Η ΤΙΜΗ ΚΑ Ι Τ Ο ΧΡΗΜΑ Κωνσταντίνος Θεοτόκης

Transcript

1 Η ΤΙΜΗ ΚΑ Ι Τ Ο ΧΡΗΜΑ Κωνσταντίνος Θεοτόκης Α. Ο ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΣ Γεννήθηκε το 1872 στην Κέρκυρα. Εκεί έκανε τις πρώτες σπουδές του και κατόπιν πήγε στο Παρίσι, όπου σπούδασε φιλολογία, φιλοσοφία, ιατρική, χημεία και μαθηματικά. Ήταν ανιψιός του Πολυλά. Υπήρξε στενός φίλος του Λορέντζου Μαβίλη και φανατικός δημοτικιστής. Το 1897 πήρε μέρος ως εθελοντής στην κρητική επανάσταση και το 1916 στο κίνημα της Θεσσαλονίκης. Οι σοσιαλιστικές ιδέες, με τις οποίες πρωτοήλθε σε επαφή στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου επέδρασαν πολύ στη ζωή του. Συνεργάστηκε επί χρόνια με τα περιοδικά «Νουμάς» και «Τέχνη». Τα διηγήματα που είχε δημοσιεύσει σ αυτά τα περιοδικά τα συγκέντρωσε αργότερα σ ένα βιβλίο με τον τίτλο «Κορφιάτικες Ιστορίες».Έγραψε τις νουβέλες: «Η τιμή και το χρήμα», «Η ζωή και ο θάνατος του Καράβελα», «Ο κατάδικος», «Οι σκλάβοι στα δεσμά τους». Έγραψε επίσης και σονέτα που διακρίθηκαν για την τέχνη και την ευαισθησία τους. Ασχολήθηκε επιτυχώς και με τη μετάφραση. Τα περισσότερα έργα του Θεοτόκη αναφέρονται σε κοινωνικά προβλήματα υπήρξε από τους πρώτους σοσιαλιστές στην Ελλάδα και με το έργο του κήρυξε τις σοσιαλιστικές ιδέες. Η λογοτεχνική του αξία είναι σημαντική, ιδιαίτερα στα έργα της ωριμότητάς του. Πέθανε το Ο Κ. Θεοτόκης έδωσε νέα πνοή στην ελληνική πεζογραφία παρά το γεγονός ότι με το έργο του προωθεί κυρίως τις σοσιαλιστικές ιδέες, πετυχαίνει να διοχετεύει τα μηνύματά του μέσα από ένα ζωηρότατο διάλογο δοσμένα στο κερκυραϊκό ιδίωμα. Β. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ Το απόσπασμα ανήκει στη νουβέλα «Η τιμή και το χρήμα», που εντάσσεται στην δεύτερη περίοδο της λογοτεχνικής ακμής του Κ. Θεοτόκη, ενώ ταυτόχρονα οριοθετεί την αρχή μιας νέας περιόδου στη νεοελληνική πεζογραφία: η γενιά του 80 εγκαταλείπειαπό δω και πέρα την ηθογραφία, για να στραφεί στο κοινωνικό διήγημα και στομυθιστόρημα. Τα πρώτα δείγματα αυτής της νέας τάσης είναι δημιουργήματα του Κ.Χατζόπουλου και Κ. Θεοτόκη. Γ. ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ Σε ένα προάστιο της Κέρκυρας, στις αρχές του αιώνα, ζει η οικογένεια της σιόρας Επιστήμης της Τρινκούλαινας, που αποτελείται από την ίδια, τον άντρα της και τα τέσσερα παιδιά τους. Οι φροντίδες για το σπίτι και τα παιδιά περνούν απ τα χέρια της, καθώς ο άντρας της είναι μέθυσος και ανίκανος. Ένα πρωινό η σιόρα Επιστήμη παρέχει βοήθεια στον Αντρέα, νέο από χρεωκοπημένη αρχοντική οικογένια, που κάνει

2 λαθρεμπόριο ζάχαρης και τον κυνηγάει η αστυνομία. Τότε γίνεται η πρώτη επαφή του με την πιο όμορφη κόρη της ηρωίδος, τη Ρήνη, και ένα αμοιβαίο αίσθημα αρχίζει να αναπτύσσεται μεταξύ τους από εκείνη την ημέρα. Λίγες μέρες αργότερα ο Αντρέας συζητάει σε μια ταβέρνα με τους φίλους του πολιτικά. Η συζήτηση όμως σε λίγο στρέφεται στο θέμα του γάμου: ο Αντρέας βλέπει σαν τη μοναδική λύση, για να μην πουλήσει το σπίτι του, να παντρευτεί την πλούσια νύφη που του προξενεύουν. Έτσι, βρίσκεται ανάμεσα στο δίλημμα της οικονομικής σωτηρίας του και της αγάπης του. Μετά από λίγο καιρό, η Ρήνη βάζει κρυφά στο σπίτι τον Αντρέα, πράγμα που ήταν μεγάλη προσβολή την εποχή εκείνη. Η σιόρα Επιστήμη, μόλις το πληροφορείται καταφθάνει αναστατωμένη στο σπίτι, ο Αντρέας όμως την καθησυχάζει υποσχόμενος πως θα παντρευτεί την κόρη της τής ζητάει όμως προίκα, για να μη χάσει το σπίτι του. Η μητέρα της Ρήνης και η ίδια, κλαίγοντας υποστηρίζουν πως δεν έχουν ανάγκη από προίκα και μπορούν να τα βγάλουν πέρα με τη δουλειά τους, αφού και οι δύο εργάζονται. Ο Αντρέας όμως επιμένει απορρίπτοντας το ποσό που του υπόσχεται μετά από μεγάλη πίεση η Τρινκούλαινα. Η Ρήνη παίρνει προς στιγμή το μέρος του Αντρέα, κινούμενη από την αγάπη της, η σιόρα Επιστήμη όμως είναι ανένδοτη. Ο διάλογος συνεχίζεται για αρκετή ώρα στο ίδιο μοτίβο και τελικά ο Αντρέας φεύγει, αφού υπόσχεται στη Ρήνη πως θα την παντρευτεί. Για να κερδίσει τα χρήματα που χρειάζεται, ο Αντρέας συνεχίζει το λαθρεμπόριο. Σε κάποιο ταξίδι του όμως μαθαίνει πως η Ρήνη ετοιμάζεται να παντρευτεί. Πηγαίνει στο σπίτι της, τη βρίσκει μόνη και την πείθει να τον ακολουθήσει. Ύστερα από λίγο η α. Νοηματική απόδοση 94 σιόρα Επιστήμη πηγαίνει να τους βρει. Ο Αντρέας υπόσχεται να παντρευτεί τη Ρήνη, χωρίς καμία απαίτηση για προίκα. Αλλά ο καιρός περνάει και η υπόσχεση του Αντρέα δεν πραγματοποιείται. Στο μεταξύ η Ρήνη έχει μείνει έγκυος, και ο Αντρέας πουλάει ψάρια στην αγορά, αφήνοντάς την μόνη στο σπίτι. Η σιόρα Επιστήμη βρίσκει μια μέρα τον Αντρέα την ώρα της δουλειάς του και του ζητάει να συζητήσουν. Εκείνος όμως δε δέχεται και τη διώχνει. Πάνω στην οργή και την απελπισία της αρπάζει ένα μαχαίρι και τον τραυματίζει ελαφρά στο μπράτσο. Την ώρα που την πιάνουν οι αστυνομικοί δίνει στον Αντρέα το κλειδί του κομού που φυλάει τα λεφτά στο σπίτι της και του λέει να τα πάρει όλα, με μόνο αντάλλαγμα να την υπερασπίσει στο δικαστήριο. Ο Αντρέας, χαρούμενος, ξεχνάει το επιπόλαιο τραύμα του και τρέχει για το σπίτι του. Δε βρίσκει όμως εκεί τη Ρήνη αλλά στο δικό της και της λέει με ενθουσιασμό τα νέα, περιμένοντας να χαρεί κι αυτή, μια που τώρα όλα τα προβλήματά τους λύνονται και μπορούν να παντρευτούν. Αναγγέλλει ακόμη στον πατέρα της πως την Κυριακή παντρεύεται την κόρη του και του δείχνει τα κλειδιά του κομού, λέγοντάς του ταυτόχρονα πως επιθυμία της σιόρας Επιστήμης είναι να του δώσει τα χίλια τάλαρα. Η Ρήνη όμως επεμβαίνει κλαίγοντας και λέει στον Αντρέα πως μετά από αυτή την συμπεριφορά του έσβησε η αγάπη της και δεν μπορεί να την ξαναγοράσει. Του δηλώνει ακόμη πως θα ξενιτευθεί και θα μεγαλώσει το παιδί της μόνη της, με τη δουλειά της. Αυτόν δε θέλει

3 να τον ξαναδεί. Ο Αντρέας, βλέποντας τη αμετάπειστη, φεύγει από το σπίτι της βρίζοντας για μια ακόμη φορά το χρήμα, που στάθηκε η αιτία της δυστυχίας του. ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ-ΓΛΩΣΣΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ 1, σιόρα (λ. ιταλ.): η κυρία. 2. καντούνι: σοκάκι, στενό. 3. κούκουμο: μεγάλο μπρίκι για καφέ ή τσάι. 4. φουρνέλα (υποκ.): μικρός φούρνος. 5. βέντουλο: βεντάλια. 6. στήμα: ποσότητα για ελιές που μπαίνει για πίεση. 7. σφυρίδα: λιόπανο από βούρλα ή καννάβι. 8. έξι στήματα... δε θαχαμε: από τον εσωτ. μονόλογο της σιόρας-επιστήμης καταλαβαίνουμε ποια είναι η κατάσταση. 9. στο σπίτι: ο άντρας της μέθυσος, τα οικονομικά όχι και τόσο καλά, τα παιδιά να μεγαλώνουν, και η ίδια να προσπαθεί με κάθε τρόπο να τα βγάλει πέρα μόνη της. 10. σουρούπι: υπνάκος. β. Ερμηνευτικά Γλωσσικά σχόλια 11. μαυρισμένα: κακόμοιρα. 12. ακαμάτρα: τεμπέλα. 13. λεχομανώ: λαχανιάζω. 14. Είναι λαθρέμποροι: το λαθρεμπόριο γινόταν συστηματικά στην Κέρκυρα στις αρχές του αιώνα και άφησε πολλά κέρδη. Η ζάχαρη εκείνη την εποχή αποτελούσε εμπόρευμα του ελληνικού μονοπωλίου, που είχε την αποκλειστική της εκμετάλλευση. Όποιος άλλος προσπαθούσε να πουλήσει ζάχαρη είχε να αντιμετωπίσει το νόμο. 15. ξεβοηθώ: βοηθώ να ξεφορτωθεί κάτι. 16. με σπλάχνα: με συμπάθεια. 17. αποκρενόταν: απαντούσε. 18. το φύγι: το φευγιό. 19. αμπουώρα: πρωί πρωί. 20. παραδαρμένες: ταλαίπωρες, κακόμοιρες. 21. αφόντις: από τότε που. 22. τζιόγος: τυχερά παιχνίδια. 23. χλιέσαι: λυπάσαι. 24. μεθούας: μεθύστακας. 25. ζώση: το ζώσιμο, η θέση που φοριέται η ζώνη γύρω από τη μέση. 26. την εργολαβία του θεάτρου: εννοεί το θέατρο της Κέρκυρας. 27. τα χέγια: τα χρέη. 28. ανάκουστη και αμελέτητη: δεν ακούστηκε το όνομά της και δεν την έπιασε κανείς στο στόμα του. 29. όβολα:τα χρήματα. 30. δημόσια: η κοινή γυναίκα, η πόρνη. 31. βίζιτα: επίσκεψη. 32. «Τι να σας πω... αυτή που λες»: ο Αντρέας -καθώς φαίνεται- είναι με το μέρος της κυβέρνησης του Γ. Θεοτόκη και μάλιστα στέλεχος του κυβερνώντος κόμματος. Υπολογίζει, αν βγει ξανά το κόμμα του στις εκλογές που πλησιάζουν να βοηθηθεί με οποιοδήποτε τρόπο για τις υπηρεσίες που έχει προσφέρει, για να μπορέσει να ξεχρεώσει το σπίτι του. Αν όμως το κόμμα του χάσει τις εκλογές, δεν του απομένει άλλη λύση απ την παντρειά με πλούσια νύφη. 33. «Θα την έπαιρνα... είναι βλέπεις τα άβολα»: στην αγάπη του Αντρέα για τη

4 Ρήνη και στην επιθυμία του να την παντρευτεί μπαίνουν εμπόδιο στα οικονομικά προβλήματα, γιατί η Ρήνη δεν έχει μεγάλη προίκα. 34. «Για την οικογένεια τόσο δε θα μ ένοιαζε: ο Αντρέας κατάγεται από αρχοντική οικογένεια της ανώτερης κοινωνικής τάξης, ενώ η Ρήνη είναι μια απλή κοπέλα του λαού. Την κοινωνική αυτή διαφορά τους ο Αντρέας λέει πως δε λογαριάζει. 35. περίληψη: άσχημη κατάσταση, ανάγκη εξεσπούρδισε: μεγάλωσε απότομα, αναπτύχθηκε γρήγορα. 37. «Μα τι κάνουνε τα τάλαρα»: ο Αντρέας φαίνεται ήδη να αποφασίζει για την κοπέλα που έχει τη μεγάλη προίκα. Τα χρήματα που έχει τόσο ανάγκη τον κάνουν να σκέπτεται σοβαρά ένα γάμο από συμφέρον, για να λύσει τα οικονομικά του προβλήματα. Γι αυτό τα αναθεματίζει. 38. «Μα ψηλά τη γούνα σου, Αντρέα... τση μιλείς κιόλας»: την εποχή εκείνη, αν κάποιος μιλούσε με μια κοπέλα σήμαινε πως ενδιαφερόταν γι αυτήν και σκόπευε να την παντρευτεί. Ο γέρος, που σκοπεύει να παντρέψει τον Αντρέα με την πλούσια, τον συμβουλεύει να μην πολυπερνάει από το σπίτι της Ρήνης ούτε να της μιλάει, γιατί αυτό μπορεί να θεωρηθεί απόδειξη πως την αγαπάει, και τότε οι συγγενείς της θα τον αναγκάσουν να την παντρευτεί. 39. ταμπουράς: έγχορδο λαϊκό όργανο με χορδές. 40. φόρο (λ. ιταλ.): η αγορά. 41. βουκινίζω: σαλπίζω με το βούκινο, μτφ. διαλαλώ ένα μυστικό. 42. «Η γειτόνισσα στο φόρο το βουκινίζει»: το μεγαλύτερο κακό που μπορούσε να πάθει μια ανύπαντρη κοπέλα της εποχής ήταν «ν ακουστεί το όνομά της», δηλ. να μαθευτεί πως έχει σχέσεις με κάποιον άντρα ή έστω ότι κοίταζε κάποιον άντρα. Τότε θεωρείτο άτιμη και κανείς δεν ήθελε πια να την παντρευτεί. Ο μόνος τρόπος για να επανορθωθεί το κακό ήταν να την παντρευτεί αυτός που έγινε αιτία ν ακουστεί το όνομά της. 43. μπόργο (λ. ιταλ.): το προάστιο. 44. νούνος: κουμπάρος. 45. κουναρώ: αναθρέφω, μεγαλώνω. 46. «θα ξεπέσει κι άλλο... θα ντροπιαστώ στον κόσμο»: ο Αντρέας καταγόταν από αρχοντική οικογένεια. Ο πατέρας του όμως του είχε αφήσει μετά το θάνατό του πολλά χρέη και τα οικονομικά της οικογένειας είχαν φτάσει σε άθλια κατάσταση. Κι αυτό, όπως λέει ο Αντρέας, θα ήταν ο χειρότερος εξευτελισμός τους στα μάτια του κόσμου. Προτιμάει λοιπόν να περισώσει τα τελευταία απομεινάρια της αρχοντιάς του απ το να προσπαθήσει να ξαναρχίσει από την αρχή, μαζί με τη Ρήνη, μια καινούργια ζωή, που θα στηρίζεται στην αγάπη και στην κοινή προσπάθεια. Δέσμιος ενός κοινωνικού κατεστημένου, που δεν μπορεί να ανατρέψει, θυσιάζει σ αυτό την αγάπη του. 47. «Δουλευτάδες και οι δύο, ποιον έχουμε ανάγκη»: στην άποψη του Αντρέα που θυσιάζει τα αισθήματά του για το χρήμα, αντιτίθεται η άποψη της Ρήνης, που πιστεύει πως όλα μπορούν να φτιάξουν με την αγάπη και την εργατικότητα. Η Ρήνη παρουσιάζεται αγνή, με αυτοπεποίηθηση για τα αισθήματά της. Γι αυτήν πε ρισσότερο από το χρήμα μετράει ο άνθρωπος. Έχει κάνει όμως λάθος εκλογή: ο Αντρέας δε θα φανεί μέχρι το τέλος σταθερός στα αισθήματά του γι αυτήν και η αιτία για τούτο θα είναι τα χρήματα. 48. «Τι δίνεις κυρά Επιστήμη;» «Τον άνθρωπό μου... και την ευκή μου»: στην εμπορική ερώτηση του Αντρέα η σιόρα Επιστήμη απαντά με όλη την περηφάνια της αποστομώνοντάς τον. Του δείχνει έτσι καθαρά ότι η κόρη της δεν είναι αντικείμενο αγοραπωλησίας. Η κόρη της είναι ό,τι πιο πολύτιμο έχει να του δώσει, είναι ένα κομμάτι απ τον εαυτό της. Κι αν ο Αντρέας, όπως λέει, την αγαπάει αληθινά, δεν έχει παρά να αποδεχτεί αυτήν την προσφορά της μάνας μαζί με την ευχή της. 49. πράζης: ενεργείς.

5 50. «Είναι αδύνατο μέρος η δύστυχη»: τον ίδιο χαρακτηρισμό για τη γυναίκα είδαμε και στο διήγημα του Παπαδιαμάντη «Η Φόνισσα». Εδώ όμως η Ρήνη, πέρα απ τη γυναικεία φύση της και τη φτώχεια, έχει να αντιμετωπίσει και άλλο ένα κακό, σύμφωνα με τα κριτήρια της εποχής: τη ντροπή, γιατί ακούστηκε το όνομά της μ έναν άντρα. 51. αψημένη: θυμωμένη, αγριεμένη. 52. αξαίνω: αυξάνω, μεγαλώνω. 53. διαφεντεύω: υποστηρίζω, υπερασπίζομαι. 54. ξενέρωτος: αμέθυστος, νηφάλιος. 55. «Μ αυτά θ αγοράσεις την ευτυχία μου»: παρασυρμένη απ την αγάπη της για τον Αντρέα, η Ρήνη εκφράζει εδώ παράπονο στη μάνα της που δε δέχεται να της δώσει όσα της ζητάει για προίκα. Προσπαθεί να την πείσει να καταβάλλει το ποσό, λέγοντας πως μ αυτά τα λεφτά θ αγοράσει την ευτυχία της. Την άποψή της όμως αναθεωρεί μετά την άσχημη συμπεριφορά του Αντρέα (τελευταίο απόσπασμα), όταν λέει στον ίδιο, κλαίγοντας, ότι η αγάπη δεν αγοράζεται με τα λεφτά. 56. «Και ξαναγόραζες... Επέταξε το πουλί!»: η άσχημη συμπεριφορά του Αντρέα προς την οικογένειά της, η επιμονή του να πάρει πρώτα προίκα για να την παντρευτεί, κάνουν τη Ρήνη να καταλάβει με τι είδους άνθρωπο έχει να κάνει. Η αγάπη της γίνεται πίκρα για όσα πίστεψε αληθινά και αποδείχτηκαν όμορφα ψέματα. 57. «Όχι!» του πε με απόφαση... δεν έρχομαι!»: η Ρήνη που βλέπει τα όνειρά της να γίνονται κομμάτια, μαζεύει όσο κουράγιο έχει, σκέφτεται το παιδί που σε λίγο καιρό θα φέρει στον κόσμο, και στέκεται γι άλλη μια φορά με συνέπεια απέναντι στον εαυτό της. Όσο καιρό αγαπούσε τον Αντρέα, έμενε κοντά του, κι ας ήταν φτωχός. Τώρα που αυτή η αγάπη δεν υπάρχει πια, παρόλο που δόθηκαν πια τα πολυπόθητα για κείνον τάληρα, δεν μπορεί να μείνει μαζί του. Θα ξενιτευθεί και με μόνη βοήθεια τη δουλειά της θα αναθρέψει το παιδί της, έστω και χωρίς τον πα τέρα του. Δε συμβιβάζεται δίπλα σ έναν άνθρωπο που δε στάθηκε άξιος να εκτιμήσει την αγάπη της και έβαζε πάνω απ την τιμή το χρήμα. Είναι αναμφίβολα μια ηρωίδα της εποχής της, μια γυναίκα δυναμική και ασυμβίβαστη, που αποδεικνύει γι άλλη μια φορά ότι η αξιοπρέπεια του ανθρώπου δεν ορίζεται ούτε από την αρχοντική του γενιά ούτε από τα λεφτά του, αλλά ξεκινάει από την ακεραιότητα του χαρακτήρα του και το φιλότιμό του. ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ-ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ-ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Το κοινωνικό σύστημα της εποχής του στάθηκε για τον Κων. Θεοτόκη πηγή έμπνευσης για το διήγημα αυτό. Σκοπός του να καταδείξει τα σαθρά θεμέλια του συστήματος, όπου το οικονομικό συμφέρον αλλοτριώνει το χαρακτήρα των ανθρώπων και κατευθύνει τις πράξεις τους. Συγκεκριμένα θέματα που θίγει ο συγγραφέας, με έντονο το συναίσθημα της αγανάκτησης που το μεταδίδει και στον αναγνώστη, είναι τα εξής: η κατάφωρη κοινωνική αδικία (αξιοπρόσεκτη η φοβερά υποβαθμισμένη θέση της γυναίκας), η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, τα μικροσυμφέροντα που εξευτελίζουν κάθε αξία στη ζωή, η βρόμικη μικροπολιτική και μικροκομματική συναλλαγή. Με τη θαρραλέα ωστόσο στάση της Ρήνης προκύπτει αισιόδοξο μήνυμα: ίσως όλα να μην είναι χαμένα, γιατί τελικά ορισμένες αξίες, μπορούν να παραμείνουν άφθαρτες και αλώβητες από τη γενικευμένη εξαχρείωση. Δ. ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ Τα αποσπάσματα αποτελούν το καθένα και μια χωριστή ενότητα. 1η ενότητα: κατατοπιζόμαστε για τα κύρια πρόσωπα του έργου, την οικογενειακή κατάσταση

6 της σιόρας Επιστήμης, το λαθρεμπόριο που διενεργεί ο Αντρέας εδώ επίσης πραγματοποιείται και η πρώτη επαφή του με τη Ρήνη. 2η ενότητα: συζήτηση του Αντρέα με τους φίλους του στην ταβέρνα, αρκετά κατατοπιστική για τα μελλοντικά του σχέδια. 3η ενότητα: η Επιστήμη συλλαμβάνει επ αυτοφώρω το παράνομο ζευγάρι και τίθεται για πρώτη φορά το χρηματικό θέμα της προίκας, που θα προκαλέσει τις πρώτες προστριβές. 4η ενότητα: ο Αντρέας μετά τη μεσολάβηση διαφόρων γεγονότων πετυχαίνει τελικά τον εκβιασμό του, αλλά η Ρήνη διαπιστώνοντας ότι υπήρξε αντικείμενο φτηνής εκμετάλλευσης επιλέγει να τον εγκαταλείψει. Ε. ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΑ 1. Γλώσσα: Η ιστορία της νουβέλας έχει ενδιαφέρουσα πλοκή, αποπνέει έντονο κοινωνικό προβληματισμό, είναι γραμμένη σε γλώσσα ζωντανή με πιστή απόδοση διαλόγων και του τοπικού ιδιώματος (περίεργες λέξεις, παραφθορές των άρθρων και των αντωνυμιών), διαδραματίζεται σε σκηνικό που πραγματικά συναντάει κανείς στο νησί. Οι χαρακτήρες είναι σύνολό τους πειστικοί, αντιπροσωπευτικοί τύποι του Μαντουκιού και της Κέρκυρας. 2. Ύφος: Το ύφος είναι απλό, στα αποφασιστικά σημεία των διαλόγων όμως γίνεται σοβαρό. 3. Εκφραστικά μέσα: α. Μεταφορές: «Θα πας σε αντρός χέρια», «έχεις μούτρο και μιλείς», «τα αστράκια εξεψύχισαν», «τούτος ο κόρακας», «μες στην καρδιά μπήγεται το βλέμμα τση», «φάε αγάπη μωρέ», «ψηλά τη γούνα σου», «κοίταξε μη σου την κολλήσουνε», «η καρδιά του είναι χρυσή», «η γειτόνισσα στο φόρο του βουκινίζει», «σκίσε μου την καρδιά μέσα θα βρεις τη Ρήνη σου», «τα μάτια της μ εκάψανε», «δύο θερία αξαίνουνε ολοένα κατόπι σου», «επέταξε το πουλί», «η ζωή μας θάναι παράδεισος». β. Παρομοίωση: «μια καημένη γυναίκα σαν έρμη». γ. Πολυσύνδετο: «Που ήσουνε εψές και εμπροψές και που θα πας απόψες». δ. Εικόνες: το πρωινό ξύπνημα της σιόρας Επιστήμης, η σκηνή στο καντούνι με τους λαθρέμπορους, η συνομιλία του Αντρέα με τους φίιλους του στην ταβέρνα, η τελευταία σκηνή που η Ρήνη χωρίζει με τον Αντρέα και αυτός φεύγει αναθεματίζοντας το χρήμα. ε. Κοσμητικά επίθετα: ρόδινα μάγουλα, αρμονικό τραγούδι, σιγαλή σταθερή φωνή, παρηγορητικός αναστεναγμός, βαρύ αναφιλητό. ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΗ ΕΙΚΟΝΑ ΕΠΟΧΗΣ Με το διήγημα του ο Κων. Θεοτόκης παρουσιάζει μια ρεαλιστική εικόνα της ζωής σε ένα κερκυραϊκό προάστιο. Στοιχεία που συνθέτουν αυτή τη ζοφερή εικόνα την εποχή της πρωθυπουργίας του Γ. Θεοτόκη είναι τα εξής: η άνθιση του λαμθρεμπορίου της ζάχαρης στις κερκυραϊκές ακτές (πράγμα που και σήμερα εξακολουθεί να γίνεται με διαφορετικά προϊόντα φερμένα από το εξωτερικό). Άλλο ένα στοιχείο είναι το ρου 10 σφετολόι που επικρατεί στην εξαθλιωμένη πολιτική ζωή και η μικροκομματική συναλλαγή,

7 που οδηγούσε σε εξαχρείωση τον εκλογέα και αγοραπωλησία της ψήφου του (ο συγγραφέας ήταν κατεξοχήν αντίθετος με τα πολιτικά συστήματα της εποχής του και οραματιζόταν μια διαφορετική κοινωνία). Τέλος, πρέπει να αναφέρουμε τις δυσκολίες της ζωής για τα κατώτερα στρώματα της κοινωνίας, αν κρίνουμε από τον εξοντωτικό ρυθμό εργασίας της σιόρας Επιστήμης, για να μπορέσει να μεγαλώσει τα παιδιά της. Ο τίτλος του διηγήματος είναι Η τιμή και το Χρήμα. Οι δυο αυτές αξίες (Τιμή-Χρήμα) επηρεάζουν τη σιόρα Επιστήμη και τον Αντρέα στις πράξεις Τους. Η τιμή και το χρήμα είναι οι δύο άξονες γύρω από τους οποίους περιστρέφεται όλο το διήγημα. Οι δύο αυτές αξίες, η μια ηθική, η άλλη υλική, κατευθύνουν όλες τις ενέργειες των ηρώων και ρυθμίζουν τα συναισθήματά τους. Ανάμεσα σ αυτούς πρωταγωνιστικό ρόλο παίζουν η σιόρα Επιστήμη και ο Αντρέας. Η πρώτη προσπαθεί να αναθρέψει τα παιδιά της τίμια την ενδιαφέρει η γνώμη του κόσμου και γι αυτό προσπαθεί με το γάμο να αποκαταστήσει την κόρη της. Το τίμημα όμως είναι μεγάλο και αρνείται να το δώσει, όχι από τσιγκουνιά, αλλά γιατί έχει και άλλά παιδιά να μεγαλώσει. Στο τέλος βέβαια υποκύπτει και προσφέρει το ποσό, γιατί εξακολουθεί να δίνει μεγαλύτερη αξία στην τιμή της οικογένειας παρά στο χρήμα. Για τη φτωχή ωστόσο οικογένεια το χρήμα αποβαίνει ολέθριο και η τιμή της καταστρέφεται (με τα στενόμυαλα κοινωνικά δεδομένα) εξαιτίας της έλλειψης του χρήματος. Ο Αντρέας διατείνεται ότι είναι έντιμος και αυτό μπορεί να το μαρτυρήσει όλος ο κόσμος. Το χρήμα το χρειάζεται, για να σώσει το σπίτι του από την ανυποληψία. Εδώ βέβαια υπάρχει μια αντίφαση: ο Αντρέας χρησιμοποιεί το χρήμα, για να διατηρήσει την τιμή του, με τρόπο τελείως ανέντιμο, ο ίδιος όμως δε δείχνει να το αντιλαμβάνεται αυτό. Δε δείχνει επίσης να αντιλαμβάνεται ότι και το λαθρεμπόριο είναι ανέντιμο. Παρατηρώντας την όλη συμπεριφορά του Αντρέα θα μπορούσαμε να πούμε ότι κυνηγάει το χρήμα για να διατηρήσει την τιμή που πιστεύει ότι έχει, αλλά στην ουσία δεν την έχει. Τελικά γι αυτόν το χρήμα μετράει πάνω απ όλα. Έτσι λοιπόν και οι δύο ήρωες πασχίζουν για την τιμή τους, χρησιμοποιώντας ως κυριότερο μέσο το χρήμα αυτό φαίνεται να επιβάλλεται κυρίαρχα και τυραννικά στα άτομα, ακόμη και στα αγνότερα αισθήματα. Το μόνο που δεν μπορεί να αγοράσει είναι η αγάπη. 10 Νιώθουμε συμπόνια για όλους ανεξαίρετα τους ήρωες. Πού μπορούμε να αποδώσουμε τη συμπεριφορά ορισμένων προσώπων του διηγήματος, η οποία έρχεται σε αντίθεση με τα πραγματικά τους αισθήματα; Ο Θεοτόκης έχει συλλάβει σωστά και αποδίδει εύστοχα το πρόβλημα της συμπεριφοράς των ανθρώπων. Η κοινωνία της εποχής είναι κυρίως υπεύθυνη για τις πράξεις των ατόμων και δευτερευόντως τα ίδια τα άτομα. Αυτή είναι μια αρχή που έχει επανειλημμένα διατυπωθεί και από σύγχρονους κοινωνιολόγους. Επομένως, οι ήρωες του έργου είναι θύματα των κοινωνικών συνθηκών της εποχής, γι αυτό και είναι περισσότερο άξιοι συμπόνιας παρά καταφρόνιας και μίσους. Αυτό ισχύει για όλους τους ήρωες, ακόμη και για τον Αντρέα, που υποτάσσει πλήρως τα αισθήματά του στο συμφέρον. Πράγματι, ορισμένα πρόσωπα του διηγήματος τηρούν μια στάση που δεν αντιπροσωπεύει

8 τα πραγματικά τους αισθήματα. Αυτό συμβαίνει, διότι τα αισθήματα αυτά επηρεάζονται από τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες της εποχής, της οποίας η διαφθορά κάνει να σβήσουν τα ευγενικά αισθήματα και υποβαθμίζει τις ανθρώπινες σχέσεις στο επίπεδο της συναλλαγής. Έτσι, η συμπεριφορά του Αντρέα είναι αντίθετη με την πραγματική συναισθηματική του κατάσταση και το ίδιο συμβαίνει σε κάποιο βαθμό και με τη σιόρα Επιστήμη: δεν έδινε τα χρήματα, όσο κι αν ήθελε να αποκαταστήσει την κόρη της. Το χρήμα τελικά αποβαίνει ουσιαστικός ρυθμιστής της ζωής των ηρώων, ευτελίζοντας και τις πιο ευγενικές προθέσεις. Η Ρήνη θυσιάζει την αγάπη της. Στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας η αγάπη της Ρήνης για τον Αντρέα παραμένει σταθερή. Όταν όμως στο τέλος συνειδητοποιεί το μέγεθος της συναλλαγής που πραγματοποιείται, δε θέλει να υποτάξει το ανώτερο απ όλα τα συναισθήματα, την αγάπη στο χρήμα. Αρνείται λοιπόν να συμβιβαστεί και να ξεπουλήσει και το τελευταίο ίχνος της ανθρωπιάς της. Παραμένει έτσι μέχρι τέλος έντιμος και ακέραιος χαρακτήρας. Το τρίτο απόσπασμα χαρακτηρίζεται από μια κυμαινόμενη δραματική ένταση. Μόλις η σιόρα Επιστήμη αντιλαμβάνεται τι συνέβη ανάμεσα στον Αντρέα και στη Ρήνη αντιδρά με τρόπο σταθερό και ήρεμο, αλλά γεμάτο πίκρα. Ο Αντρέας είναι ψυχρός και υπολογιστής και η Ρήνη στη μέση προσπαθεί με κλάματα να πείσει τη μάνα της να υποχωρήσει. Στη συνέχεια η μάνα θυμώνει και ξεσπάει, οπότε αρχίζει να κορυφώνεται η ένταση της σκηνής σε ένα αποκορύφωμα έντασης, πέφτει σε μια καρέκλα με λυγμούς. Την ίδια αντίδραση έχουν και τα άλλά δύο πρόσωπα που συμμετέχουν στη σκηνή. Τη μεγάλη ένταση διαδέχεται η σιωπή και μετά η ένταση αρχίζει πάλι να κορυφώνεται, αυτή τη φορά από νέο ξέσπασμα της Ρήνης, το οποίο όμως δεν έφτασε σε ψηλή κλίμακα, γιατί ο Αντρέας κλείνει τη σκηνή δρασκελίζοντας βιαστικά το κατώφλι. Βασικό στοιχείο για την απόδοση της κυμαινόμενης δραματικής έντασης είναι ο διάλογος, ο οποίος ξεκινάει σε χαμηλούς τόνους, μετά οδηγείται σε ένα κρεσέντο, για να ακολουθηθεί από μακριά σιωπή και μετά να ανεβεί πάλι για λίγο σε ψηλότερους τόνους. Σύμφωνα με τις αρχές του νατουραλισμού, οι εξωτερικές δυνάμεις, φυσικές και κοινωνικές περιορίζουν την ελευθερία των προσώπων κι επηρεάζουν την ηθική τους συμπεριφορά. Ο Θεοτόκης εφαρμόζει τις παραπάνω αρχές. Ολόκληρο το διήγημα του Θεοτόκη διαπνέεται από τις ιδέες του νατουραλισμού. Εξωτερικές δυνάμεις, κυρίως κοινωνικές, ανεξάρτητες απ τη θέληση των ηρώων, επηρεάζουν τη ζωή τους, αλλοιώνοντας τα αισθήματά τους και ρυθμίζοντας την ηθική συμπεριφορά τους. Έτσι, η σιόρα Επιστήμη είναι θύμα μιας δεδομένης κοινωνικής κατάστασης, καθώς αναλώνεται στη δουλειά, για να θρέψει τα παιδιά της και θυσιάζει τελικά τις οικονομίες της, για να σώσει την τιμή της. Το ίδιο συμβαίνει και με τον Αντρέα: απόγονος ξεπεσμένης οικογένειας την οποία πρέπει να σώσει, είναι δέσμιος

9 των αντιλήψεων της εποχής και φτάνει στο σημείο να χρησιμοποιεί ακόμη και ανέντιμα μέσα. Οι φυσιογνωμίες, επίσης, της ταβέρνας έχουν κι αυτές περιορισμένο βαθμό ελευθερίας. Η Ρήνη τέλος είναι κι αυτή μεγάλο θύμα του κοινωνικού περίγυρου, που αγωνίζεται με πλήθος αντιξοότητες, για να περισώσει την εντιμότητά της. 104 _ Νοηματικές ενότητες/επιμέρους πλαγιότιτλοι γ. Πραγματολογικά Ιδεολογικά Πολιτιστικά σχόλια