Ο ναός των Αγίων Αποστόλων

Transcript

1 Ο ναός των Αγίων Αποστόλων Ο ναός των Αγίων Αποστόλων βρίσκεται στο δυτικό τμήμα του ιστορικού κέντρου της Θεσσαλονίκης, σε μικρή απόσταση από τα δυτικά τείχη και το σημείο όπου βρισκόταν η κατεστραμμένη σήμερα Ληταία Πύλη. Πρόκειται για καθολικό μοναστηριού, από το οποίο διασώθηκαν επίσης μέρος του άλλοτε επιβλητικού πυργοειδούς πυλώνα στα νοτιοδυτικά του ναού και μεγάλης χωρητικότητας κινστέρνα στα βορειοδυτικά του. Η τελευταία μαρτυρεί με το μέγεθός της τον μεγάλο αριθμό των μοναχών που εξυπηρετούσε και κατ επέκταση τον πλούτο της μονής. Σύμφωνα με την παράδοση, η σημερινή του η ονομασία οφείλεται στη λαϊκή δοξασία περί κάλυψης του ναού με δώδεκα θόλους που συμβόλιζαν τους αποστόλους, ενώ αρχικά θα πρέπει να ήταν αφιερωμένος στην Παναγία, όπως μαρτυρά το θεματολόγιο των τοιχογραφιών του περιστώου του ναού. Το ίδιο το καθολικό κτίστηκε στο διάστημα , με χορηγία του πατριάρχη Νίφωνος Α, όπως μαρτυρά η επιγραφή στο υπέρθυρο της εισόδου, τα μονογράμματα στα κιονόκρανα της δυτικής όψης και οι κεραμοπλαστικές επιγραφές στη δυτική και νότια όψη. Ως δεύτερος κτήτορας αναφέρεται ο μαθητής του και ηγούμενος της μονής Παύλος, ο οποίος εικονίζεται δεόμενος μπροστά στην ένθρονη Θεοτόκο στο υπέρθυρο της εισόδου από τον νάρθηκα προς τον κυρίως ναό. Περί το η μονή μετατράπηκε σε τζαμί. Τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες καλύφθηκαν με επίχρισμα, αφού πρώτα αφαιρέθηκαν προσεκτικά οι χρυσές ψηφίδες του βάθους των παραστάσεων. Αποδόθηκε εκ νέου στη χριστιανική λατρεία μετά την απελευθέρωση του Αρχιτεκτονικά ανήκει στον τύπο του σύνθετου σταυροειδούς εγγεγραμμένου, με νάρθηκα και περίστωο σχήματος Π. Το περίστωο καταλήγει ανατολικά σε δύο παρεκκλήσια και στεγάζεται με τέσσερις χαμηλούς τρούλλους στις γωνιές. Στην ανατολική όψη κυριαρχεί η μεγάλη επτάπλευρη κόγχη του Ιερού Βήματος που περιβάλλεται από τις μικρότερες τρίπλευρες της πρόθεσης και του διακονικού. Η εξωτερική διαμόρφωση των όψεων περιλαμβάνει στοιχεία τυπικά για την παλαιολόγεια αρχιτεκτονική (πολλά αψιδώματα, κόγχες και πλίνθινους ημικιονίσκους) σε άριστη εκτέλεση. Εξωτερικά, οι προσεγμένες αναλογίες, σε συνδυασμό με την ποικιλία των μορφολογικών στοιχείων, συνθέτουν ένα έξοχα ισορροπημένο και εκλεπτυσμένο σύνολο. 1 από 5

2 Τα υπολείμματα του εσωτερικού διακόσμου περιλαμβάνουν ψηφιδωτά και τοιχογραφίες εξαιρετικής ιστορικής και καλλιτεχνικής αξίας. Τα ψηφιδωτά πραγματοποιήθηκαν χάρη στη χορηγία του πατριάρχη Νίφωνος, που προφανώς σκόπευε να διακοσμήσει τα κατώτερα τμήματα με ορθομαρμαρώσεις. Απεικονίζουν στον κεντρικό τρούλο τον Παντοκράτορα σε προτομή περιστοιχισμένο από δέκα ολόσωμους προφήτες. Χαμηλότερα σώζονται οι τέσσερις ευαγγελιστές, ενώ στις καμάρες διατηρούνται σκηνές του Δωδεκαόρτου: η Γέννηση, η Μεταμόρφωση, η Βαϊοφόρος, η Ανάσταση, η Σταύρωση και η Κοίμηση της Θεοτόκου. Ανάμεσα στα τελευταία δείγματα αυτού του είδους διακόσμησης στο Βυζάντιο, τα ψηφιδωτά των Αγίων Αποστόλων συγκαταλέγονται μαζί με αυτά της Μονής της Χώρας και της Παμμακαρίστου στην Κωνσταντινούπολη στις ύψιστες εκδηλώσεις της τέχνης των παλαιολόγειων χρόνων. Η καθαίρεση του Νίφωνος από τον πατριαρχικό θρόνο το 1314 δεν του επέτρεψε να ολοκληρώσει το φιλόδοξο σχέδιο. Ο διάκοσμος του ναού συμπληρώθηκε με τις εξίσου υψηλής ποιότητας τοιχογραφίες στα χαμηλότερα τμήματα του κυρίως ναού, το νάρθηκα, το περίστωο και το βόρειο παρεκκλήσι του Προδρόμου με σκηνές από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη και με θέματα συμβολικά ή εμπνευσμένα από την υμνογραφία. Η τοιχογράφηση έχει συνδεθεί με την ηγουμενία του δεύτερου κτήτορα Παύλου, και τοποθετείται στα τέλη της δεύτερης δεκαετίας του 14ου αιώνα. Γλωσσάρι (19) καθολικό: ο κυρίως ναός του μοναστηριού. Κατά κανόνα ήταν ο μεγαλοπρεπέστερος και βρισκόταν σε κεντρικό σημείο της αυλής. πυλώνας: μεγάλη εξωτερική θύρα που αποτελεί την κύρια είσοδο μεγάρου, ανακτόρου,μονής, κλπ. κινστέρνα: δεξαμενή συλλογής νερού. Είχαν συνήθως ορθογώνιο σχήμα και στεγάζοντανμε καμάρες. τοιχογραφία: ζωγραφική παράσταση στην επιφάνεια τοίχου ή οροφής οικοδομήματος. περίστωο: ο ενιαίος χώρος που περιβάλλει περιμετρικά τον κυρίως ναό ή τον περίκεντρο πυρήνα ενός κτίσματος. Στις τρουλλαίες βασιλικές το περίστωο σχηματίζεται από τα πλάγια κλίτη και το δυτικό τμήμα του ναού. Αργότερα περίστωα περιέκλειαν και σταυροειδείς εγγεγραμμένους πυρήνες. Στην Παλαιολόγεια περίοδο πολλοί μεσοβυζαντινοί ναοί της Κωνσταντινούπολης αποκτούν περίστωα, τα οποία συχνά φιλοξενούν ταφικά παρεκκλήσια. κιονόκρανο: το ανώτερο τμήμα ενός κίονα που φέρει διακόσμηση και πάνω στο οποίο στηρίζεται το επιστύλιο. Υπήρχουν τρεις βασικοί τύποι κιονοκράνων: το δωρικό, το ιωνικό και το κορινθιακό, οι οποίοι εμπλουτίστηκαν στους Βυζαντινούς ναούς, όπου επικρατούσε το κορινθιακού τύπου κιονόκρανο σε διάφορες παραλλαγές. 2 από 5

3 Κεραμοπλαστικός διάκοσμος: τα κεραμικά και πλίνθινα διακοσμητικά στοιχεία στις εξωτερικές επιφάνειες των τοίχων του ναού (πλίνθοι, μαίανδροι, σταυροί, ρόμβοι, οδοντωτές ταινίες, κ.ά.) νάρθηκας: ο νάρθηκας είναι η στενόμακρη αίθουσα που εκτείνεται σε όλο το μήκος της δυτικής πλευράς της βασιλικής. Προήλθε από την ανατολική στοά του αιθρίου, η οποία ενσωματώθηκε στον ναό. Χρησίμευε ως χώρος παραμονής των κατηχουμένων, οι οποίοι δεν επιτρεπόταν να παρακολουθήσουν το μυστήριο της Θείας Λειτουργίας. σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με τρούλο: τύπος εκκλησίας στην οποία ο κεντρικός τρούλος στηρίζεται σε τέσσερις καμάρες που αποτελούν τις κεραίες ενός ισοσκελούς σταυρού. Στις τέσσερις γωνίες διαμορφώνονται γωνιακά διαμερίσματα, τα οποία στεγάζονται με σταυροθόλια ή τρουλίσκους. Έτσι ο ναός σχηματίζει σταυρό εγγεγραμμένο σε τετράγωνο ή ορθογώνιο χώρο, ενώ εξωτερικά μέσα από τον ξεχωριστό τρόπο κάλυψης των στεγών προβάλλει το σημείο του σταυρού. παρεκκλήσι: πρόκειται για μικρών διαστάσεων ναΐσκο, ο οποίος είτε είναι αυτόνομος είτε ανήκει σε κάποιο ίδρυμα ή εξαρτάται από μεγαλύτερο ναό. Στο Βυζάντιο τα παρεκκλήσια είχαν συχνά ταφική χρήση. τρούλος: ημισφαιρικός θόλος που στηρίζεται σε κυλινδρικό ή πολυγωνικό τύμπανο. Χρησιμοποιείται ευρύτατα στη χριστιανική εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. κόγχη: η αψίδα. Εσωτερικά είναι ημικυκλική, ενώ εξωτερικά μπορεί να είναι πεταλόσχημη, ορθογώνια, τριφυλλόσχημη ή πολυγωνική. βήμα (ιερό βήμα): πρόκειται για το ανατολικό τμήμα του ναού που καταλήγει σε αψίδα. Είναι συνήθως υπερυψωμένο σε σχέση με το δάπεδο του κυρίως ναού κατά ένα έως τρία σκαλοπάτια. Ο όρος προέρχεται από το αρχαίο ρήμα «βαίνω», και λόγω της ιερότητας και ιδιαιτερότητάς του ο χώρος ονομάστηκε ιερό βήμα. πρόθεση: χώρος στα βόρεια του ιερού βήματος των ναών με κόγχη, όπου φυλάσσονταιτα Τίμια Δώρα πριν την Μεγάλη Είσοδο, και η Θεία Κοινωνία μετά το τέλος της ΘείαςΛειτουργίας. διακονικό: το διακονικό ήταν ένα δωμάτιο με κόγχη, προσκολλημένο συνήθως στη νότια πλευρά της εκκλησίας, όπου κατατίθεντο οι προσφορές των πιστών. Σ αυτό φυλασσόταν επίσης τα ιερά σκεύη και τα άμφια. Αργότερα, στον προχωρημένο 6ο αι., μεταφέρθηκε ως χώρος στο ανατολικό μέρος του νότιου κλίτους, δίπλα στο ιερό βήμα(ιερό βήμα), ενώ κατασκευάστηκε ένα αντίστοιχο διαμέρισμα στην ανατολική πλευρά του βορείου κλίτους: η Πρόθεση. Με την προσθήκη των διαμερισμάτων αυτών προκύπτει η σημερινή μορφή του iερού βήματος. ημικίονας: αρχιτεκτονικό μέλος που αντιστοιχεί στο κατακόρυφο μισό ενός κίονα, με διατομή ημικυκλική. Οι ημικίονες αυτοί συνήθως ενσωματώνονται σε τοίχο ή άλλα αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως για παράδειγμα στις δύο πλευρές ενός πεσσού, σχηματίζοντας αμφικιονίσκους. 3 από 5

4 ψηφιδωτό: σχέδιο ή παράσταση που σχηματίζεται με τη συναρμολόγηση και συγκόλληση ποικιλόχρωμων ψηφίδων. Ψηφιδωτή διακόσμηση μπορεί να εφαρμοστεί σε όλες τις επιφάνειες ενός κτιρίου, δάπεδο τοίχους ή οροφή. ορθομαρμάρωση: η κάλυψη της επιφάνειας τοίχου με μαρμάρινες πλάκες Δωδεκάορτο: πρόκειται για τις δώδεκα μεγάλες εορτές της Ορθοδοξίας που σχετίζονται με τον βίο του Χριστού και της Παναγίας και ιστορούνται σε ισάριθμες σκηνές, αποτελώντας τον πυρήνα του εικονογραφικού προγράμματος ενός ναού. Πρόκειται συνήθως για: τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, τη Γέννηση του Χριστού, την Υπαπαντή, τη Βάπτιση, τη Μεταμόρφωση, την Ανάσταση του Λαζάρου, τη Βαϊοφόρο, τον Μυστικό Δείπνο, τη Σταύρωση, την Εις Άδου Κάθοδο, την Ψηλάφηση του Θωμά, την Ανάληψη και την Πεντηκοστή ή την Κοίμηση της Θεοτόκου. Πληροφοριακά Κείμενα (1) Η πόλη : Η Κωνσταντινούπολη, η πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, χτίστηκε στη θέση της αρχαίας ελληνικής αποικίας: Βυζάντιο, στην τριγωνική χερσόνησο που σχηματίζεται μεταξύ του Κεράτιου κόλπου, του Βοσπόρου και της θάλασσας του Μαρμαρά σε μια εξαιρετική θέση που ήλεγχε εμπορικά τον δρόμο Αιγαίου-Ευξείνου Πόντου. Την ίδρυσε ο Μέγας Κωνσταντίνος το 330 μ.χ. με σκοπό να δημιουργήσει μια πόλη ισάξια της Ρώμης σε λαμπρότητα, πλούτο και δύναμη. Η πόλη αναπτύχθηκε πολύ γρήγορα αυτό προκάλεσε προβλήματα χώρου και υποδομών, οπότε ο Θεοδόσιος ο Α επέκτεινε την πόλη προς Δυσμάς, φτιάχνοντας καινούργια ισχυρά τείχη, τα οποία οχύρωσαν την πόλη μέχρι το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η Κωνσταντινούπολη διαμορφώθηκε πολεοδομικά παρόμοια με τη Ρώμη. Ένας κεντρικός δρόμος, η Μέση οδός, συνέδεε το παλάτι με τη Χρυσή πύλη. Πάνω σε αυτόν τον δρόμο φτιάχτηκε ο Φόρος, μια κυκλική πλατεία με ένα άγαλμα του Κωνσταντίνου τοποθετημένο πάνω σε ένα κίονα. Στην πλατεία αυτή χωροθετήθηκαν και άλλα δημόσια κτίρια. Αργότερα ο Θεοδόσιος ο Α και ο Αρκάδιος δημιούργησαν κι άλλους Φόρους με τα δικά τους αγάλματα. Τον 6ο αιώνα ο Ιουστινιανός, μετά τη στάση του Νίκα, κόσμησε την Κωνσταντινούπολη με λαμπρά οικοδομήματα, ανάκτορα, λουτρά και δημόσια κτίρια.. Τότε κτίστηκε και ο ναός της Αγίας Σοφίας που αποτέλεσε σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας την έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Κατά τον 7ο και 8ο αιώνα η Κωνσταντινούπολη αντιμετώπισε μεγάλα προβλήματα που την αποσυντόνισαν: επιθέσεις από τους Αβάρους (πολιορκία το 674) και τους Άραβες (επιθέσεις το 674 και το ), φυσικές καταστροφές (μεγάλος καταστροφικός σεισμός το 740), και επιδημίες (πανώλη το 747). Μικρή οικοδομική δραστηριότητα αναπτύσσεται κατά τον 8ο και 9ο αιώνα, που περιλαμβάνει κυρίως ενίσχυση της οχύρωσης της πόλης. Mε την ανάκαμψη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, 9ο-11ο αιώνα, η Κωνσταντινούπολη κατέστη η πολυπληθέστερη πόλη του τότε χριστιανικού κόσμου, στην πλειοψηφία της Ελληνόφωνη, σε συνύπαρξη με πολλές άλλες εθνότητες, όπως: Εβραίους, Αρμένιους, Ρώσους, Ιταλούς έμπορους, Άραβες, καθώς και μισθοφόρους από τη δυτική Ευρώπη και τη Σκανδιναβία. Αυτήν την περίοδο χτίζονται πολλά δημόσια κτίρια, ιδιωτικά και εκκλησιαστικά, με έμφαση σε συστάσεις ιδρυμάτων κοινωφελούς σκοπού, όπως νοσοκομεία, γηροκομεία, ορφανοτροφεία και σχολεία. Μεγάλη ακμή γνωρίζει η ανώτερη εκπαίδευση, χάρη στη μέριμνα του 4 από 5

5 κράτους αφενός, αλλά και την εμφάνιση σημαντικών λογίων αφετέρου. Η αναγέννηση αυτή συνεχίστηκε μέχρι τα μέσου του 11ου αιώνα, όταν άρχισαν τα οικονομικά προβλήματα λόγω κακής διαχείρισης, αλλά και λόγω δυσμενών εκβάσεων εξωτερικών επιχειρήσεων της αυτοκρατορίας. Η πρώτη διέλευση των Σταυροφόρων από την Κωνσταντινούπολη ήταν τελείως ανώδυνη, όμως στη Δ σταυροφορία, το 1204, οι Φράγκοι την κατέλαβαν και τη λεηλάτησαν, ενώ σφαγίασαν, αιχμαλώτισαν και εκδίωξαν τους κατοίκους της. Την ανακατέλαβε το 1261 ο Μιχαήλ Η Παλαιολόγος, ο οποίος ανοικοδόμησε τα περισσότερα μνημεία και τα τείχη, χωρίς όμως να καταφέρει να δώσει ξανά στην πόλη τη λάμψη και την αίγλη του παρελθόντος Αποδυναμωμένη η αυτοκρατορία δεν μπόρεσε να αναχαιτίσει την ορμή των Οθωμανών, με αποτέλεσμα να πέσει η Κωνσταντινούπολή στα χέρια τους το Με την Άλωση επήλθε οριστικά η κατάλυση της αυτοκρατορίας. Η πνευματική όμως παράδοση του Βυζαντίου παρέμεινε ακόμη αξιοσημείωτη, καθώς πολλοί λόγιοι εγκαταστάθηκαν στις κτήσεις των Βενετών στην Κρήτη και την Πελοπόννησο, αλλά και στα ίδια τα κράτη της Ευρώπης και μεταλαμπάδευσαν την Ελληνική παιδεία στη Δύση. Βιβλιογραφία (6) 1. Νικονάνου Ν., Οι Άγιοι Απόστολοι Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, Ξυγγόπουλος Α., Η ψηφιδωτή διακόσμησις του ναού των Αγίων Αποστόλων Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, Stephan Chr, Ein byzantinisches Bildensemble. Die Mosaiken und Fresken der Apostelkirche zu, Worms, Thessaloniki, ΜΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ- ΤΣΙΟΥΜΗ Χ., Μπακιρτζής Χαράλαμπος, Ψηφιδωτά της Θεσσαλονίκης. 4ος- 14ος αιώνας, Καπόν, Αθήνα, Τούρτα Α., Κουρκουτίδου - Νικολαϊδου Ε., "Περίπατοι στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη", Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού Ναός Αγίων Αποστόλων, Θεσσαλονίκη, 5 από 5