2

Transcript

1 ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Κωνσταντίνος Π. Μπέλσης Από την οθωµανική νοµιµότητα στο εθνικό κράτος. Το «άτοµο» στο επίκεντρο της Ιστορίας. Λυκούργος Λογοθέτης ( ) διδακτορική διατριβή Αθήνα

2 2

3 ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Κωνσταντίνος Π. Μπέλσης Από την οθωµανική νοµιµότητα στο εθνικό κράτος. Το «άτοµο» στο επίκεντρο της Ιστορίας. Λυκούργος Λογοθέτης ( ) διδακτορική διατριβή Τριµελής Συµβουλευτική Επιτροπή Επιβλέπων Μέλη Στέφανος Παπαγεωργίου Νίκος Θεοτοκάς Ανδρέας Καστάνης Αθήνα

4 4

5 «Το ιστορικό υποκείµενο σπάνια έχει βιώσει τον χρόνο στον οποίο έζησε µε τους τρόπους που θα επινοήσει ή που θα ανασυστήσει η επικείµενη ιστοριογραφία» Ν. Θεοτοκάς-Ν. Κοταρίδης, Η οικονοµία της βίας, Βιβλιόραµα, Αθήνα 2006, σσ

6 6

7 Περιεχόµενα Πρόλογος...11 Εισαγωγή...13 Μέρος Α Οθωµανική νοµιµότητα και νεοτερική διείσδυση Κεφάλαιο Πρώτο: Η Σάµος στα «παιδικά χρόνια» του Γεωργίου Παπλωµατά (Λογοθέτη Λυκούργου) 1.Οθωµανική διοίκηση και κοινοτική οργάνωση της Σάµου Το «ξανθό γένος» και η ρωσική κατοχή της Σάµου Η καταγωγή και τα «πρώτα γράµµατα» του Γεωργίου Παπλωµατά...44 Κεφάλαιο Δεύτερο: Η µετάβαση στα περιβάλλοντα της «φωτισµένης απολυταρχίας» 1.Από την περιφέρεια στο κέντρο της αυτοκρατορίας Η πρόκληση των Παραδουνάβιων Ηγεµονιών. Ο Παπλωµατάς γίνεται «Λογοθέτης» Το τέλος της πολιτικής δράσης στις Παραδουνάβιες Ηγεµονίες...60 Κεφάλαιο Τρίτο: Η εµπλοκή στον εσωτερικό αγώνα των νοµοκατεστηµένων χριστιανικών ελίτ της οθωµανικής αυτοκρατορίας 1. Ο κλονισµός του παραδοσιακού κόσµου των «παλαιών προεστών». Η έλευση του «νέου» Ο Λογοθέτης επιστρέφει στη Σάµο Ενεργοποίηση και επιβολή της οθωµανικής νοµιµότητας στη δίνη του εσωτερικού ανταγωνισµού Σουλτανικό διάταγµα εξορίας του Λογοθέτη και διεθνής συγκυρία Από «καλααµπέντης εις το µοναστήριον του Αγίου Όρους», «καπουκεχαγιάς των πατριαρχείων» και προεστός Σάµου

8 Μέρος Β Η ρήξη µε την οθωµανική νοµιµότητα και η Επανάσταση Κεφάλαιο Πρώτο: Το «άτοµο» συναντά τα προτάγµατα του επαναστατικού «εταιρισµού» 1. Η περίοδος της Σµύρνης Ο Λογοθέτης γίνεται «Λυκούργος» Κεφάλαιο Δεύτερο: Η πρώτη περίοδος του Στρατοπολιτικού Διοργανισµού ( ) 1. Ο Λογοθέτης Λυκούργος στην επαναστατηµένη Σάµο κατά το «πρώτο έτος ελευθερίας» Ο «Στρατοπολιτικός Διοργανισµός της νήσου Σάµου» ως καταστατικός χάρτης του καρµανιολισµού. Ο Λογοθέτης Λυκούργος «ευεργέτης, µετά Θεόν, και σωτήρ της Σάµου» Μέρος Γ Η εθνικοποίηση της τοπικότητας και το διακύβευµα της Σάµου Κεφάλαιο Πρώτο: Επαρχιακή διοίκηση και κατάργηση του στρατοπολιτικού κεκτηµένου 1.Η δεξίωση των ενοποιητικών προταγµάτων της Επανάστασης από τις τοπικές ελίτ Η δίωξη του Λογοθέτη Λυκούργου Το σχέδιο σύλληψης και η δραπέτευση στον Μοριά Κεφάλαιο Δεύτερο: Η Διοίκηση µεταφέρει τον «εσωτερικό αγώνα» εξουσίας στην περιφέρεια 1. Διάσταση µεταξύ Βουλευτικού και Εκτελεστικού και εσωτερικές εξελίξεις το Η πρώτη πράξη του εµφυλίου της Σάµου Ο Λογοθέτης Λυκούργος αθωώνεται και τίθεται υπό την επιτήρηση των οργάνων της Διοίκησης

9 3. Η επικαιροποίηση του ενοποιητικού προτάγµατος και «ο βάσκανος του µωαµετισµού». Αρµοστές και τοπικές πραγµατικότητες Η τελευταία πράξη του εµφυλίου της Σάµου και η νίκη του τοπικισµού. Η επανίδρυση του Στρατοπολιτικού Διοργανισµού Κεφάλαιο Τρίτο: Η δεύτερη περίοδος του Στρατοπολιτικού Διοργανισµού ( ) 1.Γενικόν Διοικητήριον Σάµου: προτεραιότητες και γενικές διακηρύξεις στη σκιά των αποφάσεων της Β Εθνοσυνέλευση Ο «Κυριάρχης της Πατρίδας και Γενικός Διοικητής» Λογοθέτης Λυκούργος «πάντη αλυσιτελής προς το πανελλήνιον». Νέες ατελέσφορες επεµβάσεις του εθνικού κέντρου στη Σάµο Αναδιοργάνωση και στρατιωτική προετοιµασία. Άµβλυνση των σχέσεων Διοίκησης Λογοθέτη Λυκούργου και τελικός συµβιβασµός Ο Λογοθέτης Λυκούργος και η υποδοχή της καποδιστριακής πολιτικής λύσης. Η κατάργηση του Στρατοπολιτικού Διοργανισµού Μέρος Δ Το τετελεσµένο των διπλωµατικών πράξεων και η διαχείριση των εθνικών πόθων Κεφάλαιο Πρώτο: Προσαρµογή στην καποδιστριακή νοµιµότητα και στους διπλωµατικούς καταναγκασµούς ( ) 1.Το σχέδιο της ειρήνευσης στη Σάµο και ο ρόλος της Έκτακτης Επιτροπείας Η αποµάκρυνση του Λογοθέτη Λυκούργου από τη Σάµο και τα συµφραζόµενα της Εθνοσυνέλευσης του Άργους για το Σαµιακό Ζήτηµα Κεφάλαιο Δεύτερο: Η Σαµιακή Πολιτεία ( ) και η διαπραγµάτευση του Σαµιακού Ζητήµατος 1. Διπλωµατικές εξελίξεις µετά το αποκλεισµό από τον εθνικό κορµό. Τo «σχέδιο» του Λογοθέτη Λυκούργου και το «αντισχέδιο» του Κωλέττη

10 2. Ο Λογοθέτης Λυκούργος «Διευθυντής των διοικητικών πραγµάτων της Σάµου» Η «Ελληνική Πολιτεία της Σάµου» και η κατάργηση της ελλαδικής διοίκησης Το τίµηµα της ενωτικής γραµµής στο «εξωτερικόν ζήτηµα» και η πολιτική πρόταση του Λογοθέτη Λυκούργου Ο Λογοθέτης Λυκούργος «πωλητής της πατρίδος, διότι εσυµµορφώθη» Ο Λογοθέτης Λυκούργος παραιτείται αλλά «ο λαός θέλει και ζητεί επιµόνως τον Διευθυντήν µη γνωρίζων άλλον ως αυτόν» Εσωτερική διαχείριση του Σαµιακού Ζητήµατος και αναγνώριση αυτονοµίας Αποστολή πρεσβείας στο ελληνικό βασίλειο και νέα διάψευση προσδοκιών Ο Λογοθέτης Λυκούργος µπροστά στο φάσµα της µετανάστευσης των Σαµίων Eπιβολή της οθωµανικής νοµιµότητας και τέλος της Σαµιακής Πολιτείας. Ο Λογοθέτης Λυκούργος «απόβλητος» της πατρίδας Επίλογος ή τα «χρόνια της Αθήνας» Γλωσσάρι Παράρτηµα Πηγές- Βιβλιογραφία

11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Πριν δέκα χρόνια ήρθα για πρώτη φορά σε επαφή µε την ιστορία της Σάµου, όταν ως καθηγητής της δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης στο νησί του Λυκούργου Λογοθέτη γνώρισα και συναναστράφηκα µε ανθρώπους, οι οποίοι, όπως αποδείχθηκε, επηρέασαν τις µετέπειτα επιστηµονικές επιλογές µου. Τότε, τον χειµώνα του 2003, στο κτήριο όπου στεγάζεται και σήµερα το Ιστορικό Αρχείο Σάµου, µία οµάδα µε ενδιαφέρον και αγάπη για την τοπική ιστορία ξεκίνησε έναν κύκλο συναντήσεων µε θέµα τη συµβολή του νησιού στην εθνική επανάσταση του 1821, ο οποίος ολοκληρώθηκε το καλοκαίρι του Η έρευνα του πρωτογενούς και δευτερογενούς ιστορικού υλικού αναφορικά µε τη σαµιακή επανάσταση έγινε συστηµατικότερη µετά την επιστροφή µου στην Αθήνα. Εντάχθηκε και οργανώθηκε σε ακαδηµαϊκές πλέον βάσεις στο πλαίσιο παρακολούθησης του Προγράµµατος Μεταπτυχιακών Σπουδών του Παντείου Πανεπιστηµίου. Κατά τη διάρκεια αυτού του διετούς προγράµµατος ο εµφύλιος της Σάµου στα 1822 αποτέλεσε για εµένα ένα ελκυστικό πρώτο ερευνητικό παράδειγµα, αφενός, για τη µελέτη των εµπλοκών και αντιστάσεων που εκδηλώθηκαν στις τοπικές κοινωνίες του νησιού κατά τη διαδικασία ενσωµάτωσής τους στην επαναστατική κεντρική Διοίκηση, η οποία συγκροτήθηκε στη διάρκεια του Αγώνα της Ανεξαρτησίας και, αφετέρου, την ανάλυση των συµπεριφορών που υπαγόρευσε στις κατακτηµένες παραδοσιακές κοινωνίες του ελλαδικού νησιωτικού χώρου η ανταπόκριση στα νεοτερικά πολιτικά προτάγµατα της εποχής των επαναστάσεων. Κατ επέκταση, η έρευνα αυτή έγινε αφορµή για µία συστηµατικότερη ενασχόλησή µου µε το κορυφαίο ευρωπαϊκό γεγονός της Ελληνικής Επανάστασης καθώς και εν γένει του εθνικιστικού φαινοµένου στο χρονικό ανάπτυγµα του 19 ου αιώνα. Και είναι ακόµη ζωντανή η αίσθηση της διανοητικής απόλαυσης που προκαλούσε στους νέους ερευνητές, που γεµίζαµε ασφυκτικά την αίθουσα ΚΕΝΙ του παλαιού κτηρίου του Παντείου, η διαπραγµάτευση αυτών των ερευνητικών υποθέσεων µε συντονιστές ιστορικούς-διδάσκοντες του ΠΜΣ Πολιτικής Επιστήµης και Ιστορίας, όπως ο Στέφανος Παπαγεωργίου, ο Νίκος Θεοτοκάς, ο Νίκος Κοταρίδης, η Σία Αναγνωστοπούλου, ο Νίκος Ροτζώκος, ο Διονύσης Τζάκης, η Ελένη Ανδριάκαινα κ. ά. Στο πλαίσιο εκπόνησης της διδακτορικής µου διατριβής επέλεξα τη διερεύνηση του δηµόσιου βίου του ηγέτη της σαµιακής επανάστασης Γεωργίου Λογοθέτη Λυκούργου ( ). Σε ένα δεύτερο επίπεδο, πρόθεσή µου ήταν να παρακολουθήσω την πορεία και την πολιτική δράση του «ατόµου-εθνικού ήρωα» µπροστά στην ιστορική πρόκληση της µετάβασης του ελληνικού κοινωνικού σχηµατισµού από την οθωµανική νοµιµότητα στο εθνικό κράτος. Ο Ν. Ροτζώκος και 11

12 ο Δ. Τζάκης διέλυσαν τις όποιες αρχικές αναστολές µου µπροστά στην πρόκληση της ιστορικής βιογραφίας και θεωρώ πως δίκαια τους ανήκει η τελική απόφασή µου να προχωρήσω. Τους χρωστώ πολλά και τους ευχαριστώ. Οφείλω επίσης θερµές ευχαριστίες στους ανθρώπους των ΓΑΚ Σάµου, την Αγγέλα Χατζηµιχάλη και τον Χρίστο Λάνδρο, καθώς και στα µέλη της Τριµελούς Επιτροπής που επέβλεπε τη διατριβή µου, Στέφανο Παπαγεωργίου, Νίκο Θεοτοκά και Ανδρέα Καστάνη για την ουσιαστική τους αρωγή θέτοντας γόνιµα ερωτήµατα και ανατροφοδοτώντας την προσπάθειά µου µε το οξυγόνο της δικής τους εµβρίθειας τους ανθρώπους του Πνευµατικού Ιδρύµατος Σάµου «Νικόλαος Δηµητρίου», της Γενναδίου Βιβλιοθήκης, της Εθνικής Βιβλιοθήκης, της Βιβλιοθήκης της Ακαδηµίας Αθηνών, του Ιστορικού Αρχείου της Ιστορικής και Εθνολογικής Ιστορίας Ελλάδος, του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου, της Βιβλιοθήκης του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύµατος Ερευνών και των Γενικών Αρχείων του Κράτους για τη φιλοξενία και την αµέριστη συµπαράστασή τους. Τέλος, ευχαριστώ τη σύντροφο της ζωής µου, Ελένη, για την υποµονή και τη στήριξη που µου παρείχε. Κωνσταντίνος Μπέλσης 12

13 Εισαγωγή Η παρούσα µελέτη αποτελεί µία ιστορική βιογραφία του Γεωργίου Λογοθέτη Λυκούργου ( ), πρωταγωνιστή της Ελληνικής Επανάστασης στη Σάµο. Πρόκειται για τη σκιαγράφηση του δηµόσιου βίου του µε έµφαση στην πολιτική δράση του, την ανασύσταση του κόσµου του, των κοινωνικών, πολιτικών και ιδεολογικών καταβολών της προσωπικότητάς του. Κατ επέκταση, ως απώτερο στόχο έχει την κατανόηση των επιλογών, των δυνατοτήτων αλλά και των περιορισµών που θέτει η ίδια η Iστορία στο δρων ιστορικό υποκείµενο. Το ευρύτερο πλαίσιο µέσα στο οποίο εντάσσεται η µελέτη είναι η χρονικότητα της µετάβασης του ελληνικού κοινωνικού σχηµατισµού από την οθωµανική νοµιµότητα προς το εθνικό κράτος µε κορύφωση την Επανάσταση του 21, ένα ιστορικό γεγονός ευρωπαϊκής εµβέλειας 1 την ευρωπαϊκότερη στιγµή της νεότερης ελληνικής ιστορίας, κατά τον Σπύρο Ασδραχά. Ωστόσο, οι περιορισµένες γεωγραφικές και χρονικές συντεταγµένες, µέσα στις οποίες έζησε και έδρασε ο ηγέτης της σαµιακής επανάστασης, θα είναι η αφορµή για µία άλλη ανάγνωση της εθνικής ιστορίας µας στον βαθµό που αυτή εγχαράχθηκε στο τοπικό και το ατοµικό. Κατά τούτο, η ιστορική βιογραφία του Λογοθέτη θα µπορούσε να αποτελέσει οιονεί πρίσµα ιστορίας, όπου το συλλογικό εγγράφεται αλλά και διαθλάται παραµορφωτικά στο ατοµικό, το παλαιό στο νέο, το τοπικό στο εθνικό κι αντιστρόφως - µία ερευνητική υπόθεση, στην οποία τα δρώντα υποκείµενα λειτουργώντας µέσα σε δυναµικά πεδία παράγουν Ιστορία. Αν δεχθούµε ότι η επιστηµονική θεωρία έρχεται ως ευαίσθητος δέκτης να υποστηλώσει ένα αίτηµα πρωτίστως κοινωνικό, ήδη υπαρκτό και δυναµικό, τότε η επιστροφή του ατοµικισµού στην ιστορική αφήγηση δεν µπορεί παρά να αποκρίνεται στην ανάγκη των κοινωνιών να αναζητούν νέες ερµηνείες για το παρελθόν αλλά και νέες απαντήσεις στα σύγχρονα διακυβεύµατα. Συνακόλουθα, αυτή η νέα ιστοριογραφική τάση συνιστά τη µετάβαση από τις ιστορικές αφηγήσεις του παρελθόντος, όπου τα άτοµα και η δράση τους έτειναν συχνά να εξαφανιστούν µπροστά στην παντοδυναµία των δοµών (κοινωνικών ή ψυχικών) ή των συστηµάτων, στην αναζήτηση εµπειρικών δεδοµένων για την επαλήθευση των θεωρητικών προτάσεων, όπως άλλωστε έχει επισηµανθεί ήδη από την επιστηµονική κοινότητα. 2 1 Πιζάνιας, Π. (εισαγωγή-επιµέλεια), Η Ελληνική Επανάσταση του Ένα ευρωπαϊκό γεγονός, Κέδρος, Αθήνα Από µία πλούσια βιβλιογραφία, βλ. ενδεικτικά, Ν. Θεοτοκάς, Ο βίος του στρατηγού Μακρυγιάννη, Βιβλιόραµα, Αθήνα 2012 Π. Κιτροµιλήδης, Ιώσηπος Μοισιόδαξ. Οι 13

14 Με άλλα λόγια, πρόκειται για µία µεθοδολογική πρόταση, η οποία εκκινεί από τα καθ έκαστον και στοχεύει στα καθόλου αντιστρέφοντας την αριστοτελική άποψη για τις δυνατότητες της Ιστορίας και επανατοποθετώντας ξανά το άτοµο, ως αναλυτική κατηγορία του κοινωνικού γίγνεσθαι, στο επίκεντρο της ιστορικής έρευνας. Στο πλαίσιο του παραπάνω σύγχρονου αναστοχασµού η παρούσα µελέτη µεθοδολογικά εµφορείται από την πρόθεση µίας ιστοριογραφικής σύνθεσηςαφήγησης, η οποία επιχειρεί να ενσωµατώσει την πρόοδο που έχει συντελεστεί στην ιστορική ανάλυση δίνοντας, εν προκειµένω, έµφαση στο πεδίο του πολιτικού. Ειδικότερα, η βιογραφική προσέγγιση του Γεωργίου Λογοθέτη Λυκούργου επικεντρώνεται στον τρόπο µε τον οποίο οι ευρύτερες διαδικασίες κοινωνικού µετασχηµατισµού διαµεσολαβούν την ατοµική περίπτωση και εγγράφονται στον τρόπο δράσης αλλά και σκέψης του ιστορικού υποκειµένου. Ποια, όµως, σύγχρονη ανάγκη ή διακύβευµα µπορεί να εξυπηρετεί σήµερα µία τέτοια διαπραγµάτευση; Ο Νίκος Σβορώνος ( ) απαντά σε αυτό το ερώτηµα αναφέροντας πως «...για όσους η ιστορία δεν είναι ένα απλό διανοητικό παιγνίδι που ικανοποιεί τις περιέργειες του νου, αλλά υπεύθυνο έργο ζωής ενός επιστήµοναπολίτη, το εγχείρηµα της ανάλυσης µίας συγκεκριµένης πραγµατικότητας µε το σκοπό να προσφέρει κάποια επιστηµονική και κατά τούτο αντικειµενική βάση, απαραίτητη προϋπόθεση κάθε σοβαρού πολιτικού προγραµµατισµού, και γενικότερα κάθε πολιτικής παιδείας, όπως την έχει συλλάβει η δηµοκρατική πολιτεία, είναι, από την πρώτη της γένεση, ο βαθύτερος στόχος της Ιστορίας και, ίσως, η καταξίωσή της συντεταγµένες της βαλκανικής σκέψης τον 18 ο αιώνα, ΜΙΕΤ, Αθήνα Γ. Θεοδωρίδης, Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος και η δράση του. Από την Ανατολή στη Δύση και από τη Δύση στην Επανάσταση ( ), (διδακτ. διατριβή) Πάντειο Παν/µιο 1998 Γ. Κόκκωνας, Ο πολίτης Πέτρος Σκυλίτζης-Οµηρίδης Μελέτη της συµµετοχής ενός ελάσσονος σε γεγονότα µείζονος σηµασίας (διδακτ. διατριβή), Αθήνα-Κέρκυρα 1999 Β. Παναγιωτόπουλος (επιµ.) Οι ιδρυτές της νεότερης Ελλάδας, τ. 1-16, Αθήνα 2009, εφ. Τα Νέα, Ιστορική Βιβλιοθήκη. Ειδικότερα για έναν θεωρητικό προβληµατισµό σχετικά µε την «επιστροφή» στη βιογραφία, βλ. επίσης ενδεικτικά, Ferro, Marc, «Η βιογραφία, αυτή η ανάπηρη της Ιστορίας», στο: Ατοµικισµός. Η µεγάλη επιστροφή, Ροές, Αθήνα 1990, σσ Θανοπούλου Μ.-Πετρονώτη Μ., «Βιογραφική προσέγγιση. Μία άλλη πρόταση για την κοινωνιολογική θεώρηση της ανθρώπινης εµπειρίας», Αθήνα 1987 Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών ΕΚΚΕ, τεύχ. 64 (ανάτ.), σσ Κ.Θ.Δηµαράς, «Η βιογραφία σήµερα» περ. Μολυβδοκονδυλοπελεκητής, τεύχ. 1(1989), σσ Bourdieu, P., Mικρόκοσµοι. Τρεις µελέτες πεδίου, Δελφίνι, Αθήνα 1992 Α. Λιάκος, Αποκάλυψη, Ουτοπία και Ιστορία. Οι µεταµορφώσεις της ιστορικής συνείδησης, Πόλις, Αθήνα 2011 Aaron, Daniel επιµ., Studies in Biography, Cambridge, Mass Bertaux, Daniel επιµ., Biography and Society. The Life History Approach in the Social Science, Beverly Hills 1981 Ferrarotti, Franco, «Biography and the Social Sciences», Social Research, τ. 50, τχ.1(1983), σ Hankins, Thomas, «In Defence of Biography: The Use of Biography in the History of Science», History of Science 17(1979), 1-16 Winslow, Donald, Life-Writing, Honolulu: Published for the Biographical Research Center by the University Press of Hawaii,

15 ως επιστήµης» 3. Αναφορικά µε τα ιστορικά συµφραζόµενα που προσδιόρισαν τον δηµόσιο βίο του Γεωργίου Λογοθέτη Λυκούργου, η διερεύνηση των πρωτοφανών αλλαγών που σηµάδεψαν από τα τέλη του 18 ου αιώνα τις παραδοσιακές κοινωνίες των κατακτηµένων του οθωµανοκρατούµενου κόσµου όσο επιτρέπουν σήµερα οι διαθεσιµότητες του ιστορικού υλικού- αντιµετωπίζεται όχι µόνο ως πρόκληση αλλά, επιπλέον, ανταποκρίνεται στην ανάγκη κατανόησης ή επανερµηνείας του παρελθόντος µε εργαλεία και ερωτήµατα συγχρονικά. Σε κάθε περίπτωση η αναδροµική αφήγηση για το Εικοσιένα τόσο σε εθνικό όσο και σε τοπικό επίπεδο αποτελεί ένα προνοµιακό πεδίο. Και τούτο διότι πρωτίστως αποτελεί την κατάληξη µιας µακράς διαδικασίας επαναστατικοποίησης και αντίστασης, όπου τα νεοτερικά προτάγµατα διεµβολίζουν σε διαφορετικούς χρόνους, και τελικά αλώνουν, το σύµπαν των ανθρώπων που συµµετείχαν ενεργά σε αυτή µε ρόλους διαφορετικούς και συγκρουόµενους. Οι αγωνιστές αυτοί έζησαν σε µία εποχή που είχε σχεδόν τα πάντα: Διαφωτισµό, Αµερικανική Ανεξαρτησία, Γαλλική Επανάσταση, συγκρούσεις αυτοκρατοριών, Παλινόρθωση, µυστικές συνοµωτικές Εταιρείες, γεωπολιτικές ανακατατάξεις, Φιλελληνισµό, Ροµαντισµό, δηµιουργία εθνικών κρατών και συγκρότηση πολιτικών θεσµών, όραµα ελευθερίας αλλά και προσαρµοστικό πραγµατισµό. Σε αυτή την εποχή χάραξαν τη δική τους τροχιά, βίωσαν τη δική τους ιστορικότητα, την ανεπανάληπτη και πεπερασµένη προσωπική τους εµπειρία Αλλά γιατί ο Λογοθέτης; Επειδή απώτερος στόχος δεν ήταν τόσο το πρόσωπο αλλά, µέσα από το παράδειγµα του σαµιώτη ηγέτη, η ανάλυση και η ερµηνεία των τρόπων µε τους οποίους το άτοµο επεξεργάζεται νοητικά και, εν συνεχεία, επιχειρεί, στο µέτρο των δυνάµεών του, να ελέγξει ή να διαχειριστεί τις ιστορικές προκλήσεις του καιρού του. Σε αυτό το εγχείρηµα επιλέχθηκε µία προσωπικότητα τοπικής εµβέλειας, την οποία η ύστερη εθνική ιστοριογραφία, καταρτίζοντας το πάνθεον των ηρώων της, κατέταξε τελικά µάλλον στις ελάσσονες µορφές σε σχέση µε άλλες µείζονες. Οι ιστοριογράφοι, Σαµιώτες και µη, οι οποίοι επιχείρησαν κατά το παρελθόν να καταπιαστούν συνολικά µε την προσωπικότητά του, ερµήνευσαν τα γεγονότα και αξιολόγησαν την πολιτική του παρακαταθήκη µέσα από τις αγωνίες και τις µέριµνες του δικού τους παρόντος. 4 Αν εξαιρέσουµε τις περιπτώσεις που το ενδιαφέρον- 3 Ν. Σβορώνος, Επισκόπηση της νεοελληνικής ιστορίας, Βιβλιογραφικός οδηγός Σπ. Ι. Ασδραχά, Θεµέλιο, Αθήνα 2007, σ Γ. Δηµητριάδης, Ιστορία της Σάµου, συνταχθείσα και εκδοθείσα υπό αυτόπτου των κατά την επανάστασι γεγονότων, εν Χαλκίδι 1866 Επ. Σταµατιάδης, Σαµιακά ήτοι ιστορία της νήσου Σάµου από των παναρχαίων χρόνων µέχρι των καθ' ηµάς, τ. 2, Εν Σάµω 1881 Ν. 15

16 κυρίως των σαµίων ιστοριογράφων, οι οποίοι έγραψαν από τα µέσα του 19 ου αιώνα ως τις αρχές του 20 ου, αλλά και όσων αργότερα άντλησαν από αυτούς πληροφοριακό υλικό- εκινείτο από µία πρόθεση αυτοδικαίωσης της τοπικότητας και, κατ επέκταση, ανάδειξης της προσφοράς της Σάµου στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας διά του χαρισµατικού ηγέτη της, φαίνεται ότι ο Λογοθέτης, ή καλύτερα, η αναψηλάφηση της βιοτής του από τα µέσα του 20 ου αιώνα, παρείχε στο συλλογικό υποσυνείδητο δύο ζωτικά στοιχεία: την εικόνα του «λαϊκού αγωνιστή-ήρωα» που ηγείται των δυνάµεων της προόδου από τη µια, και την ενσάρκωση της αντίστασης απέναντι στις δυνάµεις που απεργάζονται τις «ελευθερίες» και τα «δίκαια» του λαού, από την άλλη. Για παράδειγµα, ο κοµµουνιστής αγωνιστής του ΕΑΜ Γιώργης Λαµπρινός ( ) στον λογοκριµένο πρόλογο του βιβλίου του Μορφές του Εικοσιένα, ιστορικές µονογραφίες, που κυκλοφόρησε στα χρόνια της Κατοχής, κατατάσσει τον Λογοθέτη µαζί µε τους υπόλοιπους «λαϊκούς αγωνιστές του Εικοσιένα» στους αληθινούς «δουλευτάδες του ξεσηκωµού και της λευτεριάς». Και συµπληρώνει: «...όλοι αυτοί, µαζύ και µε πολλούς άλλους άγνωστους ακόµα οργάνωσαν, ετοίµασαν, διαφέντεψαν κ έκαµαν το Εικοσιένα και είναι όλοι τους λαϊκοί άνθρωποι, χωρίς να κρατάνε από µπεζαχτάδες ολόγιοµους κι από ψηλές γενιές». 5 Όσο για το πνεύµα της αντίστασης που µια ολόκληρη εποχή αναζητά στο φαντασιακό της παρελθόν και τους ήρωές της, ο Λαµπρινός γράφει ξεκάθαρα το Νοέµβρη του 1941: «Το Εικοσιένα δεν τελείωσε µε τον αγνό λαϊκισµό που άρχισε. Άλλες δυνάµεις το πήραν στα χέρια τους µέσα στην πορεία του και, τελεύοντας,του άλλαξαν τις στράτες του. Εκατόν τόσα χρόνια νεοελληνικής ζωής κ η προκοπή δεν άνθισεν ακόµα στον ευλογηµένο τόπο µας. Από τότε ακόµα, προβλήµατα ζωής έµυναν άλυτα κ η Ελλάδα, ως και σήµερα, ψάχνει να βρει τον εαυτό της». 6 Κάτω λοιπόν από αυτούς τους ιδεολογικούς περιορισµούς και προσαρµόζοντας αναδροµικά το παρελθόν στα διακυβεύµατα του Σταµατιάδης, Σαµιακά ήτοι Ανέλιξις της νεωτέρας Ιστορίας της Σάµου δι επισήµων εγγράφων, ων προτάσσονται αι βιογραφίαι των Λογοθέτου Λυκούργου και Κωνσταντίνου Λαχανά, εν Σάµω εκ του Ηγεµονικού τυπογραφείου, τ. 1(1899) και τ. 2(1900) Ι. Βακιρτζής, Ιστορία της Σάµου. Από των αρχαιοτάτων χρόνων µέχρι του 1834, Σάµος Από τους µη σαµιώτες ιστοριογράφους του δεύτερου µισού του 19 ου αιώνα αναφέρουµε την περίπτωση του ηπειρώτη Αναστάσιου Γούδα, ο οποίος αντλεί το υλικό του για τον βίο του Λογοθέτη Λυκούργου εν πολλοίς από τον σαµιώτη Επαµεινώνδα Σταµατιάδη. Βλ. του ίδιου, Βίοι παράλληλοι των επί της αναγεννήσεως της Ελλάδος διαπρεψάντων ανδρών, τ. 7, Εν Αθήναις 1875 και, Αρχείο Αλέξανδρου Λυκούργου ( ), Αρχιεπισκόπου Σύρου, Τήνου και Μήλου ( ), Ακαδηµία Αθηνών (δωρεά Μ. Β. Σακελλαρίου). 5 Γ. Λαµπρινός, Μορφές του Εικοσιένα, Καστανιώτη, Αθήνα , σ Στο ίδιο, σ

17 δικού του παρόντος, ο Λαµπρινός καταλήγει για τον αρχηγό της σαµιακής επανάστασης: «Ελαφρή µεγέθυνση του έργου του Λυκούργου στη Σάµο θα µπορούσε να ανεβάσει ξαφνικά στο προσκήνιο την πελώρια φυσιογνωµία του και να µας κάνει να πιστέψουµε πως ανήκε στους δυο-τρεις ανθρώπους, κι ίσως να ήταν και ο µοναδικός που η Ελλάδα αποζητούσε µετεπαναστατικά να την κυβερνήσουν». 7 Τριάντα έξι χρόνια αργότερα (1977), λίγο µετά την πτώση της δικτατορίας ( ) και την αποκατάσταση της ελληνικής δηµοκρατίας, ο σαµιώτης Γιάννης Ζαφείρης ( ), επίσης κοµµουνιστής και µέλος του αρχηγείου ΕΛΑΣ Σάµου στα χρόνια της Αντίστασης, στο έργο του Λογοθέτης Λυκούργος ο µεγάλος του 21 θα βρει ξανά στην προσωπικότητα του Λογοθέτη τον λαϊκό αγωνιστή, ο οποίος ηγείται στην πατρίδα του ενός πρωτοποριακού επαναστατικού κινήµατος, αντιπαλεύει µε εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς και τελικά δικαιώνεται. 8 Τέλος, ιδιαίτερη µνεία ταιριάζει στον Αλέξη Σεβαστάκη ( ), τον πιο συστηµατικό και κριτικό µελετητή της σαµιακής ιστορίας ως τα τέλη του περασµένου αιώνα. Ο σαµιώτης διανοούµενος της Αριστεράς και αγωνιστής της εθνικής Αντίστασης εστιάζει στη χαρισµατική προσωπικότητα, βρίσκοντας στο πρόσωπο του Λογοθέτη τον µαχητή της ελευθερίας και της δηµοκρατίας, που «οραµατίστηκε την κοινωνική και εθνική απελευθέρωση, αλλά και αφιερώθηκε µε όλες του τις δυνάµεις, ηθικές, πνευµατικές, υλικές» στην υπεράσπιση των υψηλών ιδανικών της πατρίδας και του έθνους του. 9 Σήµερα, στις αρχές του 21 ου αιώνα, πρόθεση της παρούσας µελέτης δεν είναι ούτε η αναπαραγωγή των στερεοτύπων, µε τα οποία οι κοινωνικές αναγκαιότητες αξιοδότησαν τον σαµιώτη αγωνιστή, ούτε η αποκαθήλωσή του, αλλά η ιστορικοποίηση του ατόµου µε το οξυγόνο των δικών µας αγωνιών και ερωτηµάτων. Μέριµνά της, συνεπώς, είναι η ανασύσταση των ιδιαίτερων εκείνων κοινωνικών συνθηκών καθώς και των συλλογικών συµπεριφορών που γέννησαν ηγέτες όπως ο Λογοθέτης και, ταυτόχρονα, η κριτική αποτίµηση των πολιτικών του επιλογών αναφορικά µε τα διακυβεύµατα που διαχειρίστηκε ή προκάλεσε. Θα δειχθεί ότι ο ρόλος της προσωπικότητας υποχωρεί, όταν στρεφόµαστε στην υποδοµή των ιστορικών γεγονότων τόσο σε τοπικό όσο και υπερτοπικό 7 Στο ίδιο, σ.160. Στη συγκυρία της γερµανικής κατοχής επίσης, ο ακαδηµαϊκός Μ.Β. Σακελλαρίου δηµοσίευσε ηµιτελή βιογραφία του Γεωργίου Λογοθέτη Λυκούργου στα, Φιλολογικά Χρονικά από Α 2(15 Μαρτίου 1944) ως Β /20-24(Νοέµβριος-Δεκέµβριος 1944). 8 Γ. Ζαφείρης, Λογοθέτης Λυκούργος, ο µεγάλος του 21, Αθήνα Αλ. Σεβαστάκης, Ιστορικά Ανάλεκτα, Πνευµατικό Ίδρυµα Σάµου Νικόλαος Δηµητρίου (ΠΙΣΝΔ), Αθήνα 2005, σ

18 επίπεδο. Θα διαπιστωθεί ότι ο ηγέτης ως φορέας εξουσίας εκφράζει κάποιο συσχετισµό κοινωνικών δυνάµεων, ζει ανεξάρτητα από τη θέλησή του σε ένα κοινωνικό περιβάλλον, το οποίο προϋπήρχε, και έχει τη δική του ιστορική πορεία και καθορισµένη δυναµική. Παρόλα αυτά, το άτοµο ως ιστορική προσωπικότητα, επιταχύνει ή επιβραδύνει τις εξελίξεις ανάλογα µε τις δυνατότητες εποπτείας που διαθέτει των ευρύτερων ιστορικών ανακατάξεων και, συνακόλουθα, το εύρος της επιρροής που µπορεί να επιτύχει σε έναν αναγκαστικά περιορισµένο χώρο και χρόνο. Υπό αυτό το πρίσµα, λοιπόν, µπορεί να προτείνει λύσεις σε προβλήµατα, να ανταποκριθεί σε αιτήµατα, να αντιµετωπίσει κινδύνους, να εµπνεύσει πυροδοτώντας κινητικότητες και, προκαλώντας ρήξεις, να εκφράσει συλλογικά ποθούµενα, να λατρευτεί ή να µισηθεί, να καταστεί συγχρονικά ρυθµιστής και διαλύτης των πολιτικών εξελίξεων. Ωστόσο, όπως σηµειώνει ο Edward Hallett Carr, «η επιθυµία να θεωρήσει κανείς ότι κινητήρια δύναµη της ιστορίας είναι η ατοµική µεγαλοφυΐα χαρακτηρίζει τα πρώτα στάδια της ιστορικής συνείδησης». 10 Επιπλέον, παράλληλα µε τον Λογοθέτη, κρίθηκε ότι σε τοπικό επίπεδο η Σάµος, αλλά και σε υπερτοπικό η οθωµανική αυτοκρατορία, δηλαδή ο κοινωνικός, οικονοµικός και πολιτισµικός χώρος που διαµόρφωσε σε µεγάλο βαθµό τον ιδεολογικό γαλαξία του ατόµου, παρέχουν στην έρευνα ένα, εν πολλοίς, τυπικό δείγµα επαναστατικής µετάβασης προς νέες µορφές πολιτικής ύπαρξης, εν προκειµένω, µίας υπόδουλης χριστιανικής νησιωτικής κοινωνίας του ελληνικού ιστορικού χώρου από την οθωµανική νοµιµότητα προς το εθνικό κράτος, µέσα από ραγδαίους οικονοµικούς, κοινωνικούς και ιδεολογικούς µετασχηµατισµούς, οι οποίοι σηµάδεψαν καίρια την ευρωπαϊκή ήπειρο και άλλαξαν τη φυσιογνωµία της κατά τη διάρκεια του 18 ου και 19 ου αιώνα. Υπό αυτούς τους όρους, ταυτόχρονα µε τη διερεύνηση του δηµόσιου βίου του Λογοθέτη θα διερευνηθούν η υποδοχή των επαναστατικών προταγµάτων του Διαφωτισµού από τις τοπικές ελίτ της γενέτειράς του, οι εµπλοκές, οι ανακατατάξεις και οι συγκρούσεις που προκλήθηκαν στο εσωτερικό του νησιού, οι κοινωνικές δυνάµεις που απελευθερώθηκαν, οι ιδεολογικές τάσεις που διαµορφώθηκαν, οι ρωγµές που εγχαράχθηκαν στο παραδοσιακό σύστηµα της τοπικής εξουσίας, και εντέλει, η εθνικοποίηση της τοπικότητας στο παράδειγµα της επαναστατηµένης Σάµου. Αλλά και µετά τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας ( ), όταν η Σάµος έµεινε τελικά έξω από τα σύνορα του ελληνικού κράτους, ο Λογοθέτης θα σταθεί ξανά ο οδηγός, προκειµένου να φωτιστεί η εναγώνια προσπάθεια του ατόµου- 10 Ε.Χ.Καρ, Τι είναι ιστορία;, Γνώση Αθήνα , σ

19 πρωταγωνιστή της Ιστορίας, που προσπαθεί να ισορροπήσει, ανάµεσα στις συµπληγάδες µίας ασταθούς και µεταβλητής λαϊκής βούλησης - από την οποία αντλεί, ωστόσο, τη νοµιµοποίηση της εξουσίας του- και τα υπερκείµενα γεωπολιτικά συµφέροντα, που υπαγόρευαν την εξωτερική πολιτική των Μεγάλων Δυνάµεων στραγγαλίζοντας τους εθνικούς ή ενωτικούς πόθους µεγάλου τµήµατος των επαναστατηµένων Σαµίων. Η Σαµιακή Πολιτεία ( ) και ο διπλωµατικός αγώνας των Σαµίων ως την τελική επώδυνη λύση της αυτόνοµης Ηγεµονίας ( ) θα ιδωθούν και πάλι, µε εφαλτήριο τον κεντρικό ρόλο που είχε στις εξελίξεις και ως τον θάνατό του ο σαµιώτης αρχηγός, τόσο στο επίπεδο της εσωτερικής πολιτικής διοργάνωσης του νησιού όσο και της διπλωµατικής προώθησης του Σαµιακού Ζητήµατος µίας πτυχής του ευρύτερου Ανατολικού Ζητήµατος. Η συγκρότηση, λοιπόν, του κοινωνικού και πολιτικού κεφαλαίου του Λογοθέτη και η, εν γένει, ιστορική του προσωπικότητα στη συνάφειά της µε την ιστορικοκοινωνική πραγµατικότητα που έζησε αλλά και υπέστη, θεµατοποιείται στα τέσσερα µέρη και τα επιµέρους κεφάλαια της µελέτης. Στο πρώτο µέρος ( ) θα ανασυσταθεί το ιστορικό πλαίσιο µέσα στο οποίο εκείνος ανδρώθηκε και σταδιοδρόµησε- ένα µακρύ χρονικό διάστηµα περίπου σαράντα ετών και, εν πολλοίς, δυσδιάκριτο λόγω των ελάχιστων διαθέσιµων τεκµηρίων για τη ζωή και τη δράση του. Ο άσηµος Γεώργιος Παπλωµατάς και κατοπινός πρωταγωνιστής της Επανάστασης Λογοθέτης Λυκούργος, γεννήθηκε στη Σάµο, µία οθωµανική επαρχία του Αρχιπελάγους µε ειδική σχέση (βακούφι) προς την κεντρική διοίκηση, η οποία έδρευε στην Κωνσταντινούπολη και ασκούσε τον εξουσιαστικό (φορολογικό, ως επί το πλείστον) έλεγχο στο νησί διά τοποθετηµένων οθωµανών αξιωµατούχων (βοεβόδας, καδής, κ.ά). Συνεπώς, η οθωµανική νοµιµότητα, όπως προσδιοριζόταν ειδικότερα στη συγκυρία του ύστερου 18 ου αιώνα, είναι η ιστορική µήτρα του κόσµου του Λογοθέτη, ένα πλαίσιο δεδοµένο, σταθερό, αδιαπραγµάτευτο και αποδεκτό από όλους, τοπικές αυθεντίες και λαό. Ταυτόχρονα, οι γεωπολιτικές ανακατατάξεις στον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο, οι επαναστάσεις αλλά και η διείσδυση των ιδεών του Γαλλικού Διαφωτισµού στις βαλκανικές οθωµανικές επαρχίες δηµιουργούσαν πρωτόγνωρες κινητικότητες στους κατακτηµένους. Η αύξουσα εµπορική δραστηριότητα από το δεύτερο µισό του 18 ου αιώνα συνεπέφερε και κοινωνικές αλλαγές στο νησί. Περαιτέρω, η πνευµατική παραγωγή της Δύσης, όπως φαίνεται και στη Σάµο, συναντούσε και γονιµοποιούσε µία προϋπάρχουσα αίσθηση ελληνικότητας, η οποία ενδηµούσε στα κλειστά περιβάλλοντα µίας ντόπιας εγγράµµατης ελίτ. Επρόκειτο για µακραίωνη κληρονοµιά µερικών βασικών και κάποτε επεξεργασµένων στοιχείων µίας ελληνικής ιδιαιτερότητας, ιστορικά προσδιορισµένης (γλώσσα, όνοµα, γεωγραφικός χώρος αλλά και µία παράδοση ανταρσίας που πλαισιωνόταν από αντίστοιχα κάθε φορά αιτήµατα 19

20 ελευθερίας 11 ), κατ επέκταση, µία υπό διαµόρφωση εδραία πεποίθηση στην ξεχωριστή πολιτισµική ταυτότητα ή/και ανωτερότητα των κατακτηµένων του ελλαδικού χώρου σε σχέση µε τους άλλους, εν προκειµένω, τους αλλόθρησκους κατακτητές. Στα πρώτα χρόνια της ζωής του σαµιώτη µετέπειτα αρχηγού, αυτή η αίσθηση µπορεί να ανιχνευθεί και στη Σάµο, αν αναλογιστούµε την επίδραση που είχε ασκήσει η Πορφυριάδα σχολή Καρλοβάσου στη γενιά του. Ο νεοτερικός διεµβολισµός σε καµία περίπτωση δεν απειλούσε τις σταθερότητες του συστήµατος κατάκτησης. Ο πρωταγωνιστής της σαµιακής επανάστασης έζησε και σταδιοδρόµησε πάνω από το µισό της ζωής του µέσα στα αδιαπραγµάτευτα πλαίσια της οθωµανικής νοµιµότητας, εκµεταλλευόµενος τα περιθώρια και τις δυνατότητες ενός δεδοµένου συστήµατος εξουσίας. Ωστόσο, σε µία εποχή ταχύτατων ανακατατάξεων, όπως είπαµε, η είσοδός του στο προνοµιακό φαναριώτικο περιβάλλον της Κωνσταντινούπολης αρχικά και, εν συνεχεία, των Παραδουνάβιων Ηγεµονιών, δεν µαρτυρεί απλά τις ικανότητες του ατόµου και την ποιότητα της κοινωνικής του δικτύωσης. Πολύ περισσότερο προϊδεάζει για τις ευεργετικές συνέπειες της ιδεολογικής όσµωσης που συνεπαγόταν η επαφή αυτή και, κατ επέκταση, τις ξεχωριστές προοπτικές που απελευθέρωνε η πρόσδεση ενός µορφωµένου και φιλόδοξου νέου στο άρµα της ισχυρής και πεφωτισµένης φαναριώτικης κοινωνίας. Ο γιος του έµπορου Γιάννη Παπλωµατά έµεινε µακριά από την πατρίδα του περίπου δεκαεπτά χρόνια ( ). Στο διάστηµα αυτό σταδιοδρόµησε στις Παραδουνάβιες Αυλές της φαναριώτικης απολυταρχίας και ήλθε σε επαφή µε την πνευµατική και πολιτική πρωτοπορία του καιρού του- έγινε Λογοθέτης. Επέστρεψε στη γενέτειρά του γύρω στα 1805 και ενεπλάκη στις διαµάχες των σαµιώτικων φατριών, των Καρµανιόλων και Καλικαντζάρων, για τη διαχείριση της τοπικής εξουσίας- µίας διαµάχης άγριας, χωρίς φραγµούς και όρια, µέσα στο αδιαφιλονείκητο όµως πλαίσιο της οθωµανικής νοµιµότητας, όπου εγγράφονταν οι πρακτικές των ανταγωνιστών και εξουδετερώνονταν τελικά οι εσωτερικές αρρυθµίες του συστήµατος. Ηγήθηκε της φατρίας των εµποροναυτικών κύκλων, των Καρµανιόλων, και του νέου συστήµατος εξουσίας που απειλούσε το κατεστηµένο των παλαιών προεστών. 11 Ενδεικτικά, βλ. Hobsbawm, E.J., Οι ληστές, µτρφρ. Ν. Κούρκουλος, Θεµέλιο, Αθήνα 2010 Κοταρίδης, Ν. Γ., Παραδοσιακή Επανάσταση και Εικοσιένα, Πλέθρον, Αθήνα, 1993 Στ. Δαµιανάκος, Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισµός, Πλέθρον, Αθήνα Ειδικότερα για τον «αντιστασιακό χαρακτήρα που διέπει ολόκληρη τη νεοελληνική ιστορία», βλ. Μ.Β. Σακελλαρίου, Η Πελοπόννησος κατά την δευτέραν τουρκοκρατίαν , Ερµής, Αθήνα 2009 (α έκδοση 1939), σσ Ν. Σβορώνος, ό.π., σσ

21 Η επιστροφή του στη Σάµο συµπίπτει, συνεπώς, µε µία ευρύτερη µετάβαση όπου το νέο αµφισβητεί το παλαιό. Το τεκµηριακό υλικό και γι αυτή τη φάση είναι ιδιαίτερα φτωχό σχετικά µε τον βίο του Λογοθέτη, λιγότερο δε για τους κοινωνικούς αγώνες στη Σάµο. Η ενεργή πάντως ανάµειξή του στις εσωτερικές συγκρούσεις για την κατάκτηση της τοπικής εξουσίας κατά την πρώτη δεκαετία του 19 ου αιώνα επιβεβαίωνε την ιστορική µετάβαση. Η αυτοπρόσωπη παρουσία του απελευθέρωνε έναν εσµό συγκρουόµενων ελπίδων επιτείνοντας τις αβεβαιότητες και τους φόβους µπροστά στο άγνωστο. Ταυτόχρονα, προκαλούσε «αναµενόµενες» αντιδράσεις από το εξουσιαστικό κατεστηµένο του νησιού, διώξεις και θανάσιµους κινδύνους για το άτοµο που ενσάρκωνε το νέο ή την αµφισβήτηση του παλαιού. Γύρω στα 1813 το νέο ηττήθηκε συγκυριακά και ο ηγέτης των Καρµανιόλων αποµακρύνθηκε από την πατρίδα του. Ωστόσο, µία νέα ιστορική πραγµατικότητα διαµορφωνόταν. Τόσο σε τοπικό όσο και σε υπερτοπικό επίπεδο το δρων υποκείµενο εισέβαλε στο ιστορικό προσκήνιο γκεµίζοντας τον παραδοσιακό κόσµο, του οποίου ήταν γέννηµα, µε τα υλικά που κληροδοτούσε στο µέλλον η εποχή των ρήξεων και του εθνικισµού. Στο δεύτερο µέρος ( ) θα αναζητηθούν τα ίχνη που άφησε η πορεία του σαµιώτη πατριώτη ως τη µύησή του στον επαναστατικό εταιρισµό. Θα επιχειρηθεί να γίνουν κατανοητές εκείνες οι εξόχως ενδιαφέρουσες ιστορικές συνθήκες, οι οποίες τον οδήγησαν στην οργανωµένη συνοµωτική δράση, οι προσµονές και τα τραγικά διλήµµατα, οι ιδεολογικές αγκυλώσεις αλλά και οι νοοτροπικές ρωγµές, σε ένα ρευστό και, ασφαλώς, εχθρικό περιβάλλον. Το πρόταγµα του εταιρισµού και η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας, της «κορυφαίας πολιτικής ενέργειας του υπόδουλου ελληνισµού» 12, όπως σηµειώνει ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος, έθετε πλέον ως κεντρικό το αίτηµα για την αυτοδύναµη και αυτοτελή οργάνωση του Εθνους, µε ιδεολογικό πρόσηµο για πρώτη φορά κοσµικές ορίζουσες και όχι, όπως πριν, προνοιακές ή µεταφυσικές αναµονές ανατροπής ενός «άδικου» και γι αυτό «ανυπόφορου» κόσµου. Κι εδώ, στην εν εξελίξει ιστορική διαδικασία µεταµόρφωσης της άχρονης και αναµενόµενης «Επ-Ανάστασης» του Γένους σε ιστορικά προσδιορισµένη και προετοιµαζόµενη «Επανάσταση» του ένσκοπου έθνους των Ελλήνων, ο ρόλος της ιδεολογίας ήταν πλέον κεντρικός, ή, όπως παρατηρεί ο Νίκος Θεοτοκάς, «η εισαγωγή της εθνικής ιδεολογίας...θα µετατοπίσει τον λυτρωτικό ευαγγελισµό του ποθούµενου από τον χώρο της αποκλειστικής αρµοδιότητας της Πρόνοιας στον χώρο του κοσµικού χρέους στο 12 Β. Παναγιωτόπουλος «Η Φιλική Εταιρεία. Οργανωτικές προϋποθέσεις της εθνικής Επανάστασης», στο: Β. Παναγιωτόπουλος (επιµ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισµού , Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 2003, τ. 3, σ

22 όνοµα του Θεού και του Έθνους». 13 Τα δε ιστορικά υποκείµενα που συµµετέχουν θέτουν σε κίνδυνο έναν κόσµο σταθερότητας, τον κόσµο τους. Παρά ταύτα, γίνονται φορείς αυτών των διεργασιών και αναλαµβάνουν συνειδητά επαναστατική δράση συλλαµβάνοντας νοερά, ανακατασκευάζοντας και, τελικά, διεκδικώντας τον δικό τους «γήινο Παράδεισο», δηλαδή έναν πραγµατικό γεωγραφικό και κοινωνικό χώρο, έναν ιστορικό χώρο, που θα υποστασιοποιήσει, εν συνεχεία, η Πατρίδα, ιστορική εστία του έθνους τους. Ο Λογοθέτης, όντας φυγάς στη Σµύρνη, διαθέτει εκείνη τη δικτύωση και, συνακόλουθα, την πληροφόρηση για όσα συµβαίνουν στο υπόστρωµα της εκεί δραστήριας χριστιανικής ελίτ. Συµµετέχει στις τολµηρές διεργασίες, που υπέσκαπταν τα θεµέλια του οθωµανικού συστήµατος, και η ενεργητική εµπλοκή του επιβεβαιώνεται τελικά µε τη µύηση στην Εταιρεία. Οι διαθεσιµότητες του τεκµηριακού υλικού είναι «αυτονόητα» για τούτες τις συνοµωτικές κινήσεις απογοητευτικά φτωχές. Η ανάδειξη, ωστόσο, των ιδιαίτερων κοινωνικών συνθηκών αλλά και των ιδεολογικών τάσεων που µπορούν να ανιχνευθούν στο µεγάλο λιµάνι της µικρασιατικής ακτής λίγο πριν την Επανάσταση του 21, µπορεί και να µεταφέρει, ως έναν βαθµό, την ατµόσφαιρα µέσα στην οποία βιώνει και ερµηνεύει τα γεγονότα το άτοµο. Στην εξέλιξη αυτής της µυστικής και ασφαλώς επικίνδυνης πορείας ο πρώην Λογοθέτης των φαναριώτικων Αυλών της Μολδοβλαχίας θα γίνει ο µυηµένος Φιλικός της Επανάστασης, ο Λυκούργος. Έκτοτε, θα διατηρήσει το «παράνοµο» κωδικό όνοµα ως το τέλος της ζωής του- ίσως γι αυτό «µία µοναδική περίπτωση εταιρισµού», όπως παρατηρεί ο Αλέξης Σεβαστάκης. 14 Με την έκρηξη δε της Επανάστασης του 21 θα επιστρέψει στη Σάµο. Στον αρχόµενο Αγώνα της Ανεξαρτησίας, µε το χρίσµα του στρατιωτικού αρχηγού από την Αόρατη Αρχή της Φιλικής, θα ηγηθεί της επανάστασης του σαµιακού λαού εφαρµόζοντας αποτελεσµατικά µία ολοκληρωµένη πολιτική πρόταση εξουσίας τοπικής εµβέλειας, τον Στρατοπολιτικό Διοργανισµό της νήσου Σάµου. Στο τρίτο µέρος ( ) θα διερευνηθούν τα διακυβεύµατα που έθεσε στο άτοµο αλλά και στα συλλογικά υποκείµενα του κατακερµατισµένου επαναστατηµένου έθνους η ίδια η Επανάσταση. Θα αναλυθεί η συµπεριφορά του σαµιακού κοινού και, ειδικότερα, των τοπικών αυθεντιών, προκειµένου να ερµηνευθούν οι πολιτικές επιλογές του στρατιωτικού και πολιτικού ηγέτη της Σάµου στο πλαίσιο της οργάνωσης και της λειτουργίας του τοπικού διοικητικού συστήµατος. 13 Ν. Θεοτοκάς-Ν. Κοταρίδης, Η οικονοµία της βίας, Βιβλιόραµα, Αθήνα 2006, σ Αλ. Σεβαστάκης, ό.π., σ

23 Στη φάση αυτή το πρωτογενές αρχειακό υλικό για τη ζωή και τη δράση του Λογοθέτη Λυκούργου γίνεται πλούσιο και ποικίλο. Επιπλέον, οι επίσηµες και ανεπίσηµες πηγές εµπλουτίζονται από τις διαµεσολαβηµένες αφηγήσεις των αποµνηµονευµατογράφων και, βεβαίως, των τοπικών ιστοριογράφων του δεύτερου µισού του 19 ου αιώνα, µίας κρίσιµης ιστορικής φάσης για το ελληνικό βασίλειο, όταν οι µέριµνες της εθνικής ιστοριογραφίας και το πνεύµα του ροµαντισµού οδηγούσαν στη σύνθεση συµπαγών εθνικών αφηγηµάτων και, συνακόλουθα, τη συγκρότηση ενός αντιπροσωπευτικού εθνικού πανθέου των ηρώων της Επανάστασης. 15 Η αναδροµική πρόσληψη της προσφοράς του Σαµιώτη ήρωα στον εθνικό Αγώνα της Ανεξαρτησίας ανασηµασιοδοτούσε πλέον το «όνοµα» και το «ρήµα» της ζωής του διυλίζοντας το τεκµηριακό υλικό που διασώθηκε και λογοκρίνοντας κάθε ύστερη απόπειρα ιστορικής βιογράφησής του. Στα χρονικά όρια που καλύπτει το τρίτο µέρος της µελέτης, η τοπικότητα θα βρεθεί αντιµέτωπη µε την πρόκληση της εθνικοποίησης και ενσωµάτωσής της σε ένα πολιτικό µόρφωµα, το οποίο συγκροτείται για πρώτη φορά µέσα στην Επανάσταση και στις αρχές Ιανουαρίου 1822 στην Επίδαυρο «κηρύττει...διά των νοµίµων παραστατών του, εις Εθνικήν συνηγµένων Συνέλευσιν, ενώπιον Θεού και ανθρώπων την πολιτικήν αυτού ύπαρξιν και ανεξαρτησίαν». 16 Τα προτάγµατα, όµως, της εθνικοποίησης συναντούν εµπλοκές στη διαπραγµάτευσή τους από τα ιστορικά υποκείµενα. Έτσι, στην περιφέρεια του επαναστατηµένου ελλαδικού χώρου, όπου ανήκει και η Σάµος, η Διοίκηση προσπάθησε να επιβάλει τη βούλησή της µε τον διορισµό επάρχων και την παράλληλη περιθωριοποίηση -σε κάποιες περιπτώσεις ακόµη και µε βίαια µέσα- των απείθαρχων τοπικών ηγετών παρά το ισχυρό τους κοινωνικό έρεισµα ή τα όποια επιτεύγµατά τους, όπως συνέβη στη Σάµο µε τον ηγέτη των Καρµανιόλων. 15 Εκτός από τα επίσηµα κρατικά αρχεία και τις δηµιοσιευµένες ιδιωτικές συλλογές µε πρωτογενές σχετικό ιστορικό υλικό πρέπει να σηµειωθεί ότι το Αρχείο Γεωργίου Λογοθέτη Λυκούργου κατέχει σήµερα εκ κληρονοµίας ο ακαδηµαϊκός Μ. Β. Σακελλαρίου. Το µεγαλύτερο µέρος αυτού του αρχείου περιλαµβάνει πρωτότυπα έγγραφα που έχουν ήδη δηµοσιευτεί, επί το πλείστον από τον σαµιώτη ιστοριογράφο Ν. Σταµατιάδη. Αυτός το επεξεργάστηκε για τις ανάγκες συγγραφής της δίτοµης ιστορίας του προς τα τέλη του 19 ου αιώνα, όταν φυλασσόταν από την Ειρήνη Β. Μαργέλλου, ανηψιά του Λογοθέτη Λυκούργου και κόρη της αδελφής του Κλεοπάτρας. Προσφάτως, ωστόσο, δηµοσιεύτηκαν και νέες πολύτιµες πηγές για τη ζωή και τη δράση του αρχηγού της σαµιακής επανάστασης αλλά και της ιστορίας της Σάµου από το ίδιο ιδιωτικό αρχείο. Βλ. σχετικά, Μ.Β.Σακελλαρίου, Σαµιακά, Μυρµιδόνες, Αθήνα 2010 ΓΑΚ Σάµου, Πρακτικά Συνεδρίου Μαΐου 2010 «1821, Σάµος και Επανάσταση, ιστορικές προσεγγίσεις», Περιφερειακή ενότητα Σάµου, Αθήνα Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας (στο εξής, ΑΕΠ), τ. 3, σ

24 Ο πολυετής επαναστατικός Αγώνας και οι απρόβλεπτες αλλαγές που αυτός συνεπαγόταν, δηµιουργούσε συνεχώς νέα δεδοµένα εισάγοντας τοπικές κοινωνίες και άτοµα σε έναν πρωτόγνωρο ίλιγγο ελευθερίας. Ταυτόχρονα, µέσα από τη διαπραγµάτευση ή αντιπαράθεση που η ίδια η Επανάσταση προκαλεί, διαµορφώνονται ταυτότητες, κρυσταλλώνονται ρόλοι. Τα ιστορικά υποκείµενα πλάθουν νέες παραστάσεις και κοσµοείδωλα που νοθεύουν το παρελθόν, εµπλουτίζουν το ιδεολογικό παρόν και «µοιραία» διευρύνουν το πραξιακό ρεπερτόριό τους για το µέλλον. Στο τρίτο µέρος της µελέτης θα ερµηνευθούν οι αντιδράσεις των τοπικών ελίτ στα ενοποιητικά προτάγµατα της Διοίκησης εστιάζοντας στη στάση του Λογοθέτη Λυκούργου ως αναγνωρισµένου στρατιωτικού και πολιτικού ηγέτη της Σάµου. Επίσης, µέσα από την ανασύσταση των γεγονότων θα επιχειρηθεί, σε ένα πρώτο επίπεδο, η κατανόηση της λογικής της Διοίκησης αλλά και των προβαλλόµενων ως δικαίων της τοπικότητας. Η σύγκρουση του παραδοσιακού κόσµου µε την υπό σχηµατισµό υπερτοπική πολιτική οντότητα και τους ξένους προς την τοπικότητα υπαλλήλους της, αποτυπώνεται στη σύγκρουση του Λογοθέτη Λυκούργου µε τη Διοίκηση ήδη από τα πρώτα χρόνια του Αγώνα (1822). Το εθνικό κέντρο συµβιβάστηκε τελικά αναγνωρίζοντας έστω και αργά (1826)- τον «ιδιόρρυθµο» σαµιώτη ηγέτη. Στην όψιµη αυτή επιλογή φαίνεται ότι πρυτάνευσαν περισσότερο λόγοι εύρυθµης λειτουργίας της Διοίκησης. Με άλλα λόγια, ο Λογοθέτης Λυκούργος αποδεικνυόταν όχι µόνον ως ο µόνος αξιόπιστος για τη Διοίκηση εγγυητής µίας κάποιας ευταξίας στο νησί, αλλά και ως ο µόνος ικανός παράγοντας, ο οποίος θα µπορούσε να αποφέρει στο Εθνικό Ταµείο τα προσδοκώµενα από τη Σάµο έσοδα. Παράλληλα, λοιπόν, µε τα συµφραζόµενα της πολυτάραχης σχέσης του σαµιώτη ηγέτη µε τα σώµατα της Διοίκησης (Εκτελεστικό και Βουλευτικό), θα αξιολογηθούν οι οργανωτικές επιλογές του αναφορικά µε τις υποχρεώσεις που αναλάµβανε το νησί απέναντι στο εθνικό κέντρο ενόψει του διαρκούς οθωµανικού κινδύνου. Επιπλέον, ο πολύχρονος προσωπικός αγώνας του για την υπεράσπιση των επιλογών του ενώπιον των νεόδµητων θεσµικών οργάνων της Διοίκησης θα ιδωθεί µέσα από το πρίσµα του εσωτερικού αγώνα στη Σάµο, όπου οι εσωτερικοί του αντιπάλοι επιδίωκαν αδιάλειπτα την ανατροπή του και την ανακατάληψη της τοπικής εξουσίας. Στο τέταρτο µέρος ( ) θα διερευνηθούν οι συνέπειες που είχαν για τη Σάµο οι διπλωµατικές πράξεις, οι οποίες καθόρισαν και το συνοριακό καθεστώς της ελεύθερης Ελλάδας. Κατά την περίοδο που θα εξεταστεί, ο Λογοθέτης Λυκούργος καταφάσκει την καποδιστριακή νοµιµότητα, µε την οποία επιβάλλεται ενιαία και συγκεντρωτική διακυβέρνηση στο νεότευκτο ελληνικό κράτος στο διάστηµα που εκείνος διαχειρίστηκε την τύχη του ( ). Τοποθετείται σε διοικητικές θέσεις µακριά από τη Σάµο (µέλος στο Πανελλήνιο, Έκτακτος Επίτροπος Μεσσηνίας 24

25 και Κάτω Λακωνίας) και συνεργάζεται µε τον Κυβερνήτη στην αναζήτηση βιώσιµης λύσης για την πατρίδα του µετά τους επώδυνους όρους του πρωτοκόλλου της Ανεξαρτησίας, οι οποίοι έθεταν το νησί εκτός εθνικού κορµού. Το µεγαλύτερο µέρος όµως είναι αφιερωµένο στη Σαµιακή Πολιτεία ( ), το αυτόνοµο τοπικό καθεστώς της Σάµου που, µετά την κατάργηση του Στρατοπολιτικού Διοργανισµού και τη χάραξη των πρώτων ελληνικών συνόρων, λειτούργησε υπό την καθοδήγηση του Λογοθέτη Λυκούργου ως την τελική επιβολή της λύσης της Ηγεµονίας. Επρόκειτο ουσιαστικά για την ύστατη προσπάθεια των Σαµίων και της ηγεσίας τους να ανατρέψουν τις αδήριτες αναγκαιότητες που δηµιουργούσαν οι συγκρουόµενοι και ευµετάβολοι γεωπολιτικοί υπολογισµοί και η εξωτερική πολιτική των Μεγάλων Δυνάµεων. Ενώ, δηλαδή, το Ελληνικό Ζήτηµα µετά το τέλος του ένοπλου επαναστατικού Αγώνα έβαινε, µε τις πρωτοβουλίες του Ιωάννη Καποδίστρια, προς τη διπλωµατική του διευθέτηση, το Σαµιακό όπως και το Κρητικό - παρέµεναν υποθέσεις ανοικτές, παρακολουθήµατα του ευρύτερου Ανατολικού Ζητήµατος µέσα στη δίνη των διεθνών εξελίξεων και ενάντια στα συµφέροντα των ισχυρών της Ευρώπης. Μετά την επιστροφή του στο νησί και την ανάληψη εκ νέου της τοπικής διοίκησης επιδίδεται - ως Διευθυντής των Διοικητικών πραγµάτων της νήσου Σάµου τώρα πια και όχι, όπως στο παρελθόν, ως Γενικός Διοικητής και Κυριάρχης της Πατρίδος- σε έναν διαρκή και δύσκολο διττό αγώνα. Ο άλλοτε πανίσχυρος Γενικός Διοικητής και χρισµένος από την Αόρατη Αρχή Αρχιστράτηγος του νησιού Λογοθέτης Λυκούργος, τώρα θα αποδυθεί εκούσια περισσότερο τον ρόλο του ενεργητικού εντολοδόχου και εκφραστή της λαϊκής βούλησης παρά του αποκλειστικού και αδιαφιλονίκητου αρχηγού που άλλοτε επιβαλλόταν µε την αυθεντία του. Στο νέο διοικητικό οργανόγραµµα του νησιού η εκτελεστική εξουσία ασκείται από το Διευθυντήριο, την Επαρχιακή Δηµογεροντία και τον Διευθυντή. Ελέγχεται δε και ανανεώνεται από τον ύψιστο δηµοκρατικό θεσµό της Γενικής Συνέλευσης των αντιπροσώπων του σαµιακού λαού. Μάλιστα, από το 1831 και λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών, που διαµορφώθηκαν στο νησί από τη διπλωµατική πορεία του Σαµιακού Ζητήµατος, η Γενική Συνέλευση κατέστη βαθµηδόν ισχυρότερη από τον Διευθυντή. Αναφορικά µε την εξωτερική πολιτική που ασκήθηκε από το Διευθυντήριο και τον Λογοθέτη Λυκούργο προσωπικά, υπήρξε µία προσπάθεια να προωθηθεί µία ρεαλιστική διπλωµατική λύση για το νησί αποφεύγοντας το οδυνηρό ενδεχόµενο της επιστροφής στην οθωµανική νοµιµότητα. Από την άλλη, διαρκούσης της εκκρεµότητας του Σαµιακού Ζητήµατος που είχε ανακύψει, ο Διευθυντής αντιµετώπιζε µία ολοένα αυξανόµενη αντίδραση από τους εσωτερικούς του αντιπάλους - µεταξύ των οποίων και πολλών πρώην συναγωνιστών Καρµανιόλων- οι 25

26 οποίοι τον κατηγορούσαν για ενδοτισµό, ακόµη και για συναλλαγή. Γενικότερα, στην προώθηση του Σαµιακού Ζητήµατος ο Λογοθέτης Λυκούργος κλήθηκε να ισορροπήσει ανάµεσα στην ατολµία της ελληνικής κυβέρνησης, την αδιαλλαξία των Μεγάλεων Δυνάµεων, τον ορατό κίνδυνο µίας στρατιωτικής επέµβασης των Οθωµανών αλλά και µία ογκούµενη αµφισβήτηση προς το πρόσωπό του. Ειδικά ως προς το τελευταίο, η πόλωση έλαβε πολύ νωρίς ακραίες διαστάσεις και συναρτήθηκε µε διπλωµατικές αποτυχίες, όπως εκείνη της Σαµιακής Πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη το Οι τολµηροί διπλωµατικοί χειρισµοί στους οποίους κατέφυγε το Διευθυτήριο, προκειµένου να υπάρξει ένας έντιµος συµβιβασµός στο Ζήτηµα, αποτιµώνταν µε καχυποψία. Ακόµη περισσότερο, κρινόταν ότι αποµάκραιναν στην πραγµατικότητα τη Σάµο από την ποθούµενη και επισήµως διακηρυγµένη ενωτική λύση, η οποία προβαλλόταν προς τα έξω ως ενιαία και αρραγής διπλωµατική γραµµή, ανεξαρτήτως των σοβαρότατων διαφωνιών ή αντιρρήσεων που υπήρχαν στο εσωτερικό. Μάλιστα, σε κάποια περιβάλλοντα εδραιωνόταν η πεποίθηση ότι ο Διευθυντής ασκούσε µυστική διπλωµατία µε ιδιοτελή κίνητρα. Κοντολογίς, η συµβιβαστική πολιτική λύση της «µέσης οδού», που εκείνος προωθούσε, εκλαµβανόταν από τους εσωτερικούς του αντιπάλους και ένα τµήµα του αµφιρρεπούς κοινωνικού σώµατος ως αποδοχή του όρου της υποταγής στους Οθωµανούς µε αντάλλαγµα την προσωπική του εδραίωση και διατήρηση στην τοπική εξουσία, ακόµη και ως ηγεµόνας µίας αυτόνοµης Σάµου υπό την επικυριαρχία του σουλτάνου. Από το πλούσιο τεκµηριακό και ιστοριογραφικό υλικό για την περίοδο αυτή θα επιχειρηθεί η κατανόηση της πολιτικής που άσκησε ο Πατριώτης-Διευθυντής Λογοθέτης Λυκούργος τόσο στο εσωτερικό της πατρίδας του όσο και αναφορικά µε το εξωτερικόν ζήτηµα. Ειδικότερα, θα παρουσιαστούν οι στρατηγικές, θα αναδειχθούν τα διλήµµατα και οι φόβοι, θα ερµηνευθούν οι αναπροσαρµογές ή οι αναθεωρήσεις που εντέλει η ίδια η Ιστορία επέβαλλε στο άτοµο. Ταυτόχρονα, θα καταδειχθεί ότι η πολιτική του ηγέτη της Σάµου στη συγκεκριµένη συγκυρία βρίσκεται εν πολλοίς σε ευθυγράµµιση µε τα πλειοψηφικά αιτήµατα του σαµιακού λαού, προέρχεται, προσδιορίζεται και, σε τελευταία ανάλυση, υποτάσσεται σε αυτά. Εµφανίζεται σταδιακά ως έκφραση της βούλησης της Γενικής Συνέλευσης των Σαµίων και, ως εκ τούτου, αποκτά δηµοκρατική νοµιµοποίηση, αφού δεν είναι πλέον ο ηγέτης αλλά ο ίδιος ο σαµιακός λαός, εκείνος που ασκεί διά του Διευθυντηρίου την εξωτερική πολιτική της πατρίδας του. Πρόκειται, µε άλλα λόγια, για µία σχέση µεταβαλλόµενη και ετεροκαθοριζόµενη, αλληλοσυµπληρούµενη και αµφίδροµη, όπου η εξουσία εκπηγάζει από τον λαό και, ταυτόχρονα, το συλλογικό υποκείµενο, µε τον πολιτικό πολιτισµό που διαθέτει, επιβάλλει και περιφρουρεί τα όρια της εντολοδόχου ηγεσίας του. 26

27 Στη διάρκεια αυτής της τετραετίας, κατά την οποία η Σάµος αντιπαλεύει µε τα ιστορικά τετελεσµένα των ευρωπαϊκών συνθηκών και πρωτοκόλλων, ο Λογοθέτης Λυκούργος καθιστά εκούσια και βαθµιαία τον σαµιακό λαό όχι απλά συνδιαµορφωτή και συνυπεύθυνο της εξωτερικής πολιτικής της πατρίδας του αλλά πρωταγωνιστή των τελικών αποφάσεων ή κινήσεων στις οποίες προβαίνει ή πρόκειται να προβεί. Αλλά και αντίστροφα, το σαµιακό κοινό ως ενεργό πολιτικό υποκείµενο αποδίδει νοµιµοφροσύνη στον ύψιστο πολιτειακό θεσµό της Συνέλευσης των αντιπροσώπων και επιβάλλεται τελικά µε την πολιτική του οντότητα. Ο πολιτικός αυτός εκούσιος ετεροπροσδιορισµός, το «συµβόλαιο» ανάµεσα στον λαό και την ηγεσία του, φαίνεται ότι έγινε το τελευταίο ανάχωµα της τοπικότητας µπροστά στη βία της διπλωµατίας των ισχυρών και την αρνητική ιστορική συγκυρία. Οι δώδεκα πάνδηµες Γενικές Συνελεύσεις που πραγµατοποιήθηκαν µέσα σε τέσσερα χρόνια µαρτυρούν όχι µόνο τη σοβαρότητα και το κατεπείγον των ζητηµάτων αλλά και την ποιότητα της Σαµιακής Πολιτείας τα υψηλά δείγµατα πολιτικού λόγου που αρθρώθηκε σε αυτές, και έχουν σήµερα διασωθεί, αποτελούν αδιάψευστους µάρτυρες. Το ηγεµονικό καθεστώς που τελικά επιβλήθηκε το 1834 ήταν προϊόν αυτής της άνισης και επίµονης αντιπαράθεσης ανάµεσα στο επιθυµητό και το εφικτό. Ο Οργανικός Χάρτης, που παραχωρήθηκε εν είδει συντάγµατος στους Σαµίους από την οθωµανική πλευρά, ήταν οδυνηρή κατάληξη αλλά και ελπιδοφόρα απαρχή. Παρά τον πόνο και την απογοήτευση που προκάλεσε ο αποκλεισµός της Σάµου από τον ελλαδικό κρατικό-διοικητικό έλεγχο, ο ενωτικός πόθος µιας σηµαντικής µερίδας Σαµίων παρέµεινε ζωντανός ως την πραγµατοποίησή του, εβδοµήντα οκτώ χρόνια αργότερα µία κατάληξη που για πολλούς αποτελούσε δικαίωση ενός µακροχρόνιου και συνεπούς εθνικού αγώνα, τον οποίο διεξήγε η σαµιακή κοινωνία πέρα από τις ούτως ή άλλως πεπερασµένες διαδροµές των ατόµων, ενώ για κάποιους άλλους συνιστούσε, εν πολλοίς, βίαιη και ανεπιθύµητη ανατροπή των οικονοµικών και πολιτικών όρων ύπαρξής τους. 17 Σήµερα γνωρίζουµε την κατάληξη του σαµιακού αγώνα, αφού η Σάµος ενώθηκε µε τον εθνικό κορµό το Στα 1834, όµως, η επιστροφή του νησιού στην οθωµανική νοµιµότητα και η ακούσια µετανάστευση των Σαµίων από την πατρίδα τους, µετά µάλιστα από τον νικηφόρο αγώνα του επαναστατηµένου έθνους εναντίον των Οθωµανών, βιώθηκαν µε οδύνη από τοπικές ηγεσίες και λαό. Η Σάµος, µολονότι είχε κατανικήσει τον εχθρό στρατιωτικά, είχε, ωστόσο, ηττηθεί διπλωµατικά. Κι αν τούτο συνιστούσε ακατανόητη αντινοµία ή αδικία στη σκέψη των ανθρώπων, το αντιφατικό µοντέλο πολιτικής ύπαρξης του νησιού που προωθείτο ως λύση, 17 Βλ. Ν. Βαφέας, Από τον Ληστή στον Αντάρτη. Τα ένοπλα κινήµατα των Γιαγάδων στη Σάµο ( ), Νήσος, Αθήνα