλές ταβέρνες. Στα παλιά χρόνια οι ταβέρνες στην περιοχή ήταν πολλές και ονοµαστές. Στην πλατεία υπάρχει ακόµη η Σπατανέικη Ταβέρνα που χρονολογείται από το 1920 και τη δουλεύει η ίδια οικογένεια ( µε καλή ρετσίνα από τα Σπάτα ) 23

6 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Στο 2 ο µισό του 20ου αιώνα η περιοχή χαρακτηρίζεται από ένα σηµαντικό αριθµό ΜΜΕ µε εξειδίκευση στις βιοτεχνίες του ενδύµατος και κυρίως δέρµατος και υποδηµάτων. Τις συγκεκριµένες δραστηριότητες χαρακτηρίζουν οι υπεργολαβικές σχέσεις, οι διασυνδέσεις µε το υπόλοιπο λεκανοπέδιο και µε άλλες πόλεις της χώρας. Οι εργασιακές σχέσεις χαρακτηρίζονται σε µεγάλο βαθµό από αυτοαπασχόληση, πολλά µέλη της οικογένειας εργάζονται στη βιοτεχνία βοηθώντας έτσι τα οικονοµικά της επιχείρησης -κυρίως οι γυναίκες- και γενικά η άτυπη απασχόληση χαρακτηρίζει ένα µεγάλο ποσοστό των βιοτεχνιών στο Ψυρή. Κατά τη δεκαετία του 70 οι κάτοικοι αρχίζουν να εγκαταλείπουν τον Ψυρή εξαιτίας του ερειπωµένου και καταστραµµένου κελύφους και της ολοκληρωτικής απουσίας κοινωνικού εξοπλισµού, αναζητώντας καλύτερη καθηµερινή ζωή. Και ενώ η κατοικία αρχίζει να µειώνεται, κατά την τελευταία δεκαετία του 20 ου αιώνα η συνοικία αρχίζει να εµφανίζει ένα ακόµη πρόσωπο. Η αναψυχή εµφανίζεται δυναµικά στην περιοχή και µέσα σε λίγο χρονικό διάστηµα ανοίγουν το ένα µετά το άλλο, εστιατόρια, µπαρ, καφενεία και άλλα κέντρα. Το 1990 ο ήµος, και το 1999 το ΥΠΕΧΩ Ε αποφασίζουν την αναβάθµιση της περιοχής. Έτσι το τέλος του 20 ου αιώνα βρίσκει τον Ψυρή, στο επίκεντρο των αστικών αναπλάσεων. 4. Η κατάσταση στον Ψυρή σήµερα Η σηµερινή µορφή της περιοχής του Ψυρή είναι αποτέλεσµα της πορείας της συνοικίας στο χρόνο αλλά και τον ιδιαίτερων κοινωνικο-οικονοµικών συνθηκών και παραγωγικών δοµών που χαρακτηρίζουν τη συγκεκριµένη χωρική ενότητα. Ο Ψυρής όπως αναφέραµε νωρίτερα, χαρακτηρίζεται από µια πολλαπλότητα και συνθετότητα λειτουργιών, κοινωνικών σχέσεων και ατόµων και οµάδων που συναποτελούν τον αστικό ιστό. Η κατοικία είναι µια από τις πρώτες λειτουργίες που υπήρξε πάντα καθ όλη την ιστορική διαδροµή της περιοχής. Σήµερα παρόλο που κατοικία χαρακτηρίζεται σαν η κυρίαρχη χρήση (στο ΓΠΣ η περιοχή χαρακτηρίζεται σαν γενικής κατοικίας, επιτρέπονται δηλαδή και βιοτεχνικές χρήσεις χαµηλής όχλησης) οι κάτοικοι που δεν την έχουν εγκαταλείψει ακόµη, ζουν ξεχασµένοι, µέσα σε ένα περιβάλλον µε ερειπωµένα και κατεστραµµένα κελύφη και πλήρη απουσία κοινωνικού εξοπλισµού. Οι εκτιµήσεις για τον πραγµατικό πληθυσµό του Ψυρή (απογραφή 1991 ΕΣΥΕ) µιλάνε για 1500 κατοίκους. Οι κάτοικοι είναι συγκεντρωµένοι κυρίως στο δυτικό τµήµα της συνοικίας, από την οδό Σαρρή προς την πλατεία Κουµουνδούρου όπου βρίσκονται και οι περισσότερες πολυώροφες πολυκατοικίες. Παρόλο που ντόπιοι και µετανάστες κατοικούν στους ίδιους δρόµους και στις ίδιες πολυκατοικίες, µοιάζουν να µην διατηρούν σχέσεις µεταξύ τους. Οι µετανάστες αντιµετωπίζονται ως ξένοι και ως ένα ακόµη στοιχείο υποβάθµισης της περιοχής. Οι κάτοικοι προσπαθούν να συνυπάρξουν µε τις υπόλοιπες χρήσεις της περιοχής. Οι βιοτεχνικές πολυκατοικίες 2 µαρτυρούν πως η κατοικία και η βιοτεχνία είναι δυο λειτουργίες που συνυπάρχουν χρόνια στην περιοχή, όχι όµως χωρίς προβλήµατα. Η λειτουργία της βιοτεχνίας παράλληλα µε την παντελή απουσία ενός πολεοδοµικού σχεδιασµού, συνέβαλε σε µεγάλο βαθµό σε µια υποβαθµισµένη µορφή του αστικού ιστού κυρίως µέσα από την υποβάθµιση του κελύφους, τις οχλήσεις στο περιβάλλον εξαιτίας της προκαλούµενης µόλυνσης, και λόγω κατάληψης του δηµόσιου χώρου από τη στάθµευση οχηµάτων για φορτοεκφόρτωση. Παρόλη τη σύγκρουση που φαίνεται να υπάρχει ανάµεσα στην κατοικία και την βιοτεχνία, δεν πρέπει να ξεχνάµε ότι ο Ψυρής έχει το χαρακτήρα εργατικής συνοικίας από γα τέλη του 19 ου αιώνα, και παρόλα τα προβλήµατα που παρουσιάστηκαν στην πορεία αυτής της συνύπαρξης ο Ψυρής ήταν ένα δυναµικό βιοτεχνικό κέντρο. Το 1991 στεγάζει επιχειρήσεις µε επίσηµο τζίρο 54,8 δις δρχ και ένα µεγάλο µέρος των κατοίκων που ζουν στην περιοχή, εργάζονται σε αυτές (Φιλιππίδης, 1996). Τα εγκαταλελειµµένα κελύφη, η άτυπη µορφή απασχόλησης στηρίζουν την οικονοµία των βιοτεχνιών που εξειδικεύονται κυρίως σε επιχειρήσεις δερµάτινων ειδών και υποδηµάτων. Την τελευταία δεκαετία όµως, η βιοτεχνία φεύγει απ του Ψυρή, η πιάτσα των παπουτσιών εκδιώκεται και τη θέση της παίρνει η αναψυχή. Τα χαµηλά ενοίκια δεν ισχύουν πια αφού η λειτουργία της αναψυχής εκτίναξε τις τιµές ενοικίασης των κτιρίων στα ύψη. Στην εργατική συνοικία αρχίζουν να εµφανίζονται συνεχώς λειτουργίες αναψυχής και πολιτισµού: µπαρ, εστιατόρια, αλλά και θέατρα και γκαλερί. Εµφανίζεται έτσι στον Ψυρή ένα καινούργιο πρόσωπο που έρχεται να συνυπάρξει µε τα προηγούµενα και να αποτελέσει ένα ακόµη κοµµάτι της πολύ-λειτουργικότητας που χαρακτηρίζει την περιοχή. 2 Κατασκευές που χρονολογούνται γύρω στο 70 και στεγάζουν στο ισόγειο βιοτεχνία και στους υπόλοιπους ορόφους κατοικία. 24

7 Ο ΟΙ ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΟΥΣ & ΣΑΡΡΗ 5. Η συνοικία του Ψυρή µέσα από δυο δρόµους: Αριστοφάνους και Σαρρή Η συνοικία του Ψυρή είναι µια περιοχή µε µεγάλη ιστορία και ένα σύνθετο πλέγµα από κοινωνικούς και χωρικούς δεσµούς. Οι δρόµοι Σαρρή και Αριστοφάνους είναι δυο κεντρικοί δρόµοι της συνοικίας που συµµετέχουν στην πορεία της στο χρόνο. Καθ όλη τη διάρκεια της έρευνάς µου για την περιοχή και τους δρόµους, επισκεπτόµουν την περιοχή και ταυτόχρονα συνέλεγα ένα-ένα τα κοµµάτια της ιστορίας που υπάρχει κρυµµένη πίσω από αυτόν τον αστικό ιστό. Κατά τη διάρκεια των επισκέψεών µου στους δρόµους, άρχισα να αναζητώ σηµάδια στο χώρο που να µαρτυρούν την ιστορία της συνοικίας και να φανερώνουν το πολύπλοκο πλέγµα των σχέσεων και των λειτουργιών. Στους δύο δρόµους Σαρρή και Αρισοφάνους µοιάζει να είναι συγκεντρωµένη η ιστορία όλης της συνοικίας του Ψυρή. Μικτές χρήσεις, πολύ-λειτουργικότητα, παραγωγικές δραστηριότητες, κατοικία, αναψυχή, περιορισµένοι ελεύθεροι χώροι, και όλα αυτά µέσα σε δυο δρόµους. Η κατοικία κάνει φανερή την παρουσία της στη Σαρρή. Πολυκατοικίες στο κέντρο του δρόµου και κοντά στο ύψος της πλατείας Κουµουνδούρου. Η Σαρρή σε παλιότερες εποχές ήταν το όριο της συνοικίας, αφού οι κάτοικοι της πλατείας Κουµουνδούρου θεωρούσαν ότι δεν ανήκουν στην βιοτεχνική περιοχή του Ψυρή. Οι κάτοικοι στεγάζονται στις βιοτεχνικές πολυκατοικίες ή σε παλαιότερα διώροφα κτίρια που και εδώ στο ισόγειο βρίσκονται βιοτεχνίες. Η κατάσταση των κτιρίων στις περισσότερες περιπτώσεις δεν είναι πολύ καλή (βλέπε χάρτη 2) Οι έλληνες κάτοικοι είναι στην πλειοψηφία τους χαµηλών εισοδηµατικών κατηγοριών και υπάρχουν και πολύ αλλοδαποί. Οι αλλοδαποί νοικιάζουν διαµερίσµατα στην οδό Σαρρή και στους τριγύρω δρόµους. Οι περισσότεροι µετανάστες είναι Αλβανοί, Πακιστανοί και Παγκλαντέζοι που εργάζονται στη συνοικία του Ψυρή ή στις τριγύρω περιοχές. Υπάρχουν και άνεργοι µετανάστες που ζουν καταλαµβάνοντας εγκαταλελειµµένους χώρους στις βιοτεχνικές πολυκατοικίες ή περιφέρονται µέσα στη συνοικία (κατά τη διάρκεια δύο επισκέψεών µου στην περιοχή, συνάντησα έναν άστεγο, αλβανικής µάλλον καταγωγής µέσα στη στοά Αριστοφάνους). Ελεύθεροι χώροι δεν υπάρχουν παρά µόνο σαν υπολείµµατα του κτισµένου και χρησιµοποιούνται κυρίως ως χώροι στάθµευσης (βλέπε χάρτη 3). Στην οδό Σαρρή, πίσω από το θέατρο «Αποθήκη» ανάµεσα στα κτίρια, κατά τους καλοκαιρινούς µήνες λειτουργεί θερινός κινηµατογράφος. Η βιοτεχνία και το εµπόριο είναι οι κυρίαρχες παραγωγικές δραστηριότητες στις οδούς Σαρρή και Αριστοφάνους (χάρτης 3 και 4). Στην Αριστοφάνους είναι έντονη η παρουσία βιοτεχνικών µονάδων στον κλάδο υποδήµατος, κυρίαρχος βιοτεχνικός κλάδος της περιοχής Ψυρή. Στις βιοτεχνίες αυτές εργάζονται πολλοί και από τους µετανάστες που ζουν στην περιοχή. Στην Σαχτούρη µια κάθετο της Σαρρή υπάρχουν µαγαζιά όπου οι µετανάστες εµπορεύονται προϊόντα από τον τόπο τους, γεγονός που µαρτυρά πως δραστηριοποιούνται ενεργά µε δικές τους επιχειρήσεις, όχι µόνο δουλεύοντας σαν υπάλληλοι και εργάτες σε ελληνικές επιχειρήσεις. Μεγάλο µέρος της οικονοµίας των βιοτεχνιών έχει στηριχτεί στη γυναικεία εργασία κυρίως µε τη µορφή της άτυπης απασχόλησης. Νοµίζω στο σηµείο αυτό, πως αυτή η πλευρά της παραγωγικής δραστηριότητας έχει αποσιωποιηθεί στο χώρο Ο δηµόσιος χώρος δεν µαρτυρά τη σηµαντική αυτή διάσταση της βιοτεχνικής παραγωγής που στηρίζεται στις γυναίκες. Μοιάζει να συµβαδίζει µε τη γενικότερη κουλτούρα που θέλει τον άντρα να πρωτοστατεί σε όλες τις δραστηριότητες και την γυναίκα στο παρασκήνιο σε δευτερεύοντες ρόλους. Και φυσικά από την Αριστοφάνους και τη Σαρρή δεν λείπουν και οι λειτουργίες της αναψυχής και του πολιτισµού. Πριν αναφερθώ στην παρουσία τους στο χώρο, θα ήθελα να αναφερθώ στην προσωπική µου εντύπωση κατά την πρώτη µου επίσκεψη στην περιοχή. Όπως έχει ήδη ειπωθεί σε κάποιο σηµείο, οι οδοί Αριστοφάνους και Σαρρή σαν µια ενιαία διαδροµή, ξεκινούν και καταλήγουν σε δυο πλατείες: την Αγίων Ασωµάτων και την πλατεία Ηρώων. Την πρώτη µου βόλτα στους δρόµους την ξεκίνησα από την Αγ. Ασωµάτων. Μπήκα στη Σαρρή και άρχισα να περπατάω αργά, παρατηρώντας το δρόµο αριστερά και δεξιά. Ένας δρόµος γεµάτος βιοτεχνίες, εργάτες που µπαινόβγαιναν σε αυτές, κάποιοι άνθρωποι που κουβαλούσαν ψώνια και επέστρεφαν στο σπίτι τους. Μου δόθηκε η εντύπωση µιας περιοχής κατοικίας µε έντονο βιοτεχνικό χαρακτήρα (και µάλιστα απόρησα γιατί άλλο περίµενα να συναντήσω µε βάση τις περιγραφές για τον Ψυρή). Η εντύπωσή µου ήταν εντελώς διαφορετική όταν ξεκίνησα την διαδροµή µου από την αντίθετη διεύθυνση. Η πλατεία Ηρώων, κατακλεισµένη από τις καρέκλες και τα τραπεζάκια από τα εστιατόρια και τα καφενεία, σου προκαλεί την εντύπωση ότι βρίσκεσαι σε διακοπές σε κάποιο νησί και όχι στο κέντρο µιας πόλης. Μπαίνοντας στην Αριστοφάνους και διασχίζοντάς την προς την Σαρρή, αρχίζεις να αφήνεις πίσω σου τη βοή της πλατείας, και ενώ συνεχίζεις να συναντάς χώρους αναψυχής, αρχίζουν να ξεδιπλώνονται µπροστά σου 25

8 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ και τα άλλα τοπία του αστικού ιστού. Παρατηρείς τις βιοτεχνίες και στρίβοντας προς την Σαρρή: η πυροσβεστική, πολυκατοικίες, ο φούρνος της γειτονιάς, άνθρωποι στα µπαλκόνια. Και τότε είναι που διαπιστώνεις πως όλες αυτές οι χρήσεις είναι συγκεντρωµένες σε ένα µικρό χώρο. Όσο αποµακρυνόµαστε από την πλατεία Ηρώων και τα φρεσκοβαµµένα κτίρια, το αστικό τοπίο αρχίζει να αλλάζει και από τη µορφή των κελυφών των κτιρίων. Κάτω από αυτή την οπτική, ο κτισµένος χώρος εµφανίζει µια ποικιλία, σαν αποτέλεσµα της συνύπαρξης των ερειπωµένων κτιρίων, των παλιών µονοκατοικιών και των ελλιπώς συντηρούµενων πολυκατοικιών του 60 και 70. Οι δρόµοι Σαρρή και Αριστοφάνους, µοιάζουν να ενώνουν όλα τα τοπία του Ψυρή και όλες τις χρήσεις που συνυπάρχουν στη συνοικία. Την αναψυχή που εκτείνεται κυρίως ανατολικά της Σαρρή µε κέντρο την πλατεία Ηρώων, την κατοικία που είναι συγκεντρωµένη δυτικά προς την πλατεία Κουµουνδούρου αλλά και το εµπόριο και τη βιοτεχνία. Όµως αυτή η σύνδεση των χρήσεων και η πολυσυνθετότητα εκφράζονται µέσα από µια σύγκρουση στο χώρο. Η κατοικία που είχε αρχίσει να µειώνεται από τη βιοτεχνία, δεν µπορεί να επιστρέψει από τις οχλήσεις που δηµιουργούνται τώρα από την αναψυχή. Η αναψυχή οδηγεί στην αύξηση των ενοικίων στην περιοχή και αναγκάζει πολλές βιοτεχνίες να κλείσουν (αφού δεν αντέχουν το βάρος µιας µετεγκατάστασης) Η σύγκρουση αυτή οδηγεί σε µια µεταλλαγή της τοπικής φυσιογνωµίας, γιατί ο χώρος είναι και η ζωντανή χρήση που µαρτυρά την κοινωνική πραγµατικότητα της περιοχής και όχι µόνο τα κελύφη των κτιρίων και το γύρω περιβάλλον. 6. Ο χρόνος στον Ψυρή στη διάρκεια του 24ώρου. Ματιές στους δρόµους τη νύχτα Οι δρόµοι µαρτυρούν τη µεταλλαγή του αστικού τοπίου στη διάρκεια του χρόνου, όχι µόνο στο πέρασµα των ετών, αλλά και µέσα στα όρια ενός 24ώρου. Σαρρή και Αριστοφάνους το πρωί, Σαρρή και Αριστοφάνους κατά τις νυκτερινές ώρες. υο διαφορετικά αστικά τοπία στον ίδιο γεωγραφικό χώρο. Οι δρόµοι αυτοί τη νύχτα, δεν είναι άλλοι δρόµοι, αναπτύσσουν ωστόσο τις δικές τους σχέσεις, τα δικά τους κοινωνικά δρώµενα, τους δικούς τους ρυθµούς. Ο νυκτερινός αστικός χώρος µοιάζει διαφορετικός λειτουργικά: οι βιοτεχνίες κλείνουν, τα µπαρ και τα θέατρα ανοίγουν. Οι δρόµοι προσφέρουν νέες αστικές λειτουργίες. Η διαφορά είναι και αισθητική: µε τον τεχνητό φωτισµό και τις φωτεινές επιγραφές δηµιουργείται ένας άλλος τόπος, ή µάλλον ο ίδιος τόπος παρουσιάζεται µε µιαν άλλη οπτική, προσανατολισµένος να τονίσει αυτό που επιδιώκουµε: οι δρόµοι της νύκτας, οι δρόµοι της διασκέδασης. Στη Σαρρή και στην Αριστοφάνους στη διάρκεια της ηµέρας, η κτιριακή υπόσταση της αναψυχής είναι υποτονισµένη, καλύπτεται από τις άλλες λειτουργίες. Τη νύχτα τα πράγµατα αλλάζουν: η αναψυχή µοιάζει κυρίαρχη, έτοιµη να φιλοξενήσει επισκέπτες από όλα τα µέρη της Αθήνας. 7. Στόχοι και διαδικασίες παρέµβασης στην περιοχή σε σχέση µε τις έννοιες «υποβάθµιση-αναβάθµιση» Ο Ψυρής και οι δρόµοι που εστιάζεται η µελέτη, παρουσιάζουν έντονα προβλήµατα σύγκρουσης των χρήσεων, προβληµατικό κέλυφος και δηµογραφικά και κοινωνικά προβλήµατα. Πρόκειται για ένα ακόµη εγκαταλελειµµένο κοµµάτι του κέντρου της Αθήνας, µε µεγάλη ιστορία, µια παλιά συνοικία δίπλα σε αρχαιολογικούς χώρους. Άρα απαιτείται µια αστική παρέµβαση για την αναβάθµιση της περιοχής. Εδώ ακριβώς εντάσσεται και η προβληµατική του τι θεωρούµε ως αναβάθµιση στη συγκεκριµένη χωρική ενότητα. Οι µέχρι τώρα πολεοδοµικές παρεµβάσεις που προτάθηκαν από τους επίσηµους φορείς, δηλαδή από το ήµο το 1990 και από το ΥΠΕΧΩ Ε το 1999, εντάσσουν την παρέµβαση στον Ψυρή στο ευρύτερο πλαίσιο της Αναβάθµισης του ιστορικού κέντρου της Αθήνας. Η λογική αυτών των παρεµβάσεων στήριζε την έννοια της αναβάθµισης σε µια προσέγγιση καθαρά αρχιτεκτονική, που αναφερόταν άµεσα και αποκλειστικά στα φυσικά χαρακτηριστικά του χτισµένου χώρου της περιοχής (Φιλιππίδης, 1996). Οι ιδέες της πολυπλοκότητας και της πολυλειτουργικότητας ή πιο κεντρικά και δύσκολα διλήµµατα περί ένταξης και διαφοροποίησης (Nouvel, J.1992) 3 αφήνονται στο περιθώριο και η ανάπλαση του Ψυρή αντιµετωπίζεται ως µεµονωµένη αστική ανάπλαση και πάντως όχι ολοκληρωµένη. Χαρακτηριστικό είναι ότι σε παλαιότερη έκθεση του ήµου Για την αναβάθµιση του κέντρου- Στρατηγικές Παρέµβασης, ο Ψυρής εµφανίζεται ως η λιγότερο κατοικηµένη περιοχή, εντοπίζεται ορθά ο κατ εξοχήν βιοτεχνικός χαρακτήρας της και προτείνεται η εδραίωση δραστηριοτήτων και ευγενούς βιοτεχνίας όµως στις προδιαγραφές της µελέτης ο στόχος αυτός παραµελήθηκε, το ζητούµενο αντίθετα ήταν η αποκατάσταση του χαρακτήρα της παλιάς γειτονιάς του Ψυρή. 3 Σε σπουδαστική εργασία, Ειρήνη Μίχα, Η σηµερινή όψη της περιοχής του Ψυρή µέσα στο ευρύτερο πλαίσιο των σύγχρονων αντιλήψεων αστικού σχεδιασµού. 26

9 Ο ΟΙ ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΟΥΣ & ΣΑΡΡΗ Η ανάπλαση του Ψυρή αντιµετωπίστηκε σύµφωνα µε τη λογική της αρχιτεκτονικής πολεοδοµικής σύνθεσης (urban design), δηλαδή της µορφολογικής επεξεργασίας και του καλλωπισµού και όχι σύµφωνα µε τη λογική του πολεοδοµικού σχεδιασµού (urban planning) (Λεοντίδου, 1996). Γι αυτό η αναβάθµιση παίρνει την έννοια της αισθητικής διαµόρφωσης του δηµόσιου χώρου, παραβλέποντας το σύνολο των κοινωνικών και παραγωγικών σχέσεων στον καθηµερινό χώρο και τα διαδοχικά τοπία µέσα στον αστικό ιστό της συνοικίας. Τα αστικά τοπία προσδιορίζονται τόσο από την ιστορία, όσο και από την ποικιλία των δραστηριοτήτων εµπορίου, βιοτεχνίας, αναψυχής και κατοικίας που διαχέονται µέσα στον αστικό ιστό δίχως ξεκάθαρα όρια. Οι προγραµµατισµένες παρεµβάσεις που εξαγγέλλονται από το δήµο και το ΥΠΕΧΩ Ε ενισχύουν τις τάσεις εγκατάστασης νέων λειτουργιών στην περιοχή. Αναγνωρίζεται η πολιτική εξευγενισµού (gentrification) για την περιοχή, οικογένειες δηλαδή της µεσαίας τάξης που επιστρέφουν στις παλιές περιοχές του κέντρου και προκαλούν αύξηση των αξιών γης. Στον Ψυρή η πολιτική αυτή έχει προκαλέσει έως τώρα την εµφάνιση της χρήσης της αναψυχής (σε βάρος των βιοτεχνιών) ενισχύοντας τον πολυλειτουργικό χαρακτήρα της συνοικίας. Η πολυλειτουργικότητα στο χώρο παρά τα προβλήµατα που δηµιουργούνται ανάλογα µε το είδος των χρήσεων, δεν πρέπει να θεωρηθεί ως στοιχείο υποβάθµισης. Η πολυλειτουργικότητα, απεναντίας, είναι διάχυτη σε όλες τις αστικές περιοχές της Ελλάδας δίνοντας στην ελληνική πόλη ένα από τα σηµαντικότερα χαρακτηριστικά της, την ζωντάνια. Μια ολοκληρωτική διαδικασία παρέµβασης πρέπει να ενισχύει αυτήν την πολυλειτουργικότητα στοχεύοντας όµως στην επίλυση των χωρικών της προβληµάτων. Για να πραγµατοποιηθεί κάτι τέτοιο, πρέπει πριν από κάθε προσπάθεια παρέµβασης, να πραγµατοποιούνται µελέτες στο χώρο σε επίπεδο «µικρο-τόπου» που να καταγράφουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της περιοχής και να συµβάλουν στην ερµηνεία της «φυσιογνωµίας» της. Με βάση αυτήν τη φυσιογνωµία, οι ρυθµιστικές παρεµβάσεις πρέπει να αναφέρονται σε όλο το πολύµορφο πλέγµα των σχέσεων και των αλληλεξαρτήσεων το οποίο καθορίζει τη δυναµική του χώρου. Μέσα σε αυτήν την λογική, µια παρέµβαση στη Σαρρή και στην Αριστοφάνους πρέπει να στηριχτεί στην πολυµορφία των δραστηριοτήτων και στα χαρακτηριστικά της χωρικής τους έκφρασης έτσι όπως διαµορφώνονται στο χρόνο, αναδεικνύοντας τη δυναµική του καθενός και των µεταξύ τους αλληλεξαρτήσεων, χωρίς να τα υποβαθµίζει σε άθροισµα µονοδιάστατων λειτουργιών. 27

10 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ βιβλιογραφία Αγριαντώνη Χ., Χατζηιωάννου Μ.Χ. (επιµ.), 1995, Το Μεταξουργείο της Αθήνας, ΚΝΕ/ΕΙΕ, Αθήνα. Γιακωβάκη Ν., 1994, «Μεσαιωνική και νεότερη ιστορία: µια νέα συνείδηση για την πόλη της Αθήνας στα τέλη του 19 ου αιώνα», Επιστηµονικές Επιµορφωτικές διαλέξεις, ΕΙΕ, Ιανουάριος- Μάρτιος ήµος Αθηναίων, 1993, «Μελέτη ανάπλασης περιοχής Ψυρή», υπευθ. µελέτης. Σταµατογιαννόπουλος, Γ Φάση. Καιροφύλας Γ., 2000, Η ιστορία της συνοικίας του Ψυρή, Αθήνα. Καλλιβρετάκης Λ., 1994, «Η Αθήνα τον 19ο αιώνα», Επιστηµονικές Επιµορφωτικές διαλέξεις, ΕΙΕ, Ιανουάριος- Μάρτιος Λεοντίδου Λ., 1989, Πόλεις της σιωπής. Εργατικός οικισµός της Αθήνας και του Πειραιά , Αθήνα, Θεµέλιο, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυµα ΕΤΒΑ. Λεοντίδου Λ., 1996, «Από την πολεοδοµία στην πολεο-διαφήµιση: όραµα για την Αθήνα στο πλαίσιο της νεοφιλελεύθερης Ευρώπης», ελεύθερες τοποθετήσεις συνεδρίου: ένα όραµα για την Αθήνα, Αθήνα, ΤΕΕ, , σελ 54. Μπίρης Κ.Η., 1999, Αι Αθήναι. Από του 19 ου εις τον 20 ον αιώνα, έκδοση, Αθήνα, Μέλισσα. Παρλαµά Λ., 1994, «Οι σωστικές ανασκαφές των Αθηνών και προβλήµατα πολεοδοµίας της αρχαίας πόλεως», Επιστηµονικές Επιµορφωτικές διαλέξεις, ΕΙΕ, Ιανουάριος- Μάρτιος Φιλιππίδης., 1996, «Μελέτη αναβάθµισης περιοχής Ψυρή», από τα πρακτικά του συνεδρίου: Μικροµεσαίες Μεταποιητικές Επιχειρήσεις στον Ιστό της Πόλης, ΕΜΠ, Αθήνα, 3-4 Μαΐου

11 Ο ΟΙ Σ ΟΦΟΚΛΕΟΥΣ & Ε ΥΡΙΠΙ ΟΥ

12 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ιασταύρωση Αιόλου Σοφοκλέους. εισαγωγή Αντικείµενο αυτής της εργασίας είναι η περιγραφή, ανάγνωση των οδών Σοφοκλέους και Ευριπίδου. Στόχος είναι να αναδειχτούν οι λειτουργίες και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, να δοθεί µία εικόνα της καθηµερινότητάς τους. Ο τρόπος µε τον οποίο επιλέχθηκε να γίνει αυτό ήταν η επιτόπια παρατήρηση και οι συνεντεύξεις µε ανθρώπους που κινούνται τακτικά σε αυτούς τους δρόµους. Φαίνεται σχεδόν αυτονόητο γιατί οι δύο αυτοί δρόµοι παρουσιάζουν ενδιαφέρον. Αποτελώντας από την πρώτη στιγµή της σχεδίασης τους δύο κεντρικούς εµπορικούς δρόµους, βρισκόµενοι στην καρδιά του κέντρου της Αθήνας και δεχόµενοι επιρροές από ισχυρούς αστικούς συντελεστές της πόλης αναδείχτηκαν σε «καθρέφτη» της. Στα 700 µέτρα τους και στο χώρο που περικλείουν καταφέρνουν και συµπυκνώνουν τόσο αντίθετες πραγµατικότητες χαρακτηριστικές ωστόσο της µεγαλούπολης και των κοινωνικών της δρώντων. Από την βιασύνη του Χρηµατιστηρίου, έως την αναµονή µε τις ώρες των µεταναστών στα πεζοδρόµια για αναζήτηση εργασίας. Από τις καφετέριες του καφέ των 3,5 ευρώ έως τα καφενεία των µπαγκλαντέζων και τα κρυµµένα στέκια της κρεαταγοράς. Είναι βέβαιο ότι η πολυπλοκότητα των σχέσεων που αναπτύσσονται στο χώρο, ειδικά όταν αυτός τις συµπυκνώνει σε τόσο µικρή έκταση δεν µπορεί να αποτυπωθεί στις λίγες σελίδες αυτού του κειµένου. Από την «φωτογράφηση» της εικόνας των δρόµων λείπει η µελέτη του θεσµικού πλαισίου που διέπει τα διάφορα τµήµατα τους, ή η λεπτοµερής καταγραφή των αναγκών αυτών που κινούνται σε αυτούς και του τρόπου µε τον οποίο τις απαντούν. Στόχος είναι να δοθεί µία περιγραφή της εικόνας της Σοφοκλέους και Ευριπίδου όπως παρουσιάζεται σε έναν παρατηρητή τον Ιούνιο του γενική κατανοµή των δύο δρόµων Οι οδοί Σοφοκλέους και Ευριπίδου, βρίσκονται στην «καρδιά» του «κέντρου» της πόλης της Αθήνας (βρίσκονται βόρεια της Ακρόπολης και νότια της πλατείας Οµονοίας), είναι παράλληλες µεταξύ τους, και έχουν µήκος περίπου 700 µέτρα και πλάτος περίπου 12 µέτρα (ώστε να λειτουργεί µία λωρίδα κυκλοφορίας και να υπάρχουν θέσεις παρκαρίσµατος τουλάχιστον στην µία τους πλευρά). Ο ενδιάµεσος χώρος που ορίζεται από τους δύο δρόµους συγκεντρώνει γνωστά σηµεία αναφοράς µε κυριότερα αυτά της Κεντρικής Αγοράς και της πλατείας Θεάτρου. Επίσης οι δρόµοι φιλοξενούν διάσηµα κτίρια όπως αυτό του Χρηµατιστηρίου και του νέου κτιρίου της Εθνικής Τράπεζας. Επί της ουσίας η οδός Ευριπίδου αποτελεί το όριο µεταξύ της παλιάς µεσαιωνικής πόλης των Αθηνών και της νέας πόλης κάτι το οποίο αποτυπώνεται έντονα και στη διάταξη των δρόµων. Έτσι η περιοχή που ορίζεται από το τρίγωνο Ευριπίδου, Σταδίου, Αθηνάς ή ακόµη και Πειραιώς) όπου οι δρόµοι είναι χαραγµένοι σε ευθείες, ενώ δυτικά της Ευριπίδου ακολουθείται µία στενή διάταξη «δαιδαλωδών» δρόµων. Τα κτίρια είναι κυρίως νεοκλασικά, πολυκατοικίες του 60 µε αρκετά µεγάλα ύψη συγκριτικά µε την υπόλοιπη Αθήνα. Υπάρχουν κάποια χαρακτηριστικά δείγµατα βιοµηχανικής νεοκλασικής αρχιτεκτονικής όπως το κτίριο της «Αθηναϊκής Α.Ε». στη διασταύρωση Αθηνάς και Σοφοκλέους. Κατά την τελευταία 10ετία υπάρχει µια ανανέωση του κτιριακού όγκου στο τµήµα της Σοφοκλέους µεταξύ των οδών Πεσµαζόγλου και Αθηνάς, ενώ παρουσιάζεται και κάποια κινητικότητα στην αγορά γης στην Ευριπίδου όπου κάποια παλαιά κτίρια (κυρίως της δεκαετίας του 30) αγοράστηκαν πρόσφατα προκειµένου να επισκευαστούν και να χρησιµοποιηθούν σαν γραφεία. Οι χώροι πράσινου είναι ελάχιστοι και εξαντλούνται στο Βρεφοκοµείο του ήµου Αθηναίων επί της Σοφοκλέους προς την πλατεία Ελευθερίας. Στους δρόµους απουσιάζει σχεδόν παντελώς η φύτευση µε εξαίρεση το τµήµα της Σοφοκλέους από την οδό Πεσµαζόγλου έως και την οδό Αθηνάς όπου έχουν φυτευτεί κάποια µικρά δενδρύλλια. 36

13 Ο ΟΙ ΣΟΦΟΚΛΕΟΥΣ & ΕΥΡΙΠΙ ΟΥ Οι λειτουργίες που φιλοξενούν καλύπτουν σχεδόν όλη την γκάµα των αστικών λειτουργιών: υπερτοπικό και τοπικό εµπόριο (χονδρικής και λιανικής), βιοτεχνία, υπηρεσίες, κατοικία. Βέβαια οι παραπάνω λειτουργίες δεν είναι όλες στον ίδιο βαθµό ανεπτυγµένες. Όλα τα ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά των δρόµων διαφοροποιούνται έντονα µετά την διασταύρωση τους µε την οδό Αθηνάς. Το ισχυρότερο ίσως χαρακτηριστικό των δύο δρόµων είναι το γεγονός ότι µέσα στα 700 µέτρα του µήκους τους καταφέρνουν και συµπυκνώνουν Η θέση των δρόµων στο οδικό δίκτυο είναι ιδιαίτερα σηµαντική σε όλα τα πολεοδοµικά σχέδια και προτάσεις στα οποία εµφανίζονται. Είναι οι µόνοι δρόµοι από τους οποίους κάποιος µπορεί να περάσει από την οδό Πειραιώς στην οδό Σταδίου και αντίστροφα, αποφεύγοντας τη σηµερινή πλατεία Οµονοίας. Μία λειτουργία που ενισχύθηκε µετά τις νέες κυκλοφοριακές ρυθµίσεις στην πλατεία Οµόνοιας το Καθώς η πόλη αναπτύσσεται οι Σοφοκλέους και Ευριπίδου θα δεχτούν αναπόδραστα τις συνέπειες της εντατικής χρήσης του αυτοκινήτου. Ήδη στα 1944 το πρόβληµα είναι πολύ πιεστικό. Λόγο της ανεπάρκειας πλάτους των οδών να εξυπηρετήσουν τον µε αλµατώδη αυξανόµενο αριθµό των αυτοκινήτων και λόγο της από τότε υφιστάµενης κυκλοφοριακής συµφόρησης στην εµπορική περιοχή της µεσαιωνικής πόλης, οι αρµόδιες κρατικές υπηρεσίες θα επιβάλουν την διάνοιξη στοών στις οδούς Αιόλου, Ευριπίδου και Αθηνάς. Ταυτόχρονα η πολεοδοµική υπηρεσία του ήµου καταρτίζει σχέδιο για την διαπλάτυνση των εµπορικών αρτηριών του κέντρου συµπεριλαµβανοµένης και της Ευριπίδου η οποία είχε πλάτος 10 µέτρων µε το οδόστρωµα να ξεπερνά σε ηλικία τα 100 χρόνια (εικόνα σελ. 357). 1 Σήµερα οι στοές δεν εξυπηρετούν ή εξυπηρετούν ελάχιστα τον στόχο για τον οποίο διανοίχτηκαν. Οι περισσότερες είναι εγκατελειµένες και «τυφλές», βρόµικες, σίγουρα καθόλου ελκυστικές για τον πεζό και δεν συντελούν στην αίσθηση της «συνέχειας-ενότητας» του ευρύτερου κοινόχρηστου χώρου. Πάντως η υποβάθµιση των στοών έδωσε την δυνατότητα εγκατάστασης σε αυτές ορισµένων µικρών καφενείων που συγκεντρώνουν «κατοίκους» της περιοχής. Εξαίρεση αποτελούν η στοά Αθηνών - Ορφανίδου επί της Σοφοκλέους και ο σχετικά διαµορφωµένος ακάλυπτος χώρος του ο.τ. που ορίζεται από τις οδούς Σοφοκλέους, Αριστείδου, Ευριπίδου και Αιόλου (ο.τ. 10). Η στοά Αθηνών - Ορφανίδου λειτουργεί ως πέρασµα πεζών από την Σοφοκλέους στην Σταδίου και συγκεντρώνει αρκετά µικρά εµπορικά καταστήµατα λιανικής πώλησης, φαρµακεία, βιβλιοπωλεία καθώς και φωτοτυπικά κέντρα και άλλες συναφείς δραστηριότητες προσανατολισµένες στην ικανοποίηση των αναγκών του Χρηµατιστηρίου και των γύρω γραφείων. Η ύπαρξη της στοάς έχει θετικές επιπτώσεις στην εικόνα του δρόµου. Μετά το κλείσιµο των εµπορικών καταστηµάτων των ισογείων του ο.τ. 10 λόγω ανακαίνισης του κτιρίου, τα καταστήµατα της στοάς αποτελούν έναν ενδιαφέρον «θύλακα µη χρηµατιστηριακών δραστηριοτήτων» για την οδό Σοφοκλέους σε αυτό το ύψος. 1 Κώστας Η. Μπίρης, Αι Αθήναι: από του 19 ου εις τον 20 ον αιώνα, εκδ. «Μέλισσα», σελ

14 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ η θέση στα πολεοδοµικά σχέδια Στο πρώτο πολεοδοµικό σχέδιο της Αθήνας που εκπόνησαν οι Κλεάνθης και Σάουµπερτ στο πρώτο µισό του 19 ου αι. οριζόταν τρεις γραµµές βάσει των οποίων αναπτυσσόταν η ρυµοτοµία όλης της νέας πόλης. Η πρώτη είναι ο οδός Σταδίου, η δεύτερη η οδός Πειραιώς και η Τρίτη η οδός Αθηνάς µε προοπτική προς τα προπύλαια της Ακρόπολης, η οποία αποτελεί ουσιαστικά τη διχοτόµο της γωνίας που σχηµατίζουν οι δύο πρώτοι δρόµοι. Στο σηµείο όπου οι τρεις αυτοί δρόµοι συναντιόταν (στη σηµερινή πλατεία Οµονοίας) αναπτυσσόταν το ιοικητικό Κέντρο της πρωτεύουσας µε τα Ανάκτορα και τρία υπουργικά κτίρια. Η πλατεία του ιοικητικού Κέντρου έφτανε µέχρι την σηµερινή οδό Λυκούργου. Από εκεί µέχρι και το νότιο βουλεβάριο (Ευριπίδου) και από την οδό Αιόλου µέχρι την οδό Σωκράτους αναπτυσσόταν η Εµπορική Αγορά η οποία συνίστατο σε έξι κτίρια µε στοές σε όλες τους τις όψεις. Ολόκληρος ο περιβάλλον χώρος από τα κτίρια της Αγοράς καθώς και ο περιβάλλον χώρος αποτελεί τον Κήπο του Λαού. 2 Τα σχέδια όµως των Κλεάνθη και Σάουµπερτ δεν πρόκειται να εφαρµοστούν. Στα 1834 µετά από πρόσκληση του κράτους, καταφτάνει στην Αθήνα ο φον Κλέντσε µε σκοπό την αναθεώρηση των σχεδίων. Ο Κλέντσε τροποποίησε το σχέδιο και ως προς την τοποθέτηση των ανακτόρων και του ιοικητικού Κέντρου και ως προς τον σχεδιασµό της Εµπορικής Αγοράς καταργώντας επίσης και τα βουλεβάρια. Τα δύο παράλληλα βουλεβάρια προς την οδό Αθηνάς τα εξαφάνισε εντελώς και το εγκάρσιο το µετέτρεψε σε δρόµο πλάτους 10 µέτρων την σηµερινή οδό Ευριπίδου. Στην θέση του ιοικητικού Κέντρου τοποθέτησε µία κυκλική πλατεία, πρόδροµο της πλατείας Οµονοίας την οποία ονόµασε πλατεία Όθωνος. 3 Σε αυτή την αναθεώρηση των αρχικών σχεδίων από τον Klenze οι δύο δρόµοι εµφανίζονται σχεδόν µε την µορφή που γνωρίζουµε σήµερα. Επί του άξονα της οδού Αθηνάς που ενώνει την πλατεία Όθωνος µε την Ακρόπολη αποτυπώνεται ο «κήπος του λαού» (σηµερινή πλατεία ηµαρχείου) και οι οδοί Σοφοκλέους και Ευριπίδου οι οποίοι είναι παράλληλοι µεταξύ τους. Στο χώρο ανάµεσα στους δύο δρόµους και συµµετρικά ως προς την οδό Αθηνάς τοποθετείται και η κεντρική αγορά της Αθήνας. Το σχέδιο του Κλεάνθη και Σάουµπερτ σε σχέση µε την σηµερινή πόλη και οι οδοί Σοφοκλέους και Ευριπίδου. Κώστας Η. Μπίρης (1933):15 2 Κώστας Η. Μπίρης, Αι Αθήναι: από του 19 ου εις τον 20 ον αιώνα, εκδ. «Μέλισσα», σελ Κώστας Η. Μπίρης, Αι Αθήναι: από του 19 ου εις τον 20 ον αιώνα, εκδ. «Μέλισσα», σελ

15 Ο ΟΙ ΣΟΦΟΚΛΕΟΥΣ & ΕΥΡΙΠΙ ΟΥ η θέση και η λειτουργία τους στην πόλη Το γεγονότος ότι οι δύο δρόµοι αποτελούν οργανικό κοµµάτι της «καρδιάς» του «κέντρου» της πρωτεύουσας, αποτύπωσε έντονα στην εικόνα και στην εξέλιξη τους τις συνέπειες των διαφόρων περιπετειών και φάσεων ανάπτυξης του ελληνικού κράτους. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή η συρροή µεγάλου αριθµού προσφύγων επέδρασε στην υφή της κοινωνίας των Αθηνών. Η νέα πραγµατικότητα που διαµορφώθηκε µετά την έστω µερική ενσωµάτωση των προσφύγων ήταν κατά πολύ διαφορετική από την προπολεµική επηρεάζοντας και την ζωή και τους ρυθµούς της πόλης. Οι χώροι εκατέρωθεν του ηµοτικού Θεάτρου και του ηµαρχείου, η πλατείες της Βαρβακείου, του Μοναστηρακίου και ηµοπρατηρίου και η διασταύρωση των οδών Αιόλου και Πλούτωνος γέµισαν µε πρόχειρα ξυλόπηκτα µαγαζιά και πάγκους όπου πωλούταν τα πάντα: τρόφιµα, είδη ένδυσης, οικιακά σκεύη, εργαλεία κ.α. Ανάµεσα στα αυτοσχέδια αυτά εµπορικά µαγαζάκια άρχισαν να δηµιουργούνται και πρόχειρα µαγειρεία, καφενεία και αναψυκτήρια. Στα 1829 ο ήµος προσπαθώντας να αντιµετωπίσει κάπως τον συνωστισµό, την αταξία και τα προβλήµατα καθαριότητας που δηµιουργήθηκαν στο κέντρο της πόλης στήνει σειρές παραπηγµάτων στην πλατεία Βαρβακείου και ηµοπρατηρίου καθώς και εκατέρωθεν της οδού Αθηνάς αντικαθιστώντας τα µέχρι τότε αυθαίρετα παραπήγµατα των προσφύγων. Εν τω µεταξύ τα πεζοδρόµια των οδών Αιόλου και Σοφοκλέους είχαν γεµίσει από µικροπωλητές και από σαράφικα. Η οδός Αθηνάς θα αναπτύξει κατά την περίοδο αυτή µία εξαιρετική δραστηριότητα στο εµπόριο και στις συναλλαγές µε έντονα λαϊκό χαρακτήρα 4 ένα χαρακτηριστικό που τον χαρακτηρίζει έως και σήµερα. Και οι δύο δρόµοι εντάσσονται κατά το ήµισυ στο εµπορικό τρίγωνο (Αθηνάς, Σταδίου, Ερµού) τεµνόµενες κάθετα από την οδό Αθηνάς. Αν και η οδός Αθηνάς δεν αποτελεί το οριστικό «όριο» του εµπορικού τριγώνου αποτελεί σίγουρα ένα όριο µετά το οποίο τα χαρακτηριστικά της εµπορικής δραστηριότητας διαφοροποιούνται ποιοτικά. Η κατά το ήµισυ τοποθέτηση των δύο δρόµων εντός του εµπορικού τριγώνου θα παίξει καθοριστικό ρόλο σε όλες τις φάσεις ανάπτυξης τους. Τα τµήµατα των δρόµων που βρίσκονται εντός του Εµπορικού Τριγώνου θα συνδέσουν την τύχη τους περισσότερο µε τις φάσεις ανάπτυξης του Εµπορικού Τριγώνου, ενώ το υπόλοιπο τµήµα θα συνδεθεί περισσότερο µε την πορεία της Πλ. Ελευθερίας (Κουµουνδούρου). 4 Κώστας Η. Μπίρης, Αι Αθήναι: από του 19 ου εις τον 20 ον αιώνα, εκδ. «Μέλισσα», σελ. 292 Σε όλο τον 19 ο αιώνα το εµπορικό τρίγωνο θα αποτελέσει το επίκεντρο της «Αθηναϊκής ζωής» µε κέντρο βάρους αρχικά το µεσαιωνικό κοµµάτι της πόλης. Πάντως αρχικά το εµπορικό και βιοτεχνικό κέντρο της Αθήνας ήταν το Μεγάλο Μοναστήρι ή αλλιώς το Μοναστηράκι. 5 Καθοριστικό ρόλο στην «αναδιάταξη» των δραστηριοτήτων και την µετατόπισή τους προς το νέο τµήµα της πόλης θα παίξει η µεγάλη πυρκαγιά του 1884 που κατέστρεψε την περιοχή του παζαριού κοντά στη Ρωµαϊκή αγορά. Η πυρκαγιά που θα κάψει το Άνω Παζάρι της Αθήνας θα δώσει τροφή σε διάφορα «κουστουµπολιά» από «κακές γλώσσες» που θα συνδέσουν την πυρκαγιά µε την εγκαινίαση την ίδια περίοδο της Βαρβακείου Αγοράς αλλά και την ανάγκη για εκτεταµένες αρχαιολογικές ανασκαφές. 6 Μετά την πυρκαγιά η πόλη εξαπλώνεται προς την Οµόνοια και τη Νεάπολη, ενώ στην «τέφρα της Αιόλου» έµεινε η φτωχολογιά» (Α. Βερβενιώτης, 1900). Παράλληλα στα άκτιστα νέα οικοδοµικά τετράγωνα του νέου σχεδίου θα µπορούσαν να ανεγερθούν και τα νέα δηµόσια κτίρια που χρειαζόταν η πρωτεύουσα του Κράτους, η για κάποιους η πρωτεύουσα του Ελληνισµού. 7 Η ανέγερση του ηµαρχείου της Αθήνας και η εγκατάσταση της Εθνικής Τράπεζας στην περιοχή µπορούν να ειδωθούν εντός αυτής ακριβώς της κίνησης. Η δραστηριότητα που θα χαρακτηρίσει τους δύο δρόµους από την πρώτη στιγµή είναι η εµπορική. Σχεδόν όλα τα πολεοδοµικά σχέδια επιφύλασσαν για την ευρύτερη περιοχή τον ρόλο του εµπορικού πυρήνα της νεοσύστατης πρωτεύουσας. Η αδυναµία πάντως θεσµοθέτησης ή εφαρµογής των σχεδίων αυτών είχε αποτέλεσµα, έως και τα µέσα της δεκαετίας του 1970, η ρυµοτοµία της περιοχής να υφίσταται µεµονωµένες διορθωτικές επεµβάσεις που αφορούν κυρίως στη διαπλάτυνση οδών και την επιβολή στοών και αποτιµήσεων σε οικοδοµικά τετράγωνα. Το πέρασµα στην µεταπολιτευτική περίοδο σηµατοδοτεί µία σταδιακή αλλαγή στο τρόπο θεσµικής αντιµετώπισης των πολεοδοµικών προβληµάτων. Όσων αφορά το εµπορικό τρίγωνο δύο είναι οι κατευθυντήριες ρυθµίσεις της περιόδου : Α) η ανάδειξη του ιστορικού χαρακτήρα του Εµπορικού Τριγώνου και η προστασία της αρχιτεκτονικής του φυσιογνωµίας Β) η ανακούφιση του κυκλοφοριακού προβλήµατος της περιοχής και ο περιορισµός της ρύπανσης µε τον καθορισµό δικτύου πεζοδρόµων. 5 Κ. Η. Μπίρης, Αι Αθήναι: από του 19 ου εις τον 20 ον αιώνα, εκδ. «Μέλισσα», σελ ήµητρα Κοκκότα και φίλη αρχαιολόγος 7 ε Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (1991): 35 39

16 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Στο ίδιο πνεύµα φαίνεται να κινείται και η νοµοθεσία των ετών µε κύριους άξονες την απόπειρα θεσµοθέτησης χρήσεων γης, τη σταδιακή αποµάκρυνση των οχλουσών χρήσεων, την ανάδειξη της αρχιτεκτονικής φυσιογνωµίας της περιοχής και την ανάδειξη της σε εµπορικό κέντρο υπέρ-τοπικής σηµασίας. 8 Σύµφωνα µε την µελέτη του ΕΜΠ στην ευρύτερη περιοχή των δύο δρόµων που εξετάζουµε συγκεντρώνονται σήµερα όλοι σχεδόν οι κλάδοι του δευτερογενούς και του τριτογενούς τοµέα. Όπως όµως αναφέρθηκε οι κλάδοι που την χαρακτηρίζουν είναι το εµπόριο, η βιοτεχνία και οι υπηρεσίες. Το εµπόριο κυριαρχεί στα ισόγεια όλων σχεδόν των οικοδοµικών τετραγώνων. Η βιοτεχνία συγκεντρώνεται κυρίως στους ορόφους του «εσωτερικού τριγώνου» (Αθηνάς, Μητροπόλεως, Λέκκα, Πραξιτέλους και Ευριπίδου). Οι υπηρεσίες (κυρίως του χρηµατοπιστωτικού τοµέα) στην πλειοψηφία τους αναπτύσσονται στα ισόγεια και στους ορόφους (σε κάποιες περιπτώσεις καταλαµβάνουν ολόκληρα κτίρια) της περιοχής που περικλείεται από τις οδούς Αιόλου, Σταδίου, Καρ. Σερβίας, Λέκκα και Πραξιτέλους (στην περιοχή αυτή εντάσσεται και το τµήµα της Σοφοκλέους από την Πεσµαζόγλου έως και την Αιόλου). Κεντρικής σηµασίας είναι η ύπαρξη επί της οδού Σοφοκλέους του Χρηµατιστηρίου Αξιών Αθηνών (ΧΑΑ) και τα κεντρικά γραφεία της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος (ΕΤΕ) επί της οδού Αιόλου στην πλατεία ηµαρχείου. Η ύπαρξη αυτών των δύο δραστηριοτήτων έπαιξε κεντρικό ρόλο στην προσέλκυση και νέων επιχειρήσεων του χρηµατοπιστωτικού τοµέα (τράπεζες, χρηµατιστηριακά γραφεία, δικηγόροι, λογιστές κλπ) οι οποίες αναζήτησαν χώρους εγκατάστασης στους ορόφους της περιοχής κυρίως γύρω από την πλατεία των Αγ. Θεοδώρων στην Ευριπίδου. Αποτέλεσµα αυτής της «πιάτσας» είναι ότι ειδικά η Σοφοκλέους τα τελευταία χρόνια έχει «ανακαινίσει» ριζικά την δηµόσια εικόνα της. Η κατασκευή του νέου κτιρίου των κεντρικών γραφείων της ΕΤΕ στη γωνία Σοφοκλέους και Αιόλου, η ανακαίνιση του ο.τ. 10 και η ανακαίνιση του πολυώροφου κτιρίου στη γωνία Σοφοκλέους και Αθηνάς για την µετατροπή του σε πολυκατάστηµα, έχουν επιδράσει καθοριστικά στην εικόνα του δρόµου. Η περίπτωση της οδού Ευριπίδου αντίθετα δεν παρουσιάζει για την ώρα τέτοιες ριζικές µεταβολές ως προς την εικόνα του δρόµου. Στο τµήµα της από την πλατεία των Αγ. Θεοδώρων έως και την οδό Αθηνάς, όπου στεγάζονται υπηρεσίες και εµπόριο, δεν υπάρχουν 8 ε Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (1991): 41 νέες µεγάλες κατασκευές και οι χρήσεις προσαρµόζονται µε την εσωτερική διαρρύθµιση των ήδη υφιστάµενων κτιρίων. Σε σχέση µε την εµπορική κίνηση, τον χαρακτήρα του εµπορίου και τα στρώµατα στα οποία απευθύνεται σηµαντικό ρόλο παίζει ο πεζόδροµος της Αιόλου. Η επιρροή του πεζόδροµου για την Σοφοκλέους είναι πάντως µικρότερης σηµασίας. Αφορά κυρίως την ανάπτυξη διαφόρων καταστηµάτων ρουχισµού στα ισόγεια των πρώτων κτιρίων του τµήµατος της Σοφοκλέους από την Αιόλου έως την Αθηνάς. Αντίθετα ο πεζόδροµος της Αιόλου επηρεάζει την Ευριπίδου εντονότερα. Ο συνδυασµός του µε τις πλατείες των Αγίων Θεοδώρων και Ιερού Λόχου έχει επιτρέψει την µεγαλύτερη ανάπτυξη λιανικού εµπορίου και καφενείων. Σε σχέση µε τη βιοτεχνία προκύπτει ότι η χωροθέτησή της πραγµατοποιείται κυρίως κατά µήκος της Ευριπίδου, στο τµήµα µετά την Αιόλου. Η βιοτεχνία φαίνεται να βρίσκεται σε τέλµα αφού για να αναπτυχθεί περαιτέρω χρειάζεται προϋποθέσεις που η περιοχή δεν ικανοποιεί. Οι ανεπάρκεια χώρων, η δυσκολία των µεταφορών αλλά και οι νοµοθετικές ρυθµίσεις οδήγησαν τις πιο εύρωστες από τις βιοτεχνίες να εγκατασταθούν σε άλλες περιοχές, ενώ οι µονάδες που παρέµειναν ή εγκαταστάθηκαν τα τελευταία χρόνια αποτελούν στην µεγάλη τους πλειονότητα µικρές, οικογενειακές µη αναπτυσσόµενες επιχειρήσεις ειδών ρουχισµού. Η παρουσία τους γενικά αντιµετωπίζεται από τις µελέτες ως προβληµατική. Ωστόσο η αποµάκρυνση των βιοτεχνιών από την περιοχή είχε σαν συνέπεια την µείωση της πολυλειτουργικότητας του δρόµου. Τέλος κεντρικής σηµασίας είναι η ύπαρξη της Βαρβακείου Αγοράς που επηρεάζει έντονα και τους δύο δρόµους. Στη Σοφοκλέους κοντά στις εισόδους των στοών της Βαρβακείου αναπτύσσονται κυρίως καταστήµατα τροφίµων (κυρίως γαλακτοκοµικά προϊόντα) µε έντονα λαϊκό χαρακτήρα, ενώ στην Ευριπίδου κοντά στις στοές της Βαρβακείου υπάρχει µία µικρή πιάτσα καταστηµάτων που εµπορεύονται ξυρούς καρπούς και µπαχαρικά. Και για τους δύο δρόµους η Βαρβάκειος διαφοροποιεί της εµπορικές λειτουργίες των τµηµάτων που γειτνιάζουν άµεσα, δηµιουργώντας ένα είδος «µεταβατικής ζώνης». Για τη Σοφοκλέους «ανακόπτεται» η παρουσία των χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών, για την Ευριπίδου «ανακόπτεται» το εµπόριο ειδών ρουχισµού. Η Βαρβάκειος δεν αποτελεί µόνο χώρο εµπορίου. Στις στοές της φιλοξενεί διάφορα µικρά καφενεία, αναψυκτήρια και ταβέρνες µε πρόχειρη φτωχή διακόσµηση αλλά ιδιαίτερα γνωστές και αγαπητές στους µερακλήδες επισκέπτες της αγοράς. Σε γωνίες των άδειων εκ πρώτης όψης στοών της Βαρβακείου µετά το κλείσιµο και το καθάρισµα των πάγκων, εξελίσσεται µία ιστορία φαγητού και ποτού που συνεχίζεται συχνά ως αργά το βράδυ. 40

17 Ο ΟΙ ΣΟΦΟΚΛΕΟΥΣ & ΕΥΡΙΠΙ ΟΥ κοινωνικά χαρακτηριστικά / το «ποτάµι» της Αθηνάς Οι δύο δρόµοι που εξετάζουµε δεν είναι οµοιογενείς ως προς τα κοινωνικά και οικονοµικά τους χαρακτηριστικά καθ όλο το µήκος τους. Και για τους δύο (εντονότερα για την Σοφοκλέους και λιγότερο για την Ευριπίδου) καθοριστικό ρόλο παίζει η οδός Αθηνάς. Στον σχεδιασµό της νέας πρωτεύουσας του Ελληνικού Κράτους η οδός Αθηνάς συνιστά τον κεντρικό άξονα βάσει του οποίου χαράσσεται η νέα πόλη. Ο άξονας διέρχεται τέµνει στη µέση την παλιά πόλη και ενώνει νοητά την Ακρόπολη µε την πλατεία Όθωνα (σηµερινή πλ. Οµονοίας) όπου θα τοποθετούταν το διοικητικό κέντρο της νέας πόλης. Σύµφωνα µε τα αρχικά σχέδια κατά µήκος του άξονα αναπτύσσονται το κεντρικό πάρκο και το εµπορικό κέντρο της πόλης. Και αν τελικά τα ανάκτορα τοποθετήθηκαν στην πλ. Συντάγµατος η οδός Αθηνάς ποτέ δεν έχασε τον χαρακτήρα της σαν τον κεντρικό εµπορικό δρόµο της πόλης. Σήµερα η οδός Αθηνάς αποτελώντας ουσιαστικά το όριο του Εµπορικού Τριγώνου λειτουργεί σαν ένα ιδιότυπο «ποτάµι» το οποίο χωρίζει και οριοθετεί δύο εντελώς διαφορετικές πραγµατικότητες. Τα µικρά εµπορικά καταστήµατα µετά την διασταύρωση µε την Αθηνάς προς την Πλ. Κουµουνδούρου, διαφοροποιούν έντονα το ποιοτικά τους χαρακτηριστικά. Πρόκειται για µία περιοχή µε κυρίαρχη παρουσία µεταναστών και προσφύγων. Έως και την διασταύρωση µε την οδό Αθηνάς είναι κυρίαρχη η παρουσία Ελλήνων άµεσα σχετιζόµενη µε τις υπηρεσίες και τα καταστήµατα των δρόµων που εξετάζουµε. Αντίθετα µετά την Αθηνάς και όσο προχωράµε προς την Πειραιώς η Σοφοκλέους µετατρέπεται άµεσα και «απότοµα» (σε απόσταση µόλις κάποιων µέτρων) σε χώρο µε αδιαµφισβήτητη κυρίαρχη παρουσία µεταναστών. Εδώ κυριαρχεί η αντίθεση µεταξύ του προηγούµενου «ανεπτυγµένου» και σίγουρα πλούσιου τµήµατος της Σοφοκλέους έναντι των γειτονιών των µεταναστών µετά την οδό Αθηνάς. Τέλος και στους δύο δρόµους µετά την οδό Αθηνάς µαζί µε τις εµπορικές δραστηριότητες εµφανίζονται και χρήσεις κατοικίας σε αντίθεση µε τα προηγούµενα τµήµατα των δρόµων όπου η κατοικία απουσιάζει εντελώς. Οι κύριες εθνικές οµάδες είναι αυτές των Ινδών, Αφγανών, Ιρανών, Κούρδων, Κινέζων, έγχρωµων από την Αφρική κυρίως Νιγηριανοί και Ερυθραίοι, πρόσφυγες από το Πακιστάν και το Μπαγκλαντεζ. Η πολυπληθέστερες εθνικές οµάδες είναι αυτές των Πακιστανών και των Μπαγκλαντέζων οι περισσότεροι εκ των οποίων είναι πλέων νόµιµοι. Πολλοί από αυτούς ήδη κλείσει 6-8 χρόνια στην Ελλάδα. Οι ίδιοι υπολογίζουν ότι στην Αθήνα σήµερα βρίσκονται περίπου µετανάστες από το Μπαγκλαντεζ και το Πακιστάν. Οι Πακιστανοί έχουν ιδρύσει και δύο εφηµερίδες, µία εκ των οποίων διατηρεί κάποιο µικρό γραφείο επί της Ευριπίδου. Έχει ανοίξει εδώ και 3 χρόνια και οι «δηµοσιογράφοι» είναι κυρίως απόφοιτοι πανεπιστηµίου των οποίων όµως τα διπλώµατα δεν έχουν αναγνωριστεί από το ελληνικό δηµόσιο. Μετά το πρώτο νόµο για νοµιµοποίηση το 1998 άρχισαν να ανοίγουν και οι πρώτες επιχειρήσεις µε ιδιοκτήτες µετανάστες από το Πακιστάν και το Μπαγκλαντεζ. Πρόκειται κυρίως για εστιατόρια, καφενεία, µαγαζιά τηλεφωνίας αλλά και µίνι µάρκετ, κρεοπωλεία, µπακάλικα, video club κλπ τα οποία παίζουν λειτουργούν και ως στέκια. Η πλειοψηφία τους όµως παραµένουν χειρώνακτες. Η δεύτερη σε µέγεθος εθνική οµάδα είναι αυτή των µεταναστών από την µαύρη Αφρική. Πρόκειται κυρίως για Νιγηριανούς και Ερυθραίους. Σύµφωνα µε τους ίδιους η κοινότητα των Νιγηριανών στην Αθήνα αριθµεί σήµερα τα µέλη. Οι αφρικανοί έχουν αναπτύξει ισχυρά δίκτυα αλληλοβοήθειας µεταξύ τους. Κατά κανόνα δεν είναι χειρώνακτες. Η κύρια ενασχόλησή τους είναι το µικρό-εµπόριο (υπαίθριοι πωλητές) και όσοι έχουν ανοίξει µαγαζιά ασχολούνται κυρίως µε εµπόριο ηλεκτρονικών ειδών (στερεοφωνικά, υπηρεσίες φαξ, µικρά µαγαζάκια όπου µπορείς να αγοράσεις ρολόγια, µπαταρίες, φιλµ κλπ). Το γεγονός ότι προέρχονται από αστικοποιηµένες περιοχές και το µορφωτικό τους επίπεδο είναι ψηλότερο έχει σαν συνέπεια να 41

18 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ βρίσκονται ποιο κοντά στην δυτική αστική κουλτούρα απ ότι οι άλλες εθνότητες πράγµα που αποτυπώνεται και από το γεγονός ότι οι γυναίκες έχουν έντονη παρουσία και στο δρόµο και στα µαγαζιά τους. Ένα νέο σχετικά στοιχείο είναι και η έντονη παρουσία Κινέζων. Οι Κινέζοι έχουν έρθει κυρίως τους τελευταίους 7-9 µήνες από την Ιταλία, κυρίως από το Μιλάνο. Σύµφωνα µε πληροφορίες εγκατέλειψαν την χώρα λόγο του γεγονότος ότι τα µαγαζιά τους έγιναν αρκετές φορές αντικείµενο βοµβιστικών επιθέσεων. Σύµφωνα µε τους ίδιους η αιτία ήταν ότι κάποιοι ιταλοί καταστηµατάρχες δεν µπορούσαν να αντέξουν τον ανταγωνισµό και αποφάσισαν να δραστηριοποιούν «περισσότερο δυναµικά». Έτσι αρκετοί από αυτούς που είχαν ιταλικό διαβατήριο ήρθαν στην Ελλάδα µαζί µε τις επιχειρήσεις τους -δηλαδή µαγαζιά µε εισαγόµενα φτηνά ρούχα από Κίνα. Τα µισά περίπου από το σύνολο των καινούργιων καταστηµάτων στη Σοφοκλέους αφορούν αυτό το είδος εµπορίου. Η δραστηριότητα αυτή ωστόσο έχει προκαλέσει τις διαµαρτυρίες και των ελλήνων καταστηµαταρχών. Μία άλλη συνέπεια (η οποία έπληξε κυρίως τους Πακιστανούς και Μπαγκλαντέζους) είναι ο δραστικός περιορισµός ενός άτυπου τοµέα φασόν. Οι σχέσεις των Κινέζων µε τις άλλες εθνότητες και τους έλληνες, εκτός των εµπορικών συναλλαγών δεν είναι ιδιαίτερα ανεπτυγµένες. Λέγεται ότι ένα από τα συντηρητικά επιχειρήµατα στην Ιταλία που υποστήριξε το κλείσιµο των επιχειρήσεων τους ήταν ότι οι ίδιοι δεν ήθελαν να ενταχθούν στην κοινωνία. Πάντως σήµερα αποτελούν σίγουρα την πιο δραστήρια εθνική οµάδα. Κοινωνική διαφοροποίηση δεν είναι τόσο έντονη και απότοµη στην Ευριπίδου παρά το γεγονός ότι και εδώ αλλάζει το είδος του εµπορίου. Οι συγκεντρώσεις καταστηµάτων που εµπορεύονται καφέ, µπαχαρικά, τσάι και ξηρούς καρπούς αποδίδουν στο δρόµο µια εικόνα που δεν συναντάµε σε άλλους δρόµους της Αθήνας. Τα υπόλοιπα καταστήµατα έχουν έντονα λαϊκό χαρακτήρα. Σε αυτό το ύψος το εµπόριο είναι προσανατολισµένο σε µία κατηγορία που θα περιελάµβανε από µαγαζάκια εµπορίας λινάτσας, κορδονιών, σφουγκαριών µέχρι µικρές βιοτεχνίες ρούχων και καταστήµατα παιχνιδιών. Μετά την Αθηνάς αλλάζουν µεν οι χρήσεις και οι κινήσεις των πεζών λιγοστεύουν, λόγω όµως του ότι δεν αλλάζει τόσο απότοµα η εθνότητα των «κατοίκων» οι αλλαγές στις λειτουργίες του δρόµου δεν γίνονται τόσο αισθητές. Ωστόσο προχωρώντας προς την Πλ. Ελευθερίας αρχίζουν και πληθαίνουν τα µαγαζιά µε ιδιοκτήτες µετανάστες. Πάντως τα περισσότερα από τα καταστήµατα είναι ιδιοκτησίας ελλήνων. Η διαφοροποίηση είναι ποιο έντονη την περίπτωση της Σοφοκλέους. Στη Σοφοκλέους από την οδό Πεσµαζόγλου έως και την οδό Αθηνάς είναι πολύ σπάνιο να συναντήσεις µετανάστη. Μετά την Αθηνάς η κατάσταση αλλάζει ριζικά. Η κύρια δραστηριότητα και εδώ είναι το εµπόριο µε τη διαφορά ότι το κοινό στο οποίο απευθύνεται είναι κυρίως µετανάστες. Τα µισά αν όχι τα περισσότερα- από τα καταστήµατα ανήκουν σε αλλοδαπούς και τα περισσότερα άνοιξαν τα τελευταία 2 χρόνια µετά τους πρώτους νόµους για την νοµιµοποίηση. Η συµβίωση µε τους λίγους έλληνες καταστηµατάρχες δεν παρουσιάζει ιδιαίτερα προβλήµατα, αν και οι περισσότεροι από αυτούς φαίνεται να διατηρούν µία σχετική επιφυλακτικότητα (κυρίως γιατί όπως λένε «τους διώχνει την πελατεία»). Πάντως σύµφωνα, τόσο µε τους αλλοδαπούς, όσο και µε τους έλληνες οι µεταξύ τους σχέσεις είναι σε γενικές γραµµές καλές. εν υπάρχουν εντάσεις και συµβιώνουν αρµονικά. Πάντως δεν υπάρχουν ούτε στη Σοφοκλέους, ούτε στην Ευριπίδου «µικτά στέκια». Ωστόσο τα µπακάλικα και µίνι µάρκετ των µεταναστών έχουν και έλληνες πελάτες και παρά τα σχόλια του τύπου «σε λίγο θα γίνουµε Αζλαµπατζαν» οι περισσότεροι έλληνες έµαθαν να ζουν µε τους µετανάστες. Στην περιοχή έντονη παρουσία έχουν και διάφορες παραθρησκευτικές οργανώσεις οι οποίες έχουν δηµιουργήσει εκκλησίες σε ορόφους και αναπτύσσουν δραστηριότητες όπως συσσίτια και διαµορφώσεις χώρων αναψυχής. Τα µικρά ενοίκια των κτιρίων της Ευριπίδου όπου στεγάζονται βιοτεχνίες ρούχων έδωσαν διέξοδο στο πρόβληµα της ανεύρεσης χώρων για θρησκευτική χρήση. Η υποβάθµιση των κελυφών έδωσε την δυνατότητα να λυθεί ένα από τα σηµαντικότερα, σύµφωνα µε τους αλλοδαπούς, προβλήµατα που αντιµετωπίζουν. Το ενδιαφέρον στοιχείο είναι το ότι η οδός Σοφοκλέους µεταξύ των οδών Αθηνάς και Πειραιώς λειτουργεί πολύ πιο έντονα ως δηµόσιος χώρος. Τα πεζοδρόµια και διασταυρώσεις δρόµων δεν εξυπηρετούν µόνο ανάγκες µετακίνησης. Είναι σηµαία αναφοράς και συνάντησης. Εκεί ανταλλάσσονται πληροφορίες για δουλειές, νέα και χωρατά. Η αδυναµία εµπορευµατικοποίησης του ελεύθερου χρόνου των παροικούντων λόγο της οικονοµικής τους κατάστασης έχουν ενδυναµώσει τα δηµόσια χαρακτηριστικά του δρόµου σε αυτό το ύψος. Παλιότερα σηµαντικό σηµείο αναφοράς ήταν και το παλιό βρεφοκοµείο του ήµου Αθηναίων. Το βρεφοκοµείο χτίστηκε στα για να αντιµετωπίσει ανάγκες που προέκυπταν από αυξανόµενο αριθµό των κατοίκων της πρωτεύουσας. Σήµερα το κτίριο στεγάζει άλλες υπηρεσίες του ήµου (Μάρω Βουγιούκα (1994):157-8). Παλιότερα ο ανοιχτός χώρος του παλιού βρεφοκοµείου φιλοξένησε εκατοντάδες κούρδους πρόσφυγες οι οποίο είχαν στήσει εκεί έναν πρόχειρο καταυλισµό. Στη συνέχεια όµως αποµακρύνθηκαν από την πολιτεία και ο χώρος «ανακαινίστηκε». Φυτεύτηκε γκαζόν και µπήκαν και κάποια δέντρα. Αποτέλεσµα όµως της «αναβάθµισης» αυτής ήταν οι πόρτές του να 42

19 παραµένουν µονίµως κλειστές. Απ ότι φαίνεται σήµερα οι πόρτες του µικρού αυτού χώρου πρασίνου ανοιγο-κλείνουν κατά βούληση των υπαλλήλων του δήµου που εργάζονται στο κτίριο. Ο ΟΙ ΣΟΦΟΚΛΕΟΥΣ & ΕΥΡΙΠΙ ΟΥ ΣΟΦΟΚΛΕΟΥΣ 53, ΣΤΟΑ, ΤΡΙΤΗ ΜΕΣΗΜΕΡΙ ΣΟΦΟΚΛΕΟΥΣ 53, ΣΤΟΑ, ΣΑΒΒΑΤΟ ΜΕΣΗΜΕΡΙ ΣΟΦΟΚΛΕΟΥΣ 53 Στον πρώτο όροφο του κτιρίου πάνω από την στοά βρίσκεται από το 1993 η θρησκευτική οργάνωση helping hands. Η οργάνωση τρεις φορές την εβδοµάδα παρέχει συσσίτιο σε µετανάστες κυρίως από το Ιράν- ενώ έχει διαµορφώσει και έναν χώρο αναψυχής ο οποίος τις υπόλοιπες ηµέρες λειτουργεί σαν στέκι. Τέτοιου τύπου παραθρησκευτικές οργανώσεις παρουσιάζουν έντονη δραστηριότητα στην περιοχή που εξετάζουµε. Η συνεισφορά τους είναι ιδιαίτερα θετική αφού λειτουργούν ως δίκτυα υποστήριξης των µεταναστών. Ο συγκεκριµένος χώρος αποκαλείται από τους µετανάστες «jesus restaurant». 43

20 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ κάποια τελευταία σχόλια Η πόλη αποτελεί χώρο στον οποίο άνθρωποι µε διαφορετικά κοινωνικά, εθνοτικά και πολιτισµικά χαρακτηριστικά βρίσκονται σε µία καθηµερινή αλληλοδιαπλοκή. Η συνάντηση αυτή κουβαλά µαζί της τις κοινωνικές εντάσεις, δεν έχει πάντα τα χαρακτηριστικά της δηµιουργικής αφοµοίωσης της διαφορετικότητας. Η συνύπαρξη δεν συνεπάγεται απαραίτητα και επικοινωνία. Η χωρική συγγένεια δεν συνεπάγεται απαραίτητα και επικοινωνία. Παρά το γεγονός ότι η οδός Αιόλου είναι αυτή που οριοθετεί το εµπορικό τρίγωνο το όριο σε σχέση µε την κοινωνική διαστρωµάτωση των δύο δρόµων είναι η οδός Αθηνάς. Σήµερα η οδός Αθηνάς λειτουργεί σαν ένα ιδιότυπο «ποτάµι» το οποίο χωρίζει και οριοθετεί δύο εντελώς διαφορετικές πραγµατικότητες. Κάθε χώρος διατηρεί και ενισχύει τα χαρακτηριστικά του. ίπλα σε ένα σηµείο της πόλης το οποίο αναπτύσσεται και «εκσυγχρονίζεται», πλάι στην επέκταση του Χρηµατιστηρίου, στην ανακαίνιση κτιρίων, στην ανάπτυξη του χρηµατοπιστωτικού τοµέα, στον ίδιο δρόµο, λίγο παρακάτω εκτυλίσσεται µία εξίσου δυναµική διαδικασία µε ποιοτικά διαφοροποιηµένα χαρακτηριστικά. Οι µεταξύ τους σχέσεις και ανταλλαγές είναι υποτυπώδεις έως ανύπαρκτες. Η οδός Αθηνάς αποτελεί σύνορο µεταξύ δύο κόσµων οι οποίοι γειτνιάζουν αλλά δεν συνυπάρχουν. Μία δεύτερη παρατήρηση σχετίζεται µε την εικόνα του δρόµου. Ο περαστικός από την Ευριπίδου θα απορήσει αν προηγουµένως είχε ρίξει µία µατιά σε έναν χάρτη κυρίαρχων χρήσεων. Ο χάρτης θα έδειχνε µία έντονη συγκέντρωση υπηρεσιών και γραφείων. Το τόνο ωστόσο δεν τον δίνουν αυτά, αλλά τα ισόγεια. Η χρήση των ισογείων από εµπορικά µαγαζιά δίνει έναν άλλο χαρακτήρα στο δρόµο. Έτσι ενώ περπατάς στην Ευριπίδου και ενώ πάνω από το κεφάλι σου οι χρήσεις διαφοροποιούνται έντονα η αίσθηση που αποκοµίζεις από τον δρόµο δεν είναι αυτή. Κάτι αντίστοιχο συναντάµε και στη Σοφοκλέους στο ύψος της Βαρβακείου. Μία αποτύπωση βάσει των εργαζοµένων ή των λειτουργιών σε αυτό το ύψος θα έδειχνε µία σαφή κυριαρχία των υπηρεσιών. Ο ένας όµως εργαζόµενος στο τυράδικο τις γωνίας χαρακτηρίζει το δρόµο πολύ περισσότερο από τους 60 δικηγόρους και λογιστές των ορόφων. Επίσης επιβεβαιώνεται η σχέση µεταξύ του ύψους των κτιρίων και της οικονοµικής δραστηριότητας στο χώρο. Στα «ανεπτυγµένα» τµήµατα των δρόµων που βρίσκονται συναντάµε κατά κανόνα πολυώροφα κτίρια µε εντατική εκµετάλλευση του ορόφου, όλες οι ανακαινίσεις κτιρίων σήµερα αφορά πολυώροφα κτίρια Αντίθετα όσο πλησιάζουµε προς την πλ. Ελευθερίας η επέκταση των οικονοµικών δραστηριοτήτων γίνεται σε έκταση και όχι σε ύψος. Έτσι η επέκταση της επιχειρηµατικής δραστηριότητας των µεταναστών µεταφράζεται όχι σε επέκταση στους ορόφους της Σοφοκλέους, αλλά σε επέκταση στα ισόγεια της Ευριπίδου. Σχετικά τώρα µε τον δηµόσιο χώρο µια καλή αρχή θα ήταν να ρωτήσουµε: δηµόσιος χώρος για ποιους;». Αναδεικνύεται ότι χώροι που είναι δηµόσιοι για κάποιους δεν είναι για κάποιους άλλους. Το καφενείο του ηµήτρη από το Μπαγκλαντέζ(!), το πεζοδρόµιο απέναντι από το βρεφοκοµείο, η στοά του «εστιατορίου του Χριστού», ο χώρος γύρω από το σουβλατζίδικο του αιγυπτίου αποτελούν δηµόσιο χώρο για τους µετανάστες. Εκεί πέρα από τον νοµικό τους καθεστώς- βρίσκονται, ανταλλάσσουν πληροφορίες για δουλειές, πολιτικοποιούνται. Αντίθετα ο χώρος του βρεφοκοµείου µε την σαφή οριοθέτηση του από τα κάγκελα και την επιβλητική περικεφαλαία του εµβλήµατος του ήµου παραµένει συχνά άδειος. Το ανάλογο παρατηρείται και στη Σοφοκλέους στο ύψος του χρηµατιστηρίου -από την ανάποδη. Η πρόσβαση µπορεί να µην απαγορεύεται από διοικητικά µέτρα η ενισχυόµενη όµως µονολειτουργικότητα του δρόµου σε αυτό το ύψος προσδιορίζει τον χαρακτήρα του. Ο εφηµεριδοπώλης στη διασταύρωση Σοφοκλέους και Αιόλου έξω από το νέο κτίριο της Εθνικής Τράπεζας είναι στραµµένος προς την Αιόλου και όχι προς την Σοφοκλέους. Ο δρόµοι δεν παρουσιάζουν στοιχεία υποβάθµισης σε κανένα τµήµα τους. Αυτό δεν σηµαίνει ότι δεν υπάρχει η ανάγκη σηµαντικών βελτιώσεων και παρεµβάσεων. Μόνο που οι παρεµβάσεις θα πρέπει να προσανατολιστούν στην κατεύθυνση της διατήρησης των χαρακτηριστικών τους και της λύσης ορισµένων πιεστικών προβληµάτων. Ποιο συγκεκριµένα: Καθαριότητα: τα τµήµατα των δρόµων που δεν εντάσσονται στο εµπορικό τρίγωνο αντιµετωπίζουν έντονα προβλήµατα καθαριότητας. Σε αυτά τα τµήµατα οι δρόµοι δεν είναι βρώµικοι γιατί σε κάποιους αρέσει η βρωµιά αλλά γιατί ειδικά το τµήµα της Σοφοκλέους που δεν εντάσσεται στο Εµπορικό Τρίγωνο αποτελεί terra incognita για τις υπηρεσίες καθαριότητας του ήµου. Σε αντίθεση µε το Εµπορικό Τρίγωνο στο οποίο έχει οργανωθεί ένα σχετικά αποτελεσµατικό σύστηµα αποκοµιδής των απορριµµάτων και καθαρίσµατος των δρόµων τέτοια πρόβλεψη δεν υπάρχει για το εν λόγο τµήµα. Να υπάρξει. ηµόσιος χώρος: η «ιδιοποίηση» του δηµόσιου χώρου κυρίως µε την περίφραξη πεζοδροµίων προκειµένου να χρησιµοποιηθούν σαν αποθήκες (!) είναι απαράδεκτη. Το φαινόµενο αυτό παρουσιάζεται και πάλι στα «φτωχά» τµήµατα των δρόµων και οι «δράστες» είναι Έλληνες. Η αντιµετώπισή του είναι εύκολη στο βαθµό που ενεργοποιηθούν οι αρµόδιες υπηρεσίες. Η διαµόρφωση επίσης του ανοιχτού χώρου Βρεφοκοµείου του ήµου Αθηναίων 44

21 και η αποµάκρυνση της περίφραξης µπορεί να προσφέρει έναν ανοιχτό δηµόσιο χώρο πρασίνου απολύτως απαραίτητο για όσους κινούνται στην περιοχή. Στοές: η σηµερινή κατάσταση των στοών δεν τους επιτρέπει να παίζουν τον ρόλο για τον οποίο διανοίχτηκαν. Ωστόσο αποτελούν ένα πολύτιµο λανθάνον δυναµικό στο οποίο µπορούν να φιλοξενηθούν ποίκιλες δραστηριότητες. Προτείνεται η διαµόρφωση τους και η απόδοσή τους σε χαµηλές τιµές προκειµένου να ανοίξουν εµπορικά καταστήµατα ή υπηρεσίες. Κτιριακός όγκος: σε ορισµένες περιπτώσεις υπάρχουν ουσιαστικές ανάγκες επισκευής των κτιρίων της περιοχής. Ο λόγος για τον οποίο αυτές οι επισκευές δεν έχουν πραγµατοποιηθεί από τους χρήστες είναι στις περισσότερες περιπτώσεις η «ασάφειες» του θεσµικού πλαισίου που αφήνει πολλές από τις µικρές επιχειρήσεις που στεγάζονται στα κτίρια αυτά σε ένα νοµικό κενό. 9 Ανακαίνιση των κτιρίων δεν σηµαίνει απαραίτητα «µουράτα» προγράµµατα αποκατάστασης. Θα αρκούσε η αναγνώριση του πολύτιµου ρόλου που παίζουν οι δραστηριότητες που φιλοξενούν στην πολυλειτουργικότητα και πολυσυλλεκτικότητα των δρόµων σε συνδυασµό µε οικονοµικές και άλλου τύπου ενισχύσεις ώστε να πραγµατοποιηθούν οι απαραίτητες επισκευές χωρίς να αλλάξουν οι χρήσεις και ο χαρακτήρας της περιοχής. Ο ΟΙ ΣΟΦΟΚΛΕΟΥΣ & ΕΥΡΙΠΙ ΟΥ 9 από συζητήσεις στα πλαίσια του σεµιναρίου 45

22 46 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

23 Ο ΟΙ ΣΟΦΟΚΛΕΟΥΣ & ΕΥΡΙΠΙ ΟΥ βιβλιογραφία Κώστας Η. Μπίρης, Αι Αθήναι: από του 19 ου εις τον 20 ον αιώνα, εκδ. «Μέλισσα». Κώστα Η. Μπίρης, Τα πρώτα σχέδια των Αθηνών, Αθήνα, ήµµητρα Κοκκότα, «Παλιατζήδες: "Ανακυκλωτές" του καταναλωτισµού µας», εφηµερίδα Αυγή, αρχείο internet. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σπουδαστήριο Πολεοδοµικών Ερευνών, Εµπορικό τρίγωνο κέντρου Αθήνας πολεοδοµική έρευνα & προγραµµατισµός αναβάθµισης : εκπονήθηκε ( ) για το ήµο Αθηναίων. Θανάσης Παπαϊωάννου, Ενθύµιον Αθηνών, εκδ. Γνώση. Μάρω Βουγιούκα, Βασίλης Μεγαρίδης, Οδωνυµικά : η σηµασία των ονοµάτων των οδών της Αθήνας, ήµος Αθηναίων, Αλέξανδρος Παπαγεωργίου Βενετάς, Αθήνα, ένα όραµα του κλασικισµού, Αθήνα

24 Ο ΟΙ Μ ΕΝΑΝ ΡΟΥ, Σ ΩΚΡΑΤΟΥΣ, Α Γ.ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ

25 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Εισαγωγικά και µεθοδολογικά: Η απόπειρα διερεύνησης της φυσιογνωµίας τριών κεντρικών δρόµων της πόλης, τόπων καθηµερινού περάσµατος και φαινοµενικά οικείων, µοιάζει αρχικά βατή διαδικασία. Εντούτοις, αποδείχθηκε πως ο χώρος και οι κοινωνικές σχέσεις που φιλοξενεί, το παρόν και η ιστορία των τριών δρόµων, είναι πολυπλοκότεροι του προφανούς ή του αναµενόµενου, και σίγουρα τα όποια ευρήµατα δεν µπορεί σε καµία περίπτωση να είναι οριστικά ή αυθεντικά : οι διαφορετικές (αξιολογικές) επιλογές προσέγγισης που υιοθετούνται από επιλογή, αναγκαστικοί περιορισµοί όπως η διαθεσιµότητα στοιχείων και οι υποκειµενικές δεσµεύσεις και εργαλεία ανάλυσης του ερευνητή καθιστούν το αποτέλεσµα πάντα αποσπασµατικό και ατελές. Σε σχέση µε τη µέθοδο: στην προσπάθεια να προσεγγιστούν οι παράµετροι που συνθέτουν τη φυσιογνωµία των δρόµων, χρησιµοποιήθηκε η παρατήρηση (τυχαία εµπειρία του περιπατητή και κάποια στοιχειώδης αλληλεπίδραση µε ανθρώπους εκεί), η συστηµατική καταγραφή των χρήσεων των ισογείων που µαζί µε το χτισµένο περιβάλλον διαµορφώνουν την ορατή εικόνα των δρόµων, κείµενα πολεοδοµίας και ιστορίας της πόλης και χάρτες: οι 1/ και 1/5.000 για την εκτίµηση της ένταξης των δρόµων στον ευρύτερο αστικό ιστό και 1/2000 όπου έγινε η αποτύπωση των κυριότερων καταγραµένων χρήσεων των ισογείων. Φυσικά χαρακτηριστικά και ιστορικά: Η µελέτη των τριών δρόµων ξεκινά µε την παρατήρηση ότι η Αγ. Κωνσταντίνου διαφέρει σηµαντικά ως προς τα γεωµετρικά χαρακτηριστικά και τον προσανατολισµό, την ένταξη και λειτουργία στα πλαίσια του οδικού δικτύου της Αθήνας, από τις κάθετες της Σωκράτους και Μενάνδρου, που παρά τις επιµέρους διαφορές τους, αποτελούν ένα µοναδικό στον κεντρικό αστικό ιστό ζευγάρι δρόµων µε παραπλήσια φυσιογνωµία. Η Αγ. Κωνσταντίνου χαράσσεται το 1864 στο βορειοδυτικό τµήµα του σχεδίου ανασυγκροτήσεως και επεκτάσεως της υπαρχούσης ρυµοτοµίας που εκπόνησε η ιεύθυνση Μηχανικού του Στρατού (Μπίρης, 1996). Είναι προσανατολισµένη στον άξονα Α- και έχει µήκος περίπου 480µ. Καθοδηγητικές αρχές για τη χάραξή της πιθανά υπήρξαν η εναρµόνιση µε τους υπόλοιπους δρόµους που ξεκινάν ακτινωτά από την Οµόνοια, όσο και η ύπαρξη του ρέµατος του Κυκλοβόρου (η χάραξη της Αγ. Κωνσταντίνου συναντά το ρέµα στην σηµερινή Πλατεία Καραϊσκάκη, µε την Αχιλλέως να µοιάζει να ακολουθεί την συνέχεια της κοίτης). 1 Η Αγ. Κωνσταντίνου είναι µια κεντρική οδική αρτηρία, σχεδιασµένη για να εκτονώνει µια ροή της Αθήνας προς την έξοδο της πόλης: µέσω της Αχιλλέως προς τη Λεωφ. Αθηνών και µέσω της εληγιάννη προς τον σταθµό του ΟΣΕ. 2 Αντίστροφα, είναι και µια είσοδος ταξιδιωτών στην Αθήνα µε κατεύθυνση την Οµόνοια, κλασσικό τόπο συνάντησης νεοφερµένων στη πρωτεύουσα. 3 Η Αγ. Κωνσταντίνου ορίζει ένα τµήµα του Μεταξουργείου (το τµήµα προς Οµόνοια που ιστορικά κυριαρχούν οι χρήσεις εµπορίου, σε αντιδιαστολή µε τις κύρια παραγωγικές του κεντρικού Μεταξουργείου), και εντάσσεται στην πλευρά της Αθήνας όπου, από τις απαρχές της σύγχρονης µετα- Οθωµανικής Αθήνας, υπήρχαν παραγωγικές και εµπορικές δραστηριότητες, βιοτεχνία και δευτερεύουσες σηµαντικές εξυπηρετήσεις (πχ. συνεργεία, Μια διασπασµένη εικόνα 1 εν είναι τυχαίο ότι δηµόσια λουτρά του τέλους του 19 ου αιώνα ήταν εγκατεστηµένα σε θέσεις από όπου διέρχονταν υπόγεια ύδατα (ένα από αυτά στην συµβολή Αγ. Κωνσταντίνου και Μενάνδρου) (Μπίρης, 1996) 2 Για την διευκόλυνση αυτών των ροών, ο Μπίρης εισηγείται (µεταπολεµικά) την διαπλάτυνση των ηλιγιάννη και Αχιλλέως. Είχε επίσης προταθεί η σύνδεσή της µε την οδό Μάρνη 3 Ήδη σε (ανεφάρµοστα) σχέδια του µεσοπολέµου (πχ. του Μώσον και του Λελούδα) η Αγ. Κωνσταντίνου οργανώνεται σαν µέρος του συστήµατος συγκοινωνιών της πρωτεύουσας (Μπίρης, 1996) 50

26 Ο ΟΙ ΜΕΝΑΝ ΡΟΥ, ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ, ΑΓ.ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ µεταφορές) για την οικονοµία της πόλης και ανάλογη καθηµερινή µετακίνηση ανθρώπων και αγαθών. µικρότεροι σε πλάτος δρόµοι, αλλά µε µεγάλο, για τα δεδοµένα της κεντρικής Αθήνας, µήκος: κατά προσέγγιση, 680 µ. και 850 µ. αντίστοιχα). Συνδέουν απευθείας την Πλ. Βάθη (οριακό σηµείο της πόλης και κόµβο πολλών καθηµερινών µετακινήσεων) 4 µε την καρδιά της κεντρικής αγοράς, προς του Ψυρρή και το Μοναστηράκι. Στη σηµερινή πόλη, είναι οι µοναδικοί δευτερεύοντες δρόµοι που, λόγω της χάραξής τους, είναι πιο ήπιοι, χρήσιµοι για την αποφυγή του φόρτου της Γ. Σεπτεµβρίου και της Αθηνάς, πίσω από την πολυσύχναστη Οµόνοια προς την αγορά. Ειδικά η Σωκράτους που είναι συνέχεια της κατηφορικής Αριστοτέλους που έρχεται από την Πλ. Βικτωρίας και την Πλ. Αττικής, µοιάζει να δέχεται µία συνεχή ροή εποχούµενων και πεζών προς το κέντρο. Οι Μενάνδρου και Σωκράτους συναντούν και τερµατίζουν στην Ευριπίδου, όριο του ακανόνιστου ιστού της παλιάς πόλης µε το περισσότερο σχεδιασµένο σε κάνναβο σύγχρονο τµήµα. 5 Η ιδιαίτερη διαµόρφωση του αστικού ιστού αλλά και οικειοποίηση του από συγκεκριµένες κοινωνικές οµάδες έκαναν ιστορικά την ευρύτερη περιοχή (Χαυτεία, Ψυρρή) 6 προνοµιακό τόπο ανάπτυξης και δράσης λαϊκών κινηµάτων: στα εκεµβριανά ήταν ένα από τα τελευταία προπύργια του ΕΛΑΣ. 7 Η Αγ. Κωνσταντίνου προς Οµόνοια στο βάθος Λυκαβηττός Η εικόνα της Αγ. Κωνσταντίνου δίνει την αίσθηση δρόµου σχεδιασµένου για αυτοκίνητα. Όντας όµως τµήµα του πρόσφατου προγράµµατος αισθητικής αναβάθµισης της Εταιρίας ενοποίησης και αξιοποίησης που από την Οµόνοια επεκτείνεται και προς την Πειραιώς και την Αθηνάς, καθαρίζονται από ταµπέλες και συντηρούνται οι όψεις των κτιρίων και διαπλατύνονται τα πεζοδρόµια µε σκοπό τον περιορισµό της κίνησης ΙΧ και την τόνωση του περίπατου εµπορίου. Η Μενάνδρου και η Σωκράτους (προσανατολισµένες στον άξονα Β-Ν, παράλληλα και δυτικά της οδού Αθηνάς δεν είναι κεντρικές αρτηρίες, είναι 4 Οι Μενάνδρου και Σωκράτους µοιάζουν να διορθώνουν το κατά Μπίρη σοβαρό λάθος, το οποίο εξ αρχής εβάρυνε την ρυµοτοµία των Αθηνών, (καθώς) δεν ελήφθη πρόνοια συνδέσεώς της µε όλους τους κλάδους του πρωτεύοντος δικτύου των περί την πόλιν αγροτικών δρόµων. Ούτως, αι οδοί Αχαρνών και Λιοσίων, συγκλίνουσαι εις την Βάθην, απεµονώθησαν δια της περί την πλατεία της Οµονοίας χαραχθείσης ρυµοτοµίας 5 Το τείχος Χασεκή - που συνέπιπτε µε το Θεµιστόκλειο, αποδεικνύοντας τη µακροβιότητα κάποιων δοµών στο χώρο - επιβίωσε ως την ανάδειξη της Αθήνας σε πρωτεύουσα. Το τείχος από την περιοχή της σηµερινής πλατείας Κουµουνδούρου συνέχιζε προς την οδό Ευριπίδου, διέσχιζε την Σωκράτους και την Αθηνάς και έφθανε στην οδό Σοφοκλέους, όπου ανοιγόταν η Μενιδιάτικη Πόρτα από όπου ξεκινούσε ο δρόµος για το Μενίδι και την Εύβοια, η σηµερινή οδός Αχαρνών. (Καλλιβρετάκης, 1994) 6 Η ρυµοτόµηση της περιοχής που διατρέχουν αποδίδεται λιγότερο στα σχέδια των Κλεάνθη/Σάουµπερτ και Κλέντσε και περισσότερο στη δραστηριότητα των ελλήνων στρατιωτικών που γύρω στα , έχοντας αποφοιτήσει από την σχολή Ευελπίδων και στελεχώσει τις τεχνικές υπηρεσίες του κράτους, εφάρµοσαν τάξι και σύστηµα και βελτίωσαν την ρυµοτοµία, ιδίως εις την εµπορικήν περιοχήν της παλαιάς πόλεως. Παράλληλα, οδοστρώνονται από τον γάλλο Ντανιέλ πολλοί δρόµοι της 51

27 Θα µπορούσε να πει κανείς ότι οι τρεις αυτοί δρόµοι του (βορειοδυτικού) κοµµατιού του κέντρου της Αθήνας έχουν ιστορικά αποτελέσει και πιθανά αποτελούν ακόµη όριο : ταυτόχρονα και όψη και πίσω αυλή κάποιων σηµαντικών, κεντρικών λειτουργιών της πόλης, χώροι έντονης καθηµερινής αλληλεπίδρασης που χρησιµοποιήθηκαν και νοηµατοδοτήθηκαν µε πολλούς τρόπους, αλλά και σύνορα διαφορετικών κατηγοριών ανθρώπων. Επιπλέον, η λειτουργία τους, ήδη από τις απαρχές της σύγχρονης Αθήνας, εντάσσεται σε ευρύτερα χωρικά και κοινωνικά σχήµατα της πόλης µε ένα τρόπο που µοιάζει να έχει καθορίσει αµετάκλητα τη φυσιογνωµία τους, ακόµη και σήµερα, καθώς χαρακτηριστικά σηµεία είναι και σήµερα ανιχνεύσιµα, τόσο στο χτισµένο περιβάλλον όσο και στην ατµόσφαιρα της ευρύτερης εκείνης περιοχής του κέντρου. 8 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Αθήνας, ανάµεσά τους και της περιοχής του εµπορικού κέντρου εκατέρωθεν της Αθηνάς. Το 1960 η έµπρακτη λαϊκή αντίδραση στις διαπλατύνσεις διέκοψε την υλοποίησή τους (TEXT, 2002). 7 Στο TEXT (2002) από όπου και η πληροφορία, υπάρχει φωτογραφία που απεικονίζει αγγλικό τανκ που προσπαθεί να περάσει οδόφραγµα στην γωνία Σωκράτους και Σοφοκλέους, µπροστά από το ξενοδοχείο Βαλκάνια που στέκει εκεί και σήµερα σαν να µη συνέβη τίποτα έκτοτε. Επίσης στην ευρύτερη Βορειοδυτική πλευρά της κεντρικής πόλης έλαβαν χώρα εκτεταµένες ανατινάξεις κτιρίων κατά το κοµµουνιστικό κίνηµα (Μπίρης, 1996) 8 Με τη διάνοιξη των οδών Ερµού, Αιόλου και Αθηνάς, η παραγωγική ζώνη (της οθωµανικής περιόδου) ανασυντάχθηκε πάνω στους νέους αυτούς άξονες. Τα µαγαζιά και τα εργαστήρια αναπτύσσονταν τώρα µε κατεύθυνση κυρίως από ανατολή προς δύση και µε κεντρικό άξονα την οδό Ερµού, για να καταλάβουν ολόκληρη την περιοχή ανάµεσα στο Μοναστηράκι και το δυτικό άκρο της οδού Αδριανού, τη συνοικία του Ψυρρή και το τρίγωνο Ερµού - Αθηνάς - Ευριπίδου (σηµερινό εµπορικό κέντρο), διατηρώντας τις µικροτοπικές εξειδικεύσεις. Η επέκταση της ζώνης αυτής προς τα βόρεια και τα ανατολικά, όπου χτιζόταν η νέα πόλη, εµποδιζόταν από τις "καλές" συνοικίες της Οµόνοιας και του Συντάγµατος αντιστοίχως. Προς τα ανατολικά, ήδη από το ύψος της Αιόλου, όπου το γνωστό καφενείο "η Ωραία Ελλάς", το τµήµα εκείνο της οδού Ερµού φιλοξενούσε τα καλύτερα εµπορικά και καφενεία, για να καταλήξει στα ξενοδοχεία, τα ζαχαροπλαστεία και τα αρχοντικά της πλατείας Συντάγµατος. Προς τα βόρεια, το θέατρο Μπούκουρα (1840), το Βαρβάκειο Λύκειο (1857) και το κεντρικό κτίριο της Εθνικής Τράπεζας οριοθετούσαν την ακτίνα επιρροής της πλατείας Οµονοίας. (Αγριαντώνη, 1994) Σωκράτους και Πειραιώς. Στο βάθος η Σωκράτους τερµατίζει σε ψηλό κτίριο. Σηµεία αναφοράς: Κάποια τµήµατα του δοµηµένου περιβάλλοντος των δρόµων, µε την µορφή ή/και τις χρήσεις τους άλλοτε πάγιες και άλλοτε µεταλλασόµενες, µαρτυρούν µε µια κάποια διαχρονικότητα, αποτελούν ορατά σηµεία της παρουσίας κάποιων συγκεκριµένων ανθρώπινων δραστηριοτήτων εκεί: 52

28 Ο ΟΙ ΜΕΝΑΝ ΡΟΥ, ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ, ΑΓ.ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Στην Αγ. Κωνσταντίνου η οµώνυµη εκκλησία έχει υπάρξει (από το 1893) από τις γνωστές και ίσως η πιο λαϊκή εκκλησία της κεντρικής Αθήνας. Είναι τόπος θρησκευτικής λατρείας και κοινωνικότητας για γενιές κατοίκων της ευρύτερης περιοχής. 9 Η ύπαρξη του Εθνικού Θεάτρου και του Μορφωτικού Ιδρύµατος Εθνικής Τραπέζης φαίνεται να έχει παίξει ρόλο πυκνωτή πολιτιστικών δραστηριοτήτων, εντονότερων ίσως στο παρελθόν (υπάρχουν εξάλλου ακόµη στην Πλ. Καραισκάκη δυο-τρία γνωστά λαϊκά θέατρα). 10 Άλλα σηµεία µε ιδιαίτερη φήµη είναι το πατσατζίδικο του Ασλανίδη και το µοντέρνο αλα Νέα Υόρκη (πλέον πορνό-)σινεµά Σταρ. Το κεντρικό αστυνοµικό τµήµα ήταν (µέχρι την πρόσφατη µεταφορά του) θέµα συζητήσεων: η φηµισµένη Τροχαία είχε υποδεχτεί χιλιάδες παραβάτες. Επιπλέον, και άλλα δηµόσια κτίρια (όπως υπουργεία, γραφεία κοµµάτων και εφηµερίδων) έχουν συνδεθεί µε την Αγ. Κωνσταντίνου. 9 Η εκπόνηση των σχεδίων της εκκλησίας προς τιµή του διαδόχου Κωνσταντίνου ανατέθηκε στον Λύσανδρο Καυταντζόγλου, ο οποίος στην τελετή θεµελίωσης το 1871, επιτέθηκε σε εκείνους που εκτιµούν τον βυζαντινόν και τους άλλους µεσαιωνικούς ρυθµούς και διακήρυξε την εφαρµογή του ελληνικού ρυθµού των προπατόρων ηµών, µε κατά Μπίρη αποτυχή αποτελέσµατα. Αναφέρεται στο ίδιο, ότι ήδη από το 1963 που συζητιόταν το ξαναχτίσιµο της παραλίγο κατεδαφισµένης Καπνικαρέα, η προς δυσµάς της Οµόνοιας θέση της ήταν προορισµένη για ανέγερση εκκλησίας. 10 Η ανέγερση του Εθνικού Θεάτρου εντάσσεται στα πολεοδοµικά φαινόµενα (που µε την σειρά τους αντικατοπτρίζουν τις κοινωνικέςοικονοµικές συγκυρίες) του δεύτερου µισού του 19 ου αιώνα: δηµόσια κτίρια που χρηµατοδοτήθηκαν από εκπροσώπους της ανώτερης αστικής τάξης και οι λειτουργίες τους κάλυπταν είτε τοµείς κοινωνικής υποδοµής, είτε (στην περίπτωση του Ε.Θ.) τοµείς µέσω των οποίων διασφαλίζονταν η αναπαραγωγή της κοινωνικής διαστρωµάτωσης. Εντάσσονται δε, στο ρεύµα διάδοσης του τότε κυρίαρχου αρχιτεκτονικού χαρακτήρα, ο οποίος µορφολογικά/ ρυθµολογικά κινείται από έναν όψιµο νεοκλασικισµό σε έναν πρώιµο εκλεκτικισµό (Καρύδης, 1991). Το Εθνικό Θέατρο χτίστηκε σε σχέδια του Ερνέστου Τσίλερ µεταξύ , µε πρωτοβουλία του Γεωργίου Α και κεφάλαια από δωρεές των ευεργετών Ράλλη, Κοριαλένιου και Ευγενίδη (Φέσσα-Εµµανουήλ, 2002). Η πλατεία του Αγ. Κωνσταντίνου, Κυριακή µε κόσµο Η Σωκράτους είχε (µέχρι την πρόσφατη µεταφορά τους) δύο γνωστά κρατικά κτίρια πριν την διασταύρωσή της µε την Πειραιώς: το Εφετείο και το Αστυνοµικό Τµήµα της Οµόνοιας - διαχρονικά σηµεία προορισµού για όσους µπλέκουν µε τον Νόµο, όπως και την Πολυκλινική που σηµατοδοτεί την διασταύρωση µε την Πειραιώς. Στο ίδιο (προς βορρά) τµήµα της, υπάρχουν επίσης τα ιστορικά γραφεία της Καθηµερινής και ένα παλιό λουκουµατζίδικο δίπλα. Η Σωκράτους πέρα από την Πειραιώς προς Ψυρρή, ήταν αρχικά προορισµένη (στο προς Οµόνοια τµήµα από Λυκούργου ως Σοφοκλέους) σαν µέρος του Πάρκου του Λαού της οδού Αθηνάς, µε ελεύθερους κήπους για αναψυχή, σχέδιο που µέσα από διάφορες οικονοµικές και κοινωνικές πιέσεις και συγκυρίες τροποποιήθηκε ριζικά. Πλέον το µόνο σχετικό σηµάδι / εγγραφή στον αστικό ιστό είναι η Ικτίνου τυφλό δροµάκι που κοιτάζει την πίσω µεριά του ηµαρχείου Η οικοδόµηση του ηµαρχείου στο τελευταίο υπόλειµµα του Κήπου του Λαού ξεκίνησε το Στο ισόγειο του αυστηρά νεοκλασικού και αρχικά διώροφου κτιρίου και για την απόσβεση του δανείου λειτούργησαν για 53

29 Η (πιο ταπεινή) Μενάνδρου δεν έχει τόσα σηµεία αναφοράς: Πίσω από το Εθνικό Θέατρο υπάρχει το Καφενείο των Μουσικών κλασσικό στέκι εργαζόµενων στα λαϊκά κέντρα, στην διασταύρωση µε Βερανζέρου υπήρχε το εστιατόριο ωδώνη και οι επιδιορθώσεις υποδηµάτων Βορώνωφ, ενώ στη διασταύρωση µε Πειραιώς, πρόσφατα η Eurobank Properties αναπαλαίωσε ένα νεοκλασικό και το ένωσε µε µια καινούργια κατασκευή στο πίσω οικόπεδο. Σηµαντικός αστικός συντελεστής της περιοχής είναι η Πλατεία Θεάτρου ανάµεσα στις Σωκράτους και Μενάνδρου, που πήρε το όνοµά της από το θέατρο Μπούκουρα. 12 Εκεί η ιπλάρειος τεχνική σχολή ήταν από το 1932 κατάλληλα χωροθετηµένη στην καρδιά της βιοτεχνικής πόλης. Το ίδιο ταιριαστό µε τις τοπικές ανάγκες µοιάζει και το κοντινό εκκλησιαστικό ίδρυµα Άγιοι Ανάργυροι. ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Ξενοδοχείο τη νύχτα στη Μενάνδρου πολλά χρόνια καταστήµατα (συµβολαιογραφεία, φερετροποιεία) (Μπίρης, 1996) 12 Το 1840, όταν άρχισε να λειτουργεί το πρώτο Αθηναϊκό θέατρο, βρισκόταν, όπως παρατηρούν οι αυτόπτες, "έξω από την Πόλη [...] στη γυµνή, περιτριγυρισµένη από τα βουνά πεδιάδα" (Andersen 1843, σ. 40). Αυτό το "έξω από την Πόλη" αντιστοιχεί σήµερα στη µικρή πλατεία µεταξύ των οδών Μενάνδρου (που µετονοµάστηκε από Ηροδότου εξαιτίας της γειτνίασης της µε το θέατρο) και Σωκράτους, πίσω από τη Λαχαναγορά, στο πολύβουο κέντρο της πόλης, όπου επιβιώνει ως ανάµνηση η οδός Θεάτρου. Το θέατρο παρέµενε στο (βορειοδυτικό) άκρο της πόλης ακόµη το 1855 (Καλλιβρετάκης, 1994). 54

30 Ο ΟΙ ΜΕΝΑΝ ΡΟΥ, ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ, ΑΓ.ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Μια καταγραφή χρήσεων ισογείων. Για την απεικόνιση κατηγοριοποιήθηκαν µαζί α) ξενοδοχεία, ταξιδιωτικά γραφεία κλπ (που υποδηλώνουν µια κίνηση ταξιδιωτών ή µεταναστών σήµερα ή στο παρελθόν), β) δηµόσιοι χώροι (όπως θέατρα, εκκλησίες ή σινεµά), γ) εµπορικές χρήσεις 1 (χονδρική και λιανική τροφίµων, εργαλείων - οικιακών και επαγγελµατικών), δ) εµπόριο 2 (µαγαζιά λιανικής καταναλωτικών προσωπικών ειδών) 55

31 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ραστηριότητες και χρήστες του χώρου: Πέρα από τα δηµόσια κτίρια, η Αγ. Κωνσταντίνου χαρακτηρίζεται από τα πολλά της ξενοδοχεία (πολλών εποχών και στυλ προπολεµικά και πιο πρόσφατα, (νεο)συντηρηµένα ή µη), κάτι που εξηγείται από τη θέση της οδού στην είσοδο της πόλης. Μικρά σχεδόν κρυµµένα ταξιδιωτικά γραφεία (πλέον και για εξωτικούς προορισµούς όπως Αλβανία, Ανατ. Ευρώπη ή Ινδίες) συµπληρώνουν την εικόνα του δρόµου-πέρασµα. αναβαθµιζόµενη Οµόνοια, υπόσχεται στους καταστηµατάρχες καλύτερες µέρες. Σε ότι αφορά τις χρήσεις, στην Αγ. Κωνσταντίνου µπορεί να εντοπισθεί µια τοµή, που ορίζεται στο ύψος της εκκλησίας και του Εθνικού: στην πλευρά προς Οµόνοια κυριαρχούν στα ισόγεια και τους ορόφους τα δηµόσια προσβάσιµα µέρη (σαν εµπόριο, γραφεία ή υπηρεσίες), ενώ προς την πλευρά της Πλ. Καραϊσκάκη, εµφανίζονται και πολυκατοικίες που ζουν ολοένα περισσότεροι φτωχοί και µετανάστες. Επιπλέον, τα µεγάλα πάρκιγκ και τα εγκαταλελειµµένα κτίρια ή κενά που εµφανίζονται στην κάτω µεριά, ενισχύουν αυτό το διπρόσωπο στοιχείο του δρόµου. Η πλατεία του Αγ. Κωνσταντίνου είναι κόµβος περάσµατος και εντατικά χρησιµοποιούµενος δηµόσιος χώρος: Καθώς βρίσκεται κοντά στις αφετηρίες των λεωφορείων για τις δυτικές παρυφές του λεκανοπεδίου, υπάρχει πολύς λαϊκός κόσµος εκεί. Φυσιολογικά ανθεί εµπόριο του ποδαριού από ξένους και ντόπιους. Τα Σαββατοκύριακα βλέπει κανείς µετανάστριες από Ρωσία να µαζεύονται, να κοιτούν φωτογραφίες και να παραλαµβάνουν γράµµατα... Ο χαρακτήρας του ζεύγους Σωκράτους και Μενάνδρου έχει ιστορικά ετεροκαθοριστεί από την άµεση γειτνίαση µε την οδό Αθηνάς. Όπως και οι (εξίσου δραµατικές και φιλοσοφικές στο όνοµα) Αριστοφάνους και Αναξαγόρα, εντάσσονται στη συνοικία του Ψυρρή, όπου στα παληά τα χρόνια υπήρχαν ταβέρνες, εκκλησίες και µικροκατοικίες (και κουτσαβάκηδες & καρναβάλια). Του Ψυρρή ήταν µεταποιητική πιάτσα δερµάτινων µε υπερτοπική εµβέλεια. 13 Αρκετά παλιά και νεότερα ξενοδοχεία στην Αγ. Κωνσταντίνου Τα εµπορικά της οδού έχουν σαφώς υπερτοπική απεύθυνση σε περαστικούς κυρίως. Κοιτώντας τις φίρµες και τις βιτρίνες των µαγαζιών (µε είδη ένδυσης και καλλωπισµού, τουριστικά και ηλεκτρονικά made in Taiwan ), καταλαβαίνει κανείς πως απευθύνονται σε οικονοµικούς καταναλωτές. Φαίνεται πως η χρυσή εµπορική περίοδος έχει περάσει όµως η κεντρικότητα των εµπορικών λόγω της γειτνίασης µε την 13 Η βασική λειτουργική συγκρότηση του πρώτου ρυµοτοµικού σχεδίου προέβλεπε την γραµµική ανάπτυξη εµπορικού κέντρου στην Αθηνάς, από την οδό Λυκούργου µέχρι την οδό Ευριπίδου. Η Αθηνάς, από την µια συµπύκνωνε µια βιοτεχνική κίνηση των γειτονικών της περιοχών, (για πολλά χρόνια το εµπόριο αυτής της οδού ήταν η προθήκη των όσων παράγονταν ή ήσαν αντικείµενο επεξεργασίας, πίσω από αυτήν, στου Ψυρρή), και από την άλλη τακτοποιούσε και αναπαρήγαγε τη διάσταση ανάµεσα σε περιοχές χαµηλής εισοδηµατικής τάξης και τις µεσο- και µεγαλο-αστικές περιοχές. (Καρύδης, 1991) 56

32 Ο ΟΙ ΜΕΝΑΝ ΡΟΥ, ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ, ΑΓ.ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Στη Σωκράτους πίσω από την αγορά Η Σωκράτους στο κοµµάτι της από Ευριπίδου ως Πειραιώς έχει χρήσεις που συνδέονται µε την λειτουργία της αγοράς: στα ισόγεια καταστήµατα τροφίµων και εξοπλισµού οικιακού και καταστηµάτων, στους ορόφους γραφεία εισαγωγαί-εξαγωγαί, λογιστικά, βιοτεχνίες ρούχων. Αρκετές τράπεζες για τους εµπόρους. Πολλοί υπαίθριοι πωλητές δρουν στα περιθώρια της επίσηµης εµπορικής οικονοµίας. Η κατασκευή του νέου κτιρίου (και πάρκιγκ) της Αγοράς τη δεκαετία του 1980 και η µετεγκατάσταση εκεί καταστηµάτων, προσέλκυσε περισσότερες συναφείς χρήσεις. Αξιοσηµείωτη είναι η εγκατάσταση σε όλο το τµήµα µετά την Πειραιώς προς Ψυρρή µιας πιάτσας δεκάδων καταστηµάτων χονδρικής πώλησης εισαγόµενων από Άπω Ανατολή εποχικών ειδών. Υπάρχουν καφενεία και εστιατόρια που τροφοδοτούν τους εργαζόµενους, εµπόρους και καταναλωτές: τα περισσότερα λαϊκά και φτηνά δεν απευθύνονται σε βραδινούς πελάτες µόνο ένα µουσικό µεζεδοπωλείο έχει προκύψει προς την µεριά του κυρίως Ψυρρή. Τα όσα λειτουργούντα ξενοδοχεία της Σωκράτους δεν εξυπηρετούν τουρίστες, ηµιδιαµονή και µετανάστες (µακροχρόνιοι) ένοικοι τα συντηρούν. Σε πολλά πολυώροφα κτίρια δεκαετίας υπάρχουν ισόγειες στοές µε µικρά καταστήµατα. Μοιάζουν σε σχετική οικονοµική παρακµή και πάντως όχι µε πυκνή πρόσβαση και εντατική χρήση: υπάρχουν καφενεία, µικρά γραφεία, παλιοµοδίτικα εµπορικά και αποθήκες για άλλα µαγαζιά ή επιχειρήσεις. Στο κοµµάτι της Σωκράτους προς την Πειραιώς και συνεχίζοντας προς την Πλατεία Βάθη υπάρχει περισσότερη κατοικία, οι εµπορικές χρήσεις δεν σχετίζονται άµεσα µε την εξυπηρέτηση της κεντρικής αγοράς, αλλά περισσότερο των περαστικών και των γειτόνων (πχ. προποτζίδικα, είδη οικιακής χρήσης), ενώ µία πιάτσα µαγαζιών µε ιατρικά είδη µπορεί να αποδοθεί στην γειτνίαση µε διάφορα ΙΚΑ, νοσοκοµεία κλπ. της ευρύτερης εκείνης περιοχής της Οµόνοιας. Η Μενάνδρου στο τµήµα προς Πλ. Βάθη χαρακτηρίζεται από την ορατή παρουσία εµπορικών χρήσεων σε ισόγεια και ορόφους και την όχι τόσο ορατή κατοικία στους ορόφους (τα κουδούνια δεν λένε πάντα την αλήθεια όµως τα πλυµένα ρούχα, οι γλάστρες και τα δορυφορικά πιάτα στους ορόφους...). Η επέκταση του κτιρίου του Εθνικού δεσπόζει και πιθανά να συµβάλλει στο µέλλον στον εξευγενισµό της περιοχής προσελκύοντας γραφεία εταιριών, καθώς υπάρχουν φτηνά, εύκολα µετατρέψιµα κτίρια δεκαετίας Πέρα από την Πειραιώς, όπου οι λειτουργίες της Μενάνδρου όπως και της Σωκράτους συνδέονται κύρια µε την κεντρική αγορά (για παράδειγµα 57

33 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ καταστήµατα µε ζυγαριές και χηµικά εργαστήρια για τον ποσοτικό και ποιοτικό έλεγχο των τροφίµων!), συναντά επίσης κανείς µαγαζιά τροφίµων από την ανατολή (όχι όµως πια εδώδιµα αποικιακά απευθύνονται κυρίως στους ίδιους τους µετανάστες), pac-indian εστιατόρια, εκκλησίες αµερικάνικου τύπου σε ορόφους για τους Αφρικάνους µετανάστες κυρίως. Το εµπόριο από κινέζικες επιχειρήσεις που ανθεί στο δρόµο και την ευρύτερη περιοχή δεν απευθύνεται σε µετανάστες µόνο: 14 τροφοδοτεί µε φτηνά είδη ένδυσης µαγαζιά αλλά και όσους δεν αντέχουν τα επώνυµα είδη. Στην συγκεκριµένη περιοχή συναντώνται κυρίως µετανάστες από την Ινδική Χερσόνησο, κατοικούν κυρίως οι Μπαγκλαντεσιανοί οι Ινδιάνοι και Πακιστάνοι έρχονται για βόλτα και από άλλες περιοχές όπως το Περιστέρι και ο Κολωνός. Αρκετοί πλέον νόµιµοι µε χαρτιά νοικιάζουν σπίτια / δωµάτια που δεν θέλουν οι Έλληνες: υποστηρίζεται πως η έντονη παρουσία τους τα τελευταία χρόνια έχει εξυγιάνει την περιοχή από δουλειές της νύχτας για τις οποίες φηµίζονταν η πίσω πλευρά της αγοράς. Είναι φανερό πως οι ξένοι έχουν συντηρήσει την αγορά κατοικίας (νοικιάζοντας χώρο µε το κεφάλι ), αλλά και την εµπορική οικονοµία του κέντρου που απειλείται από την συγκεντρωµένη στα προάστια κατανάλωση Φαίνεται πως αντίθετα µε τα άλλα ξένα µαγαζιά που δηµιουργήθηκαν από και για µέλη µεταναστευτικών οµάδων τα κινέζικα κεφάλαια που επενδύθηκαν στην περιοχή, εκµεταλλευόµενα τις χαµηλές αξίες, είναι πιο συγκεντροποιηµένα σε µεγαλέµπορους που ήρθαν τα τελευταία χρόνια από Ιταλία (από εµπιστευτική πληροφορία συνάδελφου ερευνητή της ίδιας έκδοσης :)) 15 Αναφέρονται σχετικά: Η υποβάθµιση του κέντρου οδήγησε στην αναζήτηση καλύτερης κατοικίας στα προάστια που προκάλεσε ένα δηµογραφικό κενό της τάξης του 20%-25%. Με την έλευση µεταναστών τα υπόγεια και τα ανήλιαγα µικρά διαµερίσµατα στους ορόφους, που δεν µπορούν να µετεξελιχθούν εύκολα σε επαγγελµατική στέγη, ξανάνοιξαν. Το ίδιο ισχύει για τα παλιά ξενοδοχεία του κέντρου στη Βάθης και την Οµόνοια, που είχαν κλείσει τον κύκλο της ζωής τους µετά τις δεκαετίες 50 και 60 που λειτουργούσαν ως καταλύµατα αξιωµατικών του ΝΑΤΟ, Σωκράτους και Θεάτρου, πίσω από την αγορά Στην Πλ. Θεάτρου συναντά κανείς πλέον µια αρµονική κατάσταση ανάµιξης δραστηριοτήτων και ανθρώπων: το πρωί υπάρχει εκεί η αγορά µε τους παραδοσιακούς και τους νέους εµπόρους, τους εργάτες και τους πελάτες, τα µεγάλα ιατρεία του ΙΚΑ και άλλες δηµόσιες υπηρεσίες υπερτοπικού χαρακτήρα, τα απογεύµατα και βραδάκια βολτάρουν σχεδόν αποκλειστικά µετανάστες, τη νύχτα µετρηµένα ακόµη µπαρ προσελκύουν (έλληνες) θαµώνες. 16 αργότερα σαν οίκοι ανοχής ή και νοικιασµένα για φιλανθρωπίες από την Καθολική Εκκλησία, ακατάλληλα πλέον από υγειονοµικής άποψης. Οι µετανάστες κατακτούν και οικειοποιούνται το εγκαταλελειµµένο κέντρο (Πολύζος κα, 1995) 16 Η εικόνα που περιγράφηκε επιβεβαιώνει τη µεγάλη οργανωτική δύναµη που έχει το κέντρο της Αθήνας. Παρά τη µεγάλη αποµάκρυνση της κατοικίας και άλλων χρήσεων σηµαντικών και πολυσυλλεκτικών, παρά τη 58

34 Ο ΟΙ ΜΕΝΑΝ ΡΟΥ, ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ, ΑΓ.ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Continental Money Comm Vs Asian Hair Dresser Μια γενική εικόνα του ζεύγους οδών Σωκράτους και Μενάνδρου (και της ενδιάµεσης Γερανίου) θα περιλάµβανε: Χτισµένο περιβάλλον όλων των εποχών της Αθηναϊκής εξέλιξης: νεοκλασικά σχεδιασµένα για εµπόρους, ρύπανση, τη µόλυνση, τις µεγάλες δυσκολίες προσπέλασης κ.ο.κ. οι χώροι που αδειάζουν καλύπτονται µε νέες χρήσεις (που) εξασφαλίζουν σε διάφορα τµήµατα του Κέντρου κίνηση σε όλο το 24ωρο, ενώ συγχρόνως έχουν αναφορά σε µεγάλο κοινωνικό φάσµα αποδεκτών. (...) Είναι δε φυσικό το ότι η δυναµική αυτή σύνθεση των κοινωνικών ετεροτήτων εκφράζεται µε πολεοδοµική αναρχία και θύλακες «υποβάθµισης» στο χώρο (Μαντουβάλου, 2001) ταπεινά προπολεµικά διώροφα κτίρια για µεταποίηση και εµπόριο και κατοικία των απασχολουµένων στην αγορά, πολυκατοικίες και βιοτεχνικούς χώρους του και πιο σύγχρονες κατασκευές. Πέρα από ανθεκτικά, τα κτίρια έχουν αποδειχθεί ευπροσάρµοστα, αλλάζοντας ενοίκους και χρήσεις ανάλογα µε την δηµογραφία και τον οικονοµικό ρόλο της ευρύτερης περιοχής (για παράδειγµα δυο µεγάλα κτίρια πρώην ξενοδοχεία σε στυλ εκλεκτικισµού χρησιµοποιούνται σαν αποθήκη χονδρεµπορίου τροφοδοτούµενα αναγκαστικά από το µπαλκόνι!). Υπάρχει έλλειψη ελεύθερων χώρων (τα άχτιστα οικόπεδα είναι περιφραγµένα ή πάρκιγκ), από την άλλη υπάρχει ένα δυναµικό στοών και ακάλυπτων ανάµεσα στα κτίρια, το οποίο, αν και θα µπορούσε, ανοίγοντας και φιλοξενώντας δραστηριότητες, να διευρύνει τον προσπελάσιµο ελεύθερο χώρο, ιδιωτικοποιείται στην πράξη από επεκτατικές χρήσεις, πχ. βοηθητικός χώρος καταστηµάτων ή αφήνεται έρηµο. Στην προς Πλατεία Βάθη πλευρά τους µε την Πειραιώς να αποτελεί άτυπο όριο, οι δυο δρόµοι µοιάζουν βρίσκονται σε µια ζώνη επιρροής της Πλατείας Οµόνοιας: µαρτυρείται ότι έχουν ακολουθήσει τις φάσεις της, από την κεντρικότητα των δεκαετιών 50-70, στην κατοπινή σχετική παρακµή και πλέον στις πρώιµες επιδράσεις της (προσδοκίας της) ανάπλασης. 17 Στην περιοχή προς του Ψυρρή, εκτός από την αγορά που δίνει πολύβουο και πολύχρωµο τόνο τις εργάσιµες ώρες, η σηµερινή έντονη παρουσία µεταναστών έχει δηµιουργήσει γειτονιές µε ζωντάνια: οι συνθήκες τους παρέχουν προσιτά και επίκαιρα σηµεία για κατοικία ή στέκια, ενώ συγκεντρώνονται και µικρά ή µεγάλα γραφεία και επιχειρήσεις για σχετικές 17 Τόσο κοντά, τόσο µακριά: Η οδός Ξούθου (ενδιάµεσο σοκάκι που ενώνει τις Μένανδρου, Σωκράτους και βγάζει στον πεζόδροµο της Κοτοπούλη) ορίζεται από τις πίσω πλευρές κτιρίων δεκαετίας 60-70, είναι ένας δρόµος / ακάλυπτος: καλύπτει από τα αδιάκριτα βλέµµατα, δίπλα και προσωρινά ανεπηρέαστα από τις πεζοδροµήσεις και τον εξωραϊσµό της Οµόνοιας, µια ζωντανή γειτονιά χωρίς αυτοκίνητο Ρώσων µεταναστών, µε κάποια λουτρά / οίκο ανοχής, αλλά και µικρά µαγαζιά και επιχειρήσεις 59

35 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ εξυπηρετήσεις : γραφεία ταξιδιών και έκδοσης χαρτιών, ανταλλακτήρια χρηµάτων και call centers, αλλά και µαγαζιά ρούχων και τροφίµων. Ο δηµόσια προσβάσιµος χώρος αποτελεί για τους µετανάστες που (συχνά)ζουν εκεί, προϋπόθεση για την ανάπτυξη δικτύων αλληλεγγύης, την κοινωνικότητα και το ξόδεµα του ελεύθερου χρόνου: κάνουν εντατική χρήση του δρόµου και ειδικά τις ώρες χαµηλής κίνησης ΙΧ τους µετατρέπουν σε de facto πεζόδροµους, συναντιούνται σε κουρεία, και καφενεία. Αντί επίλογου υποβάθµιση : Η όποια διαδικασία σχεδιασµού για παρεµβάσεις στους συγκεκριµένους δρόµους, αλλά και στην ευρύτερη περιοχή του κέντρου της Αθήνας στην οποία εντάσσονται (που όπως δείχθηκε έχει ιστορικά διακριτές λειτουργίες ενώ συγκεκριµένες κοινωνικές οµάδες το διέτρεξαν) πρέπει να λάβει υπόψη κάποιες ίσως αντιθετικές µεταξύ τους τάσεις αλλά και αξιακές προτεραιότητες: η επιστροφή και επαναπόδωση αξίας στο κέντρο που θα φέρει πιθανά νέες οικονοµικές δραστηριότητες (κυρίως υπηρεσίες) και κατοικία διαφορετικών στρωµάτων ο σχεδιαζόµενος νέος ρόλος της Αθήνας και η συγκυρία του 2004 που προσφέρονται για νοµιµοποίηση ριζικών επεµβάσεων (πχ. όπως αυτή που προτείνεται για την οδό Αθηνάς) η διαπιστωµένη ανάγκη για πολύ-λειτουργικά κέντρα αλλά και η ανεπίστρεπτα πολυπολιτισµική φυσιογνωµία τους, που θα έπρεπε να αποτελέσουν καθοδηγητικές αρχές σχεδιασµού η αξία του δηµόσια προσβάσιµου, µη χτισµένου χώρου και του δρόµου για το περιβάλλον της πόλης και την κοινωνικότητα των κατοίκων της Οι (τρεις) κεντρικοί δρόµοι µοιάζουν σε µια λεπτή και αντιφατική ισορροπία, περιέχοντας νεκρά και ζωντανά στοιχεία από το παρελθόν, αλλά και σηµαντικές λειτουργίες για την σηµερινή πόλη. Οι µεταλλάξεις που θα δεχθούν ή θα σεβαστούν την ιστορικότητά τους και τις ήδη διαµορφωµένες σχεδόν οργανικά, ερήµην της επίσηµης πολεοδοµίας ή κοινωνικής πολιτικής σηµερινές κοινωνικές και οικονοµικές δοµές τους ή θα κατασκευάσουν, µε τη βοήθεια της οικονοµίας της αγοράς στην πατροπαράδοτη εργολαβικού χαρακτήρα ή την πιο πρόσφατη εκδοχή των τραπεζικών κεφαλαίων που επενδύονται στο κέντρο µία νέα φυσιογνωµία µονοδιάστατη και αναλώσιµη. Από την άλλη, οι κοινωνικές δυναµικές που εκ των πραγµάτων συµπυκνώνονται στο κέντρο µπορεί µελλοντικά να φανούν πιο ενδιαφέρουσες από τους όποιους σχεδιασµούς. Εµπόριο του δρόµου 60

36 Ο ΟΙ ΜΕΝΑΝ ΡΟΥ, ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ, ΑΓ.ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΠΗΓΕΣ Αγριαντώνη Χριστίνα (1994) Η Αθήνα τον 19ον αιώνα. Συνοικία Μεταξουργείο στο ΕΘΝΙΚΟ Ι ΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ / ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑ / Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών / Επιστηµονικές Επιµορφωτικές διαλέξεις (Ιανουάριος - Μάρτιος 1994), από web-site Καλλιβρετάκης Λεωνίδας (1994) Η Αθήνα τον 19ον αιώνα : Από επαρχιακή πόλη της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, πρωτεύουσα του Ελληνικού Βασιλείου, στο ΕΘΝΙΚΟ Ι ΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ / ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑ / Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών / Επιστηµονικές Επιµορφωτικές διαλέξεις (Ιανουάριος - Μάρτιος 1994), από web-site Καρύδης Ν. ηµ. (1991) Ανάγνωση Πολεοδοµίας Η Κοινωνική Σηµασία των Χωρικών Μορφών, Συµµετρία, Αθήνα Μαντουβάλου Μαρία (2001) Κέντρο Πόλης, Κοινωνική Ανισότητα και Πολιτισµική Ετερότητα Προκλήσεις για την Πολεοδοµική Σκέψη, στο Σχεδιασµός, Πολεοδοµικές Πολιτικές και οι Πόλεις στην Ελλάδα και την Άλλη Ευρώπη, Πανεπιστηµιακές σηµειώσεις, ΕΜΠ, Αθήνα Μπίρης Η Κώστας (1996) Αι Αθήναι από του 19 ου εις τον 20 ον αιώνα, Μέλισσα, Αθήνα Πολύζος Ι., Βλαστός Θ. κα. (1995) Το φαινόµενο της περιθωριοποίησης των µειονοτήτων στο λεκανοπέδιο Αττικής. Η ιδιαιτερότητα των τσιγγάνων στον αστικό χώρο, ΕΜΠ, ΓΓΕΤ, Αθήνα ΤΕΧΤ (2002) Πολεοδοµία και δηµόσια τάξη, Αθήνα οχυρωµένη πόλη, Έκδοση της Λέσχης Κατασκόπων του 21ου Αιώνα, Αθήνα Φέσσα-Εµµανουήλ Ελένη (2002) Μνηµειακά Θέατρα, στο Ερνέστος Τσίλερ: Αρχιτέκτονας Οραµατιστής, 7 ΗΜΕΡΕΣ / ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 10/2/

37 Ο ΟΣ Γ ΚΥΖΗ

38 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ εισαγωγή Υπάρχει στις µέρες µας η ανάγκη για διαφύλαξη των πολεοδοµικών αξιών, εκείνων που συνιστούν την ταυτότητα του τόπου. Προκειµένου να γίνει κάτι τέτοιο, οι αξίες αυτές οφείλουν να διερευνηθούν ως προς τα πολεοδοµικά και αρχιτεκτονικά τους χαρακτηριστικά, τον τρόπο ζωής που προκαλούν στους χρήστες, καθώς και ως προς τον τρόπο µε τον οποίο οι τελευταίοι εκφράζουν τη σχέση τους µε την πόλη. Στο γενικότερο αυτό πλαίσιο της αναγνώρισης της φυσιογνωµίας της πόλης εντάσσεται και το αντικείµενο της παρούσας εργασίας που εστιάζει στην ανάγνωση της ενότητας που αποτελούν η οδός και η πλατεία Γκύζη της οµώνυµης συνοικίας της Αθήνας. Πιο συγκεκριµένα, αντικείµενο της εργασίας είναι η αναγνώριση του δρόµου, της πλατείας Γκύζη και της γύρω περιοχής µέσω αναλυτικών εννοιών εργαλείων κατανόησης του χώρου. Φυσικά η «ανάγνωση» του δρόµου δεν µπορεί να περιορίζεται µόνο στην ανάλυση του συγκεκριµένου δρόµου, αλλά είναι ανάγκη κάθε φορά να λαµβάνεται υπόψη το γεγονός ότι ο δρόµος είναι τµήµα µιας ευρύτερης χωρικής ενότητας. Στην περίπτωση µιας πόλης ο δρόµος αποτελεί τµήµα του αστικού ιστού και αναπόφευκτα επηρεάζεται και επηρεάζει τη µορφή και τη λειτουργία του. Επίσης, πέρα από τη χωρική διάσταση του θέµατος ο χρόνος, καθώς επίσης και διάφοροι κοινωνικο-οικονοµικοί παράγοντες, επιδρούν στη φυσιογνωµία του και τον νοηµατοδοτούν. Εποµένως προκύπτει η ανάγκη της καταγραφής διαφόρων χαρακτηριστικών του, τα οποία αν και δεν φαίνονται έχουν ιδιαίτερη σηµασία. Στο πλαίσιο της εργασίας, την ερµηνεία και εκτίµηση ακολουθεί η επιλογή των κατευθυντήριων γραµµών που µπορούν να οδηγήσουν, όχι µόνο στην ανάδειξη και προστασία µιας υπάρχουσας ή έστω λανθάνουσας φυσιογνωµίας, αλλά και στην αναβίωση στοιχείων από καιρό εξαφανισµένων ή νεκρών. 96

39 Ο ΟΣ ΓΚΥΖΗ µεθοδολογία Η ανάλυση της φυσιογνωµίας της περιοχής µελέτης αφορά στη µοναδικότητα, στην ταυτότητα προσωπικότητά της, όπως αυτή διατυπώνεται και εµφανίζεται µέσα από τα χαρακτηριστικά του τοπίου της. Παράλληλα, η φυσιογνωµία µορφοποιείται µέσα από εκφράσεις ατοµικές ή συλλογικές, που µπορούν να αναλυθούν σε δράση, κίνηση και στάση. Με βάση τα παραπάνω, η µεθοδολογία της «ανάγνωσης» της περιοχής µελέτης στηρίχθηκε σε διαδοχικές προσεγγίσεις του (approximations) 1. Έτσι, η αναγνώριση κατανόηση της συγκρότησης της περιοχής µεθοδολογικά πραγµατοποιείται κατά ορισµένους άξονες που κατ αρχήν επιλέγονται µέσα από τις ως τώρα διατυπωµένες θεωρίες. Κατά τη διαδικασία της έρευνας χρησιµοποιούνται ορισµένα εργαλεία (συστηµατική παρατήρηση, συζητήσεις µε γνώστες της περιοχής, κωδικοποίηση προσωπικής εµπειρίας και βιωµάτων, βιβλιογραφική διερεύνηση κλπ) και οι αρχικοί θεωρητικοί άξονες τροποποιούνται από τη νέα γνώση. Τα στάδια σύλληψης της µεθοδολογίας διερεύνησης για την αναγνώριση της οδού και πλατείας Γκύζη είναι τα εξής: α) ανάγνωση των φυσικών (τεχνητών) στοιχείων της περιοχής (θέση στην πόλη και στο οδικό δίκτυο, γεωµετρικά χαρακτηριστικά). β) προσδιορισµός της λειτουργικής ικανότητας, της οικονοµικής υπόστασης ή ακόµα και στοιχείων όπως η υγιεινή της κατάστασης. Έτσι, η ανάγνωση αφορά την ιστορία, τις άτυπες δραστηριότητες, τις κοινωνικές σχέσεις, τις αλληλεξαρτήσεις µεταξύ κατασκευασµένων στοιχείων, λειτουργιών, ατόµων και οµάδων που συναποτελούν τον αστικό ιστό. γ) προσπάθεια κατανόησης και βίωσης του «τόπου», της συνάρθρωσης δηλαδή του χώρου µε το χρόνο, διερευνώνται στόχοι και διαδικασίες παρέµβασης σε σχέση µε τις έννοιες «υποβάθµιση αναβάθµιση». Η τελική διατύπωση των αποτελεσµάτων της έρευνας έχει τη µορφή µιας αφήγησης που προσπαθεί να συνθέσει τα παραπάνω και να αποδείξει σχέσεις µεταξύ τους. Για τη διευκόλυνση της έρευνας, σε πολλές περιπτώσεις εξετάζεται χωριστά η κάθε υποενότητα της περιοχής µελέτης και τελικά γίνεται µια προσπάθεια συνολικής θεώρησης της περιοχής δεδοµένης της 1 βλ. και Lefebvre, 1967, «Το ικαίωµα στην Πόλη» αλληλεξάρτησης που υπάρχει προκειµένου να δοθούν κατευθύνσεις παρέµβασης στην περιοχή. Σηµειώνεται ότι βασική προϋπόθεση για τον προσδιορισµό των κατάλληλων παρεµβάσεων είναι η κατά το δυνατόν αρτιότερη κατανόηση της περιοχής (ανάγνωση) και για το λόγο αυτό η εργασία δίνει µεγαλύτερη βαρύτητα στην κατεύθυνση αυτή, ενώ οι προτεινόµενες παρεµβάσεις έχουν τη µορφή γενικών κατευθύνσεων. Η αναγνώριση της φυσιογνωµίας της περιοχής µελέτης στηρίχθηκε κατά κύριο λόγο στην επιτόπια παρατήρηση της εικόνας της και των όσων διαδραµατίζονται σε αυτή, καθώς επίσης και σε συνεντεύξεις ή καλύτερα συζητήσεις µε κατοίκους της περιοχής, οι οποίοι στην ουσία βιώνουν το χώρο µέσα στο χρόνο. Ιδιαίτερη χρήσιµη ήταν η συµβολή των ντόπιων ηλικιωµένων κατοίκων της περιοχής που παρείχαν πληροφορίες για την ιστορία και την εξέλιξη της συνοικίας και της περιοχής µελέτης. Επίσης, λήφθηκε υπόψη η πολεοδοµική µελέτη αναβάθµισης που εκπονείται από το ήµο Αθηναίων. Η µελέτη αυτή, αν και δεν έχει ακόµα ολοκληρωθεί, δίνει µια αρκετά αναλυτική εικόνα της συνοικίας (και την οδού και πλατείας Γκύζη). Σίγουρα όµως τα στοιχεία που παραθέτει δεν είναι αρκετά για την «ανάγνωση» που πραγµατοποιείται στο πλαίσιο της εργασίας. Εξάλλου, στην πόλη ο δρόµος, η πλατεία, οι κοινόχρηστοι χώροι γενικότερα, είναι ένα βασικό στοιχείο µε πολλαπλά περιβάλλοντα, που δύσκολα αναλύονται πλήρως 2. Η αναδίφηση της σχετικής βιβλιογραφίας δεν προσέφερε σηµαντική γνώση σχετικά µε την περιοχή µελέτης, αφού διαπιστώθηκε ότι λίγα πράγµατα έχουν γραφτεί ειδικά για τη συνοικία Γκύζη. Παρόλα αυτά, αναφορές στην Αθήνα γενικότερα ή ακόµα και σε γειτονικές του Γκύζη συνοικίες, σε συνδυασµό µε τα στοιχεία που προέκυψαν από τις συνεντεύξεις συντέλεσαν στην καλύτερα κατανόηση της περιοχής. 2 On Streets, Anderson,

40 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ α κεφάλαιο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΡΟΜΟΥ 1. Θέση στην πόλη και στο οδικό δίκτυο Η οδός Γκύζη ξεκινάει από την πλατεία Γκύζη και καταλήγει στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας. Η ενότητα οδός Γκύζη - πλατεία Γκύζη, αποτελεί τον πυρήνα γύρω από τον οποίο αναπτύσσεται το κέντρο της οµώνυµης συνοικίας. Ταυτόχρονα, ο οδός Γκύζη και ο δρόµος που περνάει γύρω από την πλατεία αποτελούν τµήµα του βασικού οδικού δικτύου της συνοικίας. Σε σχέση µε το οδικό δίκτυο της Αθήνας η οδός Γκύζη αποτελεί συλλεκτήρια οδό. Επιπλέον, τόσο η οδός Γκύζη όσο και ο δρόµος που περνάει γύρω από την πλατεία αποτελούν µέρος της διαδροµής που ακολουθεί το λεωφορείο που συνδέει την συνοικία µε το κέντρο της Αθήνας. Ο ρόλος του εν λόγω δρόµου και της πλατείας είναι ιδιαίτερα σηµαντικός εξαιτίας κυρίως των λειτουργιών που συγκεντρώνουν, έστω και αν η επιρροή τους περιορίζεται στο επίπεδο της συνοικίας 3. Παράλληλα, σηµαντική είναι η επίδραση της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, καθώς επίσης και η αλληλεξάρτηση µε τις οδούς Ιπποκράτους και Χαριλάου Τρικούπη. Η πρώτη αποτελεί σηµείο αναφοράς για τους κατοίκους της συνοικίας (λόγω του υπερτοπικού της χαρακτήρα, αλλά και για ιστορικούς λόγους, αφού ανέκαθεν συγκέντρωνε κατοίκους της συνοικίας για περίπατο, αναψυχή ή µετακίνηση προς άλλα σηµεία του λεκανοπεδίου), αλλά και ισχυρό όριο (λόγω των µεγάλων κυκλοφοριακών φόρτων και την νησίδας). Οι οδοί Ιπποκράτους και Χ. Τρικούπη 3 Στο Γενικό Πολεοδοµικό Σχέδιο της Αθήνας η ευρύτερη περιοχή της οδού και πλατείας Γκύζη χαρακτηρίζεται ως πολεοδοµικό κέντρο συνοικίας που επιτρέπει την εγκατάσταση των εξής χρήσεων: κατοικία, ξενοδοχεία, ξενώνες, λοιπές τουριστικές εγκαταστάσεις, γραφεία, τράπεζες, ασφάλειες, κοινωφελείς οργανισµοί, διοίκηση, εστιατόρια, αναψυκτήρια, κέντρα διασκέδασης-αναψυχής, χώροι συνάθροισης κοινού, πολιτιστικά κτίρια και εγκαταστάσεις, κτίρια εκπαίδευσης, θρησκευτικοί χώροι, κτίρια κοινωνικής πρόνοιας, επαγγελµατικά εργαστήρια χαµηλής όχλησης, κτίρια και γήπεδα στάθµευσης, πρατήρια βενζίνης, αθλητικές εγκαταστάσεις, εγκαταστάσεις εµπορικών εκθέσεων, εγκαταστάσεις µέσων µαζικών µεταφορών (βλ. π.δ. 166/ /87). αποτελούν τους άξονες σύνδεσης της συνοικίας µε το κέντρο της Αθήνας (λόγω της ύπαρξης νησίδας στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας που δεν επιτρέπει στα οχήµατα να περάσουν απέναντι από οποιοδήποτε σηµείο). Αξίζει επίσης στο σηµείο αυτό να αναφερθεί το γεγονός ότι παρά την εγγύτητα των οδών Γκύζη, Ιπποκράτους, Χ. Τρικούπη και της Λ. Αλεξάνδρας τα χαρακτηριστικά τους ως προς τη λειτουργία του χώρου και τις δραστηριότητες και χρήσεις που συγκεντρώνουν διαφέρουν αισθητά. Σηµαντικός παράγοντας αυτής της διαφοροποίησης είναι αδιαµφισβήτητα η Λ. Αλεξάνδρας, η οποία εξαιτίας των γεωµετρικών χαρακτηριστικών της και των κυκλοφοριακών φόρτων που συγκεντρώνει λειτουργεί ως φράγµα. 2. Η ιστορία η µνήµη 2.1. Η ευρύτερη περιοχή Η συνοικία Γκύζη αποτελεί µια από τις κεντρικές συνοικίες του ήµου Αθήνας. Οριοθετείται νότια από τη Λεωφόρο Αλεξάνδρας (µια από τις κύριες οδικές αρτηρίες της Αθήνας, η οποία αποτελεί το όριο του δακτυλίου), δυτικά από το Πεδίο του Άρεως (εκτεταµένος χώρος πρασίνου που φιλοξενεί κατά καιρούς ποικίλες δραστηριότητες), ανατολικά από τη συνοικία των Αµπελοκήπων και βόρεια από την περιοχή του Πολυγώνου και τα Τουρκοβούνια. Ανατρέχοντας κανείς σε παλιούς χάρτες της Αθήνας διαπιστώνει ότι η συνοικία του Γκύζη αποτελεί ένα σχετικά νέο τµήµα του ήµου Αθήνας, το οποίο άρχισε να διαµορφώνεται στο τέλος του 19 ου ή στις αρχές του 20 ου αιώνα. Αναφέρεται µάλιστα ότι η πλατεία Γκύζη διαµορφώθηκε σε µεταγενέστερο χρονικό διάστηµα από τη διάνοιξη της Λεωφόρου Αλεξάνδρας και των οικοδοµικών τετραγώνων που βρίσκονται κοντά σε αυτή. Μέσα στο χρόνο η ρυµοτοµία της περιοχής παρέµεινε σε γενικές γραµµές αµετάβλητη. Φυσικά οι δρόµοι ασφαλτοστρώθηκαν και φτιάχτηκαν τα πεζοδρόµια. Εκείνο όµως που άλλαξε ριζικά είναι η µορφή των κτιρίων. Τα περισσότερα µονώροφα ή διώροφα κτίρια σταδιακά αντικαταστάθηκαν από πολυκατοικίες, ως απάντηση στο µεγάλο ρεύµα αστυφιλίας που εκδηλώθηκε κατά τη δεκαετία του Την περίοδο εκείνη σύµφωνα και µε αφηγήσεις κατοίκων της περιοχής η συνοικία Γκύζη άρχισε να αναπτύσσεται πληθυσµιακά, µε όλα τα επακόλουθα όσον αφορά τη δόµηση, τη διαµόρφωση των κοινόχρηστων χώρων αλλά και τον τρόπο ζωής των κατοίκων της. Οι πρώτοι νέο-εγκατασταθέντες - τότε - στη συνοικία προέρχονταν κυρίως 98

41 Ο ΟΣ ΓΚΥΖΗ από την Άνδρο και την Τήνο. Η εξήγηση που δίνεται για την ύπαρξη αυτού του συγκεκριµένου ρεύµατος εσωτερικών µεταναστών προς το Γκύζη είναι ότι η εν λόγω συνοικία ήταν από τις κοντινότερες στη Ραφήνα, όπου έφτανε το καράβι από τα νησιά αυτά. Επίσης, παράγοντας προσέλκυσης πληθυσµού από την Άνδρο ήταν και το γεγονός ότι ένας από τους πρώτους µεγάλους εργολάβους στην περιοχή ήταν από την Άνδρο, οπότε οι νέοι κάτοικοι που προέρχονταν από την Άνδρο ήταν επόµενο να αναζητήσουν τον συµπατριώτη τους που θα τους βοηθούσε 4. Οι νέοι κάτοικοι της συνοικίας άρχισαν να εγκαθίστανται κυρίως περιφερειακά (προς την περιοχή του Πολυγώνου). Εκεί άρχισαν να χτίζουν τα σπίτια τους άλλοτε νόµιµα και άλλοτε καταπατώντας εκτάσεις και να προσπαθούν να φτιάξουν µια καλύτερη τύχη. Η µεγάλη οικοδοµική δραστηριότητα άρχισε λίγο µετά την περίοδο της δικτατορίας. Το «φαινόµενο» της αντιπαροχής ήταν σε έξαρση την εποχή εκείνη 5. Έτσι, οι περισσότερες µονοκατοικίες του Γκύζη κατεδαφίστηκαν και αντικαταστάθηκαν από πολυκατοικίες. Ο συντελεστής δόµησης που ίσχυσε από το 1960 και µετά επέτρεπε την ανέγερση µέχρι και επταόροφου κτιρίου. Αξίζει εδώ να σηµειωθεί ότι παρά το ρεύµα µεταναστών από τα νησιά, η αρχιτεκτονική των κτιρίων δεν επηρεάστηκε από το παραδοσιακό νησιώτικο ύφος. Το γεγονός αυτό αποδίδεται στο ότι το ρεύµα µετανάστευσης ήταν µαζικό και οι νέοι κάτοικοι στεγάζονταν σε διαµερίσµατα. Σήµερα οι λίγες µονοκατοικίες και τα λίγα χαµηλά κτίρια που απέµειναν υποχωρούν µπροστά στο κέρδος που αποφέρει η ανέγερση µιας πολυκατοικίας στη θέση τους. Παρόλα αυτά, στον αστικό ιστό της περιοχής συνεχίζουν να διατηρούνται αρκετά παλιά µονώροφα ή διώροφα κτίρια. Κάποια από αυτά στεγάζουν εµπορικές δραστηριότητες ή δραστηριότητες αναψυχής. Κάποια άλλα ερηµώνουν αφού οι ηλικιωµένοι κάτοικοί τους δεν είναι σε θέση να τα συντηρήσουν. υο είναι καθώς φαίνεται οι κύριοι λόγοι που οδήγησαν στη διατήρηση αυτών των «µνηµείων» µιας προηγούµενης εποχής: α) συναισθηµατικοί λόγοι που συνεπάγονται την άρνηση των ιδιοκτητών (ηλικιωµένων κυρίως) να δώσουν το οικόπεδό τους αντιπαροχή και 4 Λέγεται από πολλούς ότι ο εν λόγω εργολάβος καταπάτησε µεγάλη έκταση των Τουρκοβουνίων και καταχράστηκε τη γη δυο ανύπαντρων αδελφών που είχαν στην ιδιοκτησία τους µια πολύ µεγάλη έκταση. Στη συνέχεια χώρισε τη γη σε µικρότερα οικόπεδα και τα πούλησε. 5 Βαϊου-Μαντουβάλου-Μαυρίδου, 1999, Η µεταπολεµική ελληνική πολεοδοµία, µεταξύ θεωρίας και συγκυρίας Εικόνα 1: Παλιά κατοικία της οδού που διατηρείται µέχρι σήµερα β) πολεοδοµικοί λόγοι: Το γεγονός ότι η καθυστέρηση της παραχώρησης του οικοπέδου για αντιπαροχή (π.χ. εξαιτίας ασυµφωνία κληρονόµων κλπ), σε συνδυασµό µε το µικρό σχετικά µέγεθος των ιδιοκτησιών, είχε σαν αποτέλεσµα να χτιστούν στα γύρω οικόπεδα πολυκατοικίες και τελικά να µην πληρούνται οι προϋποθέσεις για το εναποµείναν οικόπεδο ώστε να κτιστεί κτίριο µε περισσότερους ορόφους. Η σύγχρονη συνοικία Γκύζη αποτελεί µια εξαιρετικά πυκνοδοµηµένη περιοχή µεταξύ των λόφων του Αττικού Άλσους και του Λυκαβηττού. Στο νότιο τµήµα της, προς τη Λεωφόρο Αλεξάνδρας είναι σχεδόν επίπεδη, ενώ από το ύψος της πλατείας Γκύζη και προς βορρά εµφανίζει έντονο ανάγλυφο εδάφους και µεγάλες κλίσεις, σε ποικίλες κατευθύνσεις. Αξίζει στο σηµείο αυτό να παρατηρήσει κανείς ότι η κάτοψη του πολεοδοµικού ιστού της συνοικίας ακολουθεί σε γενικές γραµµές ένα σχήµα κανάβου, το οποίο όµως ανάλογα µε το ανάγλυφο του εδάφους σε πολλά σηµεία παρεκκλίνει της κανονικότητάς του. Έτσι, στο βορειότερο τµήµα που οι κλίσεις είναι µεγαλύτερες τα οικοδοµικά τετράγωνα διαφοροποιούνται ως προς το µέγεθος και το σχήµα τους και ο κάναβος έχει µια στροφή σε σχέση µε τον κάναβο που σχηµατίζει ο πολεοδοµικός ιστός στο νότιο τµήµα της συνοικίας. Η περιοχή δεν περιλαµβάνει εκτεταµένους χώρους πρασίνου, αλλά περιβάλλεται από σηµαντικούς πνεύµονες πρασίνου (της Ευελπίδων, του Αττικού Άλσους και του Λόφου Φινοπούλου). Στο βόρειο τµήµα η ανοικοδόµηση είναι έντονη, σε αντίθεση µε το νότιο τµήµα (στο οποίο ανήκει και η οδός και πλατεία Γκύζη) όπου η ανοικοδόµηση έχει πλέον συντελεσθεί. Κατά µήκος της Λ. Αλεξάνδρας συγκεντρώνονται κεντρικές λειτουργίες (εµπόριο, γραφεία, διοίκηση) που έχουν εκτοπίσει σε µεγάλο βαθµό την κατοικία. Σε όλη την υπόλοιπη περιοχή επικρατεί η κατοικία. 99

42 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Ένα από τα πιο έντονα προβλήµατα που αντιµετωπίζει η περιοχή είναι η στάθµευση. Ιδιαίτερη αναφορά στο ζήτηµα θα γίνει στη συνέχεια. Η συνοικία συγκεντρώνει ως επί τω πλείστον πληθυσµό µεσαίων κοινωνικών στρωµάτων, πιθανά λόγω των σχετικά υποβαθµισµένων συνθηκών διαβίωσης (πυκνή δόµηση, περιορισµένη παρουσία του φυσικού περιβάλλοντος, έλλειψη χώρων στάθµευσης κλπ). Στους κατοίκους της τα τελευταία χρόνια ήρθε να προστεθεί και ένας αριθµός οικονοµικών µεταναστών (Αλβανοί, Ρώσοι, «µαύροι» κλπ), οι οποίοι αναζητούν µια καλύτερη τύχη µακριά από την πατρίδα του και σιγά σιγά προσπαθούν να ενσωµατωθούν στην πόλη Η περιοχή µελέτης Η µορφή που παίρνει ο χώρος µέσα στο χρόνο επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες. Όπως υποστηρίζει και η Dolores Hayden στο The power of place τόσο η αντίληψη του κράτους που κάθε φορά κυβερνάει όσο και η καθηµερινή ζωή των κατοίκων καταγράφονται στην πόλη. Έτσι για παράδειγµα το σκέπασµα των ρεµάτων, οι στοές στα ισόγεια των πολυκατοικιών, η µορφή κατοικιών, οι χρήσεις γης που εγκαθίστανται αποτελούν στοιχεία που σχετίζονται άµεσα µε την πολιτική βούληση και την καθηµερινή ζωή των κατοίκων. Στην πόλη όµως δεν καταγράφεται µόνο αυτή η ιστορία. Η πόλη αποτελεί παράλληλα και τόπο συλλογικής µνήµης 6. Καθένας θυµάται και αναγνωρίζει στην πόλη διαφορετικά πράγµατα και για το λόγο αυτό η πόλη δεν µπορεί εύκολα να αναπαρασταθεί ως ένα ενιαίο σύνολο, ενώ θα µπορούσε να θεωρηθεί ότι µορφοποιείται ως εικόνα µε πολλές διαφορετικές πινελιές. Όσον αφορά την περιοχή µελέτης, ήδη αναφέρθηκε, ότι η δηµιουργία της συνοικίας Γκύζη εντοπίζεται στα τέλη του 19 ου ή στις αρχές του 20 ου αιώνα. Μέχρι και τη δεκαετία του 1950 η περιοχή ήταν αρκετά αραιοδοµηµένη. Τα περισσότερα κτίρια ήταν µονοκατοικίες, χωρίς ανέσεις 7. Είχαν χοντρούς πέτρινους τοίχους και οι πόρτες και τα παράθυρα ήταν ξύλινα µε γρίλιες. Στα τζάµια των παραθύρων οι νοικοκυρές κρεµούσαν ωραία χειροποίητα κουρτινάκια. Στις περισσότερες αυλές που υπήρχαν πολλά σπιτάκια και πηγάδι ήταν φυτεµένες καλαµιές, συκιές και πολλές γλάστρες µε λουλούδια που µοσχοµύριζαν. Οι πολυκατοικίες ήταν σπάνιες. Οι κάτοικοι της περιοχής γνωρίζονταν όλοι µεταξύ τους: χαιρετούσαν ο ένας τον άλλον στο δρόµο και οι διαπροσωπικές σχέσεις ήταν γενικά έντονες. Επί της οδού Γκύζη υπήρχαν δυο φούρνοι, το φαρµακείο που ακόµη διατηρείται ως χρήση στη διασταύρωση µε την οδό Ροϊδη, ζαχαροπλαστεία, κρεοπωλεία, µανάβικα. Στην οδό Μοµφεράτου (κάθετη της οδού Γκύζη) βρισκόταν το κατάστηµα του παγοπώλη 8 και του καρβουνιάρη της περιοχής. Οι τράπεζες που σήµερα υπάρχουν στην οδό Γκύζη εγκαταστάθηκαν τα Εικόνα 2: Η σηµερινή εικόνα της περιοχής χαρακτηρίζεται από υψηλή πυκνότητα δόµησης (οδός Ρόϊδη) 6 Boyer M., 1994, The city of collective memory 7 Σύµφωνα µε αφηγήσεις ντόπιων κατοίκων, το νερό έφτασε στα σπίτια γύρω στο Πιο πριν το κουβαλούσαν σε τενεκέδες από τα Τουρκοβούνια. Επίσης, η τουαλέτα του σπιτιού όπως συνέβαινε και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας βρισκόταν σε ξεχωριστό κτίσµα έξω από το σπίτι, ενώ φυσικά δεν υπήρχε αποχέτευση (αποχετεύσεις κατασκευάστηκαν µετά το 1965). 8 Τα πρώτα ψυγεία που κυκλοφόρησαν κρατούσαν τη θερµοκρασία τους µε τη βοήθεια του πάγου. 100

43 Ο ΟΣ ΓΚΥΖΗ τελευταία χρόνια. Παλιότερα οι τραπεζικές συναλλαγές γινόταν στο κατάστηµα της Τράπεζας της Ελλάδας που βρίσκεται µέχρι σήµερα στην οδό Πανεπιστηµίου. Όπως θυµούνται οι παλιότεροι κάτοικοι της περιοχής, η οδός Γκύζη αντιπροσωπεύει εδώ και δεκαετίες τον κεντρικό δρόµο της συνοικίας που συγκεντρώνει τις περισσότερες εµπορικές δραστηριότητες και ένα πλήθος υπηρεσιών (ιατρεία, κουρεία, κλπ). Επίσης, µέχρι πρόσφατα στο κτίριο που βρίσκεται στον αριθµό 30 της οδού Γκύζη λειτουργούσε το 40ο ηµοτικό Σχολείο Αθήνας, το οποίο σήµερα έχει µεταφερθεί σε µεγάλο σχολικό συγκρότηµα που κτίστηκε σε άλλη τοποθεσία της συνοικίας. Την πλατεία Γκύζη µέχρι περίπου τη δεκαετία του 1960 διέσχιζε ρέµα, το οποίο αργότερα σκεπάστηκε προκειµένου να αυξηθεί ο διαθέσιµος χώρος για την ανοικοδόµηση πολυκατοικιών και για τη διαµόρφωση του κοινόχρηστου χώρου. Στην κάτω µεριά της πλατείας (εκεί όπου σήµερα υπάρχει το πνευµατικό κέντρο του ήµου Αθήνας και ο βρεφονηπιακός σταθµός) υπήρχε κολυµβητήριο - πισίνα («τα µπάνια» όπως τα έλεγαν οι κάτοικοι). Στην άλλη άκρη της πλατείας υπήρχε µέχρι πριν από µερικά χρόνια ένας πλάτανος. Η ασφαλτόστρωση των δρόµων της συνοικίας άρχισε περίπου στα µέσα της δεκαετίας του Αρχικά ασφαλτοστρώθηκε η οδός Γκύζη και ο δρόµος γύρω από την πλατεία και στη συνέχεια οι υπόλοιποι δρόµοι. Οι φυτεύσεις στο δηµόσιο χώρο περιορίζονταν σε αυτές της πλατείας Γκύζη και σε ορισµένους δρόµους κάθετους της οδού Γκύζη. Παρόλα αυτά, η παρουσία της φύσης στη συνοικία ήταν έντονη, αφού οι γλάστρες στις αυλές των σπιτιών έδιναν έναν ιδιαίτερο τόνο. Τα κυκλοφοριακά προβλήµατα και το πρόβληµα της στάθµευσης ήταν ανύπαρκτα µέχρι την εποχή µετά το 1970 που τα αυτοκίνητα άρχισαν να πληθαίνουν στους δρόµους. Η µεγάλη ανοικοδόµηση αν και έλαβε υπόψη της την αύξηση του πληθυσµού των ανθρώπων δεν υπολόγισε την αύξηση του αριθµού των αυτοκινήτων. Όπως συµβαίνει ακόµα και σήµερα, η αναζήτηση του υψηλότερου δυνατού κέρδους οδήγησε στην ανοικοδόµηση πολυκατοικιών, στο ισόγειο των οποίων θα στεγαζόταν καταστήµατα, αγνοώντας την ανάγκη για τη στάθµευση των αυτοκινήτων, από τη στιγµή µάλιστα που ο νόµος δεν επέβαλλε κάτι τέτοιο. Όσον αφορά την καθηµερινή ζωή των κατοίκων, θα πρέπει να αναφερθεί ότι η έννοια της παράστασης στο δηµόσιο χώρο την εποχή εκείνη είχε ιδιαίτερη σηµασία. Όπως υποστηρίζει και ο A. Rossi, ο χώρος της πόλης µοιάζει µε θεατρική σκηνή ιδωµένη, όχι αποκλειστικά και κατά κύριο λόγο από την πλευρά των θεατών, αλλά κύρια από την πλευρά των ηθοποιών και των σκηνικών κατασκευών που συγκροτούν το πλαίσιο για τη θεατρική δράση. Η έµφαση δεν δίνεται στην εικόνα, αλλά στον τρόπο που ο ηθοποιός βιώνει το σκηνικό χώρο. Στον τρόπο δηλαδή που ο σκηνικός χώρος οργανώνει ασυνέχειες, κατευθύνοντας και επιβάλλοντας ρυθµό στις κινήσεις του σώµατος και της µατιάς. Η έννοια της παράστασης ενδυναµωνόταν και από το γεγονός ότι ο πληθυσµός ης συνοικίας ήταν µικρός και γνωρίζονταν όλοι µεταξύ τους, οπότε οι κοινωνικές επαφές ήταν περισσότερο άµεσες, ενώ οι γνώµη των άλλων µετρούσε περισσότερο από όσο σήµερα. Μια από τις βασικές συνήθειες των κατοίκων ήταν ο εκκλησιασµός 9. Θεωρούνταν απαραίτητος. Κάθε Κυριακή και γιορτή οι γονείς πήγαιναν στη λειτουργία µε τα παιδιά τους. Το ίδιο έκαναν και όσοι δεν είχαν οικογενειακές υποχρεώσεις. Ήταν καθαροί και φορούσαν τα γιορτινά ρούχα τους. Στη µεγάλη γιορτή των Χριστουγέννων τα πλήθη ξεκινούσαν λίγες ώρες µετά τα µεσάνυχτα, µόλις ακουγόταν οι ήχοι της καµπάνας. Οι ιερείς αποτελούσαν πρόσωπα τα οποία έχαιραν µεγάλου σεβασµού. Όταν τους συναντούσαν τους φιλούσαν το χέρι. Στο τραµ, στο λεωφορείο, στο τρόλεϊ, οι καθήµενοι σηκωνόταν αµέσως για να τους παραχωρήσουν τη θέση. Τις καµπάνες χτυπούσαν µελωδικά οι ιερείς, οι νεωκόροι και οι εκκλησάρισσες. Εκτός από τους ήχους που αφορούσαν τη λειτουργία, οι περίοικοι µπορούσαν να πληροφορηθούν από την καµπάνα για κάποιο θάνατο ή για την ώρα του κατηχητικού. Η διασκέδαση των κατοίκων του Γκύζη λάµβανε χώρα κυρίως στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας (γήπεδο, κινηµατογράφοι, θέατρα, ταβέρνες), αλλά και στις ταβέρνες και τα καφενεία της πλατείας Γκύζη (σε µικρότερο βαθµό και περισσότερο για τους άνδρες). ραστηριότητα του ελεύθερου χρόνου ήταν και οι περίπατοι στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας κάθε Κυριακή απόγευµα. Η άµεση γειτνίαση µε το γήπεδο του Παναθηναϊκού είχε άµεση επιρροή στην ζωή των κατοίκων (κυρίως των ανδρών). Ήταν στην πλειοψηφία τους θερµοί υποστηρικτές της οµάδας και πολλές Κυριακές συνδέονταν άµεσα µε την παρακολούθηση αγώνα ποδοσφαίρου. Όσο για τα πολιτικά φρονήµατα των κατοίκων ήταν στην πλειοψηφία τους αριστερής ιδεολογίας. 9 Οι Αµπελόκηποι, Παραδείσης Ν.,

44 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ 3. Η σηµερινή εικόνα της περιοχής µελέτης: µια πρώτη προσέγγιση του χώρου α) Οδός Γκύζη Η οδός Γκύζη αποτελεί τον βασικότερο οδικό άξονα της συνοικίας που συνδέει την πλατεία Γκύζη µε τη Λεωφόρο Αλεξάνδρας. Το µήκος της είναι 200µ. Το πλάτος της είναι 5µ. και περιλαµβάνει δυο λωρίδες κυκλοφορίας αυτοκινήτων. Ένας παρατηρητής που στέκεται στο σηµείο όπου η οδός Γκύζη συναντά την πλατεία και κοιτάζει κατά µήκος της οδού, αντιλαµβάνεται καταρχάς το γεγονός ότι ο δρόµος ως κάτοψη µπορεί να απεικονιστεί µε δυο παράλληλα ευθύγραµµα τµήµατα που καταλήγουν στην Λ. Αλεξάνδρας (ισχυρό «φράγµα» της περιοχής λόγω των γεωµετρικών χαρακτηριστικών της και των αυξηµένων κυκλοφοριακών φόρτων). Παράλληλα αντιλαµβάνεται ότι στον τρισδιάστατο χώρο το κάθε ευθύγραµµο τµήµα αποτελεί µια τεθλασµένη γραµµή που ακολουθεί το έντονο σχετικά ανάγλυφο της περιοχής. ΑΤ ΠΛ Ο ΟΣ Ο ΟΣ ΡΟ Η εικόνα του τρισδιάστατου χώρου συµπληρώνεται από τα κτίρια που οριοθετούν τις δυο πλευρές του δρόµου (βλ. χάρτη 1: αριθµός ορόφων κτιρίων). Στην πλειοψηφία τους τα κτίρια αυτά είναι ψηλές πολυκατοικίες πέντε, έξι ή επτά ορόφων, οι οποίες κτίστηκαν κατά τη δεκαετία του Οι ψηλές πολυκατοικίες σε συνάρτηση µε το µικρό σχετικά πλάτος του δρόµου συνθέτουν την εικόνα ενός περιβάλλοντος στο οποίο οι συνθήκες φωτισµού και αερισµού των κτιρίων δεν είναι ιδιαίτερα ευνοϊκές. Το ύψος των κτιρίων φαίνεται ακόµα µεγαλύτερο στις περιπτώσεις που πολυώροφες πολυκατοικίες χτίστηκαν στα διάφορα υψώµατα της περιοχής. Τη µονοτονία των ψηλών κτιρίων διακόπτουν ορισµένα µονώροφα ή διώροφα κτίρια τα οποία για λόγους που ήδη αναφέρθηκαν συνεχίζουν να υφίστανται για να θυµίζουν µια παλιότερη εποχή (βλ. τα µονώροφα και διώροφα κτίρια του χάρτη 1). Στο τέρµα του δρόµου διακρίνεται η Λ. Αλεξάνδρας, ενώ το φόντο της εικόνας συµπληρώνει ο Λυκαβηττός που φαίνεται ανάµεσα στις πολυκατοικίες και που αποτελεί σηµείο αναφοράς ολόκληρης της Αθήνας. 102 Ο ΟΣ ΒΕ ΝΟΡΝ ΤΑΟ Υ Ο Ο Σ ΓΚ ΥΖΗ Ο Ο Σ ΚΑ ΛΒΟ Υ ΡΓΟΒΙ ΤΣ ΕΙΑ Υ ΓΚ ΖΗ ΗΣ Ϊ ΟΥ 1 ΟΡΟΦΟΣ 2 ΟΡΟΦΟΙ Ο Ο Σ ΡΑ ΓΚΑ ΒΗ 3 ΟΡΟΦΟΙ Ο Ο Σ ΜΟ ΜΦΕ ΡΑΤΟ Υ 4 ΟΡΟΦΟΙ 5 ΟΡΟΦΟΙ Ο Ο Σ ΛΟΜ ΒΑΡ ΟΥ 6 ΟΡΟΦΟΙ Ο Ο ΛΕΩ ΦΟΡΟ Σ ΑΛΕ ΞΑΝ ΡΑΣ Σ ΠΑ ΡΑΣΧ ΟΥ 7 ΟΡΟΦΟΙ ΧΑΡΤΗΣ 1: ΑΡΙΘΜΟΣ ΟΡΟΦΩΝ

45 Ο ΟΣ ΓΚΥΖΗ ιασχίζοντας την οδό Γκύζη, αρχίζει κανείς να αντιλαµβάνεται καλύτερα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της: Ο διαθέσιµος για τους πεζούς χώρος, τα πεζοδρόµια, έχει πλάτος 1,5 2 µέτρα στο µεγαλύτερο µήκος του, ενώ σε ορισµένα σηµεία τα κτίρια υποχωρούν στο ισόγειο σχηµατίζοντας στοές. Εκεί το πλάτος των πεζοδροµίων φτάνει τα 4,5 5 µέτρα 10 και η κίνηση των πεζών διεξάγεται πιο εύκολα. Στην πραγµατικότητα βέβαια, ο χώρος αυτός των πεζών συχνά φαίνεται ότι καταπατείται είτε από αυτοκίνητα και µηχανάκια που µην έχοντας εναλλακτική λύση σταθµεύουν παράνοµα πάνω στο πεζοδρόµιο, είτε ακόµα τα εµπορεύµατα ορισµένων καταστηµάτων που καταλαµβάνουν και µέρος του δηµόσιου χώρου του πεζοδροµίου, προκειµένου να προσελκύσουν πελατεία. Επιπλέον, δεν είναι σπάνιο το φαινόµενο κάποιο σταθµευµένο αυτοκίνητο ή κάποιος κάδος απορριµµάτων να διακόπτει την κίνηση των πεζών από το ένα πεζοδρόµιο στο επόµενο της ίδιας πλευράς του δρόµου. Ένα ακόµα στοιχείο που γίνεται εύκολα αντιληπτό είναι η απουσία πρασίνου κατά µήκος του δρόµου. Το γεγονός αυτό από τη µια µεριά δεν βοηθάει στο να απαλύνει τη σκληρή αίσθηση που δηµιουργεί το µπετόν. Από την άλλη µεριά όµως, εξετάζοντας το πλάτος των πεζοδροµίων, διαπιστώνεται ότι η ύπαρξη φυτεµένων δένδρων στα πεζοδρόµια θα δηµιουργούσε περισσότερα προβλήµατα παρά οφέλη. Όπως αναφέρθηκε, στο µεγαλύτερο µήκος του δρόµου το πλάτος του 10 Βλ. Γενικό Οικοδοµικό Κανονισµό Εικόνα 3: Η αρχή της οδού Γκύζη όπως φαίνεται από την πλατεία Γκύζη πεζοδροµίου είναι 1,5 2 µέτρα. Έτσι, η ύπαρξη δένδρων σε έναν τόσο περιορισµένο χώρο για τους πεζούς θα δυσκόλευε την κίνησή τους. Εξαίρεση όσον αφορά την παρουσία πρασίνου αποτελούν οι διασταυρώσεις της οδού Γκύζη µε τις οδούς Ραγκαβή, Μοµφεράτου, Ροϊδη και Κάλβου, όπου υπάρχει παρόδια φύτευση. Όσον αφορά τις χρήσεις γης και τις λειτουργίες που εντοπίζονται στην οδό Γκύζη παρουσιάζουν µια οµοιοµορφία ως προς την κατανοµή τους. Στα ισόγεια των πολυκατοικιών κυριαρχεί το λιανικό εµπόριο (είδη ένδυσης και υπόδησης, κοσµήµατα, είδη σπιτιού, ψιλικατζίδικα, ανθοπωλεία, καταστήµατα, οπτικών, κρεοπωλεία, φούρνοι, φωτογραφεία κλπ). Τα καταστήµατα αυτά έχουν τη δυνατότητα να καλύψουν τόσο τις καθηµερινές όσο και τις εποχιακές ή και πιο σπάνιες ανάγκες των κατοίκων. Στην πράξη βέβαια τα πράγµατα µερικές φορές διαφοροποιούνται. Οι κάτοικοι καλύπτουν τις καθηµερινές τους ανάγκες (τρόφιµα, εφηµερίδες κλπ) από τα καταστήµατα της περιοχής 11, όµως για τις υπόλοιπες καταναλωτικές τους ανάγκες φαίνεται να προτιµούν τα καταστήµατα του κέντρου (Ερµού, Πατησίων, Κολωνάκι) όπου βρίσκουν µεγαλύτερη ποικιλία. Βέβαια, όπως προέκυψε από µια µικρή έρευνα αγοράς που πραγµατοποιήθηκε στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας, οι τιµές των προϊόντων (εποχιακής και σπάνιας κατανάλωσης) είναι πιο αυξηµένες στις κεντρικές περιοχές γεγονός που έχει άµεση σχέση και µε τις τιµές των ενοικίων των καταστηµάτων. Στους ορόφους η κύρια χρήση είναι η κατοικία. Σε πολλές περιπτώσεις όµως, λόγω του χαρακτήρα του δρόµου ως κέντρο συνοικίας, η κατοικία εκτοπίζεται από διάφορα γραφεία (π.χ. ιατρεία, συµβολαιογραφεία κλπ). Σηµαντικός είναι ο ρόλος που διαδραµατίζει το υποκατάστηµα της Εθνικής Τράπεζας που βρίσκεται στη µέση περίπου της διαδροµής της οδού. Η σηµασία του έγκειται στο γεγονός ότι συγκεντρώνει µεγάλο αριθµό πελατών καθηµερινά. Ιδιαίτερα µάλιστα στην αρχή του µήνα (ηµεροµηνία πληρωµής συντάξεων, ενοικίων, µισθών κλπ) η ουρά των πελατών που περιµένουν να εξυπηρετηθούν συνεχίζεται µέχρι το πεζοδρόµιο. 11 Από την έρευνα στην περιοχή µελέτης, αλλά και εµπειρικά προκύπτει ότι τα παντοπωλεία και τα µανάβικα της περιοχής αδυνατούν να ανταγωνιστούν τα µεγάλα supermarkets. Έτσι, αν και στο Γκύζη δεν υπάρχει κάποιο υπερκατάστηµα αυτού του είδους, εκείνα που βρίσκονται σε κοντινή απόσταση (π.χ. Μαρινόπουλος στη Λ. Αλεξάνδρας, Carrefour στην Κηφισίας κλπ) απειλούν τη βιωσιµότητα των τοπικών καταστηµάτων, τα οποία προσφέρουν φιλικό περιβάλλον, όµως η ποικιλία των εµπορευµάτων είναι περιορισµένη. 103

46 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Ιδιαίτερη αναφορά αξίζει επίσης να γίνει σε ορισµένες δραστηριότητες που διατηρούνται από παλιά στην συνοικία Γκύζη, όπως είναι τα µπαρµπέρικα. Στην οδό Γκύζη υπάρχουν δυο. Ο ρόλος τους είναι διπλός: πέρα από τον λειτουργικό τους σκοπό (ξύρισµα, κούρεµα) έχουν και µια κοινωνική διάσταση. Ο χώρος τους αποτελεί συχνά άτυπη προέκταση του δηµόσιου χώρου, αφού συχνά λειτουργούν και ως χώρος συνάθροισης και συζητήσεων. Οι ιδιοκτήτες τους και οι πελάτες τους είναι κατά κύριο λόγο ηλικιωµένοι και άνδρες. 104

47 Ο ΟΣ Φ ΥΛΗΣ

48 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ εισαγωγή Εκ των πραγµάτων, η απόπειρα ανάγνωσης ενός δρόµου, από τη σκοπιά του γνωστικού αντικειµένου της πολεοδοµίας, δεν µπορεί να αφορά µόνο το συγκεκριµένο δρόµο. Το ίδιο και µια διερεύνηση από τη σκοπιά της κυκλοφορίας ή της αρχιτεκτονικής δεν µπορεί να θεωρηθεί ολοκληρωµένη αν δε λάβει υπόψη της πως ο δρόµος είναι τµήµα ενός δικτύου, ενός πλέγµατος, ενός πολύπλοκου συστήµατος που βρίσκεται σε µια διαρκή κίνηση, που εκτείνεται σε αποστάσεις πολύ µεγαλύτερες από αυτές που µπορεί να προσδιορίσει κανείς µε κριτήριο τα φυσικά του όρια, που είναι εκτεθειµένο στο χρόνο, στις ιστορικές αλλαγές και στις κοινωνικές δυναµικές. Όσο µεγαλύτερη η ιστορία ενός δρόµου και όσο λιγότερα έχουν ειπωθεί ή γραφτεί για αυτόν, τόσο πιο σκοτεινό γίνεται το µυστήριό του, για όποιον έχει συνηθίσει να µελετάει µόνο από την καρέκλα του γραφείου του. Ειδικά, όταν ένας δρόµος δεν έχει την καλύτερη φήµη στην πόλη, όταν οι περισσότεροι θέλουν να τον αποφεύγουν και όταν η αναφορά σε αυτόν προκαλεί άλλοτε αντιδράσεις αποστροφής και άλλοτε χαµόγελα (συν)ενοχής, τότε πρόκειται για δρόµο µε ενδιαφέρον. Ο µόνος τρόπος να πλησιάσει κανείς ένα τέτοιο δρόµο είναι να αναρωτηθεί αν πέρα από την αρνητική εντύπωση που µπορεί να έχει για αυτόν, αλλά και τους αντικειµενικούς κινδύνους που ενδέχεται σε ιδιαίτερες συγκυρίες να υπάρχουν, µπορεί να βρει σηµεία «ασφαλή», χώρους που τους αισθάνεται οικείους, πράγµατα ενδιαφέροντα που αξίζει να καταγράψει ή να βιώσει και δεδοµένου ότι οι συµπεριφορές των ανθρώπων δύναται να είναι διαφορετικές υπό διαφορετικές συνθήκες και πολλά από όσα µέχρι σήµερα ήξερε για αυτόν µπορούν να ανατραπούν. Μέσα από µια τέτοια οπτική, έγινε και η προσέγγιση ενός δρόµου που είναι περισσότερο γνωστός για τις «άτυπες», τις «άνοµες» και τις «παράνοµες» δραστηριότητες που φιλοξενεί παρά για τον επίσηµο ρόλο του που είναι αυτός της κατοικίας. Αναφερόµαστε στην οδό Φυλής, στο δρόµο των οίκων ανοχής. Οπωσδήποτε, ένας τέτοιος δρόµος είναι µια πρόκληση, αλλά είναι και µια έκπληξη όταν συνειδητοποιήσει κανείς πως, πέρα από τις «ύποπτες» εξώπορτες, τα κακόφηµα στέκια και τα µισογκρεµισµένα κτήρια, υπάρχουν πολλά στοιχεία που θα µπορούσαµε να ισχυριστούµε οτι λείπουν από πολλές «ειδυλλιακές» περιοχές κατοικίας της πρωτεύουσας. Αν αυτό ακούγεται κάπως υπερβολικό, τότε πρέπει να πούµε πως, υπό διαφορετικές συνθήκες και µετά από παρεµβάσεις τοπικής κλίµακας, που βρίσκονται όµως πάντα µέσα στα πλαίσια του εφικτού αλλού έχουν πραγµατοποιηθεί τέτοιες και πολύ µεγαλύτερες, η οδός Φυλής δύναται να αποτελέσει έναν «ανεκτό» τόπο κατοικίας για κάποιους. Η οδός Φυλής, δηλαδή, έχει ένα πλούσιο δυναµικό που περιµένει να το ανακαλύψουµε, να το καταλάβουµε και, αν χρειάζεται, να το αναδείξουµε και που σε αυτή την εργασία έγινε µια πρώτη προσπάθεια ένα µέρος του να εντοπιστεί και να αξιολογηθεί. Η µεθοδολογία που ακολουθήθηκε περιλαµβάνει δύο εξίσου σηµαντικές διαδικασίες. Η πρώτη περιλαµβάνει την αναζήτηση βιβλιογραφικού υλικού, την εξέταση του σχετικού νοµικού πλαισίου, την άντληση στοιχείων από παλαιότερες µελέτες, τη χρήση χαρτογραφικού και αεροφωτογραφικού υλικού της ΓΥΣ, την επεξεργασία ψηφιακών δεδοµένων της Αττικό Μετρό (GIS) (στο βαθµό που κρίνονταν αξιόπιστα), την αναζήτηση στοιχείων από το διαδίκτυο και τη συλλογή πληροφοριών από υπηρεσίες και φορείς της περιοχής, συµπεριλαµβανοµένων και των αρµόδιων αστυνοµικών τµηµάτων. Μέσα από τη διαδικασία αυτή συλλέξαµε στοιχεία που µπόρεσαν να µας δώσουν µια πρώτη εικόνα για θέµατα που αφορούν τόσο στα γενικά πολεοδοµικά και κυκλοφοριακά χαρακτηριστικά της περιοχής, σε επίπεδο αστικού ιστού, όσο και στο ρόλο του δρόµου στο ευρύτερο κέντρο της Αθήνας. Η διαδικασία που µας τροφοδότησε µε στοιχεία για το λανθάνον δυναµικό και τις «αθέατες» πλευρές του δρόµου έχει να κάνει, αρχικά, µε µια διαδικασία τυχαίας περιπλάνησης, και αργότερα, µε µια συστηµατική προσπάθεια εµπλοκής µε συγκεκριµένα στοιχεία του δρόµου που θεωρήσαµε ότι παρουσίαζαν ξεχωριστό ενδιαφέρον. Η διαδικασία επιτόπιας παρατήρησης πραγµατοποιήθηκε σε χαρακτηριστικές ώρες και µέρες της βδοµάδας, µε στόχο να αποκτηθεί µια όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωµένη εικόνα του δρόµου. Η περιπλάνηση στο δρόµο γινόταν άλλοτε µε τρόπο προκλητικό, για να τραβήξει το ενδιαφέρον των κατοίκων, και άλλοτε µε κάποια διακριτικότητα, προκειµένου να µην προσβάλλονται συγκεκριµένα άτοµα ή οµάδες και να αποφεύγονται πιθανές παρεξηγήσεις. Παράλληλα, εντοπίζονταν άτοµα που διαδραµάτιζαν έναν ειδικό ρόλο στην περιοχή (καφετζήδες, µαγαζάτορες, ηλικιωµένοι κλπ.) και τα οποία µπορούσαν να παρέχουν χρήσιµες πληροφορίες ή να προσθέσουν νέες οπτικές. Ο συνολικός όγκος των πληροφοριών συγκροτήθηκε γύρω από κεντρικά ερωτήµατα που µπήκαν από την αρχή της έρευνας και επαναδιατυπώθηκαν αργότερα, έτσι όπως αυτά παρουσιάζονται, κατά παρέκκλιση, προς το τέλος της εργασίας (παρ.β.3). 72

49 Ο ΟΣ ΦΥΛΗΣ 1. Θέση στην πόλη α κεφάλαιο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΡΟΜΟΥ Ο δρόµος οφείλει την ισχυρή αστικότητά του στην κεντρική θέση που έχει στην πόλη (ξεκινά δυό τετράγωνα από την πλ.βάθης), ενώ τη σχετική ποικιλοµορφία του στο γεγονός πως ακολουθεί µια ακτινική πορεία κατά τον άξονα Β-Ν φθάνοντας ως τα άνω όρια (προς βορρά) του ευρύτερου κέντρου (Κάτω Πατήσια) (χάρτης 1 στο παράρτηµα). Περιβάλλεται από δρόµους µε ιδιαίτερο χαρακτήρα και ρόλο στην πόλη (Αχαρνών, Αριστοτέλους, Γ Σεπτεµβρίου, Πατησίων), οι οποίοι, καθώς παραλαµβάνουν πλήρως την υπερτοπική και τοπική κυκλοφορία της ευρύτερης περιοχής του κέντρου, εξασφαλίζουν στην οδό Φυλής το χαρακτήρα τοπικής οδού χαµηλής κυκλοφορίας. Ταυτόχρονα, καθώς το µεγαλύτερο µέρος των εµπορικών και κεντρικών λειτουργιών συγκεντρώνεται κατά µήκος των παραπάνω αξόνων, η περιοχή µελέτης εµφανίζεται απαλλαγµένη από εντατικές δραστηριότητες, διαθέτοντας, έτσι, σηµαντικά περιθώρια για τη διατήρηση και ανάπτυξη της κατοικίας ως κυρίαρχης χρήσης. Η εγγύτητα της οδού σε σηµαντικά τοπόσηµα και σε αστικούς συντελεστές 1 της πρωτεύουσας, όπως είναι το Πολυτεχνείο, το Μουσείο, το Πεδίο του Άρεως, η Φωκίωνος Νέγρη, κτήρια υπουργείων, ποικίλες κεντρικές υπηρεσίες και κεντρικές πλατείες (Οµόνοιας, Βάθης, Βικτωρίας, Αγ.Παντελεήµονα, Αµερικής), δίνει τη δυνατότητα στους κατοίκους της να αισθάνονται τον παλµό της πόλης όποτε το επιθυµούν χωρίς να υποχρεώνονται σε µεγάλες µετακινήσεις, καθώς είτε µε τα πόδια είτε µε µια ποικιλία µέσων µαζικής µεταφοράς µπορούν να βρεθούν οποιαδήποτε στιγµή σε οποιοδήποτε σηµείο του κέντρου θελήσουν. Τέλος, ο απόλυτος προσανατολισµός της κατά τη διεύθυνση Β-Ν την καθιστά δρόµο σκιερό, ενώ πρέπει να σηµειωθεί πως ευνοείται από την κίνηση των επικρατούντων ανέµων στην περιοχή, οι οποίοι είναι Β-ΒΑ και Ν-Ν και λειτουργούν απορρυπαντικά για τον δρόµο, στο βαθµό που κάτι τέτοιο είναι δυνατόν στο κέντρο της Αθήνας. 1 Για την έννοια του αστικού συντελεστή βλ. Aldo Rossi, Ιστορία Για την ιστορία του τόπου θα µπορούσαν να ειπωθούν αρκετά, καθώς ο δρόµος έχει ήδη διανύσει πάνω από έναν αιώνα έντονων αστικών διεργασιών και µεταλλαγών, πράγµα που, όπως θα δούµε και σε επόµενες παραγράφους, αποτυπώνεται µε σαφήνεια στα σηµερινά χαρακτηριστικά του δοµηµένου περιβάλλοντος αλλά και στην κοινωνική σύνθεση της περιοχής. Τον ιστορικό του πλούτο οφείλει στο γεγονός πως, από πολύ νωρίς κιόλας, αποτελούσε δρόµο κεντρικής περιοχής κατοικίας. Τόσο κεντρικής, όµως, που δύσκολα θα µπορούσε να διατηρήσει για πολύ τον πλούτο και την αίγλη των πρώτων δεκαετιών. Στα µέσα του 19 ου αιώνα, λοιπόν, τα Πατήσια (ιδιαίτερα κατά µήκος της οδού Πατησίων) αποτελούσαν περιοχή εξοχικής κατοικίας της µεσαίας και ανώτερης αστικής τάξης, γνωστή για τα µεγάλα περιβόλια της, και ενώ η πόλη εκτεινόταν, τότε, προς βορρά, µέχρι το Μουσείο (ΤΕΑΜ 4, 1995:7 και Σαρηγιάννης, 2000:70). Από την άλλη πλευρά, η αρχή της Αχαρνών αποτελούσε το βορειοανατολικό όριο της βιοµηχανικής περιοχής που αναπτυσσόταν σταδιακά στις δυτικές παρυφές του κέντρου. Η περιοχή αυτή, λόγω της µη ευνοϊκής θέσης και µορφολογίας της (κακές µικροκλιµατικές συνθήκες, άκρη της πόλης), της κοινωνικής σύνθεσής της (γύφτοι τεχνίτες και αιγύπτιοι πρώην σκλάβοι των τούρκων) και της παρουσίας των σιδηροδροµικών σταθµών Λαρίσης και Πελοποννήσου, συγκέντρωνε τις παραγωγικές δραστηριότητες και τον εργατικό πληθυσµό της πόλης (Σαρηγιάννης 2000:66). Στη συνέχεια, στην περιοχή των κάτω Πατησίων ακολούθησε µια διαδικασία διαδοχικών επεκτάσεων του σχεδίου πόλεως, οι οποίες πραγµατοποιούνταν βάσει ιδιωτικών ρυµοτοµικών σχεδίων και έρχονταν να ικανοποιήσουν την επιθυµία των µεσαίων και ανώτερων κοινωνικών στρωµάτων για απόκτηση β και αργότερα α κατοικίας εκτός του κέντρου. Οι επεκτάσεις αυτές δεν υπάκουαν σε έναν µακροπρόθεσµο σχεδιασµό αλλά γίνονταν µε ένα συγκυριακό τρόπο, µε αποτέλεσµα ο ιστός που διαµορφώθηκε µέσα από αυτή τη διαδικασία να παρουσιάζει, σύµφωνα µε σηµερινά κριτήρια, ασυνέχειες και διαφοροποιήσεις τόσο στο κυκλοφοριακό δίκτυο όσο και σε επιµέρους µορφολογικά στοιχεία της ρυµοτοµίας. Χαρακτηριστικό παράδειγµα είναι η διακοπή της Γ Σεπτεµβρίου και άλλων παράλληλών της οδών στην Αγ. Μελετίου, καθώς στο ρυµοτοµικό της ανάντη περιοχής δεν προβλεπόταν η συνέχιση του οδικού δικτύου (Μπίρης, 1999:163). Εντούτοις, η ίδια η Φυλής ήταν από τους λίγους δρόµους που εξασφάλισαν µια συνέχεια σε επίπεδο χάραξης αλλά όχι και σε επίπεδο γεωµετρίας, η οποία µεταβάλλεται από τµήµα σε τµήµα. ηλαδή, ο δρόµος έχει ένα 73

50 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ιδιαίτερα µικρό πλάτος στο τµήµα που εντάχθηκε πρώτο στο σχέδιο (το πιο κοντινό στο κέντρο), αποκτά µεγαλύτερο πλάτος στο τµήµα που εντάχθηκε δεύτερο (που όµως είναι το πιο αποµακρυσµένο από το κέντρο) και διαθέτει το µεγαλύτερο πλάτος του στο τµήµα που εντάχθηκε τελευταίο στο σχέδιο (που βρίσκεται γεωγραφικά µεταξύ του πρώτου και του δεύτερου) (εικ.α.1). ΗΠΕΙΡΟΥ ΙΟΥΛΙΑΝΟΥ Α Χ Α Ρ Ν Ω Ν ΧΕΫ ΕΝ 1867 ΕΡΙΓΝΥ ΚΟ ΡΙΓΚΤΩΝΟΣ ΠΙΠΙΝΟΥ Α Χ Α Ρ Ν Ω Ν ΜΑΥΡΟΓΕΝΟΥΣ 1887 Α Ρ Ι Σ Τ Ο Τ Ε Λ Ο Υ Σ ΙΘΑΚΗΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ ΚΑΜΠΑΝΗ ΑΓ. ΜΕΛΕΤΙΟΥ Α Χ Α Ρ Ν Ω Ν ΘΗΡΑΣ ΝΙΟΒΗΣ 1879 εικόνα α.1. Συνέπειες των αποσπασµατικών επεκτάσεων του σχεδίου πόλεως στη γεωµετρία του δρόµου και στη ρυµοτοµία της περιοχής. Συνοψίζοντας, κανείς διακρίνει µια διαδικασία σταδιακής βελτίωσης των γεωµετρικών χαρακτηριστικών των κάθε φορά νέων τµηµάτων του δρόµου, η οποία, αν και παρουσιάζει µια χρονική διαδοχή-ακολουθία, δεν παρουσιάζει και χωρική συνέχεια. Παρά, λοιπόν, την απουσία ενός µακροπρόθεσµου και συντονισµένου σχεδιασµού, οι νέες αυτές περιοχές συγκέντρωσαν πολυτελείς κατοικίες αριστοκρατικών οικογενειών που ζητούσαν ικανοποιητικές συνθήκες διαβίωσης και που τα προάστια της Αθήνας µπορούσαν να εξασφαλίσουν την εποχή εκείνη εξαιτίας των χαµηλών πυκνοτήτων τους 2. Τούτο 2 Αξίζει να σηµειώσουµε ότι και τα σηµερινά προάστια της Αθήνας (Γλυφάδα, Βούλα, κλπ.), που προτιµούνται από τα µεσαία και ανώτερα κοινωνικά στρώµατα, ούτε ικανοποιητικούς ΣΤΡΙΦΤΟΜΠΟΛΑ ΟΛΥΜΠΙΑΣ Α Χ Α Ρ Ν Ω Ν ΦΟΛΕΓΑΝ ΡΟΥ ΤΥΧΗΣ ΣΥΜΗΣ αποδεικνύεται από την παρουσία πολλών κτηρίων αρχιτεκτονικής και ιστορικής αξίας τόσο της περιόδου προ του 1930 όσο και του µεσοπολέµου. Ειδικά κατά τον µεσοπόλεµο, στην περιοχή λαµβάνει χώρα η εγκατάσταση µεγαλοαστών και µεσοαστών από την επαρχία και το εξωτερικό σε νέες πολυώροφες κατοικίες, στις γνωστές µας πολυκατοικίες (Σαρηγιάννης 2000:106). Η εντατικότερη, όµως, οικιστική ανάπτυξη µε όρους µη ευνοϊκούς, µακροπρόθεσµα, για το αστικό περιβάλλον της περιοχής και η επέκταση του κέντρου και των δραστηριοτήτων του προς το βορρά οδήγησαν σε µεταλλαγή του χαρακτήρα της περιοχής, από περιοχή εξοχικής ή προαστιακής κατοικίας σε περιφερειακή περιοχή α κατοικίας του κέντρου. Χαρακτηριστικά της νοµοθεσίας της περιόδου που συνέβαλαν προς αυτήν την κατεύθυνση είναι τα µεγάλα ύψη, το συνεχές σύστηµα, η απουσία θεσµοθετηµένου ποσοστού ακάλυπτης επιφάνειας στο οικόπεδο, η δυνατότητα για κατασκευή πρόσθετου ορόφου σε εσοχή από την πρόσοψη του κτηρίου και η δυνατότητα για κατασκευή µεγάλων κλειστών προεξοχών στις κύριες όψεις των κτηρίων (έρκερ) (Σαρηγιάννης, 2000: και ΤΕΑΜ 4, 1995:9). Κυρίαρχο ρόλο στη διαδικασία «υποβάθµισης» 3 της ευρύτερης περιοχής έπαιξε και η επέκταση του ηλεκτρικού σιδηροδρόµου από την πλατεία Αττικής προς βορρά, όπου, µετά από έντονες διαµάχες, από το 1937 έως το 1955, µεταξύ των διαφορετικών φορέων της εποχής (Υπουργείο Συγκοινωνιών, ιεύθυνση Σχεδίου Πόλεως του δήµου, κα.) πάρθηκε η απόφαση για όδευση της σιδηροδροµικής γραµµής επί της Λ.Ιωνίας και όχι σε όρυγµα ή σε σήραγγα όπως ζητούσε ο δήµος (Μπίρης, 1999:402). Αποτέλεσµα τούτου ήταν όχι µόνο η διχοτόµηση της πόλης αλλά και η µεταλλαγή του χαρακτήρα τόσο των εκατέρωθεν του άξονα περιοχών όσο και πιο αποµακρυσµένων περιοχών που γειτνίαζαν µε τις πρώτες (όπως είναι η περιοχή µελέτης). Εν τω µεταξύ, η ολοένα αυξανόµενη συγκέντρωση βιοτεχνιών, εργαστηρίων, χονδρεµπορίου και «οχλουσών» δραστηριοτήτων δυτικά της Αχαρνών ενέτεινε την αλλαγή του χαρακτήρα της. Μεταπολεµικά, η πριµοδότηση της οικοδοµής (έκθεση Βαρβαρέσου), ο ΓΟΚ κοινόχρηστους χώρους διαθέτουν ούτε ορθολογικά σχεδιασµένο κυκλοφοριακό δίκτυο. Εντούτοις, προτιµούνται επειδή χαρακτηρίζονται από χαµηλές πυκνότητες και περιοριστικούς όρους δόµησης, στοιχεία που συµβάλλουν στο να µη γίνονται από την αρχή ορατές οι ελλείψεις τους σε κοινόχρηστες υποδοµές. 3 Εδω χρειάζεται να ξεκαθαρίσουµε πως ο όρος «υποβάθµιση» χρησιµοποιείται για να τονιστεί η οικονοµική απαξίωση της περιοχής, χωρίς να υποννοούνται διαδικασίες υποβάθµισης σε άλλα επίπεδα, όπως π.χ. το κοινωνικό, όπου συµβαίνει να σηµειώνονται ακόµα και αντίστροφες διαδικασίες. 74

51 Ο ΟΣ ΦΥΛΗΣ του 1955 και το σύστηµα της αντιπαροχής και της οριζόντιας ιδιοκτησίας, είχαν ως αποτέλεσµα την πύκνωση της κατοικίας αλλά και την καθ ύψος ανάπτυξή της στους 5 και 6 ορόφους, που µε την τότε τεχνολογία ήταν πλέον όχι µόνο εφικτή αλλά και ιδιαίτερα προσοδοφόρα 4. Τότε ο δρόµος δεν είχε ακόµα εγκαταληφθεί πλήρως από τα ανώτερα στρώµατα, φιλοξενώντας τις κατοικίες κάποιων επωνύµων προσώπων (καλλιτεχνών, πολιτικών, επιχειρηµατιών κλπ.), καθώς υπήρχαν ακόµη πολλοί χώροι αδόµητοι, οι δρόµοι διέθεταν πλούσιες δενδροστοιχίες και, µη όντας κατειληµµένοι από τα αυτοκίνητα, τα παιδιά και οι πεζοί είχαν αρκετό χώρο για παιχνίδι και περπάτηµα. Παράλληλα, όµως, τα µεσαία στρώµατα συνέχιζαν να γεµίζουν, µε πολύ µεγαλύτερη µαζικότητα πια, τα διαµερίσµατα των νεόχτιστων πολυκατοικιών. Η οικιστική έκρηξη εκείνων των δεκαετιών, αλλά και η µετέπειτα ραγδαία αύξηση των ΙΧ, είχε, τελικά, ως αποτέλεσµα τη µαζική έξοδο των µεγαλοαστικών και µεσοαστικών στρωµάτων προς τα νέα προάστια της Αθήνας, την ενοικίαση ή την πώληση των κατοικιών τους στα κατώτερα εισοδηµατικά στρώµατα και την εµφάνιση δραστηριοτήτων µειωµένης κοινωνικής αποδοχής και κύρους, όπως είναι οι οίκοι ανοχής, τα µπαρ και οι διάφορες λέσχες 5. Τα ιδιαίτερα αυτά στοιχεία που «στιγµάτισαν» µε τον καιρό συγκεκριµένα τµήµατα του δρόµου και που αποθάρρυναν την οποιαδήποτε περαιτέρω επένδυση σε αυτά, καθιστώντας, πλέον, την περιοχή «υποβαθµισµένη», επέφεραν τη σηµερινή συνύπαρξη παλαιών, νέων, υψηλών, χαµηλών, ιστορικά ή αρχιτεκτονικά αξιόλογων και µη κτισµάτων, σχηµατίζοντας ένα σύνθετο «µωσαϊκό» δοµηµένου περιβάλλοντος που δεν οφείλεται στην προσπάθεια του κράτους ή των κατοίκων για διατήρηση του κτηριακού πλούτου αλλά, αντίθετα, στην εγκατάλειψή του ή, καλύτερα, σε µια «ιδιότυπη» αλλαγή χρήσεων και χρηστών (εικ.α.2). Έτσι, οι διαφορετικές ποιότητες κελυφών και κατοικίας που χαρακτηρίζουν το δρόµο σήµερα, του επιτρέπουν να φιλοξενεί πολύ διαφορετικές κοινωνικές οµάδες, τόσο µεταξύ τους όσο και από τον πληθυσµό των παλαιότερων δεκαετιών, κάτι που οφείλεται, επιπλέον, στην σηµαντική σε αριθµό εγκατάσταση µεταναστών από χώρες της ανατολικής Ευρώπης και από αναπτυσσόµενες χώρες της Ασίας και της Αφρικής. 4 Εκείνη την περίοδο, ο πληθυσµός της Αθήνας αυξανόταν ραγδαία µε την εισροή κατοίκων της υπαίθρου. 5 Συγκεκριµένα, οι οίκοι ανοχής βρήκαν καταφύγιο στην οδό Φυλής µετά την εκδίωξή τους από το λιµάνι του Πειραιά όπου στεγάζονταν µέχρι τότε. εικόνα α.2. Το «µωσαϊκό» κτηρίων, χρήσεων και κοινωνικών οµάδων, παρά τις συγκρούσεις και τις αντιθέσεις που το χαρακτηρίζουν, αποτελεί κύριο στοιχείο της φυσιογνωµίας του δρόµου. 3. Γεωµετρικά και κυκλοφοριακά χαρακτηριστικά Όπως προαναφέραµε, το συνολικό πλάτος της οδού είναι γύρω στα 8 µ. στο τµήµα από την αρχή της οδού 6 µέχρι την οδό Κοδριγκτώνος, στα 12 µ. από την Κοδριγκτώνος µέχρι την Αγ.Μελετίου, και από εκεί µέχρι το τέρµα διατηρείται σταθερό στα 10 µ. Τα πεζοδρόµια στο πρώτο τµήµα είναι υπερβολικά µικρά (<1µ.), σχεδόν ακατάλληλα για περπάτηµα, ενώ µετά αποκτούν κάπως µεγαλύτερο πλάτος και φέρουν δενδροστοιχίες, στοιχείο που, παρά την θετική συµβολή του στην εικόνα και στο µικροκλίµα του δρόµου, µειώνει το διαθέσιµο για περπάτηµα πλάτος και πάλι στην ελάχιστη διάσταση. Όλοι οι κάθετοι στη Φυλής δρόµοι είναι µονόδροµοι και η Φυλής έχει φορά προς το κέντρο. Όπως αναφέραµε και στην παράγραφο α.1 η Φυλής παίζει ρόλο τοπικής σηµασίας και δεν εξυπηρετεί διαµπερείς κινήσεις. Το σύστηµα των κάθετων σε αυτήν δρόµων χαρακτηρίζεται από αρκετά αδιέξοδα, από πεζόδροµους και από σηµαντικό αριθµό οδών που τερµατίζουν στη Φυλής, γεγονός που συµβάλει στην προώθηση των διαµπερών κινήσεων µε διεύθυνση -Α προς συγκεκριµένους εγκάρσιους άξονες µε πιο κατάλληλα γεωµετρικά χαρακτηριστικά (Ηπείρου, Ιουλιανού, εριγνύ, Κοδριγκτώνος, Πιπίνου, Ιθάκης, Κεφαλληνίας, Αγ.Μελετίου, Αγαθουπόλεως, Φολεγάνδρου). Ειδικά, στο βόρειο τµήµα, το οδικό δίκτυο µοιάζει σαν να σχεδιάστηκε επί τούτοις στη λογική των κυψελών, µιας και δηµιουργεί «λαβύρινθους» που αποθαρρύνουν 6 Ως αρχή της οδού θεωρούµε το νότιο άκρο της, αυτό που βρίσκεται, δηλαδή, προς την πλευρά του κέντρου. 75

52 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ τα περαστικά οχήµατα. Η παρουσία του δακτυλίου (µέσω της οδού Ιουλιανού) δηµιουργεί µια πρόσθετη κυκλοφοριακή φόρτιση στις περιοχές έξω από αυτόν, καθώς λειτουργεί ως φράγµα για την είσοδο των ΙΧ στο κέντρο, ωθώντας τα να κινούνται και να σταθµεύουν στα όριά του. Στην περιοχή αντιµετωπίζεται, όµως, ένα γενικότερο πρόβληµα στάθµευσης, καθώς η υπερσυγκέντρωση εντατικών χρήσεων στους γύρω κύριους άξονες έχει ως συνέπεια τη µεγάλη ζήτηση στάθµευσης, µια ζήτηση που δεν µπορεί να ικανοποιηθεί από τις υπάρχουσες θέσεις επί των οδών αυτών. Έτσι, η ζήτηση στάθµευσης φτάνει µέχρι και την οδό Φυλής, παρόλο που η ίδια δεν προσελκύει στον ίδιο βαθµό µετακινήσεις 7. ΗΠΕΙΡΟΥ ΙΟΥΛΙΑΝΟΥ Α Χ Α Ρ Ν Ω Ν ΧΕΫ ΕΝ Ο ΟΣ ΦΥΛΗΣ ΕΡΙΓΝΥ ΚΟ ΡΙΓΚΤΩΝΟΣ Α Ρ Ι Σ Τ Ο Τ Ε Λ Ο Υ Σ ΠΙΠΙΝΟΥ Α Χ Α Ρ Ν Ω Ν ΙΘΑΚΗΣ ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ ΑΓ. ΜΕΛΕΤΙΟΥ ΚΑΜΠΑΝΗ Α Χ Α Ρ Ν Ω Ν ΘΗΡΑΣ ΝΙΟΒΗΣ ΟΛΥΜΠΙΑΣ Α Χ Α Ρ Ν Ω Ν ΦΟΛΕΓΑΝ ΡΟΥ ΧΩΡΟΣ ΣΤΑΘΜΕΥΣΗΣ ΠΕΖΟ ΡΟΜΟΣ εικόνα α.3. Οι χώροι στάθµευσης πυκνώνουν προς βορρά, ενώ προς το κέντρο παρουσιάζονται σηµαντικές ελλείψεις, µε αποτέλεσµα την πλήρη κατάληψη των πεζοδρόµων και των ελεύθερων χώρων από τα ΙΧ. ΠΗΓΕΣ: ΤΕΑΜ 4, ΠΟΛΥΟ ΗΓΟΣ, ΚΑΠΡΑΝΙ ΗΣ, ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ (ΜΑΜ) 7 Εννοώντας µετακινήσεις που γίνονται µόνο µε ΙΧ. ΤΥΧΗΣ ΣΥΜΗΣ Επιπλέον, καθώς οι θέσεις επί της οδού ούτε πάλι επαρκούν, έχει δηµιουργηθεί ένας σηµαντικός αριθµός ιδιωτικών και ελεύθερων, υπαίθριων και κλειστών χώρων στάθµευσης εκτός οδού, τόσο επί της οδού Φυλής όσο και επί των εγκάρσιων οδών (εικ.α.3). Η έλλειψη χώρων στάθµευσης λειτουργεί υποβαθµιστικά για τους πεζόδροµους και τα αδιέξοδα της περιοχής που καταλαµβάνονται ασφυκτικά από αυτοκίνητα µη αφήνοντας χώρο για άλλες, εξίσου αναγκαίες για τους κατοίκους, δραστηριότητες. 4. Χαρακτηριστικά του δοµηµένου περιβάλλοντος Σε γενικές γραµµές, τα χαρακτηριστικά του δοµηµένου περιβάλλοντος έχουν ήδη σκιαγραφηθεί από τις προηγούµενες παραγράφους, εν τούτοις, έχει ένα νόηµα να κοιτάξουµε τον ιστό της περιοχής µε κάποια µεγαλύτερη λεπτοµέρεια. Τόσο οι πυκνότητες κατοίκων/ha, όσο και τα ποσοστά κάλυψης των οικοπέδων είναι ιδιαίτερα αυξηµένα στην περιοχή, µε αριθµούς που φτάνουν τους 750 κατοίκους/ha και 70% κάλυψη (Αττικό Μετρό, 1997) (χάρτης 2 στο παράρτηµα). Τα δυσµενέστερα νούµερα από πλευράς πυκνοτήτων παρατηρούνται µεταξύ των οδών Λεµεσού και εριγνύ όπου ο συντελεστής δόµησης είναι 4,2 (βορειότερα είναι 3,6, ενώ νοτιότερα αρχίζει η επιρροή του κέντρου και οι πυκνότητες µειώνονται). Η κυριαρχία του συνεχούς συστήµατος είναι απόλυτη και, παρά τα γνωστά µειονεκτήµατά του, προσδίδει στο δρόµο µια ισχυρή αστικότητα. Εντός της περιοχής µελέτης υπάρχουν, όµως, και θύλακες χαµηλών πυκνοτήτων και καλύψεων, είτε σε επίπεδο οικοπέδου είτε και σε επίπεδο οικοδοµικού τετραγώνου, οι οποίοι, βέβαια, δεν οφείλονται στην απόφαση κάποιων ιδιοκτητών να αντισταθούν στην εµπορευµατοποίηση της γης, αλλά, κυρίως, στην αδυναµία τους να «αξιοποιήσουν» τις ιδιοκτησίες τους εξαιτίας της χαµηλής απόδοσης των ακινήτων στη συγκεκριµένη περιοχή. Το ίδιο συµβαίνει και µε τη µεγάλη διασπορά χαµηλών κτηρίων (χάρτης 3 στο παράρτηµα), τα οποία συνήθως βρίσκονται σε πολύ κακή κατάσταση ή εγκαταλελειµµένα, ενώ πολλά από αυτά φιλοξενούν δραστηριότητες πολύ διαφορετικές από αυτήν για την οποία κατασκευάστηκαν. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η θεώρηση των πολεοδοµικών χαρακτηριστικών της περιοχής τοποθετώντας τη στο δήµο Αθήνας, όπου παρατηρούµε να διαµορφώνονται µε εντυπωσιακή σαφήνεια καµπύλες ίσων πυκνοτήτων και, παροµοιάζοντάς τες µε ισοϋψείς, βλέπουµε να σχηµατίζεται µια άλλη «µορφολογία» της πόλης, µε την περιοχή µελέτης να τοποθετείται σε «λόφο» και µάλιστα σε έναν από τους υψηλότερους (χάρτης 2 στο παράρτηµα). 76

53 Ο ΟΣ ΦΥΛΗΣ Αν κοιτάξει κανείς το χάρτη 3 του παραρτήµατος, µπορεί, ακόµα, να δει ένα τόξο χαµηλών κτηρίων που ξεκινάει νότια και οδεύει δυτικά και βορειοδυτικά, αγκαλιάζοντας την περιοχή µελέτης, δίχως, όµως, να την εντάσσει στο σχηµατισµό του. Τα σχήµατα αυτά πιστεύουµε πως αποτυπώνουν στο χώρο, ως ένα βαθµό, την ιστορία της περιοχής, έτσι όπως την παρουσιάσαµε σε προηγούµενη παράγραφο, και προσφέρουν πληροφορίες για το σηµερινό της ρόλο και τον τρόπο µε τον οποίο επηρεάζεται από τις γύρω περιοχές. Συνοψίζοντας, φαίνεται µε σαφήνεια πως η περιοχή βρίσκεται µεταξύ µιας περιοχής στα δυτικά µε κτηριακό όγκο χαµηλής ποιότητας και µεγάλης παλαιότητας, που χαρακτηρίζεται από µικρές πυκνότητες και οχλούσες δραστηριότητες και µιας περιοχής στα ανατολικά όπου κυριαρχεί η κατοικία και οι κεντρικές λειτουργίες, µε πυκνότητες και ύψη που ξεπερνούν κατά πολύ το µέσο όρο, υποβαθµίζοντας το άµεσο αστικό περιβάλλον. Τέλος, η σχέση του κέντρου µε το νότιο τµήµα της περιοχής µελέτης αποτυπώνεται χαρακτηριστικά µε την κατακόρυφη µείωση των πυκνοτήτων και την απότοµη αύξηση των ορόφων στα κάτω όριά της. Ο κτηριακός πλούτος του δρόµου (πρβλ. α.2) είναι αξιοσηµείωτος και αναµφίβολα αποτελεί σηµαντική συνιστώσα της ιδιαίτερης φυσιογνωµίας του. Η τυπολογική ποικιλία που απαντάται δεν έχει µόνο ιστορική ή αισθητική σηµασία, αλλά πραγµατικά συµβάλλει στη δηµιουργία και τη συνύπαρξη διαφορετικών περιβαλλόντων. Έτσι, τόσο επί της Φυλής όσο και στις εγκάρσιες οδούς, συναντώνται κτήρια προ του 1930, νεοκλασικά, εκλεκτικιστικά, λαϊκά και µοντέρνα µε επιρροές Bauhaus (ΤΕΑΜ 1993:56-61, ΤΕΑΜ 1995:34-38). Η περιοχή της Φυλής διαθέτει, επίσης, ένα σηµαντικό αριθµό πολυώροφων κτηρίων του µεσοπολέµου (22), σε σχέση µε την έκτασή της και συγκρίνοντάς τη µε κεντρικούς και ιστορικούς δρόµους του κέντρου όπως είναι η Πατησίων, η Αχαρνών, η Σταδίου, η Κυψέλης κλπ. (Μαρµαράς 1991:118). Αυτή η ποικιλία περιορίζεται, όµως, όσο προχωρά κανείς προς το βόρειο άκρο του δρόµου, όπου κυριαρχεί πλέον η σύγχρονη αστική πολυκατοικία. Σε περιπτώσεις υψηλών πυκνοτήτων και µεγάλων καλύψεων εδάφους, µεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αποτύπωση των χτισµένων και άχτιστων χώρων, καθώς δίνει µια καλή εικόνα της υλικής πλευράς του ιστού της πόλης και βοηθά στον προσδιορισµό χώρων για πιθανές παρεµβάσεις που θα µπορούσαν να γίνουν µε στόχο την απόκτηση πιο ενιαίων ή ακόµα και περισσότερων ελεύθερων χώρων. Μια τέτοια αποτύπωση παρουσιάζεται στο χάρτη 1 (στο τέλος του άρθρου), όπου διακρίνονται οι ακάλυπτοι των οικοπέδων και ξεχωρίζουν κάποιες ενότητες άχτιστων χώρων που, σύµφωνα µε κάποια γεωµετρικά κριτήρια, προσφέρονται για διερεύνηση. Γενικά, στο νότιο τµήµα του δρόµου η αναλογία χτισµένου/άχτιστου είναι εις βάρος του άχτιστου και οι επιλογές χώρων προς παρέµβαση είναι περιορισµένες, αλλά όχι και ανύπαρκτες. Στην ανατολική πλευρά του κεντρικού τµήµατος τα κτήρια «ασφυκτιούν» από τη σοβαρή έλλειψη ακάλυπτων χώρων και η συνεχής δόµηση δεν έχει αφήσει διόδους προς τους ακάλυπτους. Αντίθετα, στο βόρειο τµήµα υπάρχει περισσότερος ακάλυπτος χώρος και σχεδόν σε κάθε ΟΤ θα µπορούσαν να γίνουν παρεµβάσεις που δε θα απαιτούσαν ριζικές αλλαγές (γκρεµίσµατα, απαλλοτριώσεις κλπ.) και υπέρογκους προϋπολογισµούς. Η κατά βούληση τοποθέτηση της κάτοψης στο οικόπεδο είχε κι εδώ το αποτέλεσµα οι όγκοι των κτηρίων να µην αφήνουν στο εσωτερικό του ΟΤ ελεύθερους χώρους ικανοποιητικούς ή αξιοποιήσιµους προς κοινή χρήση, αλλά ακάλυπτους κατακερµατισµένους, µακρόστενους και χωρίς δυνατότητες σύνδεσης µεταξύ τους. Οι αυθαίρετες επεκτάσεις των ισόγειων καταστηµάτων, οι εκ των υστέρων τοποθετήσεις των λεβητοστασίων στους ακαλύπτους και οι διαµορφώσεις πρόσθετων αποθηκευτικών χώρων σε αυτούς επιδεινώνουν την κατάσταση και περιορίζουν τις δυνατότητες παρέµβασης. Πάντως, η ύπαρξη πολλών υπαίθριων χώρων στάθµευσης, όπως και αρκετών χαµηλών κτηρίων που βρίσκονται διάσπαρτα καθόλη την έκταση της περιοχής µελέτης και ανάµεσα σε ψηλές και ογκώδεις πολυκατοικίες, λειτουργεί εκτονωτικά για το αστικό περιβάλλον και είναι ένα στοιχείο που θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη κατά το σχεδιασµό. Σχετικά µε το βαθµό υποβάθµισης του κτηριακού όγκου της περιοχής, αυτό που πρέπει να σηµειώσουµε είναι τα έντονα φαινόµενα εγκατάλειψης των παλαιών και συχνά αξιόλογων κτηρίων ή η χρησιµοποίησή τους για δραστηριότητες που δεν απαιτούν την επισκευή τους. Συνήθως, η απλή κήρυξή τους ως «διατηρητέων» αποβαίνει τελικά εις βάρος τους, καθώς αφήνονται από τους ιδιοκτήτες τους στο έλεος του χρόνου, ενώ δε λείπουν φαινόµενα επιτάχυνσης της κατάρρευσής τους από τους ίδιους τους κατόχους τους προκειµένου να µπορέσουν να αξιοποιήσουν σύντοµα τα οικόπεδά τους. 5. Χρήσεις - δραστηριότητες Σχετικά µε τις επικρατούσες χρήσεις, τα πράγµατα περιπλέκονται εξαιτίας της ιδιαίτερης φύσης των κυρίαρχων δραστηριοτήτων στην περιοχή και των συγκρούσεων που δηµιουργούνται. Από τις «επίσηµες» χρήσεις αυτή που κυριαρχεί είναι αναµφίβολα η κατοικία. 77

54 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Εντούτοις, εξίσου ισχυρή -και κατά τµήµατα επικρατούσα- εµφανίζεται η δραστηριότητα της πορνείας. Έχει παρατηρηθεί, πως σε επίσηµες καταγραφές χρήσεων γης (π.χ. της Αττικό Μετρό) το ζήτηµα των οίκων ανοχής αντιµετωπίζεται µε κάποια αµηχανία, τοποθετώντας τους άλλοτε στις υπηρεσίες και άλλοτε στο εµπόριο, µια πρακτική που ούτε απόλυτα λάθος είναι γιατί η πορνεία είναι, όντως, εµπόριο, αποτελώντας ταυτόχρονα και υπηρεσία ούτε και σωστή. εν είναι σωστή, γιατί δε λαµβάνει υπόψη της το µηχανισµό µε τον οποίο η συγκεκριµένη δραστηριότητα κατανέµεται στο χώρο, αγνοεί τις ιδιαίτερες επιδράσεις της στις υπόλοιπες χρήσεις και στη φυσιογνωµία της περιοχής, παραβλέπει τον υπερτοπικό χαρακτήρα της, το χαρακτήρα της αναψυχής, την ιδιαίτερη πελατεία της, τη διαφορετικότητα, την προέλευση και τις ανάγκες των εργαζοµένων της, τη σχέση της µε το νόµο και τα όργανα που µεριµνούν για την τήρησή του, τον τρόπο µε τον οποίο «πλασσάρεται» στην αγορά κλπ. Ενδεικτικό αυτών που υποστηρίζουµε είναι η ειδική νοµοθεσία για τους οίκους ανοχής 8 που ίσχυε µέχρι το 99, η οποία αναφέρει πως: εν δύναται εις περιοχήν Αστυνοµικού Τµήµατος να χορηγούνται άδειαι εγκαταστάσεως γυναικών περισσότεραι των (12) δώδεκα και δια χρόνον υπερβαίνοντα την διετίαν. Μετά την λήξιν των υπόκεινται εις ανανέωσιν µετά νέαν έρευναν των προϋποθέσεων χορήγησεώς των. Έτσι, δεν είναι καθόλου τυχαίο πως οι περισσότεροι οίκοι ανοχής συγκεντρώθηκαν εκατέρωθεν της οδού Φυλής η οποία αποτελούσε τότε διοικητικό όριο δύο αστυνοµικών τµηµάτων (χάρτης 2 στο τέλος του άρθρου). ηλαδή, το γραµµικό αυτό χωρικό στοιχείο, έτσι όπως ήταν διοικητικά ορισµένο, ευνόησε την εκατέρωθεν συγκέντρωση των συγκεκριµένων επιχειρήσεων, οι οποίες λειτουργούν, κυρίως, µε πιάτσες και όχι η κάθε µια ξεχωριστά. Άρα, η οδός Φυλής ήταν ο µόνος δρόµος της ευρύτερης περιοχής µελέτης που επιτρεπόταν, ουσιαστικά, από το νόµο να φιλοξενήσει πιάτσα. Επίσης, σε αυτό το περιβάλλον είναι πολύ πιο εύκολο να λειτουργούν και κάποιοι οίκοι παράνοµα, παρά αν βρίσκονταν κατακερµατισµένοι και διασκορπισµένοι σε διάφορους άλλους δρόµους και κάνοντας διακριτή την παρουσία του καθενός ξεχωριστά. Το γιατί, βέβαια, δηµιουργήθηκε πιάτσα εντός της συγκεκριµένης περιοχής και όχι σε κάποια άλλη εξίσου «υποβαθµισµένη» περιοχή του κέντρου (σε ένα άλλο όριο ΑΤ) είναι αντικείµενο µιας πιο µακροσκοπικής έρευνας και δεν µπορεί εύκολα να απαντηθεί στα πλαίσια της συγκεκριµένης εργασίας. Σίγουρα, η κεντρική θέση του δρόµου και οι χαµηλές αξίες γης έχουν παίξει σηµαντικό ρόλο, εντούτοις, παραµένει το ερώτηµα αν οι οίκοι ανοχής έριξαν τις αξίες γης ή οι χαµηλές αξίες προσέλκυσαν τους οίκους. Ο νέος νόµος, ο οποίος επανακαθορίζει το πλαίσιο λειτουργίας και χωροθέτησης των οίκων ανοχής, πετά στην παρανοµία το σύνολο των νόµιµων οίκων της περιοχής, αφού πια 9 : δεν επιτρέπεται η εγκατάσταση σε κτίρια που απέχουν σε ακτίνα λιγότερο από 200 µέτρα από ναούς, σχολεία, νηπιαγωγία, φροντιστήρια, παιδικούς σταθµούς, νοσηλευτικά ιδρύµατα, κέντρα νεότητας, αθλητικά κέντρα, οικοτροφεία, βιβλιοθήκες και ευαγή ιδρύµατα, καθώς και από πλατείες και παιδικές χαρές. Με απόφαση του δηµοτικού ή κοινοτικού συµβουλίου µπορεί να αυξάνονται οι προαναφερόµενες αποστάσεις και να καθορίζονται και άλλα κτίρια Η εφαρµογή των παραπάνω όρων έχει ως αποτέλεσµα να µη διατίθεται ούτε ένα τετραγωνικό για λειτουργία οίκου ανοχής στην περιοχή µελέτης (αλλά και σε καµία περιοχή της Αθήνας γενικότερα). Το συµπέρασµα είναι πως µόνο δύο διέξοδοι υπάρχουν, πλέον, για αυτούς: είτε να λειτουργούν παράνοµα, είτε να µεταφερθούν εκτός πόλης και, µάλιστα, µακριά από κατοικίες. Στην πρώτη περίπτωση καταργούνται και τα τελευταία εργασιακά και ανθρώπινα δικαιώµατα για τις εκδιδόµενες γυναίκες, ενώ στη δεύτερη οδηγούµαστε προς µια επικίνδυνη γκετοποίηση των οίκων ανοχής. Σε καµία περίπτωση, έτσι, δε λύνεται το πρόβληµα της ύπαρξης οίκων ανοχής, ένα από τα χειρότερα παραδείγµατα εκµετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, και το οποίο, βέβαια, δεν µπορεί να λυθεί µε νόµους και απαγορεύσεις. Πέρα από τη δραστηριότητα της πορνείας που λαµβάνει χώρα εντός των συνηθισµένων οίκων ανοχής, στην περιοχή παρατηρούνται και άλλες «ιδιαίτερες» χρήσεις, όπως είναι κάποια ξενοδοχεία «ειδικού» χαρακτήρα, κάποια µπαρ και κέντρα διασκέδασης ανάλογης φύσεως και µερικές λέσχες µπιλιάρδου ή χαρτοπαικτικές. Όλες αυτές οι δραστηριότητες αλληλοτροφοδοτούνται ενισχύοντας τη συγκεκριµένη πιάτσα µε εναλλακτικές µορφές πορνείας (πόρνες πολυτελείας, κονσοµασιόν κλπ.). Επίσης, όλες οι παραπάνω χρήσεις έχουν υπερτοπικό χαρακτήρα και για αυτό η πιάτσα της Φυλής πρέπει να αντιµετωπίζεται ως υπερτοπικός πόλος έλξης. Άλλες χρήσεις που καταγράφονται στην περιοχή, και θα µπορούσαν από 8 Ν.1193 ΦΕΚ 220 Α / «Περί της εξ αφροδισίων νόσων προστασίας και ρυθµίσεως συναφών θεµάτων» άρθρο 9 παρ Ν.2734 ΦΕΚ 181 Α / «Εκδιδόµενα µε αµοιβή πρόσωπα και άλλες διατάξεις», άρθρο 3, παρ.3 78

55 Ο ΟΣ ΦΥΛΗΣ κάποιους να θεωρηθούν «οχλούσες», είναι τα συνεργεία, οι βιοτεχνίες και τα βενζινάδικα. Εντούτοις, ο µικρός αριθµός τους και η διάχυσή τους σε όλη την έκταση της υπό µελέτη περιοχής δε δηµιουργεί γενικευµένη όχληση παρά µόνο σηµειακού χαρακτήρα. Επίσης, οι περισσότερες από αυτές τις επιχειρήσεις εξυπηρετούν, κυρίως, κατοίκους της περιοχής. Εξίσου σηµαντική είναι και η παρουσία αρκετών κέντρων απεξάρτησης, όπου εξαιτίας του είδους των ατόµων που προσελκύουν δε γίνονται εύκολα αποδεκτά σε άλλες κεντρικές περιοχές της Αθήνας, πόσο µάλιστα σε περιοχές κατοικίας. Ενδεικτικά, αναφέρουµε πως τα προγράµµατα «Στροφή», «Πλεύση» και «ιάβαση» αριθµούν συνολικά 12 κέντρα απεξάρτησης/ενηµέρωσης στην περιοχή µελέτης µε τα 3 από αυτά να βρίσκονται επί της οδού Φυλής 10. Πέρα, από τις έντονες προκαταλήψεις που διατηρούν αρκετοί κάτοικοι για τους χρήστες ναρκωτικών και την ψυχολογική όχληση που νιώθουν όταν αυτοί περνούν έξω από τα σπίτια τους, υπάρχουν και κάποια αντικειµενικά προβλήµατα που δηµιουργούνται από τη συνύπαρξη αυτή. Τα κέντρα αυτά, µην έχοντας τους απαιτούµενους ή τους κατάλληλους χώρους αναµονής και συνάθροισης, αναγκάζουν τους τοξικοµανείς και τους γονείς τους να συγκεντρώνονται πριν την έναρξη των διαφόρων δραστηριοτήτων επί του πεζοδροµίου, ενώ, µην έχοντας εξασφαλίσει την κατάλληλη ηχοµόνωση, προκαλούν µια σχετική όχληση στα γειτνιάζοντα διαµερίσµατα. Αν, βέβαια, στη θέση του κέντρου απεξάρτησης λειτουργούσε φροντιστήριο ή ωδείο, είναι σίγουρο πως ο ίδιος ή και µεγαλύτερος θόρυβος θα προκαλούσε λιγότερες διαµαρτυρίες από τους περιοίκους, στοιχείο που αποδεικνύει ότι ακόµα και η «όχληση» είναι ένα ζήτηµα σε µεγάλο βαθµό υποκειµενικό. Χαρακτηριστικό της περιοχής και ιδιαίτερα του βόρειου τµήµατος είναι η παρουσία πολλών µικροµάγαζων και ψιλικατζίδικων στα ισόγεια και στα ηµιυπόγεια των πολυκατοικιών, ενώ δε λείπουν και κάποιες αποθήκες χονδρεµπόριου όπως και µερικά συνοικιακά supermarket. Οι χρήσεις αυτές προσδίδουν µια στοιχειώδη πολυλειτουργικότητα στο δρόµο και εξασφαλίζουν µια ζωντάνια και κάποια µόνιµα «µάτια» να τον παρακολουθούν 11. Ένα άλλο στοιχείο, που δεν είναι, όµως, ορατό µε πρώτο µάτι, είναι µερικά διάσπαρτα µαγαζιά µεταναστών (Αφρικανών, Πολωνών, Αράβων κλπ.) που όσο πλησιάζει κανείς στους κεντρικούς δρόµους (Αχαρνών) 10 για περισσότερα στοιχεία για τα κέντρα αυτά επισκέψου την ιστοσελίδα: 11 βλ, αποσπάσµατα από το βιβλίο της Jane Jacobs,The death and life of great American cities, όπως το «Συνηγορία της µεγαλούπολης σε υπεράσπιση της πόλης», στη συλλογή κειµένων Επί Πόλεως, Συγχρονα Θέµατα. πυκνώνουν. Τα περισσότερα από αυτά απευθύνονται στους µετανάστες κατοίκους της περιοχής (καφενεία, κουρεία, τρόφιµα, ρούχα, είδη πρώτης ανάγκης), κάποια από αυτά έχουν ελληνική πελατεία από όλο το λεκανοπέδιο (εξωτικά είδη δώρων, διακοσµητικά κλπ.) και κάποια λίγα λειτουργούν ως προµηθευτές µεταναστών πλανόδιων πωλητών (τσιγάρα, γυαλιά, ξύλινα γλυπτά). Πάντως, δεν µπορούµε να πούµε ότι στη Φυλής έχει διαµορφωθεί κάποιος εµπορικός πόλος, αλλά, απλά, ότι τα συγκεκριµένα µαγαζιά υποδηλώνουν τη συγκέντρωση αντίστοιχης εθνικότητας µεταναστών στην περιοχή. Τέλος, κάθε Τετάρτη πρωΐ στη Φυλής λειτουργεί λαϊκή αγορά, η οποία, συµπεριλαµβανοµένων των πάγκων µεταναστών (αφρικανών, κινέζων, ασιατών, αλβανών) καταλαµβάνει περίπου το 80% του µήκους του δρόµου. Οι όροι µε τους οποίους λειτουργεί η λαϊκή αγορά, ειδικά στο στενότερο τµήµα του δρόµου, είναι πρωτοφανείς, καθώς εκεί, εξαιτίας των παρκαρισµένων αυτοκινήτων και των πάγκων, δεν µπορούν να περάσουν από τον κεντρικό διάδροµο παραπάνω από δύο άτοµα. Καταλαβαίνει, λοιπόν, κανείς σε τι δεινή θέση βρίσκεται µια γυναίκα µε παιδί σε καροτσάκι που θέλει να κάνει τα ψώνια της βδοµάδας και, ειδικά, όταν αυτή η γυναίκα είναι Αλβανίδα και δεν έχει «Αλβανίδα» να της κρατήσει το παιδί. Τούτο αποκτά ιδιαίτερη σηµασία αν αναλογιστούµε πως η λαϊκή αγορά αποτελεί την κύρια πηγή τροφοδοσίας των περισσότερων νοικοκυριών της περιοχής, τα οποία, λόγω των χαµηλών εισοδηµάτων τους, δυσκολεύονται να προσεγγίσουν πιο ακριβά καταστήµατα. 6. Πράσινο, υπαίθριοι χώροι, κοινωφελείς υποδοµές Εντός των στενών ορίων της περιοχής µελέτης οι πράσινοι και οι υπαίθριοι χώροι είναι σχεδόν ανύπαρκτοι (εκτός της πλατείας της Αγ.Τριάδας). Αν, όµως, κοιτάξει κανείς λίγο πιο έξω παρατηρεί πως η περιοχή της οδού Φυλής είναι περικυκλωµένη από µικρές και µεγάλες πλατείες ενώ δεν απέχει πολύ από το πεδίο του Άρεως και απ το Μουσείο. Πλατείες κεντρικές, όπως η πλ.βάθης, η πλ.βικτωρίας, η πλ.αµερικής και ο Αγ.Παντελεήµονας, αλλά και λιγότερο γνωστές, όπως η πλ.καλλιγά, η πλ.μπακογιάννη και οι εκκλησίες Αγ.Νικολάου και Αγ.Ανδρέα, εκτονώνουν, η κάθε µια µε τον τρόπο της, την ανάγκη των περιοίκων για χώρους ελεύθερους και, µάλιστα, δηµόσιους. Ειδικά, ο πληθυσµός που κατοικεί στην οδό Φυλής έχει ακόµα µεγαλύτερη ανάγκη το δηµόσιο χώρο της πλατείας, γιατί, αφενός, οι συνθήκες κατοικίας του δεν είναι οι καλύτερες δυνατές ώστε να τον κρατούν στο σπίτι, αφετέρου, γιατί στις συγκεκριµένες πλατείες συµβαίνουν πολλά πράγµατα που κανείς δε 79

56 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ θέλει να χάσει. Χώροι όπως η πλ.βικτωρίας προσφέρονται για άµεση ή έµµεση επαγγελµατική δραστηριότητα (υπαίθριο εµπόριο, διακίνηση νέων για δουλειές), αλλά αποτελούν και χώρους συγκέντρωσης ατόµων από συγκεκριµένες µεταναστευτικές οµάδες που περνούν εκεί τον ελεύθερο χρόνο τους µε την οικογένειά τους και µε τους οµοεθνείς φίλους τους. Εδώ µπορεί κανείς να µιλήσει για τους στόχους του, τα όνειρά του, τα σχέδια της επόµενης µέρας, τους ανθρώπους και τους τόπους που άφησε πίσω του, να ζητήσει κάποια βοήθεια, να (επι)δείξει τα νέα του ρούχα. Η τεράστια χρησιµότητα των χώρων αυτών αποδεικνύεται από το γεγονός πως είναι καθηµερινά κατάµεστοι από κόσµο, πολύ περισσότερο από άλλες πλατείες, που πιθανά προσφέρουν περισσότερο πράσινο ή είναι καλύτερα σχεδιασµένες. Ο κοινωφελής εξοπλισµός (εκπαίδευση, υγεία-πρόνοια, αθλητισµός, πολιτισµός) παρουσιάζει µια γενικότερη διασπορά αλλά µόνο από την Κοδριγκτώνος και πάνω. Στο νότιο µέρος υπάρχει έλλειψη σχολείων και υποδοµών πρόνοιας, ενώ στο σύνολο της περιοχής δεν υπάρχει ούτε ένας οργανωµένος αθλητικός χώρος. Οι περισσότεροι χώροι που χρησιµοποιούνται για σχολεία είναι χώροι µισθωµένοι (ΤΕΑΜ, 1995:18) και συνεπώς µη σχεδιασµένοι για τη συγκεκριµένη χρήση. Τα προαύλια, στην καλύτερη περίπτωση είναι περιφραγµένα µε ψηλά κάγκελα, ενώ στη χειρότερη αποτελούν εσωτερικούς ακαλύπτους των πολυκατοικιών που µισθώνονται. Εντούτοις, κάποια δηµοτικά και νηπιαγωγεία στεγάζονται σε αποκατεστηµένα νεοκλασικά κτήρια, παρέχοντας στα παιδιά ένα υλικό περιβάλλον υψηλής αισθητικής ποιότητας. Το ίδιο και κάποια ιδιωτικά κοινωφελή ιδρύµατα, όπως δραµατικές και µουσικές σχολές, καλλιτεχνικά εργαστήρια και φροντιστήρια. Τούτο έχει διπλό όφελος για την περιοχή, γιατί πετυχαίνεται, ταυτόχρονα, η επανάχρηση και διατήρηση του παλιού και αξιόλογου κτηριακού της όγκου. Επίσης, µερικά θέατρα και κινηµατογράφοι συναντώνται σε κάθετους δρόµους προς την πλευρά της Πατησίων όπου και πυκνώνουν. Τέλος, η παρουσία της Στέγης Γερόντων της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών στη συµβολή των οδών Ιθάκης και Φυλής αποκτά ένα συµβολικό χαρακτήρα, καθώς από εκεί και µετά περιορίζονται σηµαντικά οι οίκοι ανοχής και κυριαρχούν οι κατοικίες. 7. Προέλευση του πληθυσµού Η σύνθεση του πληθυσµού δεν µπορεί να αποτυπωθεί µε µεγάλη ευκολία. Αυτό γιατί ο συγκεκριµένος δρόµος παρουσιάζει µια µεγάλη ποικιλία εισοδηµατικών στρωµάτων, εθνικοτήτων και επαγγελµατικών οµάδων, χωρίς ακραίες χωρικές κατανοµές. Το πλέον προφανές είναι η συγκέντρωση µεγάλου αριθµού νοικοκυριών από την Αλβανία σχεδόν σε όλη την έκταση της περιοχής. Η παρουσία τους είναι τόσο ισχυρή που κάποιοι παλιότεροι κάτοικοι αποκαλούν ειρωνικά την πλατεία του Αγ.Παντελεήµονα «πλατεία Αλβανίας». Το γεγονός ότι αυτοί έχουν έρθει µε τις οικογένειές τους έχει ως αποτέλεσµα την εξίσου σηµαντική παρουσία παιδιών και γυναικών της ίδιας εθνικότητας στους δρόµους και τις πλατείες της περιοχής. Επίσης, δεν αποκλείεται και η παρουσία Ελλήνων οµογενών από την Αλβανία αν κρίνουµε από τις µουσικές που ακούσαµε σε συγκεκριµένες γειτονιές (ηπειρώτικα). Πέρα, όµως, από τους µετανάστες από την Αλβανία που διατηρούν το µεγαλύτερο ποσοστό στο δρόµο, σηµειώνονται και άλλες εθνικότητες του πρώην ανατολικού µπλοκ όπως Πολωνοί και Ρουµάνοι γύρω από τη Βικτωρίας και τη Μαυρογένους, Ουκρανοί στην αρχή του δρόµου (πνευµατικό κέντρο) και Ρώσοι. ιακριτή είναι και η παρουσία πολλών Αφρικανών στο βόρειο τµήµα του δρόµου από χώρες όπως το Μπουρούντι, η Τασµανία, η Κένυα, η Σενεγάλη, το Ζαΐρ και το Κογκό. Οι περισσότεροι από αυτούς είναι πρόσφυγες που, συχνά, ανήκαν στα µεσαία και υψηλά εισοδηµατικά στρώµατα της πατρίδας τους, διαθέτουν ένα ανώτερο επίπεδο εκπαίδευσης και ασχολούνται µε το εµπόριο και τις εισαγωγές ρούχων, δερµάτων, υφασµάτων και διακοσµητικών αντικειµένων. Τέλος, στην ίδια περιοχή συναντώνται και Ασιάτες (Πακιστανοί και Μπαγκλαντεσιανοί), ενώ στο νότιο τµήµα σηµειώθηκαν κάποιοι µουσουλµάνοι αραβικής προέλευσης. Ο εµπλουτισµός του πληθυσµού της περιοχής µε ανθρώπους άλλων εθνικοτήτων δεν έχει αφήσει ανέπηρέαστους τους οίκους ανοχής. Για την ακρίβεια, οι Έλληνες προαγωγοί, ίσως, να ήταν οι πρώτοι εργοδότες που ανακάλυψαν το «θησαυρό» της ανατολικής Ευρώπης, ενώ οι πρώτοι αλλοεθνείς κάτοικοι της Φυλής πρέπει να ήταν τα κορίτσια που ήρθαν να δουλέψουν στο συγκεκριµένο δρόµο. Όλες αυτές οι µεταναστευτικές οµάδες συνυπάρχουν µε τους ντόπιους που, αν και έχουν µειωθεί σε σχέση µε παλαιότερα χρόνια, παραµένουν στην περιοχή και συνεχίζουν να αποτελούν την πλειοψηφία, ειδικά στο βόρειο τµήµα. Στα παλιά κτήρια του νότιου τµήµατος µένουν πλέον αρκετοί ηλικιωµένοι, ενώ υπάρχουν περιπτώσεις νέων νοικοκυριών και νοικοκυριών εργένηδων που επιµένουν να βρίσκουν πλεονεκτήµατα σε περιοχές κατοικίας 80

57 Ο ΟΣ ΦΥΛΗΣ όπως η Φυλής. Τέλος, στο νότιο τµήµα της Φυλής µεγάλο ποσοστό των ανθρώπων που εντοπίζονται στο δρόµο είναι διερχόµενοι, που είτε εργάζονται κοντά είτε έχουν ως προορισµό τους έναν από τους υπερτοπικούς πόλους της περιοχής, συµπεριλαµβανοµένων και των οίκων ανοχής. Εδώ πρέπει να σηµειωθεί πως η πελατεία των οίκων ανοχής δεν προσδιορίζεται ούτε ηλικιακά ούτε ταξικά. Έτσι, το πρωί βλέπει κανείς άντρες «καθωσπρέπει» γύρω στα σαράντα 12 µε κοστούµι και χαρτοφύλακα, ενώ το απόγευµα εφήβους και ενήλικες, Έλληνες και αλλοδαπούς. Πρέπει να σηµειωθεί, πως οι πολύπλοκες και ευµετάβλητες σχέσεις που διαµορφώνονται µεταξύ παλιών και νέων κατοίκων, εργαζοµένων κάθε κατηγορίας και διερχοµένων, σε µια πρώτη ανάγνωση, δε χαρακτηρίζονται από ακραία φαινόµενα βίας και ρατσισµού και, ίσως, εδώ βρίσκεται το µεγαλύτερο πλεονέκτηµα του δρόµου. Συµπερασµατικά, η Φυλής θα µπορούσε να θεωρηθεί ως ένας από τους πλέον πολυφυλετικούς και πολυσυλλεκτικούς δρόµους της Αθήνας, ένας δρόµος που δεν ανήκει σε καµία εθνικότητα και οµάδα, αλλά σε όλους τους κατοίκους και τους επισκέπτες της, Έλληνες και µη. 8. Οµαδοποίηση τµηµάτων του δρόµου Η περιγραφή που έχει γίνει µέχρι αυτό το σηµείο οδηγεί σε µια πρώτη διαίρεση του δρόµου σε τέσσερις ζώνες (χάρτης 2), οι οποίες παρουσιάζουν κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και µια σχετική οµοιογένεια στο εσωτερικό τους. Ο διαχωρισµός αυτός µας βοηθάει, προς το παρόν, να συγκροτήσουµε καλύτερα τις γνώσεις και τις εντυπώσεις µας για το δρόµο και να προσδιορίσουµε πιο συστηµατικά τα επόµενα βήµατα της έρευνας. Σε αυτές τις τέσσερις ζώνες δώσαµε τα παρακάτω «ποµπώδη» ονόµατα, παραλείποντας προς στιγµήν τα εισαγωγικά: 1) Νεκρή ζώνη (Αρχή-Ιουλιανού). Η ζώνη αυτή βρίσκεται εντός του δακτυλίου. Ο κτηριακός όγκος είναι φανερά υποβαθµισµένος εξαιτίας φαινοµένων φυσικής φθοράς και εγκατάλειψης. Τα γεωµετρικά στοιχεία του δρόµου και η εκτεταµένη δόµηση έχουν διαµορφώσει ένα µίζερο, ανήλιο περιβάλλον, χωρίς πράσινο, υπαίθριους χώρους, κοινωφελείς υποδοµές και άλλα αναγκαία στοιχεία για τη διαβίωση στην πόλη. Πολλά κτήρια φαίνονται εγκαταλελειµµένα, σχεδόν όλοι οι άχτιστοι χώροι χρησιµοποιούνται για στάθµευση και το µοναδικό σηµάδι ζωής είναι κάποια νυχτερινά κέντρα και κάποιες βιοτεχνίες που υπολειτουργούν. 2) Ζώνη της ανοχής (Ιουλιανού-Μαυρογένους). Αυτή είναι η ζώνη που έχει στιγµατίσει την οδό Φυλής εξαιτίας της µεγάλης συγκέντρωσης οίκων ανοχής, οι οποίοι, µαζί µε τα ξενοδοχεία, τα βραδινά κέντρα, τις λέσχες και τα κέντρα αποτοξίνωσης, συνθέτουν ένα πλαίσιο έντονης ψυχολογικής «όχλησης». Η παρουσία τέτοιων δραστηριοτήτων λειτουργεί υποβαθµιστικά για τον κτηριακό όγκο της περιοχής ο οποίος δεν ανανεώνεται και χάνει τους παλιούς του κατοίκους. Απόδειξη της χρηµατικής απαξίωσης του υλικού περιβάλλοντος είναι η µεγάλη συγκέντρωση µεταναστών, οι οποίοι, κατά κανόνα, µένουν σε γειτονιές που δεν προτιµούν οι ντόπιοι και, κατ επέκταση, χαρακτηρίζονται από χαµηλές αξίες γης. 3) Ζώνη της υποβαθµισµένης κατοικίας (Μαυρογένους-Στριφτόµπολα). Εδώ, αν και εµφανίζεται µια µεγαλύτερη διασπορά των οχλουσών δραστηριοτήτων και η γεωµετρία του δρόµου βελτιώνεται σηµαντικά, δεν σταµατούν να υπάρχουν σηµαντικά προβλήµατα στάθµευσης, παλαιότητας των κτηρίων, εντατικής οικοδόµησης, υψηλών πυκνοτήτων, έλλειψης κοινοχρήστων χώρων, πρασίνου κτλ.. Στην περιοχή έχουµε µια οριακή διατήρηση του ντόπιου πληθυσµού και κάποια µεγαλύτερη ζωντάνια στους δρόµους. Τα ποσοστά αλλοεθνών κατοίκων είναι και εδώ µεγάλα. 4) Ζώνη της κανονικής κατοικίας (Στριφτόµπολα-Σύµης). Από εδώ και έπειτα η ένταση της δόµησης µειώνεται, τα κτήρια είναι πιο καινούρια, οι «οχλούσες» χρήσεις του νότιου τµήµατος έχουν εξαληφθεί και ο πληθυσµός είναι, κυρίως, ελληνικής προέλευσης. Η απόσταση που υπάρχει από το κέντρο δίνει το χαρακτήρα της περιφερειακής γειτονιάς και οι επιπτώσεις τις κυκλοφορίας έχουν ελαττωθεί περισσότερο ως προς τους φόρτους και λιγότερο ως προς τη στάθµευση. Υπάρχει ένα µεγαλύτερο ποσοστό πράσινων και υπαίθριων χώρων, χωρίς να αποτελούν, όµως, δίκτυο. 12 Σύµφωνα µε έρευνα για την «Πορνεία και διεθνική σωµατεµπορία στη σύγχρονη Ελλάδα» που άρχισε πριν έντεκα χρόνια από τον επιστηµονικό συνεργάτη του τοµέα Εγκληµατολογίας του Παντείου Πανεπιστηµίου Γρηγόρη Λάζο, βασικοί πελάτες των οίκων ανοχής είναι οι 40άρηδες, από άρθρο της Γιώτας Μυρτσιώτη στην Καθηµερινή, 2/6/02, σελ

58 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ β κεφάλαιο ΛΑΝΘΑΝΟΝ ΥΝΑΜΙΚΟ ΤΟΥ ΡΟΜΟΥ Εδώ, οφείλουµε να ξεκαθαρίσουµε πως δεν χρησιµοποιούµε την έννοια του «λανθάνοντος δυναµικού» για να προσδιορίσουµε µόνο στοιχεία του χώρου που παραµένουν ανεκµετάλλευτα και περιµένουν οπωσδήποτε να τα ανακαλύψουµε και να τα αξιοποιήσουµε, αλλά εντάσσουµε σε αυτό και τα στοιχεία εκείνα τα άψυχα, τα έµψυχα και διάφορους συνδυασµούς τους που εσωκλείουν ιδιαίτερες ποιότητες, δυναµικές και σηµασίες που συχνά αδυνατούµε να εντοπίσουµε µε ένα συστηµατικό και συνειδητό τρόπο είτε ως ερευνητές είτε ως περαστικοί είτε και ως κάτοικοι. Για αυτό, µια λανθάνουσα δυναµική κατάσταση δεν αφορά µόνο υλικά στοιχεία ή, έστω, υλικές ολότητες, αλλά και κοινωνικά σύνολα, κοινωνικές οµάδες, σχέσεις εξάρτησης, σύγκρουσης, συναίνεσης, ανοχής, δυναµικές ανατροπής και πολύπλοκους µηχανισµούς συσχέτισης των κοινωνικών δράσεων µε τις µεταβολές και τις διαφορετικές όψεις του υλικού περιβάλλοντος, πράγµατα που δεν γίνονται συχνά αντιληπτά και για αυτό αγνοούνται. Ο πιο λεπτοµερειακός προσδιορισµός τους έχει ιδιαίτερο νόηµα γιατί αυτά αποτελούν βασικές συνιστώσες του περιβάλλοντος και καθορίζουν τις εξελίξεις σε αυτό πολλές φορές πιο έντονα και από τους «αντικειµενικούς» παράγοντες που όλοι καταλαβαίνουµε, οι οποίοι παίζουν και αυτοί το ρόλο τους, άλλα όχι πάντα και τον κυρίαρχο. Ο διαχωρισµός µεταξύ υλικού και κοινωνικού λανθάνοντος δυναµικού είναι, τελικά, τεχνητός, αλλά µεθοδολογικά αναγκαίος, σε ένα πρώτο στάδιο ανάλυσης του σύνθετου περιβάλλοντος που µελετάµε, και για αυτό, αν και τον χρησιµοποιούµε, δε θα τον ακολουθήσουµε πιστά µέχρι τέλους. 1. Λανθάνον «υλικό» δυναµικό Πρόχειρες κατασκευές, υλικά. Αναπόσπαστο µέρος του υλικού περιβάλλοντος της περιοχής το οποίο δε συνηθίζεται να αναφέρεται σε επίσηµες µελέτες αρχιτεκτονικού ή πολεοδοµικού περιεχοµένου είναι κάποια κτίσµατα ή κατασκευές που µπορεί να µην «εναρµονίζονται αισθητικά µε το γύρω περιβάλλον τους», αλλά να έχουν κατασκευαστεί καθαρά από την ανάγκη των δηµιουργών τους να αντιµετωπίσουν συγκεκριµένα και άµεσα προβλήµατα της δουλειάς τους, της διαβίωσής τους κλπ. για τα οποία δεν είχαν ή δεν υπάρχει άλλη ταχύτερη, αποτελεσµατικότερη, φτηνότερη ή πιο νόµιµη λύση. Συχνά, κάποια τέτοια στοιχεία αποτελούν χαρακτηριστικά σηµάδια (σηµεία) για συγκέκριµενες δραστηριότητες που λαµβάνουν χώρα πίσω από τους τοίχους των κτηρίων και κυριαρχούν αντιληπτικά σε µεγάλα τµήµατα του δρόµου. Ενδεικτικά, αναφέρουµε τα αναµµένα φανάρια στις κύριες όψεις παλαιών και χαµηλών κτηρίων ή σε ηµιυπόγεια, τις «εκκεντρικές» µεταλλικές εξώπορτες και την επένδυση από πλακάκι γύρω από αυτές, τα σφραγισµένα παράθυρα, τις πρόχειρες σκεπές από ελενίτ ή άλλα ευτελή υλικά κλπ., στοιχεία που υποδηλώνουν αν όχι ανακοινώνουν τη λειτουργία οίκου ανοχής και, µάλιστα, χαµηλής ποιότητας (εικ.β.1). Συγκεκριµένα, για τους οίκους ανοχής αυτής της κατηγορίας, µπορούµε να σηµειώσουµε πως µπορούν να αναγνωριστούν ακόµα και από την κίνηση των πεζών του δρόµου, καθώς είναι, ίσως, τα µόνα κτήρια στα οποία µπαίνει ο καθένας (άντρας) µόνος του, µε µια σχετική αµηχανία, ενώ βγαίνουν όλοι µαζί µε ύφος συνωµοτικό και συχνά εύθυµο (οι νεότεροι). Εδώ, πρέπει να τονιστεί πως η σχετική πολυλειτουργικότητα του δρόµου και η ισχυρή παρουσία της κατοικίας σε αυτόν εικόνα β.1. Σφραγισµένα παράθυρα, αναµµένο φανάρι και στρώση µε πλακάκι στον τοίχο δίπλα από τη µεταλλική είσοδο. δεν επιτρέπει στους οίκους ανοχής να προβάλλονται µε προκλητικό ή περισσότερο εµφανή τρόπο όπως σε άλλες χώρες (π.χ. µε βιτρίνες, φωτεινές επιγραφές κλπ.) καθώς οι λεπτές ισορροπίες που τους επιτρέπουν να παραµένουν στην περιοχή θα ανατρέπονταν µε τέτοιου είδους κινήσεις 13. Επιπλέον, η ανάµιξη αυτή ενδέχεται να περιορίζει την εµφάνιση ακραία επιθετικών συµπεριφορών από τους προαγωγούς ή τους πελάτες κάτι που δε θα ισχύει στην περίπτωση που οι οίκοι αποµονωθούν και γκετοποιηθούν. 13 «όταν κατόπιν εγγράφων καταγγελιών περιοίκων διαπιστούται ότι η εις ωρισµένην περιοχήν εγκατάστασις γυναικών εκδιδοµένων επ αµοιβή προκαλεί ζητήµατα εις τον καθηµερινόν βίον αυτών (περιοίκων), η Αστυνοµική Αρχή, παύει υποχρεωτικά τη χορήγηση νέων αδειών ή την ανανέωσιν των υπαρχουσών», ΦΕΚ 220/Α 20/8/1981 άρθρο 12 παρ.2. 82

59 Ο ΟΣ ΦΥΛΗΣ Πεζόδροµοι και αδιέξοδα. Στοιχεία που βρίσκονται στα όρια λανθάνοντος και συνειδητοποιηµένου είναι οι πεζόδροµοι και τα αδιέξοδα της περιοχής. Έχουµε µια δυσκολία να τα κατατάξουµε κάπου, γιατί, ενώ είναι συγκεκριµένα και διακριτά στοιχεία του αστικού ιστού, δεν είναι καθόλου καθορισµένος και κατοχυρωµένος ο ρόλος τους. Για την ακρίβεια, κάποια έχουν βρει έναν ουσιαστικό και κεντρικό ρόλο στην περιοχή, ενώ κάποια άλλα είναι µάλλον ανενεργά ως προς τη λειτουργία για την οποία σχεδιάστηκαν, καλύπτοντας κενά και ανάγκες που θα έπρεπε να ικανοποιούνται µε διαφορετικό τρόπο. Συγκεκριµένα, τα αδιέξοδα µεταξύ εριγνύ και Κοδριγκτώνος (εικ.β.2) και οι πεζόδροµοι Σµύρνης και ιδύµου (εικ.β.3) είτε καλύπτουν ανάγκες στάθµευσης είτε απλά αποτελούν διόδους για τις παρόδιες ιδιοκτησίες, χωρίς να διαθέτουν τη στοιχειώδη ζωτικότητα, χωρίς να µπορούν να φιλοξενήσουν οποιαδήποτε δηµόσια δραστηριότητα, αποτελώντας καταφύγιο αυτών που θέλουν να βρίσκονται µακριά από την κίνηση και τα βλέµατα των πεζών (π.χ. τοξικοµανείς). εν είναι τυχαίο ότι ούτε ο γεωµετρικός τους σχεδιασµός είναι κατάλληλος (έχουν πολύ µικρό πλάτος και δεν αποτρέπουν τη στάθµευση) ούτε και η σύνθεση των χρήσεων παρουσιάζει κάποια ποικιλία ή κάποια µόνιµα σηµεία αναφοράς. Η απόλυτη κυριαρχία κάποιων εικόνα β.2. Αδιέξοδο γεµάτο αυτοκίνητα, µε την παρουσία δύο οίκων εικόνα β.3. Πεζόδροµος ιδύµου. Στον τοίχο γράφει: «ο δρόµος είναι πεζόδροµος, απαγορέβετε αυτοκίνητα και µοτοσακό». «εσωστρεφών» χρήσεων (κατοικίες, οίκοι ανοχής, ξενοδοχεία) κάνει το αδιέξοδο (ή τον πεζόδροµο) επικίνδυνα µονολειτουργικό, καθιστώντας το(ν) µη προσπελάσιµο κατά τις νυχτερινές ώρες. Κάπως καλύτερος από πλευράς γεωµετρίας είναι ο πεζόδροµος της οδού Ευτυχίας, ενώ παραµένει κι αυτός νεκρός από πλευράς ανθρώπινης κινητικότητας. Αντίθετα, οι πεζόδροµοι Μαυρογένους και Καµπάνη αποτελούν θετικά ενεργοποιηµένα στοιχεία, πλήρως βιωµένα από τους κατοίκους. Σε αυτά, ο χαρακτήρας του λανθάνοντος έχει να κάνει, αφενός, µε το κατά πόσο γίνονται αντιληπτά ως δηµόσιοι χώροι από όλους τους κατοίκους (µετανάστες και ντόπιους) σε ποιό βαθµό και µε ποιό τρόπο, και, αφετέρου, µε το κατά πόσο οι κεντρικότητες που αναπτύσσονται εκεί αξιολογούνται ως τέτοιες από αυτούς που έχουν την ευθύνη για τη διαχείριση και το σχεδιασµό του χώρου. Στην Καµπάνη (εικ.β.4) έχουµε ένα σύστηµα πεζοδρόµων που, ουσιαστικά, διεισδύουν σε ένα ΟΤ, παρέχοντας ζωτικό χώρο τόσο στην πολυκατοικία που περιβάλλουν όσο και σε ένα πλήθος άλλων κτηρίων µέσω της τεθλασµένης όδευσης και της διακλάδωσής τους. Η ενότητα αυτή αποτελεί ένα δυναµικό τοπικό κέντρο και ένα δηµόσιο χώρο, γιατί, εκτός της κατοικίας, περιλαµβάνει µια ποικιλία χρήσεων, όλες τοποθετηµένες αυθόρµητα αλλά σε καίριες θέσεις, έτσι ώστε να ενισχύει η µία την άλλη χωρίς να την ανταγωνίζεται. Το ουζερί, το καφενείο, το µπαρ και η ψησταρια δηµιουργούν ένα πόλο αναψυχής προσφέροντας εναλλακτικές λύσεις για διαφορετικές ηλικίες και διαθέσεις. Το σχολείο, το φροντιστήριο και το ωδείο εξασφαλίζουν την ενεργή παρουσία των παιδιών τις περισσότερες ώρες της ηµέρας. Το supermarket αποτελεί το κέντρο τροφοδοσίας των νοικοκυριών, τόσο αυτών που µένουν εντός της συγκεκριµένης ενότητας όσο και πολλών εικόνα β.4. Η γεωµετρία και τα κατασκευαστικά στοιχεία του πεζοδρόµου ευνοούν το περπάτηµα και το παιχνίδι αποθαρρύνοντας την είσοδο των οχηµάτων. άλλων αυξάνοντας σηµαντικά την κινητικότητα στην περιοχή. Τα µαγαζιά στην Αγ.Μελετίου δίνουν τον απαιτούµενο υπερτοπικό χαρακτήρα που τραβάει το ενδιαφέρον αυτών που κάθονται στα καφενεία και το περίπτερο 83

60 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ καλύπτει µικρές ανάγκες των περιοίκων και των διερχοµένων, πεζών και οχηµάτων. Τέλος, τα γραφεία αυξάνουν το ποσοστό των εργαζοµένων στο όλο «µείγµα». Σε αυτήν την ενότητα η κατοικία διαδραµατίζει πρωταγωνιστικό ρόλο, γιατί µε τον ιδιαίτερο προσανατολισµό και το χαρακτήρα της εξασφαλίζει την παρουσία ανθρώπων που βλέπουν και κινούνται στο δρόµο διάφορες ώρες της ηµέρας, χωρίς να έχουν κάποιον ειδικό λόγο. Ο ίδιος ο πεζόδροµος είναι συνήθως κατειληµµένος από το παιχνίδι των παιδιών και η γεωµετρία του αποτρέπει τη συχνή διέλευση και το παρκάρισµα των αυτοκινήτων, εκτός αυτών που τροφοδοτούν τα καταστήµατα. Τέλος, το πράσινο είναι παρόν µε διάφορους τρόπους, προσθέτωντας άλλο ένα θετικό στοιχείο στην συγκεκριµένη ενότητα. Στη Μαυρογένους έχουµε µια, ακόµη, επιτυχηµένη εφαρµογή πεζοδρόµησης, χωρίς, βέβαια, να συγκροτείται µια κεντρικότητα του µεγέθους της Καµπάνη. Και εδώ, ο συνδυασµός σχολείου, κατοικίας, εµπορίου και αναψυχής είναι καθοριστικός για τη ζωτικότητα του δρόµου. Τα ιδιαίτερα κατασκευαστικά στοιχεία του δρόµου (µεγάλες ζαρντινιέρες, µπάλες) υποχρεώνουν τα οχήµατα σε µια τεθλασµένη και οριοθετηµένη τροχιά κίνησης, η παρουσία υπογείου πάρκινγκ δίνει µια απάντηση στο πρόβληµα της στάθµευσης και ο πεζός αποκτά µια µεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων (εικ.β.5) Οι ζαρντινιέρες χρησιµεύουν και για παγκάκι, ενώ τα µεγάλα δέντρα µε το πλούσιο φύλλωµα δηµιουργούν σκιερές στάσεις. Στην πιο κεντρική από αυτές ένα µαγαζάκι βγάζει λίγες πλαστικές καρέκλες για τους περιοίκους (Πολωνούς και Ρουµάνους) που στον ελεύθερό χρόνο τους µαζεύονται για µπίρες και κουβέντα, ενώ η πάνω είσοδος του πεζοδρόµου ανήκει στα παιδιά. Τέλος, τα γραφεία της τοπικής οργάνωσης του ΚΚΕ στην κάτω είσοδο (Αχαρνών) προσδίδουν και µια πολιτική διάσταση στη συγκεκριµένη ενότητα, ενώ αποτελούν και δείκτη της κοινωνικής της σύνθεσης. εικόνα β.5. Ο χώρος για τον πεζό µπορεί να ανακτηθεί όταν συνδυάζονται κατασκευαστικές και διαχειριστικές λύσεις. Στη Ζολιώτη καταγράφεται ένας πεζόδροµος ο οποίος µπορεί να µη διαθέτει αξιόλογη γεωµετρία, αλλά αποδεικνύει πως η παρουσία έστω και ενός µικροµάγαζου είναι αρκετή για να αλλάξει το χαρακτήρα και το ρόλο ενός δρόµου. Απ την άλλη, η δυναµική που αναπτύσσεται µε την παρουσία δύο κέντρων αποτοξίνωσης στην είσοδο του πεζοδρόµου είναι ένα στοιχείο προς διερεύνηση. Έχει, δηλαδή, σηµασία, να αναρωτηθούµε πως σε µια αµφίρροπη κατάσταση που αναπτύσσεται στο συγκεκριµένο πεζόδροµο µπορούµε να παρέµβουµε προκειµένου να παραµείνουν οι υφιστάµενες χρήσεις, εµπλουτίζοντας, όµως, το µείγµα των χρήσεων µε τέτοιο τρόπο, ώστε να µην καταλήξουµε σε ένα «δρόµο των κέντρων αποτοξίνωσης» -γιατί µια τέτοια έκβαση θα ήταν επιζήµια και για τα ίδια τα κέντρα. Μια από τις πιο µυστηριώδεις και µοναδικές ενότητες της Φυλής είναι αυτή που βρίσκεται στην αρχή του δρόµου. Εκεί σηµειώνεται ένα αδιέξοδο που κυριαρχείται από δύο αντίπαλες τάσεις: την εγκατάλειψη (φυσική φθορά) και την επανάκτηση του χώρου (πράξη αντίστασης). Απ τη µια έχουµε την πλήρη υποβάθµιση των υλικών εικόνα β.6. Το πρόβληµα στοιχείων, τον σταδιακό περιορισµό των χρήσεων και την ασφυξία του χώρου και από την άλλη την προσπάθεια των παλιών και νέων κατοίκων να βελτιώσουν τις συνθήκες διαβίωσής τους µε όποιο µέσο τους έχει αποµείνει. Τα πράγµατα είναι ως εξής: τα κτήρια είναι του µεσοπολέµου ή νεώτερα σε πολύ κακή κατάσταση, µε αποτέλεσµα να πέφτουν εικόνα β.7. και η λύση σ αυτό. σοβάδες στα πεζοδρόµια και να υπάρχει κίνδυνος για τους πεζούς. Τα αυτοκίνητα των εργαζοµένων της ευρύτερης περιοχής καταλαµβάνουν πλήρως το χώρο του δρόµου όντας σταθµευµένα µε τρόπο τέτοιο ώστε να βρίσκονται κι αυτά συχνά 84

61 Ο ΟΣ ΦΥΛΗΣ εγκλωβισµένα (εικ.β.6). Η πρόσβαση στις κατοικίες είναι σχεδόν αδύνατη. Ο γυµνός τσιµεντένιος σκελετός ενός κτηρίου στέκεται απειλητικά πίσω και πάνω από αυτές. Ακόµα και ο Σύνδεσµος Ελλήνων Προπονητών που στεγαζόταν σε ένα από τα κτήρια έχει µετακοµίσει και χρησιµοποιεί το κτήριο για αποθήκη. Εντούτοις, οι κατοικίες δεν είναι άδειες όπως δείχνουν από µακριά. Εκεί µένουν, πλέον, οικογένειες Αλβανών µεταναστών µαζί µε µερικούς ηλικιωµένους, παλιούς κατοίκους της περιοχής. Ο χώρος δεν έχει αφεθεί πλήρως στο έλεος των αυτοκινήτων, τουλάχιστον όχι µπροστά από τα δύο κτήρια που στεγάζουν ακόµα ανθρώπους. Εκεί, από παλιά, οι κάτοικοι είχαν τοποθετήσει εικόνα β.8. δεκάδες γλάστρες, βαρέλια και τενεκέδες µε φυτά (ένα πραγµατικό φυτώριο) προκειµένου να ανασχέσουν την επέλαση των αυτοκινήτων (εικ.β.7). Το εγχείρηµα έχει στεφθεί µε διπλή επιτυχία καθώς έχουν εξασφαλίσει και µια πραγµατική «µάσκα οξυγόνου», κάποια τετραγωνικά µέτρα πρασίνου έξω από την πόρτα του σπιτιού τους. Αυτός ο χώρος µοιάζει αρκετός για το παιχνίδι των παιδιών, τα οποία, έτσι κι αλλιώς, δε ζητούν πολλά. Ταυτόχρονα, το καφενείο που βρίσκεται πίσω από το αδιέξοδο, επί της οδού Αβέρωφ, διαθέτει, πλέον, και µια πίσω είσοδο, αφού οι πελάτες του µπορούν πια να το προσεγγίσουν από την οδό Φυλής, κάτι που αποτέλεσε ισχυρό κίνητρο για τη συγκεκριµένη ενέργεια. Τέλος, ο τσιµεντένιος σκελετός, χρησιµοποιείται σήµερα ως χώρος στάθµευσης (εικ.β.8), εκφράζοντας την αντίρρηση του ιδιοκτήτη του να ενοποιηθεί η Φυλής µε την Αβέρωφ µε δρόµο διαµέσου του οικοπεδου του. Πιστεύουµε, λοιπόν, πως ακόµα και εδώ, υπάρχουν δυναµικές πίσω από τα κελύφη που κινούνται αυθόρµητα αλλά συντονισµένα προς κατευθύνσεις βελτίωσης των όρων διαβίωσης των κατοίκων στην περιοχή. Ταυτόχρονα, υπάρχουν συγκρούσεις και αντιφάσεις που οφείλονται σε ατοµικά µικροσυµφέροντα ή στη δυσπιστία που έχουν οι πολίτες απέναντι στο κράτος συνήθως δικαιολογηµένα. Αδόµητοι χώροι, κενά κτήρια. Αν κάτι µπορεί να θεωρηθεί άµεσα αξιοποιήσιµο από πολεοδοµικής πλευράς, αυτό είναι οι αδόµητοι χώροι και τα κενά κτήρια. εικόνα β.9. Εφαπτόµενοι αδόµητοι χώροι που βρίσκονται σε απέναντι πλευρές του ίδιου ΟΤ. εικόνα β.10. Αδόµητα οικόπεδα σε σειρά, ανάµεσα από ψηλές πολυκατοικίες. εικόνα β.11. Μεγάλος ενιαίος άχτιστος χώρος στο εσωτερικό ΟΤ που µόλις άρχισε να χτίζεται η εξωτερική πλευρά του. Μια χαµένη ευκαιρία... Σχετικά µε τους αδόµητους χώρους υπάρχουν οι παρακάτω περιπτώσεις (εικ.β.9-11): Μικροί χώροι που βρίσκονται διαιρεµένοι στο εσωτερικό των ΟΤ (ακάλυπτοι). Εξυπηρετούν ανάγκες αποθηκευτικές ή φέρουν αυθαίρετες κατασκευές. Μικροί χώροι που βρίσκονται στη µία πλευρά του ΟΤ και µπορούν να δώσουν διέξοδο σε έναν ακάλυπτο. Αυτοί χρησιµοποιούνται για στάθµευση ή λειτουργούν βοηθητικά για κάποιες βιοτεχνίες. Μεγάλοι, ενιαίοι χώροι που βρίσκονται σε γωνίες ή πλευρές κάποιων ΟΤ και χρησιµοποιούνται συνήθως για στάθµευση. Μικροί χώροι που βρίσκονται είτε σε συνέχεια είτε αντιδιαµετρικά στις µεγάλες πλευρές ενός µακρόστενου ΟΤ και θα µπορούσαν να ενοποιηθούν. Όλοι αυτοί οι χώροι διαθέτουν µια δυναµική που µπορεί να συµβάλλει 85

62 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ αποφαστιστικά στη βελτίωση του αστικού περιβάλλοντος της περιοχής µετά από παρεµβάσεις που δεν απαιτούν ιδιαίτερες κατεδαφίσεις, αλλά µια διαφορετική οργάνωση του χώρου. Παρά το µικρό τους µέγεθος µπορούν να αποτελέσουν θύλακες πρασίνου, επιµέρους µονάδες ενός δικτύου υπαιθρίων χώρων ή εισόδους προς έναν µεγαλύτερο και ενιαίο υπαίθριο χώρο. Η κατασκευή υπόγειων εγκαταστάσεων στάθµευσης σε πολλούς από αυτούς µοιάζει δυνατή. Σχετικά µε τα εγκαταλελειµµένα κτήρια της περιοχής συµβαίνουν τα εξής. Πολλά δεν παρουσιάζουν κάποιο αρχιτεκτονικό ή ιστορικό ενδιαφέρον και δεν είναι εύκολο να ανακατασκευαστούν. Αυτά πρέπει να αξιολογηθούν ως προς την κρισιµότητα της θέσης τους, αν δηλαδή το οικόπεδο υπάγεται σε κάποια από τις παραπάνω κατηγορίες και έχει σηµασία να µετατραπεί σε κοινόχρηστο χώρο. Υπάρχουν, όµως, και πολλά κτήρια που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, είτε λόγω της σχέσης τους µε το γύρω περιβάλλον, είτε από ιστορικής ή αρχιτεκτονικής πλευράς. Τέτοια κτήρια έχουµε δει να νοικιάζονται από κοινωφελή ιδρύµατα, καλλιτεχνικές οµάδες και συλλόγους, να αποκαθίστανται και να επαναχρησιµοποιούνται. Τέτοιες ενέργειες θεωρούνται θετικές γιατί ξαναζωντανεύουν κάποιες ενότητες του δρόµου που είχαν ατονίσει, η περιοχή αποκτά χρήσεις και λειτουργίες που της έλειπαν και, ταυτόχρονα, διατηρείται ένα µέρος του σηµαντικού κτηριακού της πλούτου. Μη οριοθετηµένο πράσινο. Πέρα από το επίσηµο, οριοθετηµένο, περιφραγµένο και, συχνά, ασθενικό πράσινο των ελεύθερων χώρων, στην περιοχή υπάρχει και ανθίσταται ένα πράσινο άναρχο, άγριο και συνήθως πολύ ζωντανό, που ξεπροβάλει ανάµεσα από ερείπια κτηρίων, ακαλύπτους, αυλές και άχτιστα οικόπεδα. Το πράσινο αυτό συνήθως δεν υπολογίζεται ως πραγµατικό πράσινο, αλλά θεωρείται άχρηστο τµήµα του υπό κατεδάφιση κτηρίου ή του Εικ.β.12. υπό εκµετάλλευση οικοπέδου και αµέλεια του ιδιοκτήτη που το άφησε να «θεριέψει». Εντούτοις, η συµβολή του στη βελτίωση του αστικού περιβάλλοντος της περιοχής και στην εικόνα των δρόµων, µε τη διαµόρφωση µικρών ενοτήτων φυσικού πρασίνου, είναι καθοριστική και πιστεύουµε πως τέτοιες «αυθαίρετες» παρεµβάσεις της φύσης πρέπει να αξιολογούνται θετικά και να µη γίνεται προσπάθεια να αναιρεθούν. Αντίθετα, τα στοιχεία αυτά πρέπει να οδηγούν και τις δικιές µας παρεµβάσεις. Απ την άλλη µπορούµε να δούµε κάποιους φοίνικες ανάµεσα από τα κτίσµατα να αντιστέκονται στο πέρασµα του χρόνου, αποτελώντας ζωντανό στοιχείο της ιστορίας της περιοχής. Ακόµα µεγαλύτερο ενδιαφέρον έχει όταν ο φοίνικας, αντί να συνοδεύει το αρχοντικό που συνήθιζε να συνοδεύει επί χρόνια, στέκεται αγέρωχος ανάµεσα στις πολυκατοικίες που πήραν πρόσφατα τη θέση του, περιγράφοντας µε ακρίβεια τον τρόπο εξέλιξης της περιοχής (εικ.β.12). Ιδιωτικοί δηµόσιοι χώροι. ηµόσιοι χώροι δεν είναι µόνο αυτοί που µοιάζουν να απευθύνονται στο σύνολο της κοινωνίας (π.χ. µια πλατεία), γιατί ούτε η κοινωνία είναι ενιαία ούτε και υπάρχουν χώροι που είναι πραγµατικά προσβάσιµοι σε όλους αν θεωρήσουµε ότι η ελεύθερη πρόσβαση είναι ένα βασικό χαρακτηριστικό του δηµόσιου χώρου. Κάθε επιµέρους κοινωνική οµάδα έχει τα δικά της σηµεία συνάντησης, τους δικούς της χώρους έκφρασης, τους δικούς της δηµόσιους χώρους. Σε κάποιες περιπτώσεις, ίσως να µην έχει και µεγάλη σηµασία εάν αυτοί οι χώροι είναι ιδιωτικοί, περιφραγµένοι ή κλειστοί (µη υπαίθριοι). Σηµασία έχει κάθε µέλος της οµάδας στην οποία απευθύνεται ο συγκεκριµένος χώρος να µπορεί να τον προσεγγίζει ελεύθερα και να νιώθει οικεία σε αυτόν, έτσι, ώστε να µπορεί να εκφράζεται, να συνδιαλέγεται και να πράττει (ή να ετοιµάζει τη δράση του). Ένας τέτοιος χώρος είναι το πνευµατικό κέντρο της ουκρανικής κοινότητας στην αρχή της Φυλής. Εκεί µαζεύονται οι Ουκρανοί µετανάστες µε τα παιδιά τους και συµµετέχουν σε διάφορα εργαστήρια εκµάθησης υπολογιστών, ουκρανικής γλώσσας, καλλιτεχνικών, µουσικής και διοργανώνουν εκδηλώσεις και εκθέσεις ειδών λαϊκής τέχνης. Στο χώρο αυτό µπορούν να συζητήσουν, να οργανώσουν δράσεις για την ενίσχυση της κοινότητάς τους, να υποδεχτούν σηµαντικούς καλεσµένους, αλλά και να παίξουν και να διασκεδάσουν. Σε περίπτωση γιορτής καταλαµβάνεται και µέρος του δρόµου, καθώς µαζεύονται τόσα πολλά άτοµα που αδυνατούν να χωρέσουν στην υπόγεια αίθουσα εκδηλώσεων. Αυτός ο χώρος είναι µια δυναµική ενότητα κοινωνικής ζωής, έκφρασης και δράσης, και, µάλιστα, στο πιο νεκρό τµήµα του δρόµου, στη «νεκρή ζώνη». Μια ανάλογη διάσταση δηµοσίου χώρου έχουν τα δύο µαγαζιά Αφρικανών που εντοπίστηκαν στο βόρειο τµήµα. Αυτά εκτός του ότι παρέχουν διάφορες υπηρεσίες στους οµοεθνείς πελάτες τους (ειδικές κοµµώσεις, τηλέφωνο, εµπόριο καλλυντικών και άλλων καθηµερινών αντικειµένων) λειτουργούν ως 86

63 Ο ΟΣ ΦΥΛΗΣ σηµεία συνάντησης των Αφρικανών, όπου µπορούν να περάσουν τον ελεύθερο χρόνο τους, να φάνε και να κουβεντιάσουν. Τέλος, είναι γενικά γνωστός ο ρόλος των καφενείων στην κοινωνική ζωή των ηλικιωµένων και των εργατικών στρωµάτων στην Ελλάδα και τα καφενεία της Φυλής επιβεβαιώνουν την άποψη αυτή. 2. Λανθάνον «κοινωνικό» δυναµικό Κάποια από τα παραδείγµατα λανθάνοντος υλικού δυναµικού που παραθέσαµε υπέδειξαν την ταυτόχρονη παρουσία ενός σηµαντικού λανθάνοντος κοινωνικού δυναµικού που επιδρά στο υλικό περιβάλλον µε διάφορους τρόπους και προαναγγέλει, συχνά, ευρύτερες κοινωνικές αλλαγές ή και ανατροπές. Οι σύνθετες σχέσεις και ισορροπίες που σηµειώνονται στην οδό Φυλής συνθέτουν ένα πραγµατικό κοινωνικό εργαστήρι που παρέχει χρήσιµα συµπεράσµατα για το πως τόσες πολλές διαφορετικές και ξεχωριστές κοινωνικές οµάδες µπορούν να συνυπάρχουν σε ένα περιβάλλον που δεν εξασφαλίζει και τις καλύτερες υλικές προϋποθέσεις. Η ζώνη της «ανοχής», όπως την ονοµάσαµε, δεν είναι απλά η ζώνη των οίκων ανοχής, αλλά η ζώνη των εκδιδοµένων γυναικών, των προαγωγών, των πελατών τους, των µεταναστών κατοίκων, των ντόπιων, των τοξικοµανών, των εργαζοµένων, των καταναλωτών κλπ. Είναι ένα τµήµα του δρόµου όπου έχει επιτευχθεί ένας αξιοσηµείωτος βαθµός ανοχής του διαφορετικού, όσο και αν αυτό (το διαφορετικό) αµφισβητεί συχνά τα πρότυπα και τις αξίες των υπολοίπων (επίσης «διαφορετικών»). Ενδεικτικό αυτών που αναφέρουµε, είναι το γεγονός πως, τα απογεύµατα, στο συγκεκριµένο τµήµα του δρόµου, βλέπει κανείς τους µετανάστες να περπατούν ανέµελοι µε τα παιδιά τους σε ένα δρόµο που κυριαρχείται αντιληπτικά από τα αναµµένα φώτα των οίκων ανοχής, διασταυρούµενοι µε το πολύχρωµο πλήθος των πελατών τους. Η ανεκτικότητα αυτή, φυσικά, οφείλεται και στο γεγονός ότι δεν υπάρχει για καµία πλευρά κάποια εναλλακτική λύση. Εντούτοις, η πολυσυλλεκτικότητα που σηµειώνεται είναι εξίσου ευεργετική µε την πολυδιαφηµισµένη πολυλειτουργικότητα, γιατί απ τη στιγµή που αποφεύγονται οι αυστηρές περιθωριοποιήσεις συγκεκριµένων κοινωνικών οµάδων, περιορίζονται, πιθανά, τα ακραία φαινόµενα αστικής βίας (Μαντουβάλου, Μαυρίδου, 2001:62). Επίσης, έχει ένα νόηµα να σηµειώσουµε πως τα περισσότερα θετικά στοιχεία του δρόµου δεν οφείλονται σε εξωγενείς παρεµβάσεις αλλά σε εσωτερικές δυναµικές. Για αυτό πρέπει να τονίσουµε πως η επιτυχία των πεζοδρόµων που αναφέραµε (Καµπάνη, Μαυρογένους) οφείλεται σε µεγάλο βαθµό και στους ανθρώπους που τους χρησιµοποιούν και δίνουν ζωή σε αυτούς. εν είµαστε απόλυτα βέβαιοι αν θα υπήρχε µια ανάλογη τάση αξιοποίησης και του τελευταίου ελεύθερου χώρου της περιοχής, στην περίπτωση που ο πληθυσµός αποτελούταν µόνο από ανώτερα εισοδηµατικά στρώµατα. Η έντονη διάθεση των κατοίκων για κοινωνική επαφή είναι αυτή που οδηγεί, τελικά, στην επιτυχία µερικών τέτοιων παρεµβάσεων. Μια άλλη δυναµική που πρέπει να αξιολογηθεί είναι η σταδιακή βελτίωση της οικονοµικής κατάστασης µερικών µεταναστών. Είναι αλήθεια, και έχει παρατηρηθεί και αλλού, ότι τα νοικοκυριά που σκοπεύουν να µείνουν µόνιµα στην Ελλάδα, αφού καταφέρουν να µαζέψουν κάποια χρήµατα, τα επενδύουν σε αγορά φτηνής κατοικίας, συνιστώντας, έτσι, κρίσιµο παράγοντα για τη λειτουργία της εγχώριας αγοράς κατοικίας (Αναγνωστόπουλος, 2002). Συγκεκριµένα, µάθαµε πως πολλές οικογένειες Αλβανών έχουν αγοράσει διαµερίσµατα έως και των δρχ. και πως κάποιες από αυτές σκέφτονται ακόµα και τη µετεγκατάστασή τους σε κάποιο προάστιο της Αθήνας. Οι διαδικασίες ενσωµάτωσης των µεταναστών στην τοπική κοινωνία αποκαλύπτονται, όµως, και µε άλλους πιο απλούς τρόπους. Μπορεί να µην είναι κανόνας, άλλα η παρουσία ενός Αφρικανού σε καφενείο ντόπιων αποτελεί στοιχείο της δυναµικής που υποστηρίζουµε ότι υπάρχει στο δρόµο. Τέλος, τι µπορεί να είναι πιο κραυγαλέο από ένα σύνθηµα γραµµένο στον τοίχο ή κάποιες αγγελίες σε άλλες γλώσσες από την ελληνική (εικ.β.13). εικόνα β.13 Ταυτόχρονα, όµως, µε τις σχέσεις συναίνεσης και ανοχής υπάρχουν σχέσεις σύγκρουσης και ανατροπής. Οι δεύτερες µπορεί να χαρακτηρίζονται τόσο από στοιχεία συντήρησης και ξενοφοβίας όσο και από στοιχεία πραγµατικά ριζοσπαστικά. Τα πρώτα, µας είναι γνώριµα από τους «αγανακτισµένους» κατοίκους που ζητούν το διωγµό των οίκων ανοχής και την απέλαση των µεταναστών που «τους κλέβουν, τους σκοτώνουν και τους παίρνουν τις 87

64 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ δουλειές». Πραγµατικά ανατρεπτικό χαρακτήρα θα µπορούσαν, όµως, να πάρουν κινήσεις όπως αυτές του Κινήµατος Εκδιδοµένων Γυναικών που καλούν σε απεργία απέναντι στην απάνθρωπη και ρατσιστική πολιτική του κράτους µε αφορµή το νέο νόµο για τη λειτουργία των οίκων ανοχής (εικ.β.14), ενώ παράλληλα ζητούν την αλληλεγγύη και την ανοχή των κατοίκων. Χωρίς να γνωρίζουµε τους πραγµατικούς στόχους και τους όρους µε τους οποίους διεξήχθει ο αγώνας αυτός, οι σκισµένες αφίσες υποδηλώνουν ότι κάποιοι, τουλάχιστον, ενοχλήθηκαν. Τέλος, αν η έλευση των µεταναστών δεν είναι πάντα υπεύθυνη για την αύξηση της ανεργίας των Ελλήνων εργαζοµένων, δε θα µπορούσε να ειπωθεί το ίδιο και για το χώρο των εικόνα β.14. Το Κίνηµα Εκδιδοµένων Γυναικών καλεί σε απεργία. οίκων ανοχής, όπου πραγµατικά οι αλλοδαπές κυριαρχούν τα τελευταία χρόνια, οδηγώντας σε συνολική αναδιάρθρωση του συγκεκριµένου κλάδου (Λάζος, 2002). Μετά από έρευνα που πραγµατοποιήθηκε από την Εθνική Σχολή ηµόσιας Υγείας για την περίοδο , βρέθηκε πως, σε διάστηµα πέντε ετών, οι Ελληνίδες εκδιδόµενες µειώθηκαν κατά 23%, ενώ οι αλλοδαπές αυξήθηκαν κατά 600% 14. Επίσης, οι αλλοδαπές διαθέτουν, συχνά, στοιχεία που τις καθιστούν πιο «ανταγωνιστικές» στην ελληνική αγορά 15, µε ότι επιπτώσεις µπορεί να έχει αυτό για τις Ελληνίδες εκδιδόµενες. 14 Φούρα Γαλήνη, «Πόρνες οµορφότερες, µορφωµένες και µε έιτζ», Καθηµερινή, 2/6/02, σελ ό.π., και (Λάζος Γ., 2002). 3. Αναθεώρηση όρων και εννοιών για µια διαφορετική ερµηνεία (σηµασιοδότηση) των στοιχείων του δρόµου νέα ερωτήµατα που γεννιούνται Μετά από την περιγραφή και το σχολιασµό µερικών «αθέατων» πλευρών του δρόµου οφείλουµε να προχωρήσουµε σε κάποια νέα ερωτήµατα που γεννιούνται και σε κάποιες διαπιστώσεις που αλλάζουν τα δεδοµένα και τον τρόπο προσέγγισης. Η ανάλυση του λανθάνοντος «υλικού» και «κοινωνικού» δυναµικού του δρόµου µας έδωσε περισσότερο την εικόνα ενός πλέγµατος, ενός ηµιδεσµού 16 υλικών και κοινωνικών οντοτήτων και λιγότερο µια στρωτή, ξεκάθαρη, δενδροειδή κατανοµή σε κατηγορίες. Εξάλλου, και η ίδια η διαίρεση σε υλικό και κοινωνικό δυναµικό είναι προβληµατική, καθώς πολλές φορές δεν µπορούµε να εξηγήσουµε µια κατάσταση ή να προτείνουµε κάποια λύση επικαλούµενοι µόνο το ένα από τα δύο (βλ. πεζόδροµοι). Είδαµε, για παράδειγµα, πως δεν µπορεί να ενεργοποιηθεί το υλικό δυναµικό µιας περιοχής αν δεν ενεργοποιηθεί το κοινωνικό δυναµικό της και πως ακόµα και όταν κάποιο από τα δύο ενεργοποιηθεί το άλλο µπορεί να υπονοµεύσει την εξέλιξη αυτή. Ποιος είναι, άραγε, σίγουρος, ότι µια ενοποίηση ακαλύπτων θα είναι καθόλα αποδεκτή από τους κατοίκους όταν αυτοί δε νιώθουν καµία ενότητα και αλληλεγγύη µε τους γείτονές τους σε κοινωνικό επίπεδο; Αντίθετα, όταν δεν είναι διαµορφωµένοι κάποιοι στοιχειώδεις υλικοί όροι πώς θα µπορέσει να εκφραστεί και να πετύχει κάποια πράγµατα ένα κοινωνικό δυναµικό που απλά παλεύει να επιβιώσει (π.χ. µετανάστες, εκδιδόµενες); Μετά την ανάλυση του λανθάνοντος δυναµικού είδαµε να ανατρέπονται γενικευτικοί χαρακτηρισµοί όπως «νεκρή ζώνη», «ζώνη της υποβαθµισµένης κατοικίας» κλπ. και να αποκαλύπτοναι µικρές ενότητες (ολότητες) µε χαρακτηριστικά πολύ διαφορετικά από αυτά του περιβάλλοντος στο οποίο εντάσσονται. Τελικά, πώς µπορούµε να προσδιορίσουµε και µε ποιά κριτήρια αν το δυναµικό µιας περιοχής είναι ανενεργό ή ενεργοποιηµένο, και για ποιούς; Μήπως, σε τελευταία ανάλυση, κάθε κοινωνική οµάδα και κάθε υλική ενότητα έχει το δικό της ενεργοποιηµένο και λανθάνον δυναµικό; Μήπως, ακόµα, τα στοιχεία του χώρου που βιώνει η κάθε οµάδα συγκροτούν λιγότερο ή περισσότερο συνεκτικές ενότητες µε τα δικά τους κέντρα, τους δικούς τους 16 για µια ανάλυση της δοµής της πόλης βάσει του σχήµατος του «ηµι-δεσµού» βλ. Christopher Alexander, «Η πόλη δεν είναι δένδρο» στη συλλογή κειµένων «Επί Πόλεως», Σύγχρονα Θέµατα. 88

65 δηµόσιους χώρους, το δικό τους πράσινο κλπ.; Συµπερασµατικά, υπάρχουν µηχανισµοί που δεν µπορούµε να τους προβλέψουµε και ευτυχώς ούτε να τους ελέγξουµε και που, ακόµα και σε καταστάσεις δύσκολες, µπορούν να γεννήσουν ελπιδοφόρες κοινωνικές δράσεις και «οάσεις» υλικού περιβάλλοντος. Κάτω από αυτό το πρίσµα, όροι όπως υποβάθµιση/αναβάθµιση, νόµιµο/παράνοµο, ηθικό/ανήθικο, δηµόσιο/ιδιωτικό κ.α. αποκτούν µια υποκειµενική διάσταση και δε βοηθούν στην αξιολόγηση των στοιχείων του χώρου, τα οποία δεν είναι πάντοτε µετρήσιµα. Έτσι, ο ρόλος του εξωτερικού και «από τα πάνω» αξιολογητή-κριτή χάνει την εγκυρότητά του και η όλη διαδικασία ανάλυσης και σχεδιασµού πρέπει αναγκαστικά να περάσει σε χαµηλότερα επίπεδα εµπλέκοντας στο µέγιστο βαθµό το µέγιστο αριθµό ενδιαφεροµένων (χρηστών). Η µόνη απάντηση, δηλαδή, στην επιστηµονική «αντικειµενικότητα» και «εγκυρότητα» (που προτάσσει η αγορά) και στον κρατικό-κεντρικό σχεδιασµό, πρέπει να είναι οι αµεσοδηµοκρατικές διαδικασίες και ο σχεδιασµός σύµφωνα µε τις ανάγκες, τις αξίες και τα κριτήρια αυτών που θα δεχτούν τα αποτελέσµατα και τις επιπτώσεις του. Εδώ, ο ρόλος του «επιστήµονα» είναι καθαρά συµβουλευτικός. Επιπλέον, µια τέτοια αλλαγή κατεύθυνσης υπονοεί και προϋποθέτει ευρύτερες αλλαγές σε κοινωνικό, οικονοµικό και πολιτικό επίπεδο, ενώ κάθε προσπάθεια εφαρµογής ενός συµµετοχικού σχεδιασµού σήµερα, έχει, κυρίως, προπαγανδιστικό και εκπαιδευτικό χαρακτήρα. Ο ΟΣ ΦΥΛΗΣ 89

66 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ γ κεφάλαιο ΙΑΤΥΠΩΣΗ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΓΙΑ ΠΙΘΑΝΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ 1. Στόχοι αρχές παρέµβασης Μετά από όλα τα παραπάνω, καταλαβαίνουµε πως η εξασφάλιση ενός καλύτερου υλικού περιβάλλοντος για τους κατοίκους της περιοχής δεν περνά µέσα από σαρωτικές κρατικές παρεµβάσεις ολοκληρωτικού χαρακτήρα (π.χ. εκδίωξη των οίκων ανοχής, µαζικές κατεδαφίσεις κλπ.) ή από παρεµβάσεις που χρησιµοποιούν ως µέσο την αγορά, όπου πλέον τα κριτήρια αναγκαστικά αλλάζουν και µαζί µε αυτά η κοινωνική σύνθεση και η φυσιογνωµία της περιοχής (gentrification). Πιθανότητα πραγµατικής βελτίωσης του υλικού πλαισίου διαβίωσης των σηµερινών κατοίκων της Φυλής θα έχουµε µόνο µε παρεµβάσεις που δε θα ξεπερνούν τα κρίσιµα εκείνα όρια, πέρα από τα οποία η περιοχή αλλάζει χαρακτήρα και χάνει το σηµερινό οικονοµικό και κοινωνικό της ιστό. Αν θέλουµε, τώρα, να επισηµάνουµε κάποια γενικά προβλήµατα τα οποία χρειάζεται να αντιµετωπιστούν προκειµένου να υπάρξει µια ουσιαστική βελτίωση του δοµηµένου περιβάλλοντος της περιοχής, αυτά είναι: Έλλειψη πράσινων χώρων και χώρων κοινωνικής ζωής. Αποτελεί κρίσιµο ζήτηµα τόσο από περιβαλλοντικής σκοπιάς όσο και από κοινωνικής. Το λανθάνον δυναµικό της περιοχής παρέχει δυνατότητες για σηµειακές παρεµβάσεις µικρής κλίµακας, αλλά χρειάζεται διερεύνηση της κοινωνικής χρησιµότητας, της δυνατότητας ολοκληρωµένης εφαρµογής τους και των επιπτώσεων που πιθανά θα έχουν. Απουσία δικτύων κίνησης πεζών. Είναι ανάγκη να αντιµετωπιστούν τα άµεσα λειτουργικά προβλήµατα που σχετίζονται µε την κίνηση των πεζών στο δρόµο (ειδικά στο νότιο τµήµα) σε συνδυασµό µε ένα σχεδιασµό που θα αποδίδει ζωτικό χώρο στον πεζό έναντι του αυτοκινήτου. Στην περιοχή υπάρχουν τέτοια παραδείγµατα παρεµβάσεων (πεζοδροµήσεις) τα οποία πρέπει να µελετηθούν σε βάθος προκειµένου να αντληθούν συµπεράσµατα. Έλλειψη θέσεων στάθµευσης. Τα δύο παραπάνω προβλήµατα συνδέονται άµεσα µε το πρόβληµα των θέσεων στάθµευσης και, για αυτό, απαιτείται µια συνδυαστική λύση. Επειδή, λοιπόν, είναι ανάγκη να απελευθερωθεί υπαίθριος χώρος, τον οποίο σήµερα καταλαµβάνουν τα ΙΧ, πρέπει να διερευνηθεί η δυνατότητα απόκτησης υπόγειων χώρων στάθµευσης µαζί µε µια διαφορετική διαχείριση των υπαίθριων θέσεων, µε µόνο στόχο την κάλυψη των αναγκών των κατοίκων. Φαινόµενα εγκατάλειψης και φθοράς του κτηριακού όγκου. Προκύπτουν ζητήµατα συνεκτικότητας και ζωτικότητας του αστικού ιστού, σε συνδυασµό µε φαινόµενα µείωσης του πληθυσµού (ΤΕΑΜ 4, 1995:42-44). Έχει αποδειχθεί ότι µια καλή και ρεαλιστική λύση είναι η απόδοση κάποιων κτηρίων σε κοινωφελή ιδρύµατα του δηµόσιου ή του ιδιωτικού τοµέα, τα οποία αναλαµβάνουν µε δικό τους κόστος την αποκατάσταση και τη συντήρησή τους. Ταυτόχρονα, αντιµετωπίζεται, έτσι, η έλλειψη κοινωφελών υποδοµών (νότιο τµήµα). Κυριαρχία «εσωστρεφών» χρήσεων σε συγκεκριµένα τµήµατα του δρόµου. Έχει να κάνει µε ζητήµατα πολυλειτουργικότητας και ασφάλειας του δρόµου, ιδιαίτερα κρίσιµα εξαιτίας των χρήσεων που επικρατούν. Τµήµατα που παρουσιάζουν έλλειψη ανθρώπινης παρουσίας για κάποιες ώρες της ηµέρας πρέπει να «εµπλουτιστούν» µε κατάλληλες χρήσεις, οι οποίες δε θα πρέπει να διαλύουν τις υφιστάµενες δοµές. Εντούτοις, δεν µπορεί να υπάρξει κάποια εγγύηση ότι, ακόµα και αν αντιµετωπιστούν όλα τα παραπάνω, ευνοηµένοι θα βγουν οι σηµερινοί κάτοικοι και όχι κάποιοι διορατικοί επενδυτές. Για αυτό, σε κάθε απόπειρα παρέµβασης πρέπει να δοθεί µεγάλη προσοχή στα κοινωνικά δεδοµένα και στις ιδιαίτερες ανάγκες των χρηστών, αποφεύγοντας λύσεις που απευθύνονται στο «µέσο όρο», ακόµα και αν το τελικό αποτέλεσµα της παρέµβασης δε γίνει άµεσα αντιληπτό από έναν εξωτερικό παρατηρητή. Αυτό που χρειάζεται, δηλαδή, είναι να διεισδύσει κανείς στους χώρους των κοινωνικών οµάδων που απαρτίζουν τον πληθυσµό της περιοχής, να δεί µε πιο τρόπο τα γενικά προβλήµατα που εντοπίζονται τις επηρεάζουν, αν υπάρχουν ειδικά (επιµέρους) προβλήµατα που δεν έχουν γίνει αντιληπτά, αν υπάρχουν «εκ των έσω» τρόποι επίλυσης τους και µε πιο τρόπο θεσµικό, οικονοµικό ή άλλο η εµβέλεια της παρέµβασης θα µπορέσει να περιοριστεί εντός των ορίων της ενδιαφερόµενης οµάδας (ή οµάδων), ώστε να µην προσποριστούν τα οφέλη της διάφοροι εξωτερικοί παράγοντες. Συνοψίζοντας, προτείνεται µια διαδικασία άµεσου συµµετοχικού σχεδιασµού µε στόχο την πραγµατοποίηση µια σειράς ήπιων παρεµβάσεων µικρής κλίµακας όχι, όµως, και αποσπασµατικών, κάτι που µπορεί να ενέχει µια αυξηµένη δυσκολία, αλλά αποκτά ιδιαίτερη σηµασία αν αναλογιστούµε πως αφορά άτοµα µε περιορισµένα ή ανύπαρκτα νοµικά και πολιτικά δικαιώµατα και δυνατότητες συλλογικής έκφρασης. 90

67 Ο ΟΣ ΦΥΛΗΣ βιβλιογραφία Αναγνωστόπουλος Κ., 2002, «Οι µετανάστες από την Αλβανία και το ζήτηµα της κατοικίας τους στην πόλης της Πάτρας», ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, τ.3, 2002, Αθήνα, ΕΞΑΝΤΑΣ. Αραβαντινός Α.Ι., 1997, Πολεοδοµικός Σχεδιασµός Για µια βιώσιµη ανάπτυξη του αστικού χώρου, Αθήνα, Συµµετρία. Αραβαντινός Α.Ι., Κοσµάκη Π., 1988, Υπαίθριοι Χώροι στην Πόλη, Αθήνα, ΕΜΠ. «ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ Α.Ε.», 1997, «Μελέτη Ανάπτυξης Μετρό. Απογραφή Χρήσεων Γης και Κοινωνικό Οικονοµικών Χαρακτηριστικών», Αθήνα. Βρυχέα Α., Λωράν Κ., 1993, Συµµετοχικός Σχεδιασµός. Θεωρητικές διερευνήσεις, Ιστορία των ιδεών και των πρακτικών, Μεθοδολογικές προσεγγίσεις, Αθήνα, ΤΕΕ/ΕΜΠ. Γερολύµπου Α. (επιµ.) κ.α., 1986, Επί Πόλεως, συλλογή κειµένων, Αθήνα, Σύγχρονα Θέµατα. Crewe K., 2001, «Linear Parks and Urban Neighborhoods: A Study of the Crime Impact of the Boston South West Corridor», Journal of Urban Design V.6, N.3, October Κοσµάκη Π., Λιάπης Γ., Λουκόπουλος., Μαντουβάλου Μ., Πολύζος Γ., 1992, Ανάπλαση Κεντρικών Περιοχών Κατοικίας. Μελέτη περίπτωσης κάτω Πατήσια, επιστ. υπευθ. Γ.Λιάπης, Αθήνα, ΕΜΠ/ΥΠΕΧΩ Ε. Κοσµάκη Π., Λουκόπουλος. (επιµ.), 1982, «Ο ιστός της πόλης: Θεωρίες, Εφαρµογές», Αρχιτεκτονικά Θέµατα, τ.16/1982, σσ Λάζος Γ., 2002, Πορνεία και ιεθνική Σωµατεµπορία στη Σύγχρονη Ελλάδα: 1.Η εκδιδόµενη, Αθήνα, Καστανιώτη. Λουκόπουλος., Πολύζος Γ., Πυργιώτης Γ., Τούντα Φ., 1990, υνατότητες και Προοπτικές των Προγραµµάτων Ανάπλασης. Προτάσεις για ένα νέο Οργανωτικό Σχήµα, επιστ. υπευθ. Γ.Πολύζος, Αθήνα, ΕΜΠ/ΓΓΕΤ/ΕΕΤΑΑ. Μαντουβάλου Μ., 1998, «Στρατηγική για τους «δηµόσιους» και τους «ελεύθερους» χώρους στην Αθήνα. Ζητήµατα κοινωνικής συγκρότησης και περιβαλλοντικής αναβάθµισης στον πολεοδοµικό σχεδιασµό», περιοδικό Πυρφόρος, τ.1/1998, Αθήνα, ΕΜΠ. Μαντουβάλου Μ., Μαυρίδου Μ., 2001, Σχεδιασµός, Πολεοδοµικές Πολιτικές και οι Πόλεις στην Ελλάδα και την άλλη Ευρώπη, συλλογή κειµένων για το µάθηµα του 8 ου εξαµήνου «Ιστορία και Θεωρία» του Τµήµατος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, τοµέας Πολεοδοµίας και Χωροταξίας, Αθήνα, ΕΜΠ. Μαρµαράς Μ.Β., 1991, Η Αστική Πολυκατοικία της Μεσοπολεµικής Αθήνας. Η αρχή της εντατικής εκµετάλλευσης του αστικού εδάφους, Αθήνα, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυµα ΕΤΒΑ. Μπίρης Κ.Η., 1999, Αι Αθήναι. Από του 19 ου εις τον 20 ον αιώνα, έκδοση, Αθήνα, Μέλισσα. Rossi Aldo, 1991, Η Αρχιτεκτονική της Πόλης, Θεσσαλονίκη, University Studio Press. Σαρηγιάννης Γ.Μ., 2000, Αθήνα Εξέλιξη Πολεοδοµία Μεταφορές, Αθήνα, Συµµετρία. ΤΕΑΜ 4, 1993, «Πολεοδοµική Μελέτη Χρήσεων Γης, στις γειτονιές Πλατεία Βικτωρίας και Αριστοτέλους του 6 ου ηµοτικού ιαµερίσµατος, σε τµήµα της γειτονιάς Μουσείου και σε τµήµα της γειτονιάς Ιουλιανού Φιλαδελφείας του 1 ου ηµοτικού ιαµερίσµατος», Γ φάση, συντον. Γ.Καρανίκας, ήµος Αθηναίων. ΤΕΑΜ 4, 1995, «Πολεοδοµική Μελέτη Αναβάθµισης των γειτονιών Αγ.Τριάδος, Καλλιγά, Αγ.Μελετίου, Πλ.Αµερικής και τµήµατος της γειτονιάς Αγ.Νικολάου της συνοικίας Πλ.Αµερικής, του 6 ου ηµοτικού ιαµερίσµατος του ήµου Αθηναίων», Α και Β φάση, συντον. Γ.Καρανίκας, ήµος Αθηναίων. 91

68 Ο ΟΙ Φ ΑΒΙΕΡΟΥ, Α ΚΟΜΙΝΑΤΟΥ, Μ ΑΙΖΩΝΟΣ

69 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ α κεφάλαιο ΑΝΑΛΥΣΗ 1. Πρόλογος-Γενική περιγραφή -Στόχοι Μελέτης 1.1 Γενική περιγραφή Στόχοι Μελέτης Σκοπός της µελέτης ειναι η κατ αρχην αναγνώριση των στοιχείων που συνθέτουν τους δρόµους. Η αναγνώριση γίνεται µε την ανάλυση των στοιχείων αυτών, υποκειµενικών οπως εκτίµήθηκαν απο την καθηµερινή επιτόπια επίσκεψη στόν χώρο, αλλα και από την µελέτη των αντικειµενικών στατιστικών δεδοµένων των απογραφών. Επίσης στα ιδια επίπεδα του υποκειµενικού, και αντικειµενικού επιχειρήθηκε η ανάγνωση,τής ιστορίας,των δραστηριοτήτων, της κοινωνικής δοµής,των χρήσεων και λειτουργιών,των φυσικών και τεχνητών στοιχείων. Τέλος διατυπωνονται καποιες προτάσεις πιθανών παρεµβάσεων βελτίωσης του Τόπου. 1.2 Ιστορική και πολεοδοµική εξέλιξη Η περιοχή της µελέτης αλλα και γενικότερα ολη η γειτονιά του Αγίου Παύλου, ειναι εκτός των τειχών της πόλης των Αθηνων,και προ της µεταφοράς της Πρωτεύουσας του Ελληνικού κράτους στην Αθήνα ειναι κυρίως αγροτική περιοχή, µε κύρια καλλιέργεια τα αµπέλια. Η ανέγερση της επαυλης του Φαναριώτη Μιχαήλ Βόδα Σούτσου περί το 1830, εργο των Αρχιτεκτόνων Κλεάνθη και Schaubert, µεταξύ των σηµερινών οδών Αχαρνών, Σουρµελή, Λιοσίων, αποτελεί κίνητρο για την ανάπτυξη αστικοποίηση της περιοχής. Πράγµατι στό εκπονηθέν τό 1883, από τους δύο Αρχιτέκτονες, σχέδιον της πόλεως των Αθηνών, παρατηρούµε οτι η οδος Φαβιέρου συµπίπτει µε τό οριο της µελέτης. Η Ακοµινάτου διανοίγεται αργότερα,αφου οπως φαίνεται στην θέση της υπάρχουν οικοδοµικά τετράγωνα. Πίνακας 1 Τό σχέδιοτής Πόλης των Αθηνών 1883,και η σηµερινη κατάσταση ( Αι Αθήναι Κ.Μπίρη) Εκτοτε η περιοχή αναπτύσεται σέ υποδοµές αλλα και εµπλουτλιζεται µε πράσινο. Ο αποχετευτικός αγωγός επεκτήνεται και από την οδο Σταδίου µέσω της οδου Πείραιώς και εληγιάννη φθάνει µέχρι το ρέµα του Κυκλόβορου(αποτελεί οριο των σχεδίων επι πολλά ετη 0,που διέτρεχε την οδό Μάρνης,Καρόλου, και Αχιλλέως Σηµαντικές ηµεροµηνίες για την ευρύτερη περιοχή ειναι : Τό 1879,εντάσεται τό µεγαλύτερο τµήµα της στό σχέδιο πόλης. Το 1882 λειτουργεί ο Σ.Σ Πελοποννήσου. Η οικοδόµηση που ειναι εντατική στήν παλαια πόλη,εκφράζεται διστακτικά στα νέα πολεοδοµούµενα τµήµατα,ετσι στο σύνολο των δρόµων η δόµηση ειναι αραιή,και σποραδική µεχρι τό τέλος το 19 ου Αιώνα. Τά κτίρια της περιόδου αυτής ειναι κυρίως Νεοκλασσίκα, αλλα συχνά παρατηρούνται και δείγµατα Εκλεκτικισµού. Επίσης επι της οδου Ακοµινάτου σωζωνται ενδιαφέροντα δείγµατα και µικρές οµάδες της ελασσονος λαικής αρχιτεκτονικής. 64

70 Ο ΟΙ ΦΑΒΙΕΡΟΥ, ΑΚΟΜΙΝΑΤΟΥ, ΜΑΙΖΩΝΟΣ Η στην συνέχεια προέκταση της Αχαρνών,η ανασηµασιοδότηση της σαν κύρια οδικη αρτηρία θα συµπαρασύρει µοιραια και την ανοικοδόµηση της περιοχής. Η γειτνίαση µε την οδο εληγιάννη,που εναι και αυτή πλέον λεωφόρος, και η παρουσία πλέον των δύο Σιδηροδροµικών σταθµών,αλλάζει σταδιακά τα δεδοµένα ανάπτυξης της περιοχής. Τό 1959 προτείνεται η διευρυνση της οδόυ Ακοµινάτου και η διάνοιξη της µέχρι τήν Πειραιώς και την Πλατεία Μοναστηρακίου, η µετατροπή της σε κύρια συλλεκτήρια οδο, η πρόταση αυτ η του Κ. Μπίρη δέν υλοποίηθηκε. Τό 1955 θεσµοθετείται ο νέος Γενικός Οικοδοµικός Κανονισµός,που εκτός της αυξησης του αριθµού των ορόφων και του υψους, επιβάλονται οι στοές. Η οδός Φαβιέρου και η Ακοµινάτου πλησίον της Φαβιέρου ειναι χαρακτηριστικα δείγµατα. Τα πράγµατα θα αλλάξουν αργότερα,µέ τόν Γ.Ο.Κ του 1973 και 1985 αλλα και τόν πρόσφατο του 2000,οπου βέβαια σταδιακά µειώνονται οι συντελεστές δόµησης,τα υψη, ο αριθµός τών ορόφων,η περιοχή βέβαια εχει σταδιακά διαµορφώσει τόν χαρακτήρα της. 2.Περιοχή Μελέτης 2.1 Οριοθέτηση περιοχής µελέτης Η περιοχή της µελέτης ειναι στα Νότιο Νοτιοδυτικά της Πλατείας Βάθης του ήµου Αθηναίων. Οι τρείς δρόµοι (Ακοµινάτου Μαιζώνος Φαβιέρου ) περιγράφουν µια περιοχή που εχει σαν οριο της,τήν Οδό Λιοσίων στά Βόρεια, την οδό Μάρνης, τήν οδο Καρόλου, και τήν Οδό εληγιάννη. Ανήκουν στην ευρύτερη ενότητα της γειτονιάς του Αγιου Παύλου,η Πλατεία του Ι.Ναού του Αγιου Παύλου ειναι ο σηµαντικότερος ηµόσιος Χώρος,αποτελεί ενα ισχυρό τοπόσηµο,οπου παλαιότερα, αλλα και µε αλλους τρόπους τώρα συµβαίνει η κοινωνικότητα του τόπου. 2.2 Η ευρύτερη Περιοχή της µελέτης Ειναι η περιοχή τµήµατος του 1 ου ιαµερίσµατος του ήµου Αθηναιων της Συνοικίας Αγιος Παύλος- Πλατεία Βάθης 2.3 ιοικητικά Όρια Τό τµήµα που ορίζουν οι τρείς ρόµοι ανήκει στό 1 ο ιαµέρισµα του ήµου Αθηναίων και υπάγεται στην Νοµαρχία Αθηνών 3.Μεθοδολογία Μελέτης 3.1 Μεθοδολογική προσέγγιση Προσδιορισµός του σκοπού µελέτης όπως περιγράφεται στον τίτλο του κειµένου Συγκέντρωση και αξιολόγηση υλικού που αφορά την περιοχή της µελέτης αλλά και τµήµατα της ευρύτερης περιοχής ιερεύνηση των Ιστορικών στοιχείων που έχουν διαµορφώσει την εξέλιξη της περιοχής. Συγκέντρωση στοιχείων που αφορούν την υπάρχουσα κατάσταση και περιγράφουν την κατανοµή των χρήσεων γης στην περιοχή. Συγκέντρωση στοιχείων και ανάλυση του οικιστικού αποθέµατος. Ανάλυση του υφισταµένου θεσµικού πλαισίου. Ανάλυση στοιχείων σχετικά µε την κυκλοφορία, την στάθµευση, τα δίκτυα πεζοδρόµων και πρασίνου Ανάλυση των δηµογραφικών δεδοµένων Εξαγωγή πρώτων συµπερασµάτων και σύγκριση µε το ισχύον Γ.Π.Σ ιατύπωση συµπερασµάτων και αξιολόγηση του οικιστκου αποθέµατος,πολεοδοµικη προσέγγιση της υποενότητας και σύγκριση της µε το ευρύτερο αστικό τµήµα στην κατεύθυνση τής περιβαλλοντικής αξιολόγησης του χώρου 3.2 Συγκέντρωση απογραφικών δεδοµένων-στοιχείων Η συγκέντρωση των στοιχείων της µελέτης σε µεγάλο µέρος έχει αντληθεί από µελέτες που έχουν εκπονηθεί στην περιοχή και αναφέρονται στη βιβλιογραφία,κάποια διευκρινιστικά στοιχεία ελήφθησαν από επιτόπιο ερευνά,αλλά και από ερευνά των Αρχείων τής.νσης Σχεδίου Πόλεως του ήµου Αθηναίων. 65

71 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ 4. Χρήσεις Γης στην Περιοχή 4.1 Κατοικία Η κατοικία υπήρξε η κύρια χρήση στην περιοχή αλλα και ειδικώτερα στους δρόµους της µελέτης. Η ανάπτυξη αλλων χρήσεων οπως τό εµπόριο η βιοτεχνία και τό Χονδρεµποριο σταδιάκα δηµιουργεί τις προυποθέσης αποµάκρυνσης της Κατοικίας από την περιοχή µάλιστα στην οδο Φαβιέρου οι ισόγειοι χωροι εχουν σχεδόν ααποκλειστικά χρήση εµπορίου,καποες υπηρεσίες και αναψυχή. Η οδος Ακοµινάτου και αυτή στα Ισόγεια δεν εχει χρήση κατοικίας,ανω η Μαιζώνος διατηρεί κάπως στα Ισόγεια και την κατοικία Η οδος Ακοµινάτου και η Μαιζώνος τα τελευταία χρόνια εντονα τείνουν να ακολουθήσουν την τάση Πολυκατοικιοποίησης πουεπικρατεί στην υπόλοιπη περιοχή τής συνοικίας. Εχουν βεβαια διασωθεί αρκετα δείγµατα της Νεοκλασσικής περιόδου και ειδικά στήν οδο Ακοµινάτου υπάρχουν µερικές οµάδες απο κτίσµατα κατοικίας ελασσονος Αρχιτεκτονικής που οµως δηµιουργούν ενδιαφέροντα σύνολα. Επίσης στή ιδια οδο,αξιόλογα ειναι και τα µοντέρνα µεσοπολέµικά κτίρια,διώροφα, η τριόροφα που οµως ειναι σχεδόν εγκαταλελειµένα, χωρίς συντήρηση και δυσκολέυονται ετσι να αναδειχθούν,σε σχέση µέ το µέτριο οικιστικό απόθεµα των πολυκατοικίών της αντιπαροχής. Οι δύο πρώτες αυτές οικιστικές περίοδοι µαρτυρούν την κατοίκηση στην περιοχή µιας υψηλής εισοδηµατικα τάξης και υστερα µιας µεσαίας οικονοµικα τάξης,που οµως προτιµα να αναθέτει σε Αρχιτέκτονες τον σχεδιασµό των σπιτιών τους, αρχικα γιατι αυτός ειναι ο µόνος τρόπος οικοδόµησης πλήν του αυθόρµητου υστερα γιατί το αρτιο αισθητικό αποτέλεσµα ειναι ο τρόπος αναγνώρισης, και συµµετοχής στήν κοινωνική οµάδα της πόλης. Ακολουθεί η εποχή της αντιπαροχής, η καθιέρωση της Οριζόντιας Ιδιοκτησίας, η ανάγκη στέγασης περισσότερων µελών της οικογένειας, η περιοχη καταλαµβάνεται απο πολυόροφες πολυκατοικίες,η κατοικία αποµακρύνεται απο τό Ισόγειο σε αλλους υψηλότερους και απόµακρους ορόφους, η καθηµερινότητα αλλάζει, δεν ειναι εκ του σύνεγγυς, αλλα εκ του µακρόθεν. Η αυλή γίνεται µπαλκόνι και οι οµιλίες θόρυβοι. Στήν περιοχή υπάρχουν και πολλά κενα σπίτια, τα οποία αρχικά εγκαταλέιπονται απο τους ιδιοκτήτες τους που µετακοµίζουν σε αλλα πράστια.συνήθως ενοικιάζονται αρχικά για αποθήκες,κατόπιν ενα µεγάλο διάστηµα παραµένουν κενα,και στην συνέχεια µισθωνονται (σπάνια ) από µετανάστες, η το συνηθέστερο κατοικούνται παράνοµα. Καποιοι από αυτούς τα επισκευάζουν εστω πρόχειρα αλλα γενικα οι συνθήκες διαβίωσης ειναι µα λλον ασχηµες. 4.2 Εµπόριο-Χονδρεµπόριο- Μεταποίηση-Αποθήκες Η περιοχή της µελέτης και ειδικά η οδος Φαβιέρου συγκεντρώνει ενα µεγάλο αριθµό καταστηµάτων ηλεκτρολογικου υλικου,χονδρικής, λιανικής πώλησης. Σύχνα τα καστήµατα αυτά πέραν του εµποριου επιδιορθώνουν και διαφορα ηλεκτρονικά αναµιγνύοντας ετσι τις χρήσεις.στή οδο Φαβιέρου λειτουργουν δέκα καταστήµατα ηλεκτρονικών και ηλεκτρολογικού υλικού.στην οδο Ακοµινάτου τρια ενω στην Μαιζώνος κανένα. Στην οδο Ακοµινάτου υπάρχουν δύο βιοτεχνίες Ενδυµάτων, στην Μαιζώνος υπάρχουν ενα συνεργείο αυτοκινήτων και ενα Μοτοποδηλάτων,τρια τυπογραφεία και ενα επιγραφοποιείο,γενικά η µεταποίηση ειναι µάλλον χαµηλη στήν περιοχή. Οι αποθήκες συνηθως ειναι στα υπόγειο τλων καταστηµάτων,περιπου εποµένως χωροθετούνται στις αντιστοιχες θέσεις. Στήν οδο Φαβιέρου παρατηρησαµε δύο αποθήκες, η µια εγκαταλελειµένη ενω το δεύτερο κτίριο ειναι ενδιαφέρον γιατί αναπαράγει την Τυπολογία των συγκεκριµένων εµπορικών κτιρίων,αποθηκών. 4.3 Γραφεία Υπηρεσίες ιοίκηση Στήν Φαβιέρου στεγάζονται οι κεντρικές υπηρεσίες του Ο.Σ.Κ (Φαβιέρου και Ακοµινάτου ), τό Κ.Ε.Κ του ήµου Αθηναίων στήν Φαβιέρου και Μαγερ, εεπίσης εχουµε στον ιδιο δρόµο γραφεια συλλογων και ασφαλιστικά ταµεία. Η οδος Ακοµινάτου δεν διαθέτει υπηρεσίες πλην των γραφείων ενος συλλογου,στο τέλος της οδού πλησίων τής οδου Λιοσίων. Στήν οδο Μαιζώνος υπάρχουν και εκεί τα γραφεία κάποιων συλλόγων,γενικότερα η περιοχή ισως λόγω του χαµηλού κόστους φιλοξενεί πολλά γραφεία συλλόγων 4.4 Αναψυχή Τουρισµός Η αναψυχή σαν αριθµός καταστηµάτων ειναι ικανοποιητική, δηλαδη αφθονούν τα εστιατόρια,ψητοπωλεία,µπαρ, καφενεία,ζαχαροπλαστεία, 66

72 Ο ΟΙ ΦΑΒΙΕΡΟΥ, ΑΚΟΜΙΝΑΤΟΥ, ΜΑΙΖΩΝΟΣ αναψυκτήρια, και κέντρα διασκέδασης. Η ποιότητα οµως των καταστηµάτων αυτών ειναι απο τις χαµηλότερες,και ειναι ανεπαρκής για την εξυπηρέτηση σε επίπεδο γειτονιάς. Τα ξενοδοχειαδιανέµονται δύο τρία στην οδο Φαβιερου,ενα στην Ακοµινάτου και τρία στη Μαιζώνος.Ειναι µάλλον χαµηλης ποιότητας εξυπηρετήσεων,αν και αποψη µου ειναι οτι εαν αποκατασταθουν θα ειναι εξαιρετικά. 4.5Εκπαίδευση-Πρόνοια-Υγεία Επι των οδών Ακοµινάτου και Μαιζώνος συστεγάζονται,ενα νηπιαγωγείο, και δύο ηµοτικά, µε συνολικό αριθµό Μαθητών 393.Επι της Φαβιέρου υπάρχει τό Κ.Ε.Κ του ήµου Αθηναίων, και διασπαρτα υπάρχουν αλλα τρια Ιδωτικά Ι.Ε.Κ. Υπάρχουν δύο Βρεφονηπιακοί Σταθµοί ενας του ήµου Αθηναίων και ενας κρατικός στην οδο Φαβιέρου που µάλλον καλυπτουν τίς ανάγκες,αφου υπάρχει πάντα κενό στις θέσεις έν υπάρχουν δηµόσια νοσοκοµεία η ιδωτικές κλινικές στην περιοχη της µελέτης. 4.6 Πολιτισµός Αθλητισµός Στους συγκεκριµένους δρόµους δέν υπάρχουν χώροι για πολιτιστικες εκδηλώσεις, οµως πολυ κοντα υπάρχει,το Εθνικό Θέατρο,Το µουσείο της Φινος Φιλµ,τό θέατρο Βέµπο, τό Κέντρο Σκίτσου του ήµου Αθηναίων. έν υπάρχουν στην περιοχή χώροι Αθλησης. Καποιοι ελάχιστα οργανωµένοι χώροι υπάρχουν επι της εληγιάννη πλησίον του Σ.Σ. Αθηνώ 4.7 Πράσινο-Ελεύθεροι Χώροι Για ενα µεγάλο µέρος του ευρύτερου χώρου ο µόνος δηµόσιος διαµορφωµένος χώρος ειναι το Ο.Τ µεταξύ τών οδων Ακοµινάτου,Σωνιέρου,Σαχίνη που περιλαµβάνει και το Κέντρο Σκίτσου του ήµου Αθηναίων. 5.Οικιστικό Απόθεµα-Αξιόλογα Κτίρια 5.1 ιατηρητέα και αξιόλογα κτίρια Τα αξιόλογα κτίρια της περιοχής ειναι κυρίως δύο περιόδων, της Ελληνικής Νεοκλασσικής δηλαδη περι το τελος του 1800 η τις αρχες του 1900, αλλα και τα µεσοπολεµικα µοντέρνα εχουν αξιόλογα παραδείγµατα στήν περιοχή. Τά περισσότερα παρουσιάζουν εντονα σηµάδια εγκατάλειψης, και σπάνια συντηρούνται. Κατοικούνται συνήθως από µενάστες. Σέ µεγάλο αριθµό από αυτά εχουν αφαιρέσει τόν πολύτιµο εξωτερικό διακοσµο τους και εχουν προβει σε πρόχειρες και επιπόλαιες συντηρήσεις αλλα ειναι εγκατελειµένα και προσδοκούν την κατεδάφιση τους,νόµιµη η οχι. Υπάρχουν αξιόλογα σύνολα που θα επρεπε να διατηρηθούν. Τά κυρηγµένα από ΥΠΕΧΩ Ε η ΥΠΠΟ ειναι πολύ λίγα για τόν πλουτο της περιοχής. Τα κυρηγµένα ειναι : 1.Τό κτίριο επι της οδου Φαβιέρου 5 και Μάγερ 7, µισθωµένο από τόν.α σε σχετικά καλή κατάσταση, εχει βεβαια αποκατασταθει µε πρόχειρο τρόπο από τους πρωην µισθωτες,εχει απωλέσει τον διάκοσµο του. 2.Φαβιέρου και Πουκεβιλ 7 3. Ακοµινάτου 31 Επίσης στήν αρχή της ιδίας οδου υπάρχουν και αξιόλογα δείγµατα οψεων από κτίρια βιοτεχνιών, που οµως παραµένουν χωρίς καποιο καθεστώς προστασίας, και σύντοµα θα εκλειψουν. 4.Μαιζώνος 13 και Μαγερ 17,ειναι ασχηµα συντηρηµενο Ξενοδοχείο. 5. Χίου 19 και Μαιζώνος 62 Ειναι απαραίτητο η διατήρηση να επέκταθεί και σέ πολλα αλλα σηµεία που προτείνονται στον Χάρτη του Παραρτήµατος. Ειναι σηµαντικό σαν σύνολο το Ο.Τ µεταξύ Λιοσίων,Ακοµινάτου και Κρήτης. Ειναι σηµαντικό τα ατυπα κατεδαφιζόµενο κτίριο στις οδούς Σαχίνη και Ακοµινάτου. Επίσης τό σύνολο των κτιρίων µεταξύ Παλαιολόγου και Μαιζώνος. 6.Οροι όµησης 6.1 Ισχύοντες Όροι όµησης Υπάρχουν δύο τοµείς ορων δόµησης στις περιοχε ς των δρόµων σύµφωνα µε τό Β Τά υψη των κτιρίων ειανια 21 µ για τόν τοµέα Ζ,και 24 για 67

73 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ τόν Ε.Τό ποσοστο κάλυψης ειναι 70 % και ο συντελεστης όµησης ειναι 3, Πραγµατοποιηµένος Σ. Ο πραγµατοποιηµένος συντελεστής δόµησης στήν γειτονιά του Αγιου Παύλου,ειναι περίπου 2,69 κατα πολυ µικρότερος του θεσµοθετηµένου 3,9.Παρ ολα αυτα φαντάζει πολυ µεγάλος λογω των στενών δρόµων και των υψηλων κτιρίων που τους περιβαλουν. Η πυκνότητα των κατοίκων ειναι χαµηλή λόγω των πολλών κενών κτιρίων, και της παρουσίας πολλων αποθηκών. 7. Κυκλοφοριακές Ρυθµίσεις 7.1 Κυκλοφορία Οδικό δίκτυο Η Φαβιέρου εχει τον χαρακτήρα της υπερτοπικής Οδού, η Ακοµινάτου ειναι µαλλον µια τοπική συλλεκτήριος, ενω η Μαιζώνος ειναι µια τοπικής σηµασίας οδός, και οι τρείς ειναι µονόδροµοι. Η Φαβιέρου παρουσιάζει αυξηµένη κίνηση µεταξύ Μάρνης και Μαγερ, λόγω της µή οργανωµένης κίνησης στο σηµείο αυτό. Η κίνηση αυξάνεται οσο πλησιάζουµε στους µεγάλου οδικούς Αξονες, και το οριο του δακτυλίου,δηλαδή την Οδο Λιοσίων, την οδο Μάρνης, αλλα και την εληγιάννη. 7.2 Μέσα µαζικών µεταφορών Η χωροθέτηση µεγάλου αριθµού αφετηριών στην οδο Μάγερ,αλλα και στην ευρύτερη περιοχή προκαλει εντονα κυκλοφοριακα προβλήµατα,επίσης προκαλεί εντονη αέρια ρύπανση και θόρυβο.η στάθµευση των Μ.Μ.Μ στους στενούς δρόµους της περιοχής δηµιουργεί ασφυκτικές συνθήκες στην κυκλοφορία. Η µη ελεγχόµενη στάθµευση σέ ολο τό µήκος και απο τις δύο πλευρές της οδού Ακοµινάτου (πλατους 10 µ ) δυσχεραίνει την διέλευση των λεωφορείων. Ακοµινάτου, και Μαιζώνος, χρησιµεύουν για την στάθµευση των αυτοκινήτων. Η παρόδια στάθµευση επίσης ειναι καθολική και συχνα ειναι ο λόγος που δυσκολευει την κυκλοφορία στην περιοχή. 8.2 Πεζόδροµοι Στήν Οδο Φαβιέρου υπάρχουν δύο αδιέξοδα που εχουν πεζοδροµηθεί,εχουν φτωχη η καθόλου βλάστηση, και κακής ποίοτητας σχεδίαση και υλικά,µάλιστα ο ενας ειναι και η εισοδος του Βρεφονηπιακου Σταθµού του.α Στήν οδο Ακοµινάτου εχει πεζοδροµηθεί η παρόδια οδος Τραιµπερ, αποτελεί τµήµα µιας ευρύτερης ενότητας που µεταξυ αλλων περιλαµβάνει,µια παιδική Χαρα, µια Πλατεια µε Κοινόχρηστο πράσινο, και το πρόσφατα αποκατεστηµένο κτίριο Τραιµπερ. 9. Πληθυσµός Στήν περιοχή Παρατηρείται αισθητη πληθυσµιακή µείωση,οι απογραφές για την γειτονιά του Αγίου Παύλου καταγραφουν µια µείωση νοικοκυριών του 14 % περίπου,δηλαδή 2122 νοικοκυριά κατα την απογραφή του 1991.Ενώ τα µέλη εχουν µειωθεί κατα 20 % δηλαδη το 1991 ειναι µόλις 5152 µέλη.η περιοχή τα τελευταία χρόνια κατοικείται επίσηµ η ανεπίσηµα απο µεγαλο αριθµό Μεναστών. 8. Στάθµευση-Πεζόδροµοι 8.1 Στάθµευση Στήν περιοχή υπάρχουν απρόσµενα πολλα και πολυόροφα κτίρια Σταθµευσης αυτοκινήτων,η Φαβιέρου και η Μαιζώνος διαθέτουν πολυόροφα κτίρια,επίσης πολλα κενα οικόπεδα επι της Φαβιερου, 68

74 Ο ΟΙ ΦΑΒΙΕΡΟΥ, ΑΚΟΜΙΝΑΤΟΥ, ΜΑΙΖΩΝΟΣ 1. Συµπεράσµατα β κεφάλαιο ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Η οδός Ακοµινάτου παρουσιάζει γενικά υψηλή δόµηση, εχει τόν χαρακτήρα της τοπικής συλλεκτήριας οδου, εχει πυκνη κυκλοφορία οχηµάτων, ιδιωτικών και µέσων Μαζικής Μεταφοράς. Εχει υψηλή δόµηση, υψηλη αέρια ρύπανση, και πολλα αδεια κτίρια. Η Φαβιέρου εχει τον χαρακτήρα της υπερτοπικής Οδόυ, η οδος Μαιζώνος ειναι µία τοπική οδος. Η παρουσία της στοας σε τµήµατα της οδου Φαβιέρου ειναι ενδαφέρουσα, εαν η στοα ειναι προέκταση του δηµόσιου χώρου, χώρος κοινωνικός, οι χρήσεις εµπορίου οµως αποκλείουν µια τετοια διάσταση, η στοα ειναι διαδροµος πέρασµα, δεν εχει ενδιαφέρον. Η περιοχή παρουσιάζει µια τάση του να καταστρέφει τα Μνηµεία της, µνηµεία ειναι τα συµπηκνώµατα της συλλογικής και ατοµικής µνήµης, ενδεχοµένως να αναδεικνύουν και καποια εξαιρετικά στοιχεία. Η ιστορική συνέχεια της περιοχής εκφράστηκε σαν αποτέλεσµα της επικρατουσας τάσης. Η περιοχή αποαστικοποιείται ερηµην της και εποικίζεται σαν επακόλουθο της ερήµωσης. Οι περισσότερες περιοχές του κέντρου διατήρησαν, δύσκολα αλλα κάπως διατήρησαν την ταυτότητα τους, η περιοχή δυτικα της Οµόνοιας αποαστικοποιήθηκε οµως ταχύτατα. Αποτελεί η περιοχη ενα αστικό γεγονος, µείζον µάλιστα που πρέπει να ερµηνευθεί, η ιστορία της πόλης ερµηνεύεται µεσα από τέτοια γεγονότα. Η ποιότητα του χώρου, πηγάζει από τα ερειπωµένα κτίρια, αυτά γεννούν µνήµες, αυτά συγκεντρώνουν πλουσίες διηγήσεις, τα αµορφα, και ατεχνα που τα αντικαθιστούν καταστρέφουν, απογυµνώνουν τον τόπο από την µνήµη του. Εξαιρετικά γεγονότα µοιαζει να εκλίπουν, αντίθετα τα µικρα συγκεντρωµένα δηµιουργούν την εκπληξη. Ανάµεσα απο την παλαια σιδερένια πορτα διακρίνεις να αναπτυσέται η παλια Αθηναική αυλή. Τό δένδρο και τα δωµάτια ολογυρα στήν εσωτερική αυλή. Η εκπληξη, το εξαιρετικό αστικό γεγονος, ειναι πια τα αφηµένο µικρης αρχιτεκτονικής αξίας λαικό σπίτι. Οι δρόµοι δεν ανταλλάσουν πολιτισµό, οι νεοι οικιστές ειναι σιωπηλοί και σε αναµονή µετοίκησης, οι δρόµοι ειναι απογυµνωµένοι απο τόν περιβαλλοντα χώρο που διαµορφωνε την αξία τους, ειναι µια στιγµη αρνητική για το τµήµα αυτό της πόλης, θα υπαρξουν και αλλες στιγµές, µορφές στην Ιστορία της, και πρέπει να ειναι καλλίτερες.. 69

75 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ βιβλιογραφία Στεφάνου Ι., Ανθρωπολογική προσέγγιση της πόλης, Σηµ.Μεταπτυχ. Μαθηµ. Ε.Μ.Π Μπίρης Κ., Αι Αθήναι από τον 19ο εις τον 20ο αιώνα, εκδόσεις Μέλισσα β έκδοση, Αθήνα 1995 Ι Τραυλός Πολεοδοµική Εξέλιξις των Αθηνών Αθήνα 1993 Μπίρης Μ. Μισός Αιώνας Αθηναικής Αρχιτεκτονικής Αθήναι 1987 Rossi Aldo L Architettura Della Citta Clup Maggio 1978 Απογραφικα στοιχεία της Ε.Σ.Υ Μελέτες της περιοχής απο τα Αρχεία της νσης του Σχεδίου Πόλεως 70

76 Ο ΟΣ Ε ΡΜΟΥ

77 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Εισαγωγή Το θέµα της εργασίας είναι η παρουσίαση και ο σχολιασµός των αστικών παρεµβάσεων στην περιοχή της Ερµού. Αντικείµενο της εργασίας είναι τόσο η συγκεκριµένη περιοχή του δρόµου που πρόσφατα πεζοδροµήθηκε, από την πλατεία Συντάγµατος έως την Αίολου, όσο και η ευρύτερη περιοχή του εµπορικού τριγώνου, που δέχτηκε µέσα στην τελευταία δεκαετία µια σειρά από πολεοδοµικές παρεµβάσεις και θεσµικές ρυθµίσεις. Μεθοδολογία ανάπτυξης θέµατος. Ι. Ιστορική αναδροµή Α. Οι πρακτικές και οι προβληµατισµοί που έχουν τεθεί για την περιοχή: Από τις πρώτες ιστορικές πολεοδοµικές παρεµβάσεις στη σύγχρονη αντιµετώπιση της περιοχής. Β. Η εξέλιξη της εµπορικής δραστηριότητας στην Ερµού. ΙΙ. Οι Παρεµβάσεις της περιόδου Α. Το θεσµικό πλαίσιο καθορισµού χρήσεων γης. Β. Παρουσίαση της µελέτης «Πεζοδρόµηση οδού Ερµού και παρόδων» ΙΙΙ. Σχολιασµός των παρεµβάσεων. Οι άξονες του σχολιασµού. Περιορισµοί - Παραδοχές. Επιλογή θεµάτων σχολιασµού: Α. Οι οικονοµικές δραστηριότητες της περιοχής. Β. Η µορφή του αστικού περιβάλλοντος και η λειτουργία του χώρου. Γ. Η ένταξη της επέµβασης σε ένα ευρύτερο πλαίσιο κατευθύνσεων για το κέντρο της πόλης.. Η αποδοχή της επέµβασης καθορίζουν, τόσο την επιλογή των θεµάτων που παρουσιάζονται, όσο και την επιλογή των αξόνων σχολιασµού τους. Μια δεύτερη µεθοδολογική επιλογή, που ανταποκρινόταν και στα ζητούµενα της άσκησης, ήταν και η προσπάθεια απεικόνισης των ζητηµάτων που σχολιάζονται. Σαν συνέπεια του παραπάνω, ο σχολιασµός αρκετών θεµάτων στηρίζεται στην σχεδιαστική απεικόνιση, ενώ, για την οικονοµία της εργασίας, το συνοδευτικό κείµενο είναι πολλές φορές αρκετά συνοπτικό. Μεθοδολογία προσέγγισης - Πηγές Βιβλιογραφία. Γενική και ειδική βιβλιογραφία. Αποδελτίωση ηµερήσιου και περιοδικού τύπου. Επί τόπου έρευνα Συνεντεύξεις - συζητήσεις µε -Τους µελετητές των επεµβάσεων. -Τους υπεύθυνους για τη χωροθέτηση των χρήσεων. -Εκπροσώπους από τους κύριους επαγγελµατικούς και συνδικαλιστικούς φορείς. Παρατήρηση και καταγραφή. Μια από τις αρχικές επιλογές, που διαµόρφωσε τη µεθοδολογία ανάπτυξης του θέµατος, ήταν ο εστιασµός της εργασίας στην ανά-γνωση και τη διερεύνηση του συγκεκριµένου αστικού χώρου. Οι θεωρητικές αναφορές δεν αναλύονται σε συγκεκριµένο κεφάλαιο, αλλά εµπεριέχονται και 2

78 Ο ΟΣ ΕΡΜΟΥ Ι. Ιστορική αναδροµή Α. Οι πρακτικές και οι προβληµατισµοί που έχουν τεθεί για την περιοχή: Από τις πρώτες ιστορικές πολεοδοµικές παρεµβάσεις στη σύγχρονη αντιµετώπιση της περιοχής. Η ευρύτερη περιοχή µελέτης αποτελεί τον τόπο των πρώτων ιστορικών πολεοδοµικών παρεµβάσεων, που σηµάδεψαν τη γέννηση της Πρωτεύουσας του νέου Ελληνικού κράτους και που χαρακτηρίζουν ακόµη την περιοχή. Η Ερµού, η Αιόλου και η Αθηνάς είναι οι πρώτοι ευθείς δρόµοι που «κόπηκαν» µε τα σχέδια του Κλεάνθη -Σάουµπερτ και Κλένζε επάνω στον ιστό της παλιάς πόλης. Στα σχέδια αυτά, η περιοχή που σήµερα έχει παγιωθεί ως εµπορικό κέντρο αποτελεί την καθαυτό περιοχή σύµφυσης µεταξύ του παλιού και του νέου τµήµατος της πόλης. Η περιοχή χωρίζεται σε 2 τµήµατα µε σαφώς αντιδιαστελλόµενη οδική διάταξη: Το πρώτο σχηµατίζει το εσωτερικό τρίγωνο µεταξύ των οδών Αθηνάς - Ερµού και Μητροπόλεως- Πραξιτέλους. Εδώ η διάταξη των στενών δρόµων θυµίζει την «κατά τον παλαιό τρόπον» διάταξη των πόλεων, αφού ανήκει στον παλαιό ή και τον αρχαίο οικισµό και αποτελεί συνέχεια της Πλάκας. Το δεύτερο τµήµα, ακολουθεί την ιπποδάµεια χάραξη της νέας πόλης. Η κυριότερη βαθιά τοµή είναι η νέα οδός Ερµού, της οποίας η διάνοιξη τότε σήµαινε και την κατεδάφιση της Καπνικαρέας. Το µνηµείο σώθηκε χάρις στη µια από τις πρώτες έντονες αντιδράσεις του νεοσυσταθέντος ήµου Αθηναίων. Η εντύπωση που έδινε η νέα χάραξη διαφαίνεται µέσα από την περιγραφή του κάνει ο Εντµον Αµπού το 1855: «Η πόλη των Αθηνών είναι κοµµένη σαν σταυρός µε δυο µεγάλους δρόµους, την οδό Αιόλου και την οδό Ερµού» 1. Σήµερα είναι πλέον κοινά παραδεκτό 2 ότι η πραγµατοποίηση του σχεδίου Κλεάνθη -Σάουµπερτ θα κατέστρεφε τελείως τον ιστό της παλιάς πόλης. Το σχέδιο έτσι όπως υποβλήθηκε είχε όλα τα στοιχεία της σύγκρουσης ανάµεσα σε µια πραγµατικότητα φοβερά δεσµευτική και σε µια ιδεολογική θέση απόλυτα ανεδαφική. Οι Κλεάνθης -Σάουµπερτ ακολούθησαν τις 1 ΥΠΕΧΩ Ε Αυτή η αντίληψη διαµορφώθηκε κυρίως τα τελευταία χρόνια. Ο Φιλιππίδης Στην Νεοελληνική Αρχιτεκτονική αναφέρει ότι «.. Ως τώρα (1984), ίσως επειδή µερικοί παρασύρθηκαν από τις απόψεις του Κ. Μπίρη ή από άλλες συναφείς, κάθε αναφορά στα πρώτα σχέδια που υπέβαλλαν οι Κλεάνθη -Σάουµπερτ ακολουθούσε την ίδια στερεότυπη επιχειρηµατολογία: Τα σχέδια ήταν λαµπρά, οι πολεοδόµοι διορατικοί, αν η Αθήνα είχε χτιστεί έτσι δεν θα είχε κατόπιν προβλήµατα.». επιταγές της σύγχρονης τους πολεοδοµίας: συµµετρική σύνθεση µε κεντρικό άξονα που οδηγεί στην Ακρόπολη µέσω της οδού Αθηνάς- τοποθέτηση των ανακτόρων µετωπικά επάνω στον άξονα αυτό - χρήση του τριγωνικού κάναβου. Το κυριότερο µέληµα, ήταν η ανάδειξη µιας νέας πρωτεύουσας, αντάξιας του αρχαίου κλέους. «Αυτή η συνύπαρξη, ανάµεσα στην παλιά κατάσταση των πραγµάτων και σε µια καινούργια που επιβάλλεται εκ των άνω, θα παραµείνει σταθερό γνώρισµα της ελληνικής πολιτικής για τον πολεοδοµικό σχεδιασµό.» 3 Το διάστηµα αποτελεί για το παλιό εµπορικό τρίγωνο την περίοδο διαµόρφωσης του µεγαλύτερου µέρους της ρυµοτοµίας του. Τις επόµενες δεκαετίες, οι σκέψεις για διανοίξεις νέων οδών επανεµφανίζονται συνδεδεµένες µε τη λειτουργική ωφέλεια και ενίοτε 4 µε την «ηθική ωφέλεια» που θα έχουν για την πόλη, κυριαρχούν όµως οι προτάσείς που στο σύνολό τους, θεωρούν δεδοµένη την υφιστάµενη κατάσταση και ασχολούνται µε τις επεκτάσεις της Αθήνας. Από το µεσοπόλεµο και κυρίως µετά το β παγκόσµιο πόλεµο, έχει ξεκινήσει ένας µεγάλος προβληµατισµός για το κυκλοφοριακό στο εµπορικό τρίγωνο. Στον οικονοµικό ταχυδρόµο του 1962 ο Ι Μανωλιδάκης, αντανακλώντας τον κρατικό προβληµατισµό, γράφει: «Η Αθήνα κινδυνεύει. Κυρίως κινδυνεύει το παλιό εµπορικό κέντρο η δυσκολία προσέγγισης των αυτοκινήτων διώχνει την πελατεία των καταστηµάτων του αν συνεχίσουµε έτσι σε 5 χρόνια το αδιέξοδο θα είναι πλήρές». Στη δεκαετία του , οι προτάσεις για την Αθήνα αποκτούν ακόµη µεγαλύτερη εµβέλεια και καλύπτουν όλη την Αττική. Το πρόβληµα του κέντρου αντιµετωπίζεται ριζικά. Είναι η εποχή που ο προβληµατισµός κατευθύνεται σε µια ριζική µετάθεση ολόκληρου του Αθηναϊκού κέντρου. Από τα µέσα της δεκαετίας του 1970, αρχίζει µια σταδιακή αλλαγή στον τρόπο της αντιµετώπισης του ιστορικού κέντρου και εφαρµόζονται οι πρώτες θεσµικές ρυθµίσεις προστασίας (διατηρητέα, µεταφορά Σ κ.α.) Στο τέλος της ίδιας δεκαετίας εισάγονται «στο οπλοστάσιο των ελληνικών αστικών παρεµβάσεων» οι πεζόδροµοι. Η πρώτη πεζοδρόµηση της Βουκουρεστίου αποκτά σταδιακά συµβολικό χαρακτήρα. 3 Φιλιππίδης Το 1911 ο γλωσσαµύντορας Γ. Μιστρώτης τονίζει ότι «εν µεν ταις παρόδοις και ταις αρταπούς διαιτόνται οι λωποδύται και οι δολοφόνοι, εν ε ταις λεωφόροις τρέχουσιν τα ηλεκτρικά του πολιτισµού οχήµατα.» ΕΜΠ

79 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Παρεµβάσεις Την περίοδο , η δ/νση κατασκευής έργων του ΥΠΕΧΩ Ε, πραγµατοποιεί µια σειρά παρεµβάσεων στο εµπορικό τρίγωνο. Πρόκειται για πεζοδροµήσεις και διαµορφώσεις των δρόµων Καλαµιώτου, Αγ. Μάρκου, Ευαγγελιστρίας, Κλειτίου, Μιλτιάδου και των πλατειών Αγ. Ειρήνης, Καρύτση, Αγ. Θεοδώρων, Χρυσοσπηλιώτησσας, Μητροπόλεως. Η µελέτη περιλαµβάνει και την πεζοδρόµηση της Ερµού που τελικά δεν υλοποιήθηκε. Κατά το στάδιο σύνταξης των µελετών διαµόρφωσης, ζητήθηκαν οι απόψεις των κατοίκων και επιχειρηµατιών της περιοχής µε ειδικό ερωτηµατολόγιο (είδος επιχείρησης, άποψη για την πεζοδρόµηση - προτάσεις, ώρες τροφοδοσίας, ειδικά προβλήµατα κλπ.), που συνόδευε το Ενηµερωτικό Έντυπο. Η επεξεργασία των απαντήσεων έδωσε την εικόνα µιας αρκετά µεγάλης αποδοχής των πεζοδροµήσεων. Συγκεκριµένα το 64% των επαγγελµατιών είχε εκφραστεί θετικά για τις επεµβάσεις που αφορούσαν το σύνολο του εµπορικού δρόµου και το 74% επιθυµούσε την πεζοδρόµηση της Ερµού. 5 Κατά την εκπόνηση της υπήρχε συνεργασία µε τους καταστηµατάρχες - χρήστες της περιοχής. Κατά αυτόν τον τρόπο οι µελέτες τροποποιήθηκαν: για παράδειγµα δεν πεζοδροµήθηκε η οδοί Βασιλικής και Λιµπόνα στην Αγ. Ειρήνη λόγω της έντονης παρουσίας του χονδρεµπορίου στους εν λόγω δρόµους και τροποποιήθηκε ριζικά η πρόταση για τα ανθοπωλεία στην πλατεία Α. Ειρήνης. Β. Η εξέλιξη της εµπορικής δραστηριότητας στην Ερµού. Σε όλα τα πολεοδοµικά σχέδια της Αθήνας του πρώτου µισού του 19 ου αιώνα, η Ερµού προβλεπόταν σαν ο εµπορικός δρόµος της νεοσύστατης τότε πρωτεύουσας. Η µεταφορά της εµπορικής ζωής επιταχύνθηκε από τη µεγάλη πυρκαγιά του 1884, που κατέστρεψε την περιοχή του παζαριού. Από το 1860, στην Ερµού δηµιουργούνται εµπορικά καταστήµατα «ανωτέρας τάξεως εις είδη αµφιέσεως και πολυτελείας» και ο δρόµος διαφοροποιείται από την υπόλοιπη περιοχή του εµπορικού τριγώνου που έχει έµπορο - βιοτεχνικό χαρακτήρα. 6 5 Μάλιστα εκφράστηκε το παράπονο γιατί να πεζοδροµηθεί πρώτα η Ευαγγελιστρίας και Α. Μάρκου και όχι η Ερµού που κατά τους επαγγελµατίες από άποψη «ποιότητας καταστηµάτων βρίσκεται σε πιο πλεονεκτική θέση». ΥΠΕΧΩ Ε ΥΠΕΧΩ Ε Η σταδιακή διαφοροποίηση στον εµπορικό χαρακτήρα της Ερµού, ακολουθεί και την σταδιακή απόκλιση από το αρχικό σχέδιο της χάραξης. Στο επάνω µέρος, ο ευθύς δρόµος που στοχεύει στη Βουλή έχει τα µεγαλύτερα εµπορικά κτίρια, κληρονοµιά των πρώτων νόµων για το µέγεθος των οικοπέδων επί των νέων δρόµων της πόλης. Από την Καπτικαρέα, η διατήρηση της οποίας αποτελεί και την πρώτη απόκλιση από το αρχικό σχέδιο, τα καταστήµατα γίνονται πιο «λαϊκά», ενώ µετά το Μοναστηράκι αλλάζει τελείως το είδος του εµπορίου. Έως το τέλος του 19 ου αιώνα έχει διαµορφωθεί ο λειτουργικός χαρακτήρας του κέντρου της πόλης. Το δίδυµο Ερµού -Μητροπόλεως αποτελούσε και τη διαχωριστική γραµµή µεταξύ της κατοικίας, δηλαδή της Πλάκας και του εµπορικού τµήµατος της πόλης. Στους άξονες Αιόλου Αθηνάς, Ερµού και στις ζώνες γύρω από αυτούς παρατηρείται µια έντονη εγκατάσταση χώρων κοινωνικών συναθροίσεων, όπως καφενείων, εστιατορίων, Θεάτρων κ.α.. Παράλληλα καθορίζεται ο ευρύτερος οικονοµικός - διοικητικός χαρακτήρας στη βορειοανατολική πλευρά του εµπορικού τριγώνου. Τις επόµενες δεκαετίες η εµπορική δραστηριότητα στην περιοχή ενισχύεται. «Αρκετά καταστήµατα κάνουν την εµφάνιση τους στην οδό Αιόλου, Αθηνάς, Καπνικαρέας και τους γύρω δρόµους, όπου συγκεντρώθηκαν τα είδη κυρίως γυναικείας µόδας. Μετά τον ηλεκτροφωτισµό της Αιόλου, της Ερµού, της πλατείας Συντάγµατος και της Φιλελλήνων η πρωτεύουσα γνωρίζει την έκρηξη των εµπορικών καταστηµάτων. 7» Μετά την Απελευθέρωση οι εµπορικές χρήσεις διαχέονται και εκτός του εµπορικού τριγώνου. Η Πατησίων, η 3 ης Σεπτεµβρίου, η Αριστοτέλους, η Ακαδηµίας, η Α. Κωνσταντίνου παίρνουν σταδιακά εµπορικό χαρακτήρα. Και σε αυτή την περίοδο η Ερµού παραµένει ο δρόµος που φιλοξενεί τα καταστήµατα της µόδας, «οι Αθηναίες εξακολουθούν να την επισκέπτονται, µε τη διαφορά ότι τα εµπορεύµατα ανάλογης ποιότητας µπορούν να βρεθούν σε καταστήµατα εκτός κέντρου. 8» Τις δεκαετίες 1970, 1980 παρατηρείται µετατόπιση της αγοραστικής κίνησης στις περιφερειακές αγορές του Λεκανοπεδίου. Η ανάπτυξη των περιφερειακών εµπορικών κέντρων και τα µεγάλα προβλήµατα του κέντρου (κυκλοφοριακό- νέφος) αλλά και η «µη προσαρµοστικότητα που επέδειξαν αρκετοί επαγγελµατίες στις σύγχρονες επιταγές της αγοράς. 9» είναι οι βασικοί λόγοι της µετατόπισης της αγοραστικής κίνησης προς τις αγορές της περιφέρειας Καθηµερινή 12-Οκτ

80 Ο ΟΣ ΕΡΜΟΥ ΙΙ. Οι Παρεµβάσεις της περιόδου Α. Το θεσµικό πλαίσιο καθορισµού χρήσεων γης. Το χρονικό της διαµόρφωσης του υφιστάµενου καθεστώτος. Το ισχύον καθεστώς καθορισµού χρήσεων γης, έχει σε µεγάλο βαθµό ενσωµατώσει τις κατευθύνσεις της µελέτης «Πολεοδοµικής έρευνας και προγραµµατισµού αναβάθµισης του εµπορικού τριγώνου της Αθήνας» η οποία ανατέθηκε στις , από το ηµοτικό Συµβούλιο της Αθήνας στο Σπουδαστήριο Πολεοδοµικών Ερευνών του ΕΜΠ 10. Η µελέτη περιλάµβανε την ανάλυση των χρήσεων του εµπορικού τριγώνου ανά Ο.Τ. (µε λεπτοµερή καταγραφή των χρήσεων του ισογείου) και την αξιολόγηση των τάσεων εξέλιξης κάθε χρήσης. Η διατύπωση των κατευθύνσεων και της πολιτικής για τις χρήσεις γης, περιλάµβανε την πρόβλεψη των επιπτώσεων που θα έχουν σε αυτές τα προτεινόµενα θεσµικά και πολεοδοµικά µέτρα. Μετά τα συµπεράσµατα των επιµέρους αναλύσεων και αξιολογήσεων οι υφιστάµενες χρήσεις του εµπορικό τρίγωνο κατατάχτηκαν σε τρεις κατηγορίες: α. Κατοικία, διανυκτερεύσεις, κοινωνικές και πολιτιστικές χρήσεις. Χρήσεις που αξιολογήθηκαν ως απόλυτα συµβατές µε τον (υπό διαµόρφωση) χαρακτήρα του εµπορικού τριγώνου και που κατά τους µελετητές, είναι επιθυµητό να υποστηριχθούν, αφενός γιατί, αποτελούν το κλειδί γα την αναβάθµιση της περιοχής και αφετέρου, γιατί χαρακτηρίζονται ως ευπαθείς στην εξωστική πίεση άλλων πιο εύρωστων χρήσεων. Η αναψυχή περιλαµβάνεται στις επιθυµητές χρήσεις και συνδέεται µε την αναζωογόνηση του κέντρου ειδικά τις βραδινές ώρες. β. Εµπόριο, ιδιωτικά γραφεία. ιοίκηση, τράπεζες και µη οχλούσα βιοτεχνία. Χρήσεις σήµερα επικρατούσες, που προσδίδουν στο εµπορικό τρίγωνο τον κυρίαρχο του χαρακτήρα. Αξιολογήθηκαν ως συµβατές µε τις κατευθύνσεις της µελέτης και προτείνεται η διατήρηση τους και πιθανόν και η επέκταση τους στο εσωτερικό του τριγώνου. Σε περιπτώσεις έντασης των χρήσεων που θεωρείται προβληµατική, προτείνεται από τους µελετητές η «αραίωση» των χρήσεων αυτών. γ. Βιοτεχνία χαµηλής και υψηλής όχλησης και χονδρεµπόριο. Πρόκειται για χρήσεις που κρίνονται µη συµβατές και ανεπιθύµητες και προτείνεται η σταδιακή τους αποµάκρυνση από το εµπορικό τρίγωνο. Οι προτάσεις του ΕΜΠ αξιολογήθηκαν από το ήµο Αθηναίων αφού τέθηκαν υπόψη των επαγγελµατικών ενώσεων, του ΥΠΕΧΩ Ε και του Οργανισµού Αθήνας. Η µελέτη του ΕΜΠ, ήδη από τη φάση της ανάλυσης, αντιµετώπισε ξεχωριστά κάθε µία από τις παραπάνω δραστηριότητες, χωρίς να αναφερθεί στην µεταξύ τους δικτύωση. Αυτή η διάκριση οδήγησε και στην πρόταση για αποµάκρυνση του χονδρεµπορίου και ενός µεγάλου ποσοστού της βιοτεχνίας από το εµπορικό τρίγωνο. Από την άλλη, οι επαγγελµατίες της περιοχής, ενωµένοι σε ένα όργανο (ΣΕΧΟΒΙ: σύνδεσµος εµπόρων, χονδρεµπόρων και βιοτεχνών ιστορικού κέντρου), υποστήριξαν και πέτυχαν τη διατήρηση του χονδρεµπορίου υλικών και της βιοτεχνίας χαµηλής όχλησης, σα δραστηριότητες που ανήκουν στα διάφορα τοπικά δίκτυα αγοράς κοσµήµατος, υποδηµάτων, ενδυµάτων κ.α., τις λεγόµενες «πιάτσες» 11. Το τελικό κείµενο που αποτέλεσε και το θεσµοθετηµένο ιάταγµα χρήσεων γης 12, έχει υιοθετήσει σε αρκετά σηµεία τις προτάσεις των διάφορων φορέων. Οι σηµαντικότερες ρυθµίσεις παρουσιάζονται παρακάτω: Η κατοικία ενισχύεται, µε την επιβολή της σε όλους τους ορόφους επάνω από τον τρίτο, τόσο στα νέα κτίρια, όσο και στα υφιστάµενα όταν ζητείται αλλαγή χρήσης. Εξαιρούνται τα κτίρια που έχουν πολεοδοµική άδεια για άλλη χρήση, τα κτίρια ειδικών λειτουργιών (πολιτιστικές χρήσεις, ξενοδοχεία κ.α) και τα κτίρια που έχουν πρόσωπο επί των οδών Σταδίου και Αθηνάς και επί των πλατειών Συντάγµατος και Οµονοίας. Εξαιρούνται από την κατηγορία των βιοτεχνιών όχλησης, οι βιοτεχνίες κατασκευής υποδηµάτων, ενδυµασίας και διαφόρων ειδών από ύφασµα και δεν καθίσταται απαραίτητη η αποµάκρυνση τους. (Υιοθέτηση της πρότασης του βιοτεχνικού επιµελητηρίου 13 ) 10 Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται και στο κείµενο της ανάθεσης, ένας από τους κύριους στόχος της µελέτης, σε συνδυασµό µε τα άλλα µέτρα που προτείνονται, ήταν η θέσπιση /τος καθορισµού χρήσεων γης για την περιοχή αυτή, ώστε «να διασφαλισθεί και να επιτευχθεί αποτελεσµατικός έλεγχος του κληροδοτηµένου πολεοδοµικού και αρχιτεκτονικού περιβάλλοντος, δεδοµένου ότι στην περιοχή αυτή συγκεντρώνεται ένα σηµαντικό τµήµα των κεντρικών λειτουργιών της χώρας.» 11 «Ο κατασκευαστής που θα έρθει εδώ, µέσα σε πέντε δρόµους θα κάνει την δουλεία του. Αν πρόκειται για κόσµηµα, εδώ θα βρει την πέτρα, πιο εκεί την καρφωτή και παραπέρα την συσκευασία..» Εκπρόσωπος του ΣΕΧΟΒΙ. 12 Εφηµερίδα της Κυβερνήσεως Αρ. Φύλλου Βιοτεχνικό επιµελητήριο. (Αλληλογραφία ) 5

81 Εισάγεται στην επιτρεπόµενη κατηγορία των εµπορικών καταστηµάτων, το χονδρεµπόριο υλικών (νυφικών, κουµπιών, δανδελών κ.α.) που χαρακτηρίζεται ως «παραδοσιακό» και κρίνεται ότι «δεν απαιτεί µεγάλους χώρους, δε δηµιουργεί κυκλοφοριακό πρόβληµα και εξυπηρετεί τα καταστήµατα της περιοχής.» 14 (Υιοθέτηση της πρότασης του ήµου Αθηναίων και των επαγγελµατιών της περιοχής µετά από τη σύµφωνη γνώµη του ΥΠΕΧΩ Ε) Τέλος, σε ότι αφορά την χρήση του δηµόσιου χώρου, το ιάταγµα ακολουθεί την πρόταση του ΕΜΠ κατά την οποία: εν επιτρέπεται η χρήση και κατάληψη πεζόδροµων και δρόµων για την υπαίθρια επέκταση των µαγαζιών. Κατ εξαίρεση επιτρέπεται η τοποθέτηση τραπεζίων, τεντών και πάγκων σε περιορισµένα τµήµατα του δηµόσιου χώρου µε σχετική άδεια που δίνει ο ήµος και ύστερα από τη σύµφωνη γνώµη της αρµόδιας για τον έλεγχο του εµπορικού τριγώνου υπηρεσίας, που θα καθορίζει τη θέση τους και την επιφάνεια που θα καταλαµβάνουν. ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Β. Οργάνωση κυκλοφορίας και στάθµευσης στο εµπορικό τρίγωνο. Πρόκειται για ένα κοινό σχέδιο παρεµβάσεων του ήµου Αθηναίων και του ΥΠΕΧΩ Ε, που περιλαµβάνει ουσιαστικά όλες τις προτάσεις που κατά καιρούς είχαν γίνει για την περιοχή: εκτεταµένες πεζοδροµήσεις, αποκλεισµό των οχηµάτων από την περιοχή και οργάνωση της στάθµευσης. Όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά στο ενηµερωτικό φυλλάδιο που κυκλοφόρησε το ΥΠΕΧΩ Ε, πρόκειται για µια «ριζική» και «γενναία» λύση, που εντάσσεται στην σύγχρονη αντίληψη που προωθεί τον περιορισµό της χρήσης του αυτοκινήτου στην πόλη. Μετά από µια σειρά διαπραγµατεύσεων µε τους επαγγελµατίες της περιοχής και το ΣΑΤΑ (Συνδικάτο Αυτοκινήτων Ταξί Αθηνών) 15, το 1995 ξεκινάει η δοκιµαστική εφαρµογή του µέτρου, µε τη διακοπή της κίνησης στην Ερµού και σε ένα τµήµα της Καραγιώργη Σερβίας. -Όσον αφορά την βιοτεχνία χαµηλής όχλησης του ετ που είναι παραδοσιακή, συνδέεται µε τον τουρισµό, δεν επιβαρύνει το περιβάλλον, αντίθετα συµβάλλει στην οικονοµική δραστηριότητα και πολυµορφία της περιοχής, προτείνεται να παραµείνει. -Όσον αφορά τις βιοτεχνίες µέσης και υψηλής όχλησης δεν υπάρχει αντίδραση για την αποµάκρυνση τους µόνο που θα πρέπει να εξετασθεί σε συνδυασµό µε την εξασφάλιση των χώρων των βιοτεχνικών πάρκων. 14 ήµος Αθηναίων, Χρήσεις γης στο Εµπορικό Τρίγωνο Καθηµερινή Γ. Η παρέµβαση «Πεζοδρόµησης οδού Ερµού και παρόδων» Η µελέτη συντάχθηκε και υλοποιήθηκε από την /νση ειδικών έργων αναβάθµισης περιοχών του ΥΠΕΧΩ Ε. Η πρώτη φάση της µελέτης που περιλαµβάνει το τµήµα του δρόµου από την πλατεία Συντάγµατος έως την Αιόλου και τις παρόδους, τελείωσε το 1995 και στην συνέχεια πέρασε για έγκριση από τα αρµόδια συµβούλια ηµοσίων Έργων και τις Εφορείες Αρχαιοτήτων. Η µελέτη εγκρίθηκε στο σύνολο της, εκτός από το τµήµα που αφορούσε την διαµόρφωση του χώρου του ναού της Καπνικαρέας. Η µελέτη αναθεώρησης για το τµήµα αυτό εγκρίθηκε το Η δεύτερη φάση της µελέτης, που περιλαµβάνει τη διαµόρφωση των όψεων στην πλατεία Συντάγµατος, την πεζοδρόµηση των υπόλοιπων κάθετων δρόµων και οδού της Αθηνάς, βρίσκεται στο στάδιο των εγκρίσεων. 6

82 Ο ΟΣ ΕΡΜΟΥ δαπέδου αλλάζει ελαφρά στα σταυροδρόµια ενώ στο µέσο του δρόµου, ορίζεται µια ζώνη µε διαφοροποιηµένο στην υφή δάπεδο που αντιστοιχεί στην τροχιά ενός ελαφρού οχήµατος µαζικών µεταφορών αλλά και στην κίνηση των οχηµάτων τροφοδοσίας. Έχει γίνει πρόβλεψή για την κίνηση των ατόµων µειωµένης κινητικότητας. Μια από τις αρχικές επιλογές ήταν η αποφυγή εµποδίων που να κρύβουν τη θέα προς τη Βουλή και θα εµποδίζουν την εµπορική χρήση του δρόµου. Μπορούµε να διακρίνουµε τρεις περιοχές (χάρτης 1): 1.Το πάνω τµήµα της Ερµού (έως την οδό Βουλής), συνδέεται µε το µέτωπο προς την πλατεία Συντάγµατος. Η «είσοδος» στον πεζόδροµο σηµαίνεται µε το µοτίβο του δαπέδου, ενώ η ευρύτητα του δρόµου επιτρέπει τη δηµιουργία ζωνών φύτευσης και καθιστικών. 2. Το µέσο και κάτω τµήµα της επέµβασης. 3. Η πλατεία Καπνικαρέας. Η µελέτη περιλαµβάνει τη διεύρυνση του περιβάλλοντα χώρου του ναού µε την αποξήλωση της υφιστάµενης µάνδρας. Η σήµανση της διακεκριµένης περιοχής γινόταν µε τη διαφοροποίηση του υλικού του δαπέδου. Στόχοι µελετητών και φορέων υλοποίησης. Ανάδειξη του πρώτου εµπορικού δρόµου της Αθήνας. Ενίσχυση του εµπορικού του χαρακτήρα. Ανάδειξη της ιστορικής φυσιογνωµίας της περιοχής. Αναβάθµιση της ποιότητας ζωής και διευκόλυνση των «εµπορικών λειτουργιών». Αρχιτεκτονικές επιλογές Σε όλο το µήκος του δρόµου έχει επιλεγεί ένας σαφής, λιτός και γραµµικός σχεδιασµός που τονίζει τον άξονα Βουλής - συντάγµατος. Το µοτίβο του ιαδικασία υλοποίησης, αποκλίσεις κατά την εφαρµογή. Οι εργασίες ξεκίνησαν το 1996 και ο δρόµος παραδόθηκε στην κυκλοφορία των πεζών στο τέλος του Ένα µεγάλο τµήµα της µελέτης που αφορούσε τον αστικό εξοπλισµό -καθιστικά, σήµανση, περίπτερα, και φωτιστικά- δεν έχει υλοποιηθεί. Κατά τη διαδικασία υλοποίησης εκφράστηκαν από το ΥΠΠΟ ενστάσεις σχετικά µε τη διαµόρφωση της νέας µάνδρας του ναού. 7

83 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Χάρτης 1: Η αρχιτεκτονική αντιµετώπιση από τους µελετητές των παρεµβάσεων 8

84 Ο ΟΣ ΕΡΜΟΥ ΙΙΙ. Σχολιασµός των παρεµβάσεων. Οι άξονες του σχολιασµού. Κατά τη διαδικασία της προσέγγισης στο θέµα της εργασίας το στάδιο της επιλογής των αξόνων σχολιασµού είναι ίσως και το πιο σηµαντικό, αφού από αυτό εξαρτάται αν θα αναδειχθούν ή θα εξαφανίσουν πτυχές του αντικειµένου. Οι άξονες σχολιασµού εµπεριέχουν το θεωρητικό υπόβαθρο της προσέγγισης. Η επιλογή που ακολουθήθηκε στην παρούσα άσκηση, υιοθετεί σε ένα βαθµό τις προσεγγίσεις για την ανάλυση και τον σχεδιασµό των πόλεων, που έχουν τα τελευταία χρόνια τοποθετηθεί και κάτω από την οµπρέλα της αειφορικότητας. ( ιατήρηση των αστικών πόρων, ποιότητα περιβάλλοντος και κοινωνική δικαιοσύνη). Τα θέµατα που θέτονται, σίγουρα δεν εξαντλούνται στα πλαίσια αυτής της εργασίας, έτσι για παράδειγµα, η ιστορικότητα, που είναι ένα πολύ ευρύ θέµα, εξετάζεται κυρίως ως προς τις λειτουργικές µνήµες της περιοχής. Οι επιδράσεις της αστικής παρέµβασης στο υφιστάµενο αστικό περιβάλλον και συγκεκριµένα: α. Στην ιστορικότητα της περιοχής σε ότι αφορά το δοµηµένο περιβάλλον και τις λειτουργικές µνήµες. β. Στην υφιστάµενη δοµή του κοινωνικού ιστού (επαγγελµατίες, καταναλωτές και άλλοι χρήστες του χώρου). γ. Στις οικονοµικές δραστηριότητες της περιοχής. δ. Στη λειτουργία που η αστική επέµβαση εξυπηρετεί. ε. Στην ποιότητα του αστικού περιβάλλοντος και στην υιοθέτηση ή όχι των αρχών του βιοκλιµατικού σχεδιασµού. Η σχέση του µερικού µε το όλο. Που αναλυτικότερα σηµαίνει : α. Τη σχέση του δρόµου µε τη γύρω περιοχή. β. Την ένταξη της επέµβασης µέσα στο πλαίσιο των παρεµβάσεων που έχουν γίνει ή δροµολογούνται για το κέντρο της πόλης. γ. Την ύπαρξη ή την απουσία ενός γενικότερου σκεπτικού για την περιοχή από τους αρµόδιους φορείς και το βαθµό συνέπειας µεταξύ των αρχιτεκτονικών επιλογών και των θεσµικών ρυθµίσεων για το χαρακτήρα της περιοχής. Περιορισµοί - Παραδοχές Πρόκειται για περιορισµούς και παραδοχές που επιδρούν καταρχάς στην επιλογή και κατά δεύτερον στην αντιµετώπιση των επιµέρους θεµάτων που σχολιάζονται. Το «πρόσφατο» των επεµβάσεων. Ένας από τους µεγαλύτερους προβληµατισµούς στην προσέγγιση του θέµατος, ήταν και η σκέψη ότι το µικρό χρονικό διάστηµα που έχει περάσει από την υλοποίηση των θεσµικών και πολεοδοµικών παρεµβάσεων του σίγουρα δεν επαρκεί για να «ισορροπήσει» η περιοχή, γεγονός που περιορίζει σχετικά και τα συµπεράσµατα που µπορεί να βγάλει κανείς για τις συνέπειες των επεµβάσεων. Το «ατελές» της επέµβασης. Το δεύτερο στάδιο της µελέτης «Πεζοδρόµησης οδού Ερµού και παρόδων» δεν έχει ακόµη υλοποιηθεί. Οι µεγάλες παρεµβάσεις που βρίσκονται στο στάδιο των εργασιών στα άκρα της περιοχής µελέτης. Πρόκειται για έργα µεγάλης κλίµακας, µε επιπτώσεις που µόνο να υποθέσουµε µπορούµε: η χωροθέτηση για παράδειγµα των σταθµών του µετρό στο Σύνταγµα και στο Μοναστηράκι, είναι πιθανό να αυξήσει δραµατικά την κίνηση των πεζών στην Ερµού. Η παρούσα εργασία εξετάζει τον βαθµό «συνεργασίας» των συγκεκριµένων επεµβάσεων στην περιοχή, ενώ προσπαθεί να καταγράψει και την επίδραση που έχουν σήµερα, οι «τρύπες» που δηµιουργούν στον αστικό ιστό τα εργοτάξια. Επιλογή θεµάτων σχολιασµού α. Οι οικονοµικές δραστηριότητες στην περιοχή µελέτης. β. Ο σχεδιασµός και η λειτουργία του χώρου. β1. Η µορφή του αστικού περιβάλλοντος µέσα από τις επιλογές των µελετητών β.2. Η λειτουργία του χώρου. γ. Η ένταξη της επέµβασης σε ένα ευρύτερο περιβάλλον. δ. Η αποδοχή της επέµβασης. 9

85 ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Α. Οι οικονοµικές δραστηριότητες της περιοχής. Το κεφάλαιο αυτό αναπτύσσεται σε δύο επίπεδα. Στο πρώτο γίνονται γενικές επισηµάνσεις για τις τάσεις που διαµορφώνονται στο εµπορικό τρίγωνο. Στο δεύτερο γίνεται µια αναλυτικότερη παρουσίαση των εµπορικών δραστηριοτήτων στην Ερµού. Η συγκεκριµένη εργασία δεν φιλοδοξεί να εξαντλήσει το θέµα αλλά περιορίζεται στο να διατυπώσει κάποιες επισηµάνσεις σχετικά µε την κατάσταση που διαµορφώνεται σε επίπεδο εµπορικού τριγώνου. Μια κοινή διαπίστωση είναι ότι το εµπορικό τρίγωνο διατηρεί τις υφιστάµενες χρήσεις στο εσωτερικό του, ενώ οι παρυφές έχουν ως ένα βαθµό διαφοροποιηθεί λειτουργικά. Ένα από τα πολύ σηµαντικά θέµατα που παραµένει ανοιχτό είναι η επίδραση που έχει η σηµερινή διευθέτηση της κυκλοφορίας και η αλλαγές στις χρήσεις των δρόµων που πεζοδροµήθηκαν και των δρόµων που παρέµειναν ανοιχτοί στο αυτοκίνητο. Α.1. Οι τάσεις που διαµορφώνονται µετά από τις πολεοδοµικές και τις θεσµικές παρεµβάσεις στο εµπορικό τρίγωνο. 1. Στο χονδρεµπόριο, τη βιοτεχνία και το λιανικό εµπόριο. Η χωροθέτηση των χρήσεων αυτών και η µεταξύ τους δικτύωση, αποτελούν και την ουσία της φυσιογνωµίας του εµπορικού τριγώνου και της ιστορικής του ταυτότητας. Η βιοτεχνία και το χονδρεµπόριο, παρόλο που το θεσµικό καθεστώς επιτρέπει τη διατήρηση τους, δέχονται σήµερα εξωστικές πιέσεις: -Από την αύξηση στην αξία γης. -Από την επίδραση που θα έχει στην αλυσίδα της τοπικής παραγωγής προϊόντων η διαφοροποίηση στο λιανικό εµπόριο. Το θέµα αυτό θα εξετασθεί αναλυτικότερα στο κεφάλαιο που αφορά την Ερµού. -Από τις δυσκολίες τροφοδοσίας. Σύµφωνα µε το υφιστάµενο καθεστώς η τροφοδοσία επιτρέπεται σε συγκεκριµένες ώρες, ενώ επιβάλλεται η, οικονοµικά ασύµφορη για τις µικρότερες επιχειρήσεις, χρήση ειδικού οχήµατος. Τα σωµατεία των επαγγελµατιών αντιµετώπισαν αυτό το θέµα κάνοντας µια «άτυπη» συνεννόηση µε την αστυνοµία, σύµφωνα µε την οποία επιτρέπεται η χρήση ΙΧ αρκεί να υπάρχουν τα παραστατικά του εµπορεύµατος. Είναι σίγουρο ότι οι πιέσεις δεν είναι ίδιες για όλες τις επιχειρήσεις. Οι επαγγελµατικοί φορείς υποστηρίζουν ότι υπάρχει µεγαλύτερη πίεση στην κατασκευή των ενδυµάτων, ενώ αντίθετα οι αγορές που σχετίζονται µε τον τουρισµό όπως η κατασκευή κοσµήµατος παρουσιάζουν ανάπτυξη. Σήµερα µέσα από «άτυπες» διευκολύνσεις και εσωτερικές διεργασίες καταγράφεται µια ισορροπία που δείχνει να είναι βιώσιµη για αρκετές επιχειρήσεις. Η εξέλιξη της περιοχής θα δείξει εάν η σηµερινή κατάσταση αποτελεί µια εύθραυστη άλλα µόνιµη ισορρόπηση -ένα σχήµα που πολλές φορές χαρακτηρίζει την ελληνική πραγµατικότητα- ή ένα µεταβατικό στάδιο για µια ριζική µεταβολή των οικονοµικών δραστηριοτήτων στο εµπορικό τρίγωνο. 2. Στην αναψυχή - εστίαση. Η ανάγνωση του Π.., φανερώνει µια σχετική αµηχανία στην αντιµετώπιση των παραπάνω δραστηριοτήτων. Η αναψυχή- εστίαση θεωρείται γενικά επιθυµητή, αλλά µε περιορισµούς στην χρήση του υπαίθριου δηµόσιου χώρου. Αυτός ίσως είναι και ο κύριος παράγοντας της σχετικής συγκράτησης που παρουσιάζουν σήµερα οι δραστηριότητες αυτές στο εµπορικό τρίγωνο. Ο υπεύθυνος φορέας για τις χρήσεις στο εµπορικό τρίγωνο έχει µια απόλυτα αρνητική θέση για την χωροθέτηση δραστηριοτήτων αναψυχής και εστίασης ειδικά στην Ερµού, έχοντας την άποψη της διατήρησης ενός αµιγώς εµπορικού χαρακτήρα και ενός ελεύθερου από σηµεία στάσης πεζόδροµου µεγάλης κίνησης. Η θέση αυτή έχει υλοποιηθεί παρά τις µεγάλες πιέσεις 16 για το αντίθετο από τους επίδοξους επιχειρηµατίες, µε την απαγόρευση της χρήσης υπαίθριου χώρου, δίνοντας µας το µοναδικό ίσως πεζόδροµο του κέντρου της Αθήνας χωρίς «τραπεζάκια έξω». 3. Στις υπηρεσίες Οι υπηρεσίες ευνοούνται εξαιρετικά από την υφιστάµενη κατάσταση (πεζοδροµήσεις, «αναβάθµιση» αστικού περιβάλλοντος) και είναι περισσότερο πιθανόν να αντικαταστήσουν τη βιοτεχνία των ορόφων από ότι η, πριµοδοτούµενη από το Π, κατοικία. Ο υπεύθυνος φορέας 17, για τις χρήσεις στο εµπορικό τρίγωνο, δεν έχει πάρει σαφή θέση για την προοπτική µιας µεγάλης αύξησης των υπηρεσιών και τη συνέπεια που θα έχει κάτι τέτοιο στη φυσιογνωµία και τον ιστορικό χαρακτήρα της περιοχής. 16 Από τις συζητήσεις µε τους υπεύθυνους καταγράφεται η δυσκολία που έχει η υλοποιηση αυτής της θέσης, και η σύγκρουση που σηµειώνεται 17 Γραφείο Πλάκας. 10

86 Ο ΟΣ ΕΡΜΟΥ Α.2. Οι τάσεις που διαµορφώνονται για την εµπορική δραστηριότητα στην Ερµού. Ξεκινώντας τον σχολιασµό θα πρέπει να τοποθετήσουµε τις τάσεις που διαµορφώνονται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, που δεν θα χρεώνει τις µεταβολές της περιοχής µόνο στις συγκεκριµένες παρεµβάσεις αλλά θα τις συνδέει αφενός µε την γενικότερη εµπορική ανάπτυξη του κέντρου και αφ ετέρου µε τις αλλαγές που έχουν επέλθει τα τελευταία χρόνια στη δοµή του εµπορίου. Αµετάβλητο χαρακτηριστικό της περιοχής είναι η κυριαρχία του λιανικού εµπορίου (τουλάχιστον στα ισόγεια των κτιρίων), σε µεγαλύτερο ποσοστό των υποδηµάτων και του γυναικείου ενδύµατος και σε µικρότερο ποσοστό του παιδικού και του ανδρικού ενδύµατος και των καλλυντικών. Ποσοτικές µεταβολές. Αύξηση της εµπορικής κίνησης. Η φθίνουσα πορεία της αγοραστικής κίνησης από τα µέσα της δεκαετίας του 1980 σταθεροποιείται και δείχνει σηµάδια ανάκαµψης. Οι στατιστικές που έχουν γίνει µετά την πεζοδρόµηση δείχνουν µια µεγάλη αύξηση της αγοραστικής κίνησης. 18 Μεγάλος αριθµός νέων καταστηµάτων. (χάρτης 2) Στο χάρτη σηµειώνεται η εισαγωγή νέων καταστηµάτων την περίοδο και την περίοδο Η ανανέωση των καταστηµάτων ξεκίνησε ήδη από τις πρώτες πολεοδοµικές παρεµβάσεις στην ευρύτερη περιοχή και αυξήθηκε µετά την πεζοδρόµηση σε όλο το µήκος της περιοχής παρέµβασης. Η ποσοτική ανάγνωση που προηγήθηκε είναι αρκετά µονοδιάστατη. Η ανάλυση των επιµέρους στοιχείων του χάρτη µπορεί να δώσει πληροφορίες για τις ποιοτικές µεταβολές στην εµπορική δραστηριότητα της Ερµού. Ποιοτικές µεταβολές. Μικρή διακύµανση των τιµών κατά µήκος του δρόµου. (χάρτης ) Παραδοσιακά η θέση που είχε ένα κατάστηµα επάνω στην Ερµού συνδεόταν και µε τις τιµές των προϊόντων του. Στην περιοχή του Συντάγµατος τα καταστήµατα απευθύνονταν στα υψηλότερα εισοδήµατα ενώ προχωρώντας προς το Μοναστηράκι οι τιµές έπεφταν. Αυτή η διακύµανση αντιστοιχούσε και σε µία αντίστοιχη τριµερή διακύµανση των τιµών γης (τιµή µ2 ισογείου το 1989): Από Σύνταγµα έως Καπνικαρέας δρχ, από Καπνικαρέας έως Αιόλου δρχ και από Αιόλου έως Αθηνάς δρχ). 19 Σήµερα (1999) σαν άµεση επίδραση από την παρέµβαση πεζοδρόµησης οι τιµές σε όλη την περιοχή µελέτης τείνουν να οµογενοποιηθούν, στοχεύοντας σε ένα ευρύτερο καταναλωτικό κοινό µεσαίων εισοδηµάτων. Στον χάρτη παρουσιάζεται η διακύµανση των τιµών σε ένα παρόµοιο προϊόν, ένα δηµοφιλή τύπο γυναικείου παπουτσιού. Η καµπύλη των τιµών παρουσιάζει µικρή διακύµανση µε µεγαλύτερη διαφορά 1/2. Ας σηµειωθεί ότι παρόµοιο προϊόν βρέθηκε επί της Αιόλου στο ένα τρίτο της ακριβότερης τιµής (χάρτης2) ενώ στην αγορά του Κολωνακίου η τιµή τριπλασιάζεται. Στροφή σε ένα νεανικό κοινό. Από το σύνολο των καταστηµάτων της περιόδου , το 68% έχει µια σαφή και πολλές φορές αποκλειστική κατεύθυνση, σε ένα αρκετά νεανικό κοινό. Αυτή η µεταβολή γίνεται πιο ανάγλυφη αν τη συνδέσουµε µε το γεγονός ότι πολλές φορές οι επιχειρήσεις αυτές παίρνουν τη θέση παλαιών και «κλασσικών» εµπορικών καταστηµάτων που απευθύνονταν σε µεγαλύτερες ηλικίες και σε οικογένειες. (Σινάνης, ιαµαντής, κ.α.). Η κατεύθυνση σε ένα συγκεκριµένο κοινό έχει σαν αποτέλεσµα τη χρήση ενός αισθητικά συγκεκριµένου αρχιτεκτονικού λεξιλογίου από τα νέα αυτά καταστήµατα. Μεταφορά πολλών παλαιών καταστηµάτων σε άλλα λιγότερο εµπορικά σηµεία της περιοχής. Πολλά από τα παλαιά καταστήµατα, µε προϊόντα όχι τόσο ανταγωνιστικά µεταφέρονται στο όροφο του κτιρίου, στο εσωτερικό των στοών ή σε άλλο λιγότερο εµπορικό και ακριβό σηµείο της περιοχής. Κυριαρχία επώνυµων επιχειρήσεων µε αλυσίδα καταστηµάτων στο κέντρο και την περιφέρεια. Εισαγωγή νέων επιχειρηµατιών, αλλαγές στο ιδιοκτησιακό καθεστώς και στην δοµή των επιχειρήσεων. 18 Σύµφωνα µε στατιστικές έρευνες που έχουν δηµοσιευθεί στον τύπο. 19 Η διαφοροποίηση των τιµών γης ισχύει έως και σήµερα αλλά µε µικρότερη διακύµανση. 11

87 Η παρούσα εργασία δεν µπορεί να εξαντλήσει το θέµα αυτό 20. Παρακάτω µπαίνουνε µόνο σαν θέµατα προς διερεύνηση µερικά από τα στοιχεία που έδωσε η έρευνα πεδίου 1. Εισαγωγή του συστήµατος Φραντσαιζγκ: εµπορία επώνυµων προϊόντων µε ειδικούς όρους. (Folli-Follier, Λωξάνδρα) 2. Εισαγωγή ξένου κεφαλαίου. (Zara M&S) 3. Συνεργασία των παλαιών ιδιοκτητών µε νέους ηµεδαπούς και αλλοδαπούς επιχειρηµατίες. Εισαγωγή ξένου κεφαλαίου.(αφοί ιαµαντή και όµιλος Μαρινόπουλου) ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ 4. Πολυκαταστήµατα, Shops in a shop, που λειτουργούν µε άλλο ωράριο από τα υπόλοιπα καταστήµατα. Ενίσχυση της διαφοροποίησης της Ερµού (όσον αφορά την περιοχή µελέτης) µε την υπόλοιπη περιοχή του εµπορικού τριγώνου. 1. Στην προέλευση των προϊόντων. Στην Ερµού υπάρχουν ακόµη καταστήµατα που πουλούν προϊόντα που κατασκευάζονται µέσα στο εµπορικό τρίγωνο, είτε από την ίδια επιχείρηση 21 είτε από κάποιες βιοτεχνίες. Η είσοδος νέων επώνυµων και κυρίως εισαγόµενων προϊόντων αποµονώνει την Ερµού από την τοπική αγορά. 2. Στην οργάνωση των επιχειρηµατιών σε κοινούς φορείς. Τέλος πρέπει να επισηµάνουµε ότι ο εµπορικός µετασχηµατισµός περιορίζεται σχετικά από τα δεδοµένα χαρακτηριστικά του αστικού ιστού, όπως τα µεγέθη των οικοπέδων και των κτιρίων και το ιδιοκτησιακό καθεστώς: πολυκαταστήµατα δηµιουργούνται στη θέση παλαιών µεγάλων καταστηµάτων, αλλά δύσκολα µπορούν να προκύψουν από την ένωση πολλών µικρότερων µονάδων που συχνά ανήκουν σε πολλούς ιδιοκτήτες. 20 Είναι αισθητή η έλλειψη κάποιων στοιχείων ανάλυσης του ποσοστού ενοικιαστών και ιδιοκτητών στις επιχειρήσεις. 21 Για παράδειγµα η επιχείρηση «Σταυρόπουλος» πουλά εσώρουχα που κατασκευάζει στους ορόφους του κτιρίου. Χάρτης 2: Εισαγωγή νέων καταστηµάτων. Χάρτης 3: ιακύµανση τιµών σε παρόµοιο προϊόν Β. Ο σχεδιασµός και η λειτουργία του χώρου. Β.1. Η µορφή του αστικού περιβάλλοντος µέσα από τις επιλογές των µελετητών Ο σχολιασµός αναφέρεται στη µορφή του αστικού περιβάλλοντος όπως αυτή προέκυψε µέσα από τις αρχιτεκτονικές επιλογές των µελετητών για το δάπεδο και για τη φύτευση της περιοχής παρέµβασης. Πρόκειται για στοιχεία που καθορίζουν µε τη χρήση ή και την έλλειψη τους τη µορφή της αστικής παρέµβασης και εµπεριέχουν λειτουργίες: α. Πρακτικές. β. Συµβολικές. γ. Αισθητικές. 12

88 Ο ΟΣ ΕΡΜΟΥ Η επιλογή του δαπέδου. Η κύρια λειτουργία ενός (πλακόστρωτου) αστικού δαπέδου είναι να παρέχει µια σκληρή, αντιολισθητική επιφάνεια η οποία θα αντέχει την κυκλοφορία πεζών και οχηµάτων. Πέρα όµως από την καθαρά πρακτική χρήση του, το δάπεδο, «είναι µια άµεση µορφή εµπειρίας για τον πεζό» 22 που λειτουργεί σε πολλά επίπεδα: Στην κίνηση και την στάση µέσα στο χώρο. Το δάπεδο µπορεί να σχεδιασθεί έτσι ώστε να δώσει µια αίσθηση πορείας και κατεύθυνσης ή µια αίσθηση στάσης και χαλάρωσης. Στην προκειµένη περίπτωση ο σχεδιασµός του δαπέδου ευνοεί τη γραµµική κίνηση κατά µήκος του εµπορικού δρόµου και αφήνει το περιθώριο στον περιπατητή να ορίσει το ρυθµό του βήµατος του. Ένα αρκετά καθοριστικό στοιχείο για το µοτίβο της κίνησης, είναι η έντονη διαφοροποίηση στην υφή της µεσαίας ζώνης. Οι µελετητές χρησιµοποίησαν ένα δάπεδο αρκετά τραχύ και δυσάρεστο για τους πεζούς για να ορίσουν τη ζώνη κυκλοφορίας ενός µικρού λεωφορείου. Σήµερα που η χρήση αυτή έχει ακυρωθεί, η ζώνη αυτή λειτουργεί προβληµατικά ωθώντας την κίνηση κατά µήκος των καταστηµάτων. Στην σήµανση περιοχών. Η διαµόρφωση του δαπέδου έχει τη δυνατότητα να γίνει µια γλώσσα η οποία µπορεί να διαβασθεί, να αποµνηµονευθεί και να δώσει µηνύµατα. Έτσι η διαφορά της υφής του δαπέδου στα σταυροδρόµια ή σε σηµεία επικίνδυνα λειτουργεί ουσιαστικά κυρίως για τα ΑΜΕΑ, σαν σύστηµα BRAIIE. Στην ιεράρχηση διακεκριµένων περιοχών. Η διαφοροποίηση του πλακόστρωτου ανάλογα µε τη λειτουργία και το χαρακτήρα της περιοχής, συναντάται και στους παραδοσιακού οικισµούς όπου µετά τον 19 ο αιώνα στον κύριο εµπορικό δρόµο κυριαρχεί ο τύπος του κανονικού τυποποιηµένου λιθόστρωτου και στις παρόδους του το παλαιό ελεύθερο λιθόστρωτο. Την «αρετή» αυτή της ιεράρχησης, την συναντάµε στην συγκεκριµένη περιοχή και είναι εν µέρη αποτέλεσµα της σχεδιαστικής επιλογής των µελετητών και εν µέρη αποτέλεσµα της µεταβολής που προέκυψε στις αρχιτεκτονικές τάσεις ανάµεσα στις δυο χρονικές περιόδους των επεµβάσεων: α. Το πλάτωµα της Καπνικαρέας διαφοροποιείται µε τη χρήση ενός «µαλακού» και «ζεστού» υλικού, όπως ο πορφυρίτης. β. Η Πεζοδρόµηση της Ερµού ακολουθεί αρκετά διαφορετική αντίληψη από τις επεµβάσεις του 1988,τόσο στην επιλογή ακριβότερων υλικών, όσο και στο χαρακτήρα που προσδίδει ο σχεδιασµός στον χώρο. Ο λιτός και αρκετά «επίσηµος» σχεδιασµός αντιπαραβάλλεται στις αρκετά «γραφικές» αναφορές στη «λαϊκή οικοδόµηση» και τη µίξη των υλικών που παρατηρούµε στην πλακόστρωση της Αγ. Μάρκου και της Αγίας Ειρήνης. Η φύτευση Η έλλειψη πρασίνου από την Ερµού, είναι ίσως από τα πιο προβληµατικά και «άτυχα» σηµεία της παρέµβασης. Η κριτική που έχει γίνει, εντάσσεται σε µια γενικότερη αντίδραση για µια σειρά από σύγχρονες αστικές διαµορφώσεις που αγνοούν τις αρχές του βιοκλιµατικού σχεδιασµού, όπως η πλατεία Κοτζιά. Σίγουρα δεν µπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι η παρέµβαση στην Ερµού είχε βιοκλιµατικές προτεραιότητες. Στην επιλογή της εκτεταµένης δαπεδόστρωσης και στη χρήση της φύτευσης κυριάρχησαν άλλες κατευθύνεις, όπως η διατήρηση ενός «καθαρού» άξονα κίνησης και η διατήρηση της θέας προς την Βουλή. Με αυτό το σκεπτικό, η µελέτη περιόριζε τη δεντροφύτευση στο φαρδύτερο τµήµα του δρόµου µεταξύ Συντάγµατος και Βουλής. Οι παραπάνω επιλογές χωροθέτησης δεν υποστηρίζονται καθόλου από το µέγεθος και η ποιότητα της φύτευσης που πραγµατοποιήθηκε δεν είναι την καθιστά ικανή να εξυπηρετήσει καµία λειτουργία. Η πρακτική λειτουργία - βελτίωση του αστικού µικροκλίµατος: Η Ερµού, λόγω του προσανατολισµού της -ο δρόµος αναπτύσσεται επάνω στον άξονα ανατολής - δύσης - δέχεται µεγάλες ποσότητες ηλιασµού ειδικά µετά το µεσηµέρι. Τα προβλήµατα παρουσιάζονται έντονα στα διευρυµένα τµήµατα του δρόµου (χάρτης7) Η συµβολική λειτουργία - Σήµανση χώρων στάσης, διάκριση περιοχών. Η λογική της διατήρησης ενός καθαρού άξονα κίνησης, µπορούσε να υποστηριχθεί αν συνδυαζόταν µε µια εκτεταµένη χρήση πρασίνου στις περιοχές στάσης όπως το άνοιγµα της Καπνικαρέας, που αποτελεί και το σηµαντικότερο σηµείο συγκέντρωσης του κοινού κατά µήκος του δρόµου. Ο ιστορικός χαρακτήρας του χώρου θα µπορούσε να υποστηρίξει µια διαφορετική αντιµετώπιση τόσο στο πράσινο όσο και στη χρήση χωµάτινων 22 Alisopp, Bruse

89 επιφανειών που θα «τόνιζαν» το δίκτυο των πλατωµάτων του παλαιού ιστού. (Πλατεία Καπνικαρέας, Πλατεία Αγ. Ειρήνης κ.α.) ΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Χάρτης 8: Σηµεία στάσης Χάρτης 7: Φύτευση - σκιασµός Β.2. Η αντίληψη και η λειτουργία του χώρου. Η χορογραφία του χώρου Χορογραφία, εδώ εννοείται η κάθε λογής κίνηση που γίνεται επιτρεπτή από τη µορφή του περιβάλλοντος και από τις χρήσεις που αυτό µπορεί να υποστεί. Η κίνηση αυτή δεν είναι µόνο κίνηση ανθρώπων, οριζόντια ή κατακόρυφη και/ ή τροχοφόρων, είναι και οποιαδήποτε κίνηση, η ροή του νερού, η κίνηση της φυλλωσιάς των δέντρων ακόµη και κινούµενες επιγραφές. Η χορογραφία του δρόµου έχει άµεση σχέση µε τη µορφή και τον εξοπλισµό του χώρου και κατά συνέπεια µε τις λειτουργίες που διευθετεί, ευνοεί και εξυπηρετεί η µορφή αυτή Alisopp, Bruse. Χάρτες 4-5-6: Η εναλλαγή στη χορογραφία και τα περιθώρια που αφήνει ο σχεδιασµός για µια ποικιλία καθηµερινών και έκτακτων χρήσεων : Η Ερµού το Σάββατο τις καθηµερινές µε κλειστά τα µαγαζιά Από τους χάρτες ανάλυσης, προκύπτει ότι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία στο χαρακτήρα του δρόµου, είναι η εναλλαγή στο ρυθµό και την ένταση των δραστηριοτήτων. Ο κενός - άδειος χώρος της πόλης (που ακολουθεί ένα έκτακτο γεγονός όπως µια διαδήλωση) είναι µια προσωρινή και αφύσικη κατάσταση που συνήθως τροµάζει τον κόσµο. Στη συγκεκριµένη περίπτωση ο δρόµος, ακόµη και όταν κλείνουν τα εµπορικά δεν νεκρώνει, αλλά περισσότερο αποτελεί µια «ήρεµη» ζώνη της πόλης, στην οποία η κυκλοφορία των πεζών συνεχίζεται όλες τις ώρες της ηµέρας. Ο σχεδιασµός ακολουθεί και ενισχύει την υφιστάµενη λειτουργία του εµπορικού δρόµου δίνοντας έµφαση στην κίνηση. Σηµεία στάσης δεν δηµιουργούνται κατά µήκος του δρόµου, παρά µόνο στην περιοχή της Καπνικαρέας που αποτελεί και ένα πλάτωµα µε υψηλή αισθητική ποιότητα που άµεσα οικειοποιήθηκε από το κοινό µε µια ποικιλία χρήσεων. 14

90 Η αρκετά λιτή σχεδιαστική αντίληψη δηµιουργεί αρκετά ουδέτερο «χαλί» που δεν ορίζει εκείνο τον ρυθµό της κίνησης και αφήνει το περιθώριο εναλλαγής ανάλογα µε την ώρα και τη µέρα, ευνοώντας την ανάπτυξη µιας γκάµας καθηµερινών και έκτακτων χρήσεων που ήδη συµβαίνουν στον δρόµο: δηµοτικές και εµπορικές γιορτές, πολιτικές συγκεντρώσεις κ.α. Ο ΟΣ ΕΡΜΟΥ Χάρτες 11-12: Σηµεία αναφοράς. Χάρτες : Η χορογραφία του χώρου: Κίνηση, στάση, σηµεία συνάθροισης Η αντίληψη του χώρου: Σηµεία αναφοράς.- Υποπεριοχές - ενότητες. Ένας από τους µετασχηµατισµούς που προκάλεσε η παρέµβαση είναι η λειτουργική και αντιληπτική «ενσωµάτωση» του τµήµατος που ορίζεται από την Καπνικαρέα έως την Αιόλου, στη µέση ζώνη του τµήµατος της Ερµού. Ο σχεδιασµός ενισχύει και δεν ανταγωνίζεται την προϋπάρχουσα αντίληψη του χώρου σε ότι αφορά τα σηµεία αναφοράς. Αντίθετα τα εργοτάξια του µετρό δηµιουργούν προσωρινές «ασυνέχειες» στον αστικό ιστό της πόλης που έχουν αλλάξει κατά πολύ την αντίληψη του χώρου. Χάρτες 13-14: Υποπεριοχές- ενότητες. 15