Πλατείες. Η έλλειψη ελεύθερων χώρων μπορεί να οφείλεται στην ανάπτυξη των πόλεων χωρίς οργανωμένο. Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου.

Transcript

1 Πλατείες Οι σημερινές πλατείες στο Βυζάντιο δεν υπάρχουν με την έννοια που τις ξέρουμε σήμερα, δηλαδή χώροι που μένουν ελεύθεροι για την αναψυχή, συνάντηση και επικοινωνία των κατοίκων. Για την αναψυχή των κατοίκων διαμορφώνονταν συνήθως ταράτσες με στοές σε ψηλά μέρη που εξασφάλιζαν τη θέα προς τη θάλασσα ή την τριγύρω περιοχή πάνω από τα τείχη. Οι πόλεις της Ύστερης Αρχαιότητας, κληρονόμοι της παλαιάς ρωμαϊκής παράδοσης, διέθεταν στο κέντρο τους τον Φόρο (forum): ένα συγκρότημα δημόσιων κτιρίων, με αίθουσες για τα αρχεία της πόλης, το Βουλευτήριο, τα δικαστήρια, τη βιβλιοθήκη, το νομισματοκοπείο και άλλα. Στον Φόρο, λειτουργούσαν και καταστήματα στις στοές (μονές, διπλές, υπόγειες) που περιέβαλλαν την κεντρική πλατεία, στο μέσον της οποίας υπήρχε συνήθως ένας κίονας με το άγαλμα του αυτοκράτορα στην κορυφή. Μετά τον 7ο αιώνα οι Φόροι της πρωτεύουσας μετατράπηκαν σε αγορές. Στις νέες πόλεις-κάστρα, που άρχισαν να φτιάχνονται σε υψώματα, μακριά από πεδιάδες και τη θάλασσα, πλατείες διαμορφώνονταν σε διαπλατύνσεις δρόμων ή γύρω από τους ναούς. Μάλιστα, η ύπαρξη ελεύθερου χώρου γύρω από τους ναούς ήταν υποχρεωτική, σύμφωνα με σχετική νομοθεσία. Υπάρχει μια χαρακτηριστική σκηνή σε μια τοιχογραφία στο καθολικό της μονής Βλαχέρνας, κοντά στην Άρτα, που μας δείχνει πώς ήταν η ζωή σε μια πλατεία εκείνης της εποχής. Είναι η σκηνή της λιτάνευσης της εικόνας της Παναγίας Οδηγήτριας που γινόταν κάθε Τρίτη στην Κωνσταντινούπολη. Υπάρχει μια θρησκευτική πομπή (λιτανεία) και ένας άνδρας στο μέσο βαστάζει πάνω στους ώμους του τη θαυματουργή εικόνα. Στις άκρες της πομπής υπάρχουν διάφοροι μικροπωλητές που έχουν έλθει να πουλήσουν την πραμάτεια τους: μια διακόνισσα [= γυναίκα που υπηρετούσε στην εκκλησία] μοιράζει αγίασμα μέσα σε ποτήρια (κωθώνια), ένας Χάζαρος πουλά χαβιάρι και το ζυγίζει με μια ζυγαριά με δύο δίσκους, ένας έμπορος πουλά κρασί (ή μπύρα) σε φιάλες (φωκάδια), μια λαχανοπώλισσα πουλά σκόρδα πίσω από τον πάγκο της και μια μανάβισσα είναι καθιστή μπροστά στα καλάθια (κοφίνια) με τα προϊόντα της. Σπάνια συναντούμε κοινόχρηστους χώρους και πλατείες μέσα στις πόλεις του μέσου και ύστερου Βυζαντίου. Ο Μυστράς είναι εξαίρεση: ένας μεγάλος ελεύθερος χώρος βρίσκεται μπροστά από το συγκρότημα των παλατιών των δεσποτών. Εκεί θα πρέπει να πραγματοποιούνταν τον Δεκαπενταύγουστο η ονομαστή εμποροπανήγυρη της πόλης. Η έλλειψη ελεύθερων χώρων μπορεί να οφείλεται στην ανάπτυξη των πόλεων χωρίς οργανωμένο 1 από 6

2 σχέδιο, καθώς και από τον περιορισμένο χώρο μέσα στα τείχη. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των μεσαιωνικών χωριών της Χίου, όπου τα σπίτια είναι πυκνά κτισμένα το ένα δίπλα στο άλλο και οι σπάνιοι ελεύθεροι χώροι βρίσκονται μόνο γύρω από τους ναούς και τους περιβόλους των μοναστηριών. Οι χώροι αυτοί γίνονται τα κεντρικά σημεία της ζωής των κατοίκων και φιλοξενούν τα πανηγύρια, τις αγορές και τις υπόλοιπες εκδηλώσεις της τοπικής κοινωνίας. Γλωσσάρι (1) λιτανεία: η περιφορά εικόνων ή και λειψάνων αγίου σε θρησκευτική πομπή με δοξαστικό ή ικετευτικό (προς τον Θεό) περιεχόμενο. Πληροφοριακά Κείμενα (3) Η πόλη : Η Κωνσταντινούπολη, η πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, χτίστηκε στη θέση της αρχαίας ελληνικής αποικίας: Βυζάντιο, στην τριγωνική χερσόνησο που σχηματίζεται μεταξύ του Κεράτιου κόλπου, του Βοσπόρου και της θάλασσας του Μαρμαρά σε μια εξαιρετική θέση που ήλεγχε εμπορικά τον δρόμο Αιγαίου-Ευξείνου Πόντου. Την ίδρυσε ο Μέγας Κωνσταντίνος το 330 μ.χ. με σκοπό να δημιουργήσει μια πόλη ισάξια της Ρώμης σε λαμπρότητα, πλούτο και δύναμη. Η πόλη αναπτύχθηκε πολύ γρήγορα αυτό προκάλεσε προβλήματα χώρου και υποδομών, οπότε ο Θεοδόσιος ο Α επέκτεινε την πόλη προς Δυσμάς, φτιάχνοντας καινούργια ισχυρά τείχη, τα οποία οχύρωσαν την πόλη μέχρι το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η Κωνσταντινούπολη διαμορφώθηκε πολεοδομικά παρόμοια με τη Ρώμη. Ένας κεντρικός δρόμος, η Μέση οδός, συνέδεε το παλάτι με τη Χρυσή πύλη. Πάνω σε αυτόν τον δρόμο φτιάχτηκε ο Φόρος, μια κυκλική πλατεία με ένα άγαλμα του Κωνσταντίνου τοποθετημένο πάνω σε ένα κίονα. Στην πλατεία αυτή χωροθετήθηκαν και άλλα δημόσια κτίρια. Αργότερα ο Θεοδόσιος ο Α και ο Αρκάδιος δημιούργησαν κι άλλους Φόρους με τα δικά τους αγάλματα. Τον 6ο αιώνα ο Ιουστινιανός, μετά τη στάση του Νίκα, κόσμησε την Κωνσταντινούπολη με λαμπρά οικοδομήματα, ανάκτορα, λουτρά και δημόσια κτίρια.. Τότε κτίστηκε και ο ναός της Αγίας Σοφίας που αποτέλεσε σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας την έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Κατά τον 7ο και 8ο αιώνα η Κωνσταντινούπολη αντιμετώπισε μεγάλα προβλήματα που την αποσυντόνισαν: επιθέσεις από τους Αβάρους (πολιορκία το 674) και τους Άραβες (επιθέσεις το 674 και το ), φυσικές καταστροφές (μεγάλος καταστροφικός σεισμός το 740), και επιδημίες (πανώλη το 747). Μικρή οικοδομική δραστηριότητα αναπτύσσεται κατά τον 8ο και 9ο αιώνα, που περιλαμβάνει κυρίως ενίσχυση της οχύρωσης της πόλης. Mε την ανάκαμψη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, 9ο-11ο αιώνα, η Κωνσταντινούπολη κατέστη η πολυπληθέστερη πόλη του τότε χριστιανικού κόσμου, στην πλειοψηφία της Ελληνόφωνη, σε συνύπαρξη με πολλές άλλες εθνότητες, όπως: Εβραίους, Αρμένιους, Ρώσους, Ιταλούς έμπορους, Άραβες, καθώς και μισθοφόρους από τη δυτική Ευρώπη και τη Σκανδιναβία. Αυτήν την περίοδο χτίζονται πολλά δημόσια κτίρια, ιδιωτικά και εκκλησιαστικά, με έμφαση σε συστάσεις ιδρυμάτων κοινωφελούς σκοπού, όπως νοσοκομεία, γηροκομεία, ορφανοτροφεία και σχολεία. Μεγάλη ακμή γνωρίζει η ανώτερη εκπαίδευση, χάρη στη μέριμνα του κράτους αφενός, αλλά και την εμφάνιση σημαντικών λογίων αφετέρου. Η αναγέννηση αυτή 2 από 6

3 συνεχίστηκε μέχρι τα μέσου του 11ου αιώνα, όταν άρχισαν τα οικονομικά προβλήματα λόγω κακής διαχείρισης, αλλά και λόγω δυσμενών εκβάσεων εξωτερικών επιχειρήσεων της αυτοκρατορίας. Η πρώτη διέλευση των Σταυροφόρων από την Κωνσταντινούπολη ήταν τελείως ανώδυνη, όμως στη Δ σταυροφορία, το 1204, οι Φράγκοι την κατέλαβαν και τη λεηλάτησαν, ενώ σφαγίασαν, αιχμαλώτισαν και εκδίωξαν τους κατοίκους της. Την ανακατέλαβε το 1261 ο Μιχαήλ Η Παλαιολόγος, ο οποίος ανοικοδόμησε τα περισσότερα μνημεία και τα τείχη, χωρίς όμως να καταφέρει να δώσει ξανά στην πόλη τη λάμψη και την αίγλη του παρελθόντος Αποδυναμωμένη η αυτοκρατορία δεν μπόρεσε να αναχαιτίσει την ορμή των Οθωμανών, με αποτέλεσμα να πέσει η Κωνσταντινούπολή στα χέρια τους το Με την Άλωση επήλθε οριστικά η κατάλυση της αυτοκρατορίας. Η πνευματική όμως παράδοση του Βυζαντίου παρέμεινε ακόμη αξιοσημείωτη, καθώς πολλοί λόγιοι εγκαταστάθηκαν στις κτήσεις των Βενετών στην Κρήτη και την Πελοπόννησο, αλλά και στα ίδια τα κράτη της Ευρώπης και μεταλαμπάδευσαν την Ελληνική παιδεία στη Δύση. Τα κάστρα: Στην κορυφή ενός πρόβουνου του Ταϋγέτου, λίγα χιλιόμετρα ΒΔ της Λακεδαίμονος, όπως ονομαζόταν η Σπάρτη στα βυζαντινά χρόνια, το κάστρο του Μυστρά ή Μυζηθρά ιδρύθηκε το 1249 από τον Φράγκο πρίγκιπα Γουλιέλμο Β Βιλεαρδουίνο. Ο λόφος είναι φύσει οχυρός, γιατί από τα νότια και τα ΝΑ είναι εντελώς απροσπέλαστος, καθώς ο βράχος υψώνεται σχεδόν κάθετα σε δυσθεώρητο ύψος. Όμως, η θέα προς την κοιλάδα του Ευρώτα δεν εμποδίζεται από τίποτε προς το βορρά, την ανατολή και το νότο η θέση είναι εξαιρετικά καίρια για τον έλεγχο της περιοχής. Το όνομα του Μυστρά θα μπορούσε να προέρχεται από κάποιον γαιοκτήμονα της περιοχής που το επώνυμό του ή το επάγγελμά του ήταν Μυζηθράς. Οι Φράγκοι οικοδόμησαν ένα δυνατό κάστρο για τον αποτελεσματικό έλεγχο της νότιας Πελοποννήσου. Ωστόσο, για να λυθεί η αιχμαλωσία του Γουλιέλμου, μετά τη μάχη της Πελαγονίας το 1259, αναγκάστηκαν να παραχωρήσουν στους Βυζαντινούς τα κάστρα της Μονεμβασίας, της Μάνης και του Μυστρά το Στα αμέσως επόμενα χρόνια, η ασφάλεια που παρείχε ο λόφος προκάλεσε τη μετακίνηση των κατοίκων της Λακεδαίμονος και των γύρω οικισμών, την εγκατάστασή τους στην πλαγιά κάτω από το κάστρο και το κτίσιμο των οικιών τους με μαρμάρινο και άλλο οικοδομικό υλικό από τα ερείπια της αρχαίας Σπάρτης και τις παλιές ιδιοκτησίες τους. Παράλληλα, η επισκοπή Λακεδαίμονος μετέφερε εκεί την έδρα της το 1264, ενώ η στρατιωτική «κεφαλή» του Μοριά, ο ενιαύσιος στρατηγός, μόλις το Ο καθεδρικός ναός, αφιερωμένος στον άγιο Δημήτριο, κτίστηκε μέσα στο τελευταίο τρίτο του 13ου αιώνα, ίσως από τον μητροπολίτη Ευγένιο, και ανακαινίστηκε από τον Νικηφόρο Μοσχόπουλο, που ήλθε από την Κωνσταντινούπολη. Ιδιαίτερα σημαντικές προσωπικότητες θα πρέπει να ήταν ο Δανιήλ και ο πρωτοσύγκελος Παχώμιος, που ίδρυσαν τα δύο διαδοχικά καθολικά της μονής Βροντοχίου, τους Αγίους Θεοδώρους και το Αφενικό (πριν το 1296 και το 1310). Από το 1308 η «κεφαλή» έπαψε να έχει θητεία ενός χρόνου και έγινε μόνιμη διοίκηση. Το 1348 ο Μυστράς αναδείχθηκε σε πρωτεύουσα του Δεσποτάτου του Μορέως με πρώτο δεσπότη τον Μανουήλ Καντακουζηνό ( ), δευτερότοκο γιο του αυτοκράτορα Ιωάννη Ҁ. Ο Μανουήλ έλαβε ως σύζυγό του την Ισαβέλλα, κόρη του βασιλέα της Μικρής Αρμενίας Γκυ ντε Λουζινιάν, τη γνωστή από τη μυθιστορηματική βιογραφία της, πριγκηπέσα Ιζαμπώ. Ο Μανουήλ γύρω στο 1350 ίδρυσε τη μονή του Ζωοδότου Χριστού, που έχει ταυτιστεί με την σημερινή εκκλησίας της Αγίας Σοφίας, ενώ η Ισαβέλλα φαίνεται ότι την ίδια περίοδο ίδρυσε την μονή της Περιβλέπτου. Tο 1383 την οικογένεια των Καντακουζηνών διαδέχθηκε στη διοίκηση του Μυστρά η οικογένεια των Παλαιολόγων που κατείχε το θρόνο της Κωνσταντινούπολης. Ο Θεόδωρος Α Παλαιολόγος, γιός του αυτοκράτορα Ιωάννη του Ε, ανέκοψε την αυτονομιστική διάθεση του τελευταίου Καντακουζηνού, του Δημητρίου. Η διοίκησή του στο Μυστρά βασίζονταν 3 από 6

4 πάντα στις λεπτές ισορροπίες μεταξύ εχθρών και φίλων. Από την άλλη πλευρά, οι κάτοικοι της πόλης είχαν υψηλό φρόνημα και αφυπνισμένο αίσθημα εθνικής συνείδησης, προϊόν του μακροχρόνιου πολέμου, αλλά και της αναγκαστικής συμβίωσης με Φράγκους, Βενετούς, Αλβανούς, που είχαν αρχίσει να έρχονται κατά κύματα στην Πελοπόννησο από το 13ο αιώνα, και Εβραίους, που είχαν εγκατασταθεί στην περιφέρεια της πόλης. Οι κάτοικοι αντέδρασαν σθεναρά όταν ο Θεόδωρος αντί χρηματικού ποσού παραχώρησε το Μυστρά στους Ιωαννίτες ιππότες το 1402, με αποτέλεσμα να ακυρωθεί η σύμβαση. Από την άλλη, οι διαμάχες με τους άρχοντες και τον πληθυσμό λόγω της φορολογίας και των λοιπών επιβαρύνσεων ήταν συνεχείς. Το 1423 οι Οθωμανοί λεηλάτησαν την Πελοπόννησο, αλλά το 1429, μετά από επιτυχίες του Θεόδωρου Β Παλαιολόγου και του Ιωάννη Η, του νέου αυτοκράτορα, ιδρύθηκε νέο Δεσποτάτο με έδρα τη Γλαρέντζα και το 1430 ένα τρίτο με έδρα τα Καλάβρυτα. Τότε, την εποχή αυτή του ύστατου θριάμβου, κτίζονται στο Μυστρά η Ευαγγελίστρια και η μονή της Παντάνασσας. Ωστόσο, από τους τρεις αδελφούς Παλαιολόγους, τον Θεόδωρο, τον Κωνσταντίνο και τον Θωμά, που διεκδικούσαν ο καθένας για λογαριασμό του την εξουσία στο Μοριά ή και στην Κωνσταντινούπολη, στο Μυστρά έμεινε ο Κωνσταντίνος μέχρι το 1449, όταν έφυγε για την Πόλη, χωρίς να στεφθεί πραγματικά, για να παραλάβει το θρόνο. Μετά το 1453, οι Οθωμανοί ουσιαστικά έπαιζαν τον πρώτο ρόλο στην Πελοπόννησο και ήταν ζήτημα χρόνου να κυριεύσουν και τους τελευταίους Βυζαντινούς θύλακες. Ο Δημήτριος Παλαιολόγος παρέδωσε το Μυστρά το 1460 στον Μωάμεθ Β μπροστά στην απειλή του πολυάριθμου στρατού του, ενώ ο Θωμάς από την Πάτρα έφυγε για την Ιταλία. Ο Μυστράς ήταν μια μεγάλη πόλη για την εποχή της και υπήρξε η καρδιά της Πελοποννήσου για σχεδόν δύο αιώνες. Στους στενούς δρόμους του περπάτησαν σημαντικές προσωπικότητες της εποχής, λαϊκοί και κληρικοί, που καθόρισαν όχι μόνον τη μοίρα της πόλης, αλλά ίσως και της Ευρώπης. Η προσωπικότητα του Γεώργιου Πλήθωνα Γεμιστού, φιλόσοφου με υψηλή κρατική θέση, είναι η πιο ονομαστή. Πράγματι, ο Πλήθων ήταν που, με την ευκαιρία της συνόδου για την ένωση των Εκκλησιών, επέδρασε έτσι ώστε να αναζωογονηθεί το ενδιαφέρον για την κλασική παιδεία στη Φλωρεντία. Το 1464, κατά την αποτυχημένη πολιορκία του Μυστρά από τους Βενετούς, ο άρχοντας Σιγισμούνδος Μαλατέστας κατάφερε να εισέλθει στην πόλη και φεύγοντας να πάρει μαζί του μοναδικό λάφυρο το λείψανο του Γεμιστού, που το απέθεσε μαζί με των άλλων σοφών της αυλής του στο Ρίμινι. Το νησί: Η προνομιούχος γεωγραφική της θέση, η μορφολογία, το κλίμα και ο φυσικός της πλούτος υπήρξαν παράγοντες που ευνόησαν και καθόρισαν την ιστορική φυσιογνωμία της Χίου ήδη από την πρώιμη αρχαιότητα. Τα νεολιθικά ευρήματα στο Εμποριό και το Άγιο Γάλα επιβεβαιώνουν την πρώιμη κατοίκηση της Χίου, η οποία γνώρισε την ακμή και την ανάπτυξη κυρίως στους χρόνους μετά τον Ιωνικό αποικισμό (11ος-10ος αι. π.χ.). Όταν περί τον 8ο αι. η Χίος, στο κεντρικό τμήμα της ανατολικής ακτής του νησιού, συγκροτήθηκε σε πόλη-κράτος, επιβλήθηκε σε ολόκληρο νησί, εγκαινιάζοντας μια περίοδο άνθισης της ναυτιλίας, του εμπορίου και των τεχνών. Οι αιώνες της αρχαιότητας επεφύλαξαν για το νησί έντονες διακυμάνσεις και μεταπτώσεις. Στο νησί έχει εντοπιστεί κατοίκιση ήδη από τη νεολιθική περίοδο. Στη διάρκεια των πρώτων χριστιανικών αιώνων, κατά τους διωγμούς του Δεκίου, περί το 250, μαρτύρησε στο νησί ο Άγιος Ισίδωρος. Τα ανασκαφικά δεδομένα μαρτυρούν πως το νησί άκμασε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες και αποτέλεσε σημαντικό εμπορικό κόμβο της θαλάσσιας οδού που συνέδεε τη νέα πρωτεύουσα, Κωνσταντινούπολη, με τις ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατορίας. Η ανάδειξη της Χίου σε σημείο αναφοράς για την εμπορική δραστηριότητα της εποχής συνδυάστηκε ιστορικά με τη διάδοση του χριστιανισμού στο Αιγαίο, εξελίξεις που αποτυπώνονται τόσο στα 4 από 6

5 υπολείμματα των παλαιοχριστιανικών βασιλικών και των παράλιων οικισμών, όσο και στην κυκλοφορία των νομισμάτων.από τα μνημεία της εποχής, ο ναός του Αγίου Ισιδώρου στην πόλη της Χίου ανάγει στα μέσα του 5ου αι. την πρώτη οικοδομική του φάση ως τρίκλιτη βασιλική με πεταλόσχημη κόγχη. Οι μέσοι βυζαντινοί χρόνοι στο Αιγαίο χαρακτηρίζονται από τις επιθέσεις των Αράβων, οι οποίες εισήγαγαν στα νησιά μια νέα φάση ανάσχεσης. Στο πλαίσιο του γενικότερου κλίματος τρομοκρατίας, στα μέσα του 7ου αι. σημειώνεται η λεηλασία της Χίου από τον Άραβα χαλίφη Μωαβία. Η ταραγμένη αυτή περίοδος της καταστροφής και εγκατάλειψης των νησιών και της επισφάλειας των θαλάσσιων δρόμων πήρε τέλος με την ανακατάληψη της Κρήτης από το Νικηφόρο Φωκά το 961. Η ανέγερση του κάστρου της Χίου και η ίδρυση της Νέας Μονής στα μέσα του 11ου αι. με τη χορηγία του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου ενίσχυσαν το δεσμό του νησιού με την Κωνσταντινούπολη και το αυτοκρατορικό πρόγραμμα επανασύνδεσης με την πρωτεύουσα των περιοχών που επλήγησαν από τον αραβικό κίνδυνο και αποκατάστασης της βυζαντινής κυριαρχίας σε αυτές.η οικοδόμηση της Νέας Μονής, του επιφανέστερου βυζαντινού μνημείου του νησιού και ενός από τα σημαντικότερα του βυζαντινού πολιτισμού, άσκησε μεγάλη επιρροή στη ναοδομία της Χίου, όπως μαρτυρούν οι εκκλησίες που χτίστηκαν κατά το πρότυπό της, όπως είναι η Παναγία η Κρήνα στους Βαβύλους, ο ναός των Αγίων Αποστόλων στο Πυργί και ο ναός του Αγίου Γεωργίου Συκούση στον ομώνυμο οικισμό. Η επιδρομή του Τούρκου εμίρη Τζαχά το 1093, οι επιθέσεις των Βενετών στα 1124 και 1171 και η σύντομη υπαγωγή της στο λατινικό κράτος της Κωνσταντινούπολης υπήρξαν γεγονότα που χαλάρωσαν τους δεσμούς της Χίου με την αυτοκρατορία και προετοίμασαν τη μετάβασή της στην περίοδο της Γενουατοκρατίας. Με τη Συνθήκη του Νυμφαίου (1261) ο αυτοκράτορας της Νίκαιας Μιχαήλ Η Παλαιολόγος εξασφάλισε τη συνδρομή των Γενουατών στην προσπάθειά του να ανακαταλάβει την Κωνσταντινούπολη από τους Φράγκους, εκχωρώντας τους ως αντάλλαγμα σημαντικά εμπορικά προνόμια, ανοίγοντας δε παράλληλα στη Γένοβα το δρόμο προς πολλά λιμάνια του Αιγαίου. Στην περίπτωση της Χίου, η κυριαρχία των Γενουατών διακρίνεται σε δύο φάσεις. Στην πρώτη ( ), η εξουσία παραδόθηκε από τους Βυζαντινούς στους αδελφούς Zaccaria, όταν οι πρώτοι στάθηκαν ανεπαρκείς να υπερασπίσουν το νησί από τις επίμονες επιδρομές των Τούρκων.Μια ολιγόχρονη παρένθεση ανακατάληψης από τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Παλαιολόγο έκλεισε το 1346 με την εκ νέου παράδοση της Χίου στους Γενουάτες -και συγκεκριμένα στην εταιρεία Mahona της οικογένειας Giustiniani. Για 220 χρόνια οι Γενουάτες Giustiniani νέμονταν την παραγωγή (μαστίχα, κρασί, μετάξι, εσπεριδοειδή), το εμπόριο και το εργατικό δυναμικό του νησιού με επιτυχία και αποτελεσματικότητα, αναδεικνύοντάς το σε μεγάλο και ανθηρό εμπορικό κέντρο της εποχής. Τμήμα του σχεδιασμού των Γενουατών για την περισσότερο συστηματική και προσοδοφόρα εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πόρων της Χίου ήταν η οργάνωση ιδιότυπων μεσαιωνικών οχυρωμένων οικισμών στο νότιο τμήμα της, τα γνωστά ως Μαστιχοχώρια, όπως ο Ανάβατος, το Πυργί, τα Μεστά και οι Ολύμποι. Στην πόλη της Χίου και στην προς Ν. συνέχειά της εύφορη πεδιάδα του Κάμπου, ευδοκίμησε όχι μόνο η καλλιέργεια των εσπεριδοειδών, αλλά και η μνημειακή αρχιτεκτονική των πύργων των Γενουατών. Η μακρά εποχή της οθωμανικής κατοχής άρχισε για τη Χίο το 1566, με την σχεδόν αμαχητί παράδοση στον Πιαλή πασά, και έληξε με την ενσωμάτωσή της στο νέο ελληνικό κράτος το 1912.Τα προνόμια που παραχώρησαν οι Οθωμανοί στο νησί και αφορούσαν την απαλλαγή από φόρους, τη διατήρηση των περιουσιών της αριστοκρατίας, την ελεγχόμενη αυτοδιοίκηση και διεξαγωγή του εμπορίου, εξασφάλισαν στη Χίο σημαντικά προτερήματα και διαμόρφωσαν ένα καθεστώς ήπιας κυριαρχίας, το οποίο όμως δεν απέτρεψε την καθοδική φορά της ανάπτυξης του νησιού. Τον 18ο αι. η βαθιά τομή που συντελέστηκε στην χιώτικη κοινωνία ήταν στροφή προς την αστικοποίηση, γεγονός που 5 από 6

6 ανέστρεψε δραστικά το μέχρι τότε κλίμα και εισήγαγε τη Χίο σε μια νέα περίοδο άνθισης και ακμής. Η επέκταση της εμπορικής δραστηριότητας στις μεγάλες αγορές της Δύσης δημιούργησε τις προϋποθέσεις ώστε να οργανωθεί η παραγωγή των μεταξωτών και της μαστίχας σε βιοτεχνικό πλαίσιο, να αναπτυχθεί το αστικό κέντρο και έφερε σε επαφή τους κατοίκους με τη δυτική παιδεία και κουλτούρα. Ως αποτέλεσμα, η οικονομία, μέσω του εμπορίου και των σχετικών με αυτό χρηματοοικονομικών δραστηριοτήτων, άνθισε παράλληλα με την παιδεία, όπως μαρτυρά και η ίδρυση της Σχολής της Χίου το Μελανές σελίδες στην ιστορία της Χίου αποτελούν η λεηλασία του νησιού και η σφαγή του πληθυσμού το 1822 από τους Τούρκους του Καρά Αλή, γεγονός που συγκλόνισε τον ευρωπαϊκό κόσμο, και ο σφοδρός καταστροφικός σεισμός του Βιβλιογραφία (5) 1. Κιουσοπούλου Τ., Η ύστερη βυζαντινή πόλη, Μπούρας Χ., Πολεοδομικά των μεσοβυζαντινών και υστεροβυζαντινών πόλεων, Η ιστορία όχι μόνο δύο πόλεων σε Ψηφίδες του Βυζαντίου 4. Η κοινωνική ζωή στο Βυζάντιο σε Ψηφίδες του Βυζαντίου 5. Μπούρας Χ., Ιστορία της Αρχιτεκτονικής, Β : Αρχιτεκτονική στο Βυζάντιο, το Ισλάμ και τη Δυτική Ευρώπη κατά το Μεσαίωνα, Αθήνα, από 6