αρχεία Πηγεσ γνωσησ, πηγεσ μνημησ Αναζητώντας τα τεκμήρια στο Επιγραφικό Μουσείο

Transcript

1 αρχεία Πηγεσ γνωσησ, πηγεσ μνημησ Αναζητώντας τα τεκμήρια στο Επιγραφικό Μουσείο

2 Επιγραφή 1η Ψήφισμα για τους κληρούχους στη Σαλαμίνα Οκτώ θραύσματα από πεντελικό μάρμαρο. Βρέθηκαν στην Ακρόπολη π.χ. Eπιγραφικό Mουσείο (EM 6798+). Aρχαίο κείμενο ö Ô ÛÂÓ ÙÅÈ ÌÔÈØ Ù[e â ] Ï Ì[ÖÓÈ ]Ô ÔåÎÇÓ âä Ï ÌÖÓÈ [...5..]ÏÂÓ [ \Aı ]ÓÂ- ÛÈ ÙÂÏÇÓ Î d ÛÙÚ Ù[ ÂÛı] È $ Ù[a â Ï ÌÖÓÈ] Ì- b ÌÈ[Ûı]ÅÓ, âa Ìb ÔåÎ[ ]Ô[. ÌÈÛıfiÌÂÓÔ. $ â]a- 5 Ó b ÌÈÛıÅÈ, àappleôù [ÓÂÓ Ùe ÌÈÛıfiÌÂÓÔÓ Î d Ùe] Ì- ÈÛıÅÓÙ ÂÎ ÙÂ[ÚÔÓ ] â ÂÌfiÛÈÔ[Ó $ âûappleú ÙÂÓ b ÙeÓ ô]- Ú Ô[Ó]Ù, âaó [ b Ì, Âéı] [ÓÂÛı È : Ù]- a b [ ]fiappleï apple[ Ú ÂÛ]ı [È éùe : Ù]- 10 ÚÈ [Î]ÔÓÙ : Ú[ ÌÅÓ $] Ô[appleÏÈÛÌ ÓÔ]- Ó b [Ù]eÓ ôú ÔÓÙ[ Ùa fiappleï ÎÚ Ó]- ÂÓ $ [âapple]d ÙÇ 11...]

3 Νεοελληνική απόδοση (βάσει των συμπληρώσεων του αρχαίου κειμένου) Ο δήμος αποφάσισε: οι κληρούχοι στη Σαλαμίνα να διαμένουν στη Σαλαμίνα [ ] να καταβάλλουν φόρους στους Αθηναίους και να στρατεύονται να μην εκμισθώνουν τη γη που τους παραχωρήθηκε στη Σαλαμίνα εάν δεν διαμένει σε αυτήν ο μισθωτής της εάν την εκμισθώσουν, ο εκμισθών και ο μισθωτής πληρώνουν ως πρόστιμο το τριπλάσιο του μισθώματος στο δημόσιο, η είσπραξη [του προστίμου] ανατίθεται στον άρχοντα, ο οποίος να λογοδοτεί σε περίπτωση παράλειψης που αφορά αυτό το καθήκον οι ίδιοι οι κληρούχοι οφείλουν να παρέχουν τον οπλισμό τους αξίας τριάντα δραχμών και ο άρχοντας θα έχει την ευθύνη ελέγχου αυτού του εξοπλισμού. Σχόλια Στη στήλη σώζεται η αρχαιότερη πολιτική απόφαση των Aθηναίων. Aναφέρεται στην εγκατάσταση Aθηναίων, πιθανώς κληρούχων, στη Σαλαμίνα, η οποία αποτέλεσε αιτία μακρόχρονων πολέμων ανάμεσα σε Μεγαρείς και Αθηναίους μέχρι να περιέλθει τελικά στους Αθηναίους. Οι Αθηναίοι, εφαρμόζοντας το σύστημα της κληρουχίας, έπαιρναν γαίες από συμμαχικές πόλεις ή υποτελείς περιοχές και τις διένεμαν σε ακτήμονες πολίτες με σκοπό την αποκατάστασή τους. Οι περιοχές που δέχονταν τους κληρούχους αποτελούσαν τμήμα του αθηναϊκού κράτους. Οι κληρούχοι διατηρούσαν την ιδιότητα του αθηναίου πολίτη, ήταν υποχρεωμένοι να καταβάλλουν φόρους, να στρατεύονται στις τάξεις των οπλιτών και να διαμένουν μόνιμα στη Σαλαμίνα. Εάν δεν ζούσαν εκεί, τους απαγορευόταν να εκμισθώσουν σε άλλους τη γη τους. Με βάση τις συμπληρώσεις των στίχων 4-8 φαίνεται ότι, εάν παραβιαζόταν η διάταξη αυτή, ο εκμισθών και ο μισθωτής υποχρεούνταν να καταβάλουν πρόστιμο, η είσπραξη του οποίου είχε ανατεθεί στον αθηναίο άρχοντα της Σαλαμίνας. H αρχαιότερη σωζόμενη πολιτική απόφαση των Aθηναίων έφθασε μέχρι τις μέρες μας, γιατί πέρα από την αρχειοθέτησή της σε φθαρτό υλικό (πάπυρος ή ξύλο), αναγράφηκε σε μάρμαρο, που είναι ανθεκτικό στο χρόνο. Βιβλιογραφία Pαμού-Xαψιάδη, A., «Ψήφισμα για τους κληρούχους στη Σαλαμίνα», στο Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου, Μ., Κ. Μπουραζέλης (επιμ.), Ἒδοξεν τῆι βουλῆι καὶ τῶι δήμωι. H αθηναϊκή δημοκρατία μιλάει με τις επιγραφές της, επιστημονικός κατάλογος έκθεσης, Αθήνα 2007,

4 Επιγραφή 2η Aναδημοσίευση του νόμου του Δράκοντος περί φόνου Aνώτερο τμήμα στήλης από πεντελικό μάρμαρο. Bρέθηκε στην περιοχή της Mητρόπολης των Aθηνών. 409/8 π.x. Eπιγραφικό Mουσείο (EM 6602). Aρχαίο κείμενο (απόσπασμα) 5 10 ÈfiÁÓ[Â]ÙÔ ºÚÂ ÚÚÈÔ âáú ÌÌ ÙÂ[ ÂØ] ÈÔÎÏÇ ÕÚ ÂØ ö Ô ÛÂÓ ÙÇÈ Ô ÏÇÈ Î d ÙÅÈ ÌÔÈØ \AÎ [Ì] ÓÙd â [Ú] Ù ÓÂ Â, [ ]Èfi[Á]- ÓÂÙÔ âáú ÌÌ ÙÂ Â, Eéı ÈÎÔ [â] ÂÛÙ ÙÂ,.. E... ANE Âr ÂØ Ùe[Ó] Ú ÎÔÓÙÔ ÓfiÌÔÓ ÙeÌ ÂÚd ÙÅ Êfi[Ó]Ô àó ÁÚ [Ê]Û [Ó]ÙÔÓ Ôî àó ÁÚ ÊÇ- ÙÅÓ ÓfiÌÔÓ Ú Ï fióùâ Úa ÙÅ [ ]Û[È]Ï [Ô ÌÂ]Ù[a ÙÅ ÁÚ ÌÌ] Ù Ô- ÙÇ Ô ÏÇ âûù ÏÂÈ ÏÈı ÓÂÈ Î d Î [Ù] [ı] ÓÙ[ÔÓ ÚfiÛ]ıÂ[Ó] ÙÇ ÛÙÔ- Ä ÙÇ ÛÈÏÂ Ø Ôî b ÔÏÂÙ d à ÔÌÈ[ÛıÔ]Û[ ÓÙÔÓ Î Ùa ÙeÓ Ó]fiÌÔ- Ó, Ôî b ëïïâóôù Ì È fióùôó Ùe àú[á] [Ú]È[ÔÓ]. ÚÅÙÔ ô ÛÔÓ. Î d âaì Ìb \Î [ ]ÚÔÓÔ [ ] [Î]Ù[ ÓÂÈ Ù ÙÈÓ, ÊÂ Á]Â[ÓØ ]È- Î ÂÓ b Ùe ÛÈÏ úùèô[ó] ÊfiÓ[Ô] E [ ]ÔÏ- Â Û ÓÙ Ø

5 Νεοελληνική απόδοση O Διόγνητος από το δήμο των Φρεαρρίων ήταν γραμματεύς. O Διοκλής ήταν άρχων. Aπόφαση της βουλής και του δήμου η Aκαμαντίς φυλή επρυτάνευε, ο Διόγνητος ήταν γραμματεύς, ο Eυθύδικος ήταν επιστάτης, ο - -ε- -ανης εισηγήθηκε το νόμο του Δράκοντος περί φόνου να παραλάβουν οι αναγραφείς από τον βασιλέα μαζί με τον γραμματέα της βουλής και να τον αναγράψουν σε λίθινη στήλη και να τη στήσουν μπροστά από τη Βασίλειο Στοά οι πωλητές να δημοπρατήσουν το έργο σύμφωνα με το νόμο και οι ελληνοταμίες να δώσουν τα χρήματα. Πρώτος άξων. Aκόμα και αν κάποιος σκοτώσει ακουσίως άνθρωπο, να εξορίζεται οι βασιλείς να δικάζουν τον αίτιο του φόνου [ ] ή εκείνον που τον υποκίνησε Σχόλια O Δράκων αναφέρεται ως ο πρώτος νομοθέτης της Aθήνας και συντάκτης του πρώτου ποινικού κώδικα της πόλης (621/0 π.x.), που περιελάμβανε νόμους για διάφορα αδικήματα, όπως η ανθρωποκτονία και πιθανώς η κλοπή και η οκνηρία. Μετά την πτώση του ολιγαρχικού καθεστώτος των Tετρακοσίων (411 π.x.), η αθηναϊκή πολιτεία φρόντισε για τη συστηματοποίηση της παλαιότερης νομοθεσίας και ανέθεσε στους αναγραφείς υπεύθυνους για τη δημοσιοποίηση των νόμων τη συγκέντρωση και τη δημοσίευση των παλαιότερων αθηναϊκών νόμων, καθώς και την επαναδημοσίευση των νόμων του Δράκοντος και του Σόλωνος που ήταν ακόμα σε ισχύ. H στήλη σώζει ψήφισμα που αφορά στην αναδημοσίευση του νόμου του Δράκοντος περί φόνου. Στην αρχή του ψηφίσματος παραγγέλλεται στους αναγραφείς να παραλάβουν το νόμο από τον άρχοντα βασιλέα και να τον αναγράψουν σε λίθινη στήλη. H στήλη ορίζεται να στηθεί μπροστά στη Βασίλειο Στοά, έδρα του άρχοντος βασιλέως, στα βορειοδυτικά της Aγοράς. Στο κείμενο δεν αναφέρεται ο χώρος όπου ήταν αρχειοθετημένος ο νόμος. Καθεστώς των Tετρακοσίων: Το 411 π.χ. οι ολιγαρχικοί, εκμεταλλευόμενοι την απογοήτευση των πολιτών από τις μεγάλες πολεμικές αποτυχίες των Αθηναίων στον πελοποννησιακό πόλεμο, ανέτρεψαν το δημοκρατικό πολίτευμα. Όλες οι νομοθετικές και εκτελεστικές εξουσίες πέρασαν στα χέρια μιας νέας βουλής με τετρακόσια μέλη. Το νέο καθεστώς αποδείχθηκε βραχύβιο, καθώς οι αθηναίοι πολίτες που βρίσκονταν με το στόλο στη Σάμο δεν δέχτηκαν να το επικυρώσουν. Βιβλιογραφία Zαββού, E., «Aναδημοσίευση του νόμου του Δράκοντος περί φόνου», στο Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου, Μ., Κ. Μπουραζέλης (επιμ.), Ἒδοξεν τῆι βουλῆι καὶ τῶι δήμωι. H αθηναϊκή δημοκρατία μιλάει με τις επιγραφές της, επιστημονικός κατάλογος έκθεσης, Αθήνα 2007,

6 Επιγραφή 3η Κατάλογοι του φόρου της εξηκοστής κατά την Α Αθηναϊκή Συμμαχία Aρχαίο κείμενο (απόσπασμα) Λεπτομέρεια στήλης από πεντελικό μάρμαρο. Προέρχεται από την Ακρόπολη των Αθηνών. Aποτελείται από πολλά συγκολλημένα θραύσματα. 440/39 π.χ. Επιγραφικό Μουσείο. Â Ï Ï Â Û apple fi Ó Ù È Ô Ê [ fi Ú Ô ] π Úapple ÁÈ ÓÔ HHµ o<o>oiii [TÂÓ ÈÔÈ] πoooii Ï ÈappleÂÚÎfiÛÈÔÈ oooii [ ÚÈ ÓÔ ] π NÂ appleôïè àapple \AıÂÓÅÓ H X[ÂÚÚÔÓÂÛÖÙ È] 30 oooii NÂ Ó ÚÂ πoiiii [\AÏÔappleÂÎÔÓÓ ÛÈÔÈ] HHHH \A ÂÓÔ πoo[oii] [ ÛÙÈÔÈ] πoiiii ÈÛÂÓÔ π[oooii] [M ÙÈÔÈ] πoiiii ÂÚÎfiÛÈÔÈ [πoooii] [ ÈÌÓ ÖÔÈ] πoooii Ú appleô [ ] [\EÏ ÈfiÛÈÔÈ] 35 πoiiii ÈÁÂÈÇ HHHH X Ï Â [fióèôè] [ ]πoiiii KÈ ÓÔ πoiiii ÌÓÈÔÙÂÈ ÖÙ È πoiiii È ÌÔÙÂÈ ÖÙ È H Ú ÓÇ I

7 Σχόλια Tο απόσπασμα προέρχεται από μία μεγάλων διαστάσεων στήλη (ύψους 3,58 μ.) που ήταν στημένη στην Aκρόπολη των Aθηνών μαζί με άλλες μικρότερες. Πάνω σε αυτές οι Aθηναίοι καταχώριζαν κάθε χρόνο τις χρηματικές προσφορές των συμμάχων τους προς τη θεά Aθηνά. Πρόκειται για το ένα εξηκοστό του φόρου που κατέβαλλαν οι συμμαχικές πόλεις στο πλαίσιο της Α Aθηναϊκής ή Δηλιακής Συμμαχίας. H συμμαχία ιδρύθηκε το 478 π.x. με σκοπό το συνασπισμό των ελληνικών πόλεων για την αντιμετώπιση του περσικού κινδύνου. Η Δήλος ορίστηκε ως τόπος σύγκλησης της συνόδου των συμμάχων και έδρα του συμμαχικού ταμείου. Mε την πάροδο του χρόνου η συμμαχία μετατράπηκε σε ηγεμονία των Αθηναίων. Το 454/3 π.χ. οι Αθηναίοι μετέφεραν το ταμείο από τη Δήλο στην Αθήνα και επέβαλαν το φόρο της εξηκοστής. Στους καταλόγους της εξηκοστής τα ονόματα των πόλεων αναγράφονται με το εθνικό τους (π.χ. Διδυμοτειχῖται) και τα χρηματικά ποσά με το ακροφωνικό σύστημα αρίθμησης. H καταγραφή των πόλεων αρχικά γινόταν χωρίς γεωγραφική ταξινόμηση. Aπό το έτος 443/2 π.x. οι πόλεις αναγράφονταν κατά περιοχές όπως: Iωνία, Eλλήσποντος, Θράκη, Kαρία, Nήσοι. Στο εικονιζόμενο τμήμα της στήλης σώζεται η καταχώριση του ελλησπόντιου φόρου. Ακροφωνικό αριθμητικό σύστημα: Οι αρχαίοι Έλληνες για να γράψουν τους αριθμούς χρησιμοποιούσαν γράμματα του αλφαβήτου. Αυτό το σύστημα ονομάζεται ακροφωνικό γιατί οι αριθμοί, από το 5 και μετά, σημειώνονταν με το πρώτο γράμμα του ονόματος του αριθμού. (Βλ. πίνακα). Tα σύμβολα του ακροφωνικού αριθμητικού συστήματος της Aττικής I = 1 II = 2 III = 3 IIII = 4 π = 5 πi = 6 πii = 7 D = 10 DII = 12 Dπ = 15 DπI = 16 DD = 20 DDπ = 25 DDD = 30 = 50 π = 55 D = 60 DDI = 71 H = 100 HD = 110 HDI = 111 H = 150 HH = 200 = 500 HH = 700 HHπI = 706 X = 1000 XX = 2000 = 5000 M = MM = MM XX H DDπIII= C = ½ οβολός I = 1 οβολός o = 1 δραχμή T = 1 τάλαντο ø = 5 τάλαντα ñ = 10 τάλαντα ññ = 20 τάλαντα = 50 τάλαντα j = 100 τάλαντα m = τάλαντα U = 1 στατήρας G = 5 στατήρες Æ = 10 στατήρες 6 οβολοί = 1 δραχμή 100 δραχμές = 1 μνα δραχμαί = 1 τάλαντο Βιβλιογραφία Mατθαίου, A.Π., «Nέο θραῦσμα τοῦ καταλόγου τῆς ἑξηκοστῆς», στο Mατθαίου, A.Π. (επιμ.), Καττάδε ἔδοξε τοῖς Λακεδαιμονίοις. Επιγραφές δημοσίου χαρακτήρα από τη Σπάρτη του 5ου αιώνα π.χ., έκθεση στο Επιγραφικό Μουσείο, 30 Οκτωβρίου-23 Νοεμβρίου, Αθήνα 2006, Meritt, B.D. - H.T. Wade Gery - M.F. McGregor, The Athenian Tribute Lists, Καίμπριτζ, Mασαχουσέτη, τ. I. 32, αρ. 57.

8 Επιγραφή 4η Αττικό ψήφισμα για την ίδρυση της Β Aθηναϊκής Συμμαχίας Aρχαίο κείμενο (απόσπασμα) \AıËÓ ˆÓ applefiïâè Â Û ÌÌ ÔÈØ XÖÔÈ TÂÓ ÈÔÈ Ë ÖÔÈ 80 M ÙÈÏË[Ó] ÖÔÈ X ÏÎÈ É [M]Ëı [ÌÓ] ÖÔÈ \EÚÂÙÚÈÉ Pfi ÈÔÈ ÔÈ ÛÛÈÔÈ \AÚÂıfiÛÈÔÈ B ÓÙÈÔÈ K Ú ÛÙÈÔÈ ÂÚ ÓıÈÔÈ òiîèôè 85 Âapple Ú ıèôè ÏÏ[- -] ÎÈ ıèôè [- - -] M ÚˆÓÖÙ È [- - -] ÈÉ [- - -] Ú[È]ÔÈ O[- - -] [- - -] 90 \AıËÓÖÙ È [- - -] [- - -] Στήλη από πεντελικό μάρμαρο, συγκολλημένη από πολλά θραύσματα. Το κατώτερο μέρος της διασώζεται πολύ ελλιπώς. Προέρχεται από την Aγορά των Αθηνών. 378/7 π.χ. Επιγραφικό Μουσείο (ΕΜ 10397). AÚÈÛÙÂÚ fi Ë [ Ú]Ú ˆÓ [ï ]ÉÌÔ [\A Ë]ÚÖÙ È 100 [ ÛÈ]ÔÈ [X ÏÎÈ] É àapplee [ Ú ÈÎË ] AúÓÈÔÈ ÌÔıÚÄÈÎ[ ] 105 ÈÎ ÈÔappleÔÏÖÙ È \AÎ ÚÓÄÓ KÂÊ ÏÏËÓáÓ ÚáÓÓÔÈ \AÏÎ Ù 110 NÂÔappleÙfiÏÂÌÔ % [ ] & òaó ÚÈÔÈ [T] ÓÈÔÈ [^EÛ]ÙÈ ÈÉ 115 M [Î]fiÓÈÔÈ \AÓÙÈÛÛ ÖÔÈ \EÚ ÛÈÔÈ \AÛÙÚ ÈÔ ÛÈÔÈ K ˆÓ 120 \IÔ ÏÈÉÙ È K Úı ÈÇ KÔÚ ÛÈÔÈ \EÏ ÈfiÛÈÔÈ \AÌfiÚÁÈÔÈ 125 ËÏ Ì ÚÈ ÓÔ[ ] ÊÓÈÔÈ ÈÎÈÓÉÙ È ÈÇ àapplee Ú ÈÎË 130 NÂÔappleÔÏÖÙ È Z Î Ó[ı] ˆÓ ï ÉÌÔ ï âó ÙáÈ N ÏÏ- ˆÈ

9 Σχόλια Tο ψήφισμα της αθηναϊκής εκκλησίας του δήμου που αφορά στη Β Aθηναϊκή Συμμαχία αποτελεί μία από τις σημαντικότερες ιστορικές επιγραφές του 4ου αιώνα π.x. Σκοπός της πολυμερούς αμυντικής συμμαχίας υπήρξε η διασφάλιση της ελευθερίας, της αυτονομίας και της ειρήνης των ελληνικών πόλεων από τις σπαρτιατικές επεκτατικές διαθέσεις, καθώς και η διατήρηση της ειρήνης που είχε συναφθεί ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις και τον βασιλέα των Περσών το έτος 386 π.x. Oι ελληνικές πόλεις που θα προσχωρούσαν στη συμμαχία θα διατηρούσαν την ελευθερία και την αυτονομία τους, δεν θα υποχρεώνονταν να δεχθούν φρουρές ούτε να πληρώνουν φόρους. Oι Aθηναίοι δήλωναν ότι θα παραιτηθούν από τα δημόσια και ιδιωτικά κτήματα που απέκτησαν στις συμμαχικές περιοχές και δεν θα αποκτούσαν στο μέλλον άλλα. Οι σύμμαχοι, από την άλλη μεριά, υποχρεώνονταν να καταστρέψουν όλες τις στήλες στις οποίες είχαν αναγραφεί εχθρικές προς την Aθήνα αποφάσεις. Στη συγκεκριμένη επιγραφή αναφέρονται ακόμα οι υποχρεώσεις των συμμάχων και ορίζονται βαρύτατες ποινές ενάντια σε όποιον προτείνει την κατάργηση των διατάξεων της συμμαχίας. Aκολουθεί (στην κύρια και στην αριστερή όψη) η αναγραφή από διαφορετικούς χαράκτες των ονομάτων των ελληνικών συμμαχικών πόλεων (συνολικά 58, όπως παρουσιάζονται εδώ), οι οποίες δεν προσχώρησαν συγχρόνως στη συμμαχία. Η αναγραφή του ψηφίσματος για τη Β Αθηναϊκή Συμμαχία πάνω σε σκληρή ύλη δεν απέκλεισε τη δυνατότητα προσθήκης πόλεων στον κατάλογο εκείνων που συμμετείχαν ήδη στη συμμαχία. Γι αυτό και παρατηρούμε την προσθήκη ονομάτων πόλεων για τα οποία δεν είχε προβλεφθεί χώρος πάνω στην επιγραφή. Η διαδικασία αυτή αντανακλά αλλαγές οι οποίες λογικά θα γίνονταν και στο μη σωζόμενο έγγραφο που θα φυλασσόταν στο αρχείο της πόλης. Βιβλιογραφία Mπιργάλιας, N., «Ψήφισμα για την ίδρυση της B Aθηναϊκής Συμμαχίας», στο Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου M., - Κ. Μπουραζέλης (επιμ.), Ἒδοξεν τῆι βουλῆι καὶ τῶι δήμωι. Η αθηναϊκή δημοκρατία μιλάει με τις επιγραφές της, επιστημονικός κατάλογος έκθεσης, Αθήνα 2007, Rhodes, P.J., R. Osborne, Greek Historical Inscriptions B.C., Oξφόρδη 2003, 22.

10 Επιγραφή 5η Απολογισμοί επιστατών για την κατασκευή των αγαλμάτων του Hφαίστου και της Aθηνάς στο Hφαίστειον Θραύσμα ενεπίγραφης στήλης από λευκό λίθο, ελλιπές αριστερά και πάνω. Bρέθηκε κοντά στην εκκλησία της Kαπνικαρέας. 421/0-416/5 π.x. Επιγραφικό Μουσείο (EM 6699). 10

11 Aρχαίο κείμενο Col. III Col. 47 vv. desunt [.]ÂÏÂÿÿÿ ÏÎe âôó ıâ [â Ùe ôóıâìôó, Ù Ï ÓÙ ÿÿÿ] 140 ÿÿÿ Î ÂÎ Î d ÌÓ Ö Î, ÙÈÌb [ÙÅ Ù Ï ÓÙÔ ÙÚÈ]- ÎÔÓÙ apple ÓÙÂ Ú Ì. Î ÙÙ ÙÂÚÔ âôó ıâ â Ùe ôóıâìôó, [Ù Ï ÓÙÔÓ] [HHHH πc ] Î d ÂÌÈÙ Ï ÓÙÔÓ Î d ÌÓ Ö ÂúÎÔÛÈ Ù[ÚÇ Î d] ÂÌÈÌÓ ÖÔÓ, Ùe Ù Ï ÓÙÔÓ È ÎÔÛ ÔÓ ÙÚ[È Î]- 145 ÔÓÙ Ú ÌÅÓ, ÙÈÌ Ñ ÌÈÛıe ÙÔÖ âúá Û Ì ÓÔÈ Ùe ôóıâìôó apple [e] ÿÿÿ ÙbÓ àûapple Î d ÙÅÓ appleâù ÏÔÓ ÙÅÓ [Û]ÙÂÚÔÓ appleúôûìèûıôı ÓÙˆÓ. ÿÿÿ ÌfiÏ Ô ÙÅÈ àóı ÌÔÈ Î d ÙÔÖ ÂÛÌÔÖ ÙÅÓ 150 Ï ıôó ÙÅ ıúô, ÎÚ ÙÂ Ù d fi ÂÎ, ÙÈÌ. ÿÿÿ Û Ï Î d ôóıú ÎÂ ÙÅÈ ÌÔÏ ÔÈ. ÿÿÿ ÙÚ appleâ Ó appleôè Û ÓÙÈ. ÿÿÿ ÌÈÛıe âû Á ÁfiÓÙÈ Ùe [àá] ÏÌ ÙÂ Î d ÛÙ Û ÓÙÈ âó ÙÅÈ ÓÂfiÈ. 155 Û Ï âôó ıâ Ùe ÎÏ Ì ÎÂ appleôèçû È, âó ÔÖÓ Ùe àá ÏÌ ÙÂ âûâá ÛıÂÓ [Î] d âê Ó ÔÈ Ï ıôè âû- --I ÂÎÔÌ ÔÓÙÔ ÔÈ â Ùe ıúôó, Î d Ê Ú Û È Ùe ıúôó ÙÔÖÓ àá ÏÌ ÙÔÈÓ Î d Ùa ı Ú, Î d åîúèåû È appleâúd Ùe àá ÏÌ ÙÂ Î d ÎÏ Ì ÎÂ appleúe Ùa ú ÎÚÈ. 5 vv. ç [àó ÏfiÌ Ù]Ô ÎÂÊ Ï ÈÔÓ øxxxhhh Ñ c 11

12 Νεοελληνική απόδοση [τ]ελε... Aγοράστηκε χαλκός [για το ανθέμιο, (ποσότητας)] και δέκα (ταλάντων) και δέκα μνων, τιμή [του ταλάντου τρι]- άντα πέντε δραχμές. Aγοράστηκε κασσίτερος για το ανθέμιο, [(ποσότητας) ενός ταλάντου] και μισού και είκοσι τ[ριών και] μισής μνας, το τάλαντον (προς) διακόσιες τρ[ιάντα δραχμές, τιμή. Mισθός γι αυτούς που διαμόρφωσαν το ανθέμιο κάτω από την ασπίδα και τα πέταλα που ύστερα παραγγέλθηκαν πρόσθετα. Mόλυβδος για το ανθέμιο και τους συνδέσμους των λίθων του βάθρου, (ποσότητας) δώδεκα κρατευτών, τιμή. Ξύλα και άνθρακες για το μόλυβδο. Γι αυτόν που έφτιαξε τράπεζα. Mισθός γι αυτόν που έβαλε μέσα τα δύο αγάλματα και τα έστησε στο ναό. Aγοράστηκαν ξύλα για την κατασκευή δύο σκελετών (σκαρών), εντός των οποίων μεταφέρθηκαν μέσα (στο ναό) τα δύο αγάλματα και πάνω στους οποίους μεταφέρθηκαν μέσα οι λίθοι οι προοριζόμενοι για το βάθρο, και για να φραχθεί το βάθρο των δύο αγαλμάτων και οι θύρες, και για να κατασκευασθούν σκαλωσιές γύρω από τα δύο αγάλματα και κλίμακες για (την πρόσβαση) στις σκαλωσιές. Σύνολο δαπάνης 5 τάλαντα και δραχμές. 12

13 Σχόλια Tο θραύσμα της εικόνας προέρχεται από μια στήλη στην οποία έχουν αναγραφεί οι απολογισμοί της κατασκευής δύο χάλκινων αγαλμάτων, του Hφαίστου και της Aθηνάς, που στήθηκαν στο ναό του Hφαίστου το αποκαλούμενο σήμερα Θησείο στον Αγοραίο Κολωνό. Στο κείμενο της επιγραφής αναγράφονται τα ποσά των χρημάτων που πιστώθηκαν και αυτά που δαπανήθηκαν για την κατασκευή των αγαλμάτων κατά το χρονικό διάστημα 421/0-416/5 π.x. Όλα τα έσοδα και οι δαπάνες καταγράφηκαν ταυτόχρονα, μετά το πέρας των εργασιών. Oι καταγραφές των εσόδων δίδονται ανά έτος και προσδιορίζονται από τα ονόματα των υπεύθυνων για το έργο αρχόντων που είχαν ετήσια θητεία και ονομάζονταν επιστάτες. Στο ίδιο κείμενο παρατίθεται κατάλογος πρώτων υλών για την κατασκευή της γλυπτής σύνθεσης, καθώς και οι αναθέσεις ορισμένων εργασιών μικρότερης σημασίας. Έχει υπολογιστεί ότι η καταχώριση των δαπανών γινόταν σε τέσσερις στήλες. Η πρώτη και η τρίτη περιείχαν τα χρηματικά ποσά των δαπανών, ενώ η δεύτερη και η τέταρτη (που διατηρείται) τους καταλόγους των υλικών που αγοράστηκαν ή των ανατιθέμενων εργασιών. Ο απολογισμός των επιστατών για την κατασκευή των αγαλμάτων του Ηφαίστου και της Αθηνάς αποτελεί παράδειγμα αρχείου καταγραφής δαπανών. Η καταγραφή αυτή είναι σύντομη και περιεκτική. Υποθέτουμε ότι στο έγγραφο που φυλασσόταν στο αρχείο της πόλης γινόταν μια πιο λεπτομερής καταγραφή των υλικών, των εργασιών, αλλά και των ονομάτων των εργατών. Τα στοιχεία που επιλέχθηκαν να χαραχθούν πάνω στο λίθο θα αποτελούσαν συνοπτική απόδοση των πληροφοριών αυτών με το πέρας των εργασιών του έργου. Τα απολογιστικά αρχεία δημοσιεύονταν με σκοπό όχι μόνο την πληροφόρηση των πολιτών για τα έξοδα των εργασιών, αλλά κυρίως τον έλεγχό τους. Αγοραίος Κολωνός: Ο λόφος (κολωνός) που δεσπόζει στα δυτικά της πλατείας της Αρχαίας Αγοράς. Πάνω σε αυτόν άρχισε να κτίζεται, λίγο μετά το 460 π.χ., ένας μεγάλος ναός δωρικού ρυθμού, προκειμένου να αφιερωθεί σε δύο θεότητες, προστάτες των τεχνιτών, στον Ήφαιστο και στην Αθηνά Εργάνη. Βιβλιογραφία Karouzou, S., AM ( ), Τσούλη, M., «Θραύσμα ενεπίγραφης στήλης», στο Αρχαίες Ελληνικές Επιγραφές Τεχνολογικού Περιεχομένου, κατάλογος έκθεσης, 4 Aπριλίου - 30 Iουνίου 2002, Αθήνα 2002,

14 Επιγραφή 6η Kατάλογος ταμιών της Aθηνάς Aρχαίο κείμενο (απόσπασμα) Ù ıì[ ] ÏÎÄ IIØ Ì ÈÚ ÛÈ [Ë]ÚÄ âïâê Ó[ÙÈÓÔÓ Ùe] 195 ÎÔÏÂeÓ ö ÔÛ, mó ì ÔÏc àó[ ıëîâó ì] âappled \AÓÙÈÁ ÓÔ ôú ÔÓÙÔ Ø Ô ÈÔÓ âïâê ÓÙÈÓÔÓ, n ÌÈÎ ıë àó ıëîâóø ÏÏ ÈÔÓ âïâê ÓÙÈÓÔÓ 200 âapple Ú ÛÔÓ Î d àûappleè [ Û]ÎË âapple Ú ÛÔ, n \AÚ àó ıëîâóø[ ]Ú[ ]ÛÖÙÈ Ï ıô âappled Î ÔÓÔ Í Ï ÓÔØ Î ÓÉ [ ÏÎ]É âapple Ú ÛÔ Ì Ø [Á]Ú ÌÌ Ù[ÇÔÓ] apple Úa ÙÉ Ô ÏÉ ÙÉ âí \AÚÂ Ô ÁÔ 205 ÛÂÛË(Ì) ÛÌ ÓÔÓØ Στήλη από πεντελικό μάρμαρο, συγκολλημένη από τρία τεμάχια. Bρέθηκε στην Aκρόπολη, εντοιχισμένη στη δυτική πλευρά του Παρθενώνα π.x. Eπιγραφικό Mουσείο (7856+). 14

15 Νεοελληνική απόδοση 12 χάλκινα βαρίδια σιδερένιο μαχαίρι με ελεφαντοστέινη θήκη, το οποίο αφιέρωσε η βουλή επί άρχοντος Aντιγένους ελεφαντοστέινο αγαλμάτιο βοδιού, το οποίο αφιέρωσε η Σμικύθη επίχρυσο ελεφαντοστέινο αγαλμάτιο Aθηνάς Παλλάδος και επίχρυση μικρή ασπίδα, τα οποία αφιέρωσε ο Aρχίας λίθος που περιέχει χρυσό πάνω σε ξύλινο κίονα μία επίχρυση χάλκινη περικεφαλαία μία πινακίδα σφραγισμένη από τη βουλή του Aρείου Πάγου Σχόλια Tο πλήθος των αναθημάτων, δηλαδή των αφιερωμάτων που συσσωρεύονταν στην Aκρόπολη από προσφορές πιστών ή λάφυρα, καθώς και τα χρήματα της πόλης φυλάσσονταν στο ταμείο των Iερών Xρημάτων της Aθηνάς στον Παρθενώνα και στο Eρέχθειον. Tο θησαυρό διαχειρίζονταν από τον 5ο αιώνα π.x. ειδικοί αξιωματούχοι, οι ταμίες της Aθηνάς, οι οποίοι στο τέλος της τετραετούς θητείας τους παρέδιδαν το ταμείο στους διαδόχους τους, αφού προηγουμένως κατέγραφαν σε καταλόγους το περιεχόμενό του. Σε αυτούς αναγράφονταν, κατά τον 5ο και 4ο αιώνα π.x., το όνομα του αναθέτη, τα αφιερώματα σύμφωνα με το μέρος του ναού όπου φυλάσσονταν (π.χ. στον πρόναο, τον Παρθενώνα, τον οπισθόδομο), το βάρος τους και συχνά η θεότητα στην οποία ανετίθεντο. Έτσι αντλούμε ανεκτίμητες πληροφορίες για τους αναθέτες και την ποικιλία των αναθημάτων. Στους καταλόγους αναφέρονται όχι μόνο άγνωστοι, αλλά και διάσημοι αναθέτες, όπως οι στρατηγοί Kόνων, Λύσανδρος, Iφικράτης και η σύζυγος του Mεγάλου Aλεξάνδρου, Pωξάνη. Kατάλογοι αναθημάτων σώζονται και από ένα άλλο ιερό της Aκρόπολης, το ιερό της Aρτέμιδος Bραυρωνίας, προστάτιδας της γονιμότητας και του τοκετού. Περιέχουν καταγραφές προσωπικών αντικειμένων των γυναικών που επιθυμούσαν να τεκνοποιήσουν ή επρόκειτο να γεννήσουν, κυρίως υφάσματα ή ενδύματα, τα οποία ανέθεταν στη θεά. Tα αφιερώματα αυτά τα γνωρίζουμε μόνο μέσα από τους καταλόγους αυτούς. Oι κατάλογοι των ταμιών της Aθηνάς και της Aρτέμιδος Bραυρωνίας αποτελούν αρχείο των αναθημάτων που φυλάσσονταν στα ιερά της Aκρόπολης, τα περισσότερα από τα οποία δεν σώζονται σήμερα. Aυτά ήταν είτε ευτελή αντικείμενα, όπως κομμάτια υφασμάτων, χάλκινα ή πήλινα βαρίδια, μαχαίρια, είτε πολύτιμα αντικείμενα (χρυσά αγάλματα, θρόνοι, κοσμήματα), ανάλογα με την οικονομική κατάσταση του αναθέτη. Στόχος της δημοσίευσης του καταλόγου αναθημάτων ήταν να καταδείξει ότι οι ταμίες εκτέλεσαν σωστά τα καθήκοντά τους και να δώσει τη δυνατότητα στους πολίτες να ελέγξουν αν όλα τα αντικείμενα ήταν άθικτα και στη θέση τους. Παρθενών: Αρχικά οι Αθηναίοι ονόμαζαν Παρθενώνα μόνο το κεντρικό τμήμα του ναού, εκεί όπου βρισκόταν το χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς. Ο ίδιος ο ναός ονομαζόταν απλώς ο νεώς, (= ο ναός στην αττική διάλεκτο). Αργότερα επικράτησε να ονομάζεται Παρθενών ολόκληρο το κτήριο. Βιβλιογραφία Eυστρατιάδης, Π., Aρχαιολογική Eφημερίς 1874, , αρ Harris, D., The Treasures of the Parthenon and Erechteion, Oξφόρδη 1995, Linders, T., Studies in the Treasure- Records of Artemis Brauronia found in Athens, Στοκχόλμη

16 Επιγραφή 7η Kατάλογος επιμελητών των νεωρίων Aνώτερο τμήμα στήλης από μάρμαρο Yμηττού. Φέρει αναγραφή στην μπροστινή και στην πλαϊνή πλευρά της. Bρέθηκε στον Πειραιά. 357/6 π.x. Eπιγραφικό Mουσείο (EM 10393). Aρχαίο κείμενο (απόσπασμα) ÙáÌ MÔ ÓÈ ıâø ÔÏ Ó ÎË, ÛÈÎÏ Ô öúáôóø ÙÚÈ Ú Ú ÔÈ ÔÏ Â ÎÙÔ Ì Ù, KÚ ÙÖÓÔ \EÚ ÈÂ Ø ^H(Á)ËÛÒØ ÙÚÈ Ú Ú ÔÈ \AÚÈÛÙÔÎÏÉ \EÏÂ, ÂÚ Ó ÚÔ XÔÏ ÚØ ÙáÓ Í Ï ÓˆÓ ö Ô Û[È] Ù ÚÚfiÓ, Ë ÏÈ, ÎÏÈÌ Î, ÎÔÓÙÔ, Ú ÛÙ Ù Ø ÙáÓ b ÎÚÂÌ ÛÙáÓ ñ Ô ÒÌ Ù, îûù ÔÓ, ÙÔ ÂÖ, ñ fi ÏËÌ,

17 300 Î Ù ÏËÌ, apple Ú Ú Ì Ù ÏÂ Î, apple Ú Ú Ì Ù ÙÚ ÈØ º ÌË, ^IÂÚÔÎÏ Ô öúáô[ó]ø ΔÚÈ \AÏÎÈÛı ÓË XÔ[Ï], 305 TÈÌÔÎÚ ÙË âî KÂÚ[ Ì]Ø ÙáÓ Í Ï ÓˆÓ ö Ô Û[È] Ù ÚÚfiÓ, ÎÔÓÙÔ [ ], apple Ú ÛÙ Ù Ø ÙáÓ b ÎÚÂÌ ÛÙáÓ 310 apple Ú Ú Ì Ù ÙÚ [ È]Ø [\A ]ÈÏÏÂ, ÛÈÎÏ Ô öúáôóø ÙÚÈ Ú Ú ÔÈ Νεοελληνική απόδοση Aπό τα πλοία στο λιμένα της Mουνιχίας τριήρης Πολυνίκη, ναυπηγήθηκε από τον Λυσικλή τριήραρχοι ήταν ο Πολύευκτος από το δήμο των Λαμπτρών, ο Kρατίνος από το δήμο των Eρχιέων τριήρης Hγησώ τριήραρχοι ήταν ο Aριστοκλής από την Eλευσίνα και ο Περίανδρος από το δήμο του Xολαργού από τα ξύλινα σκεύη έχουν ταρρό, πηδάλια, κλιμακίδες, κοντάρια, αντηρίδες ιστού από τα κρεμαστά σκεύη έχουν σχοινιά για δέσιμο, ιστίο, κάβους, υπόβλημα, κατάβλημα, παραπετάσματα λευκά παραπετάσματα τρίχινα τριήρης Φήμη, ναυπηγήθηκε από τον Iεροκλή τριήραρχοι ήταν ο Aλκισθένης από το δήμο των Xο[λ], και ο Tιμοκράτης από το δήμο των εκ Kεραμέων από τα ξύλινα σκεύη έχουν ταρρό, κοντάρια. αντηρίδες ιστού από τα κρεμαστά σκεύη παραπετάσματα τρίχινα τριήρης Aχιλλεία, ναυπηγήθηκε από τον Λυσικλή τριήραρχοι... 17

18 Σχόλια H αθηναϊκή βουλή είχε τη γενική διαχείριση και εποπτεία όλων των θεμάτων του ναυτικού και των νεωρίων της πόλης, με τη βοήθεια ειδικών, ετήσιων αρχόντων, των νεωρών κατά τον 5ο αιώνα π.x. και των επιμελητών των νεωρίων κατά τον 4ο αιώνα π.x. Aυτοί φρόντιζαν για την κατάσταση των πλοίων και τον εξοπλισμό τους και συνέτασσαν κάθε χρόνο έναν κατάλογο παράδοσης-παραλαβής, αυτούς που σήμερα ονομάζουμε «ναυτικούς καταλόγους», όπου απαριθμούσαν με κάθε λεπτομέρεια το περιεχόμενο του ναυστάθμου, τα πλοία και την κατάσταση του εξοπλισμού τους, τις ενέργειες για την αποκατάσταση των ζημιών, τις οικονομικές υποχρεώσεις των τριηράρχων κλπ. Oι κατάλογοι αυτοί αναγράφονταν σε λίθινες στήλες, οι οποίες στήνονταν στον Πειραιά, όπως μπορούμε να συμπεράνουμε από τον τόπο εύρεσής τους. O μεγαλύτερος αριθμός των ναυτικών καταλόγων σώζεται από τον 4ο αιώνα π.x. (377/6 έως 323/2 π.x.), και μάλιστα μετά την ίδρυση της B Aθηναϊκής Συμμαχίας (378/7π.X.), όταν το αθηναϊκό ναυτικό αναδιοργανώθηκε. Λίγα μόνο θραύσματα σώζονται από τον 5ο αιώνα π.x. Στους καταλόγους του 4ου αιώνα π.x. αναφέρεται αρχικά ο συνολικός αριθμός των πλοίων και των εξαρτημάτων που παραδόθηκαν από τους επιμελητές του προηγούμενου έτους σε εκείνους του επόμενου. Aκολουθεί ονομαστικός κατάλογος των πλοίων, που σε ορισμένες περιπτώσεις νεότερων καταλόγων συνοδεύονται από την αναφορά του έτους της ναυπήγησής τους, και η αριθμητική κατάσταση των εξαρτημάτων τους, που φυλάσσονταν στους νεωσοίκους, είτε κατά λιμένα και είδος είτε κατά είδος και πλοίο. Aναγράφεται επίσης ο λεπτομερής κατάλογος των ονομάτων των πλοίων, που βρίσκονταν στους νεωσοίκους, ταξινομημένα κατά λιμένα (Mουνιχία, Zέα, Kάνθαρος) και με τη σειρά ποιότητός τους (πρῶται, δεύτεραι, τρίται, ἐξαίρεται). Aναφέρεται ο κατασκευαστής και οι τριήραρχοι των πλοίων, καθώς και η κατάστασή τους και απαριθμούνται τα εξαρτήματά τους, που χωρίζονταν σε ξύλινα, τα οποία παρέμεναν στα πλοία (π.χ. παραστάται, κλιμακίδες κ.ά.), και κρεμαστά, που μεταφέρονταν στις σκευοθήκες (π.χ. ἱστία, ἄγκυραι). 18

19 Στους καταλόγους των επιμελητών των νεωρίων γίνεται ακόμα αναφορά στα πλοία που είχαν αχρηστευθεί, αλλά και στα πλοία που έχρηζαν επισκευής ή αποκατάστασης κάποιου εξαρτήματός τους. Aναγράφονται οι οικονομικές υποχρεώσεις των τριηράρχων και άλλων αθηναίων αρχόντων, οι πληρωμές που είχαν πραγματοποιηθεί από τους επιμελητές των νεωρίων του προηγούμενου έτους και το χρηματικό ποσό που παραδόθηκε στους επιμελητές του επόμενου, καθώς και άλλα οικονομικά στοιχεία. Aποτελούν δηλαδή το αρχείο των πλοίων και του εξοπλισμού του αθηναϊκού ναυτικού αλλά και της οικονομικής διαχείρισής του. Στο εικονιζόμενο απόσπασμα του ναυτικού καταλόγου του έτους 357/6 π.x. απαριθμούνται ονομαστικά τα πλοία που βρίσκονταν στους νεωσοίκους του λιμένος της Mουνιχίας. Aναγράφεται ο κατασκευαστής του κάθε πλοίου και γίνεται λεπτομερής καταγραφή του εξοπλισμού και των εξαρτημάτων τους, που διακρίνονται σε ξύλινα και κρεμαστά. Tα ονόματα των τριήρεων, που αναφέρονται (Πολυνίκη, Ἡγησώ, Φήμη, Ἀχιλλεία) εκφράζουν ευχές για νίκη, αισθήματα θαυμασμού ή προέρχονται από τον κόσμο των ηρώων. Νεώριο: Ναύσταθμος, ναυπηγείο, για την κατασκευή και επισκευή πολεμικών πλοίων. ΝΕώσοικος: Στα πολεμικά λιμάνια υπήρχαν ειδικές εγκαταστάσεις με κεκλιμένα επίπεδα και στέγαστρα για τη φύλαξη των πολεμικών πλοίων. H λέξη είναι σύνθετη από τις λέξεις νεώς + οίκος = το σπίτι του πλοίου. Τριήραρχος: Έτσι ονομαζόταν ο αθηναίος πολίτης που είχε διαθέσει χρήματα από την προσωπική του περιουσία για τη συντήρηση ενός πολεμικού πλοίου. Ο τριήραρχος πλήρωνε επίσης τους μισθούς των κωπηλατών και διοικούσε το πλοίο του στις εκστρατείες. Η τριηραρχία ήταν μία από τις σημαντικές αλλά και πιο δαπανηρές λειτουργίες που μπορούσε να αναλάβει ένας πλούσιος Αθηναίος. Οι λειτουργίες ήταν ένα σύστημα έμμεσης φορολόγησης των πλούσιων πολιτών και σε ορισμένες περιπτώσεις των πλούσιων μετοίκων. Βιβλιογραφία Morrison, V.S. Williams, R., Greek Oared Ships B.C., Λονδίνο Jordan, B., The Athenian Navy in the Classical Period. A Study of Athenian Naval Administration and Military Organization in the Fifth and Fourth Centuries B.C., University of California Press: Classical Studies 13, Gabrielsen, V., Financing the Athenian Fleet. Public Taxation and Social Relations, Βαλτιμόρη - Λονδίνο

20 Επιγραφή 8η Aναθηματική επιγραφή με κατάλογο εφήβων της Kεκροπίδος φυλής Kατώτερο τμήμα στήλης από πεντελικό μάρμαρο. Φέρει φθορές σε όλη την επιφάνεια. Bρέθηκε στην Aκρόπολη. 334/3 π.x. Eπιγραφικό Mουσείο (EM 7743). 20

21 Aρχαίο κείμενο (απόσπασμα) K ÏÏÈÎÚ ÙË Aå͈ÓÂf ÂrappleÂÓØ âappleâè c Ôî öêë ÔÈ Ôî ÙÉ KÂÎÚ[Ôapple ]- Ô Ôî âapple[d KÙË]Û[È]ÎÏ Ô ôú ÔÓÙÔ ÂéÙ ÎÙÔÜÛÈÓ Î d apple[ô]èôüû[èó] apple ÓÙ [Û éù]ôö Ôî ÓfiÌÔÈ appleúôûù ÙÙÔ ÛÈÓ Î d Ù[áÈ ÛˆÊÚ]ÔÓÈ[ÛÙ]- ÂÖ appleâèı[ Ú Ô]ÜÛÈÓ ÙáÈ ÂÈÚÔÙÔÓËı ÓÙÈ ñapplee ÙÔÜ [ ÌÔ, âapple] ÈÓ[ Û]- 30 È éù[ôf Î ]d ÛÙÂÊ ÓáÛ È Ú ÛáÈ ÛÙÂÊ ÓˆÈ àapple[e Ú ]ÌáÓ ÎÔÛÌÈ[fiÙËÙ]Ô ÓÂÎ Î d ÂéÙ Í Ø âapple ÈÓ Û È b Î d ÙeÓ Ûˆ[ÊÚÔ]- ÓÈÛÙcÓ òa ÂÈÛÙÔÓ \AÓÙÈÌ Ô \AıÌÔÓ Î d ÛÙÂÊ ÓáÛ È Ú [ÛáÈ] ÛÙÂÊ ÓˆÈ àapplee Ú ÌáÓ, ÙÈ Î Ïá Î d ÊÈÏÔ٠̈ âappleâìâï [ıë] ÙáÓ âê ˆÓ ÙÉ KÂÎÚÔapple Ô Ê ÏÉ. \AÓ ÁÚ È b Ùfi  Ùe [ÊÈ]- 35 ÛÌ âó ÛÙ ÏËÈ ÏÈı ÓËÈ Î d ÛÙÉÛ È âó ÙáÈ ÙÔÜ K ÎÚÔappleÔ îâú[áè]. Νεοελληνική απόδοση O Kαλλικράτης ο Aιξωνεύς εισηγήθηκε: επειδή οι έφηβοι της Kεκροπίδος φυλής, του έτους στο οποίο επώνυμος άρχων είναι ο Kτησικλής, είναι υπάκουοι και πράττουν όσα οι νόμοι ορίζουν για αυτούς και πειθαρχούν στον εκλεγμένο από το δήμο σωφρονιστή, να τους επαινέσουν δημόσια και να τους στεφανώσουν με χρυσό στέφανο αξίας πεντακοσίων δραχμών για τον κόσμιο τρόπο συμπεριφοράς και την υπακοή τους. Nα επαινέσουν και τον σωφρονιστή Άδειστο Aντιμάχου Aθμονέα και να τον στεφανώσουν με χρυσό στέφανο αξίας πεντακοσίων δραχμών, διότι με καλό και φιλότιμο τρόπο φρόντισε τους εφήβους της Kεκροπίδος φυλής. Nα αναγράψουν αυτό το ψήφισμα σε λίθινη στήλη και να τη στήσουν στο ιερό του Kέκροπος. 21

22 Σχόλια Στο απόσπασμα αναγράφεται ψήφισμα προς τιμήν των εφήβων της Kεκροπίδος φυλής του έτους 334/333 π.x. και των εκπαιδευτών τους. Προηγείται κατάλογος των ονομάτων των εφήβων της συγκεκριμένης χρονιάς. Oι εφηβικοί κατάλογοι αποτελούσαν ένα είδος αρχείου καταγραφής των εφήβων, όπου οι έφηβοι αναγράφονταν κατά την επίσημη τάξη των φυλών για ένα συγκεκριμένο έτος. Συνήθως ακολουθούσε ή προηγείτο της αναγραφής αυτής κάποιο τιμητικό ψήφισμα για τους εφήβους και τους επικεφαλής τους. Έφηβοι γίνονταν οι Αθηναίοι όταν συμπλήρωναν το 18ο έτος της ηλικίας τους. H πόλη αναλάμβανε τότε τη στρατιωτική και τη γενικότερη εκπαίδευσή τους. Tο σύστημα της εφηβείας είχε διάφορες παραλλαγές στις ελληνικές πόλεις. O θεσμός της εφηβείας φαίνεται ότι ξεκίνησε ήδη από το πρώτο μισό του 5ου αιώνα π.x., ενώ στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα π.x. αναδιοργανώθηκε. Σύμφωνα με αυτόν, ο νέος άνδρας στην ηλικία των 18 ετών εγγραφόταν σε φρατρία και φυλή, οπότε αναγνωριζόταν ως αθηναίος πολίτης και εντασσόταν σε μία από τις 10 ομάδες των εφήβων ανάλογα με τη φυλή στην οποία ανήκε. Yπεύθυνος για κάθε ομάδα ήταν ο σωφρονιστής, ένας αξιωματούχος ηλικίας άνω των 40 χρόνων, που προερχόταν από την ίδια φυλή με τους εφήβους για τους οποίους ήταν υπεύθυνος και εκλεγόταν από την εκκλησία του δήμου. Eπικεφαλής όλων (εφήβων και σωφρονιστών) ήταν ο κοσμητής. H εκκλησία του δήμου εξέλεγε επίσης τους διδασκάλους για τη γυμναστική (παιδοτρίβες), τη στρατιωτική τακτική και μάχη (οπλομάχους), τη χρήση του τόξου (τοξότες), τη χρήση του ακοντίου (ακοντιστές), του καταπέλτη (καταπαλταφέτες). Oι έφηβοι κατά τη διάρκεια της θητείας τους (τουλάχιστον στις επίσημες εκδηλώσεις) φορούσαν κοντό χιτώνα, χλαμύδα μαύρου χρώματος και πέτασο, ένα καπέλο με πλατύ γείσο. Aπό τον 3ο αιώνα π.x. και εξής ο θεσμός της εφηβείας έγινε προαιρετικός. Kατά τα ρωμαϊκά χρόνια η εφηβεία συνδέθηκε με τα γυμνάσια και οι έφηβοι περνούσαν το μεγαλύτερο τμήμα της ημέρας τους ασκούμενοι σε διάφορα αγωνίσματα και διδασκόμενοι ρητορική, φιλοσοφία, μουσική, γεωμετρία κ.ά. Kατά τον 2ο αιώνα μ.x., όταν ο θεσμός απέκτησε νέα αίγλη, προστέθηκε και η διδασκαλία νέων μαθημάτων. O θεσμός στην Aθήνα έληξε το 267 μ.x. με την καταστροφή της πόλης από τους Ερούλους. Φρατρία: Οι φρατρίες (φράτηρ = αδελφός) ήταν ομάδες που αποτελούνταν από συγγενικές οικογένειες (γένη). Φυλή: Οι πολίτες της Αθήνας με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη εντάχθηκαν σε δέκα φυλές, ανάλογα με τον τόπο κατοικίας τους. Η κάθε φυλή περιελάμβανε 9 δήμους ή και περισσότερους στην περίπτωση μικρών δήμων, τρεις από καθεμία διοικητική περιφέρεια της Αττικής, το Άστυ, την Παραλία και τη Μεσογαία. Οι φυλές είχαν πάρει τα ονόματά τους από δέκα αθηναίους ήρωες, οι οποίοι ονομάζονταν για το λόγο αυτό Επώνυμοι. Βιβλιογραφία Pélékidis, C., Histoire de l éphébie attique, des origines à 31 avant Jésus-Christ, Travaux et Mémoires Fasc. 13, Παρίσι Reinmuth, O. W., The Ephebic Inscriptions of the Fourth Century B.C., Mnemosyne Suppl. 14, Λέιντεν

23 Επιγραφή 9η Τιμητικό ψήφισμα του δήμου των Kαρθαιέων για παροχή πολιτείας στον αθηναίο πρόξενο Kλεόμηλο Kλεοβούλου Τμήμα δομολίθου από λευκόφαιο μάρμαρο της Kέας προερχόμενο από τη δεξιά παραστάδα του ναού του Aπόλλωνος στην Kαρθαία. Χρονολογείται μετά τα μέσα του 4ου αιώνα π.χ. Επιγραφικό Μουσείο (ΕΜ 8952+). Aρχαίο κείμενο \EÛ Ù ˆÓ ÂrappleÂÓØ ö ÔÍÂÓ ÙÉÈ Ô ÏÉÈ Î d ÙáÈ ÌˆÈØ âappleâè KÏÂfiÌËÏÔ KÏÂÔ Ô ÏÔ \AıËÓ ÖÔ appleúfiíâóô JÓ ÙÉ applefiï∠ÙÉ K Úı È ˆÓ öó Ù ÙáÈ öìappleúôûıâó ÚfiÓˆÈ ÂûÓÔ JÓ ÈÂÙ - ÏÂÈ ÙáÈ ÌˆÈ ÙáÈ K Úı È ˆÓ appleôèáó àá ıeó,ùè ä Ó ÙÔ ÎÔÈÓÉÈ Ù 5 ÙcÌ applefiïèó Î d ÙÔf àappleôûùâïïôì ÓÔ ËÌÔÛ È Âå \Aı Ó Î [d å] È ÙÔf âóù Á Ó[ÔÓÙ] ÙáÌ appleôïèùáó, Î d ÓÜÓ àáá Ï- ÏÔ ÛÈÓ éùeó ÂÓfiÛÙÚ ÙÔ Î d \AÏÂÍÈÙ ÏË Î d Ôî Û Ó ÈÎÔÈ Ôî àappleôûù Ï ÓÙ ñapplee ÙÉ applefiï∠âappled Ùa Î Ùa Î Ùa Z ÓÈ Ô[ ] Î d ÛÈÌ Ô ˆÓ, KÏ[Â]fiÓÈÎÔ, ˆÛÈÙ ÏË, ºÈÏfiÓÈÎÔ âappleèì ÏÂÈ [Ó] 10 [apple]â[apple]ô[öë]ûı È ë ÙáÓ Î d Ú apple ÚÂÛ ÉÛı È Âå Ùa appleú ÁÌ [Ù, ]- Ú ÂÛı È Ô ÏfiÌÂÓÔÓ Ù[É]È applefiïâè, [ Â] fi ı È ÙáÈ ÌˆÈØ âapple ÈÓ Û È ÌbÓ éùeó àúâùé ÓÂÎÂÓ Î d ÂéÓÔ jó ö ˆÓ È ÙÂÏÂÖ appleâúd ÙeÓ ÉÌÔÓ ÙeÁ K Úı È ˆÓ, ÂrÓ È b éùáè appleôïèùâ Ó âá K Úı ( È) [Î] d ÙÔÖ âîáfióôè éùôü, ÌÂÙ Ô ÛÈÓ apple ÓÙˆÓ zó Î d Ôî ôïïôè appleôïö[ù È], 15 [Î d Ê ÏÉ w ió Ô ÏˆÓÙ] È Î d ÔúÎÔ ÂrÓ ÈØ â Ó b fiíâè Ùe  Ùe ÊÈ[ÛÌ, à]ó Á[Ú] [ ]È [Ù]cÌ appleôïèùâ Ó Âå Ùe îâúeó ÙÔ[Ü \A]applefiÏ[ψÓÔ ] [Ùe b ÁÂÓfiÌÂÓÔÓ àó] ψ[Ì] ÔÜÓ È ÙeÓ Ù Ì Ó. * Υπογραμμισμένα είναι τα γράμματα που δε διακρίνονται σήμερα καθαρά στο λίθον. 23

24 Νεοελληνική απόδοση Με εισήγηση του Eσχατίωνος, η βουλή και ο δήμος των Kαρθαιέων αποφάσισε επειδή ο Aθηναίος Kλεόμηλος Kλεοβούλου, πρόξενος της πόλης της Kαρθαίας, ο οποίος και στο παρελθόν ήταν θετικά διακείμενος προς τους Kαρθαιείς, προσφέροντας ό,τι καλό μπορούσε και στην πόλη γενικά και σε αυτούς που η πόλη έστελνε στην Aθήνα και στους πολίτες που βρίσκονταν εκεί, και τώρα, σύμφωνα με τα όσα αναφέρουν ο Ξενόστρατος και ο Aλεξιτέλης, καθώς και οι συνήγοροι, Δίων, Kλεόνικος, Σωσιτέλης, Φιλόνικος, τους οποίους η πόλη της Kαρθαίας όρισε και έστειλε στην Aθήνα για να παραστούν στις δίκες εναντίον του Zήνιδος και του Λυσιμάχου, προσέφερε κάθε φροντίδα και παρείχε όλα τα αναγκαία επιθυμώντας να εξυπηρετήσει την πόλη, να τον επαινέσει για την αρετή και την εύνοια την οποία επιδεικνύει προς το δήμο των Kαρθαιέων και να παράσχει στον ίδιο και στους απογόνους του το δικαίωμα του πολίτη της Kαρθαίας, να μετέχουν σε όλα τα κοινά, όπως και οι άλλοι πολίτες, και να εγγραφούν σε όποια φυλή και σε όποιον οίκο θέλουν. H παρούσα απόφαση παροχής πολιτείας να αναγραφεί στο ιερό του Aπόλλωνος. Tη σχετική δαπάνη να αναλάβει να πληρώσει ο ταμίας. Σχόλια O ναός του Aπόλλωνος είναι το αρχαιότερο από τα ιερά της πόλης της Καρθαίας. Ήταν ο χώρος στον οποίο φαίνεται ότι φυλασσόταν το αρχείο της πόλης, αναγράφονταν τα ψηφίσματα και ιδρύονταν οι στήλες με τις αποφάσεις της βουλής και του δήμου. Όπως είναι γνωστό και από άλλες περιπτώσεις πόλεων, οι παραστάδες του ναού ήταν ολόγραφες με τις αποφάσεις της πόλης των Καρθαιέων. Ένας δομόλιθος από τη δεξιά παραστάδα του ναού φέρει αναγραμμένο το παρόν ψήφισμα. Με το ψήφισμα αυτό ο δήμος των Kαρθαιέων χορηγεί το δικαίωμα του πολίτη (πολιτεία) στον αθηναίο πρόξενο Kλεόμηλο Kλεοβούλου για τις υπηρεσίες που προσέφερε στην πόλη των Kαρθαιέων και τη συμπαράστασή του στις δίκες εναντίον συμπολιτών τους, του Zήνιδος και του Λυσιμάχου, οι οποίες διεξήχθησαν στην Aθήνα. Tο γεγονός ότι μπορούσαν να διεξαχθούν στην Αθήνα δίκες μεταξύ πολιτών της Kαρθαίας υποδεικνύει μια ιδιαίτερη σχέση των δύο πόλεων κατά τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Είναι δυνατόν οι δίκες αυτές να αφορούσαν παραβάσεις των συμπεφωνημένων σχετικά με τη μονοπωλιακή εξαγωγή της μίλτου. Καρθαία: Αρχαία πόλη της Κέας (σημερινή Τζια) Πρόξενος: Αντιπρόσωπος ενός κράτους, με αρμοδιότητες περίπου αντίστοιχες με του σημερινού πρεσβευτή. Ο αθηναϊκός δήμος απένεμε το αξίωμα του προξένου σε επιφανείς ξένους, προκειμένου αυτοί να φροντίζουν στην πατρίδα τους τα συμφέροντα των Αθηναίων, είτε για ιδιωτικές υποθέσεις (π.χ. εμπορικές συναλλαγές) είτε για δημόσιες (πρεσβείες). Μίλτος, η: Ορυκτή κόκκινη βαφή, ένα περιζήτητο ορυκτό της Κέας. Χρησιμοποιούνταν στη ναυπηγική, στο βάψιμο των πλοίων, αλλά και στις επιγραφές, όπου τόνιζαν με μίλτο τα γράμματα, για να είναι ευανάγνωστες οι επιγραφές. Στην Αθήνα, κατά τις συνεδριάσεις της εκκλησίας του δήμου, περιέκλειαν το χώρο της συνέλευσης με σχοινί βουτηγμένο σε μίλτο. Όποιοι έρχονταν καθυστερημένοι διακρίνονταν από τους συνεπείς, γιατί είχαν στιγματισμένη την άκρη του ρούχου τους με κόκκινο χρώμα. Βιβλιογραφία Mενδώνη, Λ., «Ψήφισμα του δήμου των Kαρθαιέων», στο Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου, Μ. (επιμ.), Πολιτεύεσθαι τοὺς Κείους κατὰ πόλεις. Η διάσπαση ως μέσον πολιτικού ελέγχου, κατάλογος έκθεσης, Ιούλιος 2007,

25 Επιγραφή 10η Tο περί τιμών διάταγμα του Διοκλητιανού Στήλη από μάρμαρο Υμηττού. Βρέθηκε στην Αίγειρα Aχαΐας. 301 μ.χ. Επιγραφικό Μουσείο (EM ). Aρχαίο κείμενο (απόσπασμα) 1 9 Ê ÙÔ Î ı( ÚÔÜ) 10 Ê ÙÔ Ìc ÎÂÎ ı ÚÌ( ÓÔ ) 11 Ê ÎÉ 12 Ï ı ÚÔ 13 ÛÔ äïâûì ÓÔ 14 ÛÔ Ìc äïâûì ÓÔ 15 âúâ ÓıÔ Î( ÛÙÚ ÛÈÔ ) ÌÔ( ÈÔ ) ã x Úã Î.ÌÔ. ã x Íã Î.ÌÔ. ã x Úã Î.ÌÔ. ã x ã Î.ÌÔ. ã x Úã Î.ÌÔ. ã x Íã Î.ÌÔ. ã x Úã 25

26 4 15 Î ÓÈÎáÓ ÔÈÚÂ ˆÓ Ï( ÙÚ ). ã x È ã 16 Î ÓÈÎáÓ Ô ˆÓ ÏÈ. ã x Èã 17 Ê ÛÈ Óe ÙÂıÚ ÌÌ ÓÔ x ÛÓã 18 Ê ÛÈ Óe ÔÛÎe x ÚÎÂã 19 Ê ÛÈ Óc ı ÏÂÈ ÙÂıÚ ÌÌ ÓË [x Ûã] 20 Ê ÛÈ Ó ÔÛÛÎ x Úã 21 có ÙÂıÚ ÌÌ ÓÔ x Ûã 22 có ÔÛÎfi x Úã 47 àúóâ Ô ÏÈ. ã x È ã 48 âúèêâ Ô ÏÈ. ã x È ã 49 ÛÙ ÙÔ Ô Ô õùôè appleúô ÙÂ Ô ÏÈ. ã x ã 50 Ô Ù ÚÔ ÏÈ. ã x È ã 5 1 å ı Ô ÙÚ Ô ı Ï ÛÛ Ô ÏÈ. ã x Î ã 2 ı Ô Â Ù ÚÔ ÏÈ. ã x È ã 3 å ı Ô appleôù Ì Ô Î ÏÏ ÛÙÔ ÏÈ. ã x È ã 4 å ı Ô Â Ù ÚÔ appleôù Ì Ô ÏÈ. ã x Ëã 5 å ı Ô apple ÛÙÔÜ ÏÈ. ã x ã 6 çûùú ˆÓ Úã x Úã 7 â ÓˆÓ Úã x Óã Νεοελληνική απόδοση Φάβα καθαρισμένη 1 καστρήσιος μόδιος 100 δηνάρια Φάβα ακαθάριστη» 60 δηνάρια Φακή» 100 δηνάρια Λαθούρι» 80 δηνάρια Μπιζέλι αλεσμένο» 100 δηνάρια Μπιζέλι μη αλεσμένο» 60 δηνάρια Ρεβίθι» 100 δηνάρια 26

27 Νεοελληνική απόδοση Λουκάνικα χοιρινά 1 λίτρα 16 δηνάρια Λουκάνικα μοσχαρίσια» 10 δηνάρια Φασιανός του εκτροφείου 1 τεμάχιο 250 δηνάρια Φασιανός άγριος, ελευθέρας βοσκής» 125 δηνάρια Φασιανή του εκτροφείου» 200 δηνάρια Φασιανή άγρια, ελευθέρας βοσκής» 100 δηνάρια Xήνος του εκτροφείου» 200 δηνάρια Xήνος άγριος, ελευθέρας βοσκής» 100 δηνάρια Αρνάκι 1 λίτρα 12 δηνάρια Κατσικάκι» 12 δηνάρια Λίπος βοδινό ή προβάτου» 6 δηνάρια Bούτυρο» 16 δηνάρια Μεγάλο ψάρι θαλάσσιο 1 λίτρα 24 δηνάρια Ψάρι δεύτερης ποιότητας» 16 δηνάρια Ποταμίσιο ψάρι πρώτης ποιότητας» 12 δηνάρια Ποταμίσιο ψάρι δεύτερης ποιότητας» 8 δηνάρια Ψάρι παστό» 6 δηνάρια Στρείδι 100 τεμάχια 100 δηνάρια Αχινός 100 τεμάχια 50 δηνάρια 27

28 Σχόλια Το διάταγμα, edictum ή έδικτον (απόφαση του αυτοκράτορα με δεσμευτική ισχύ), του Διοκλητιανού εκδόθηκε το 301 μ.χ. και είχε ως σκοπό τη συγκράτηση των τιμών και τον έλεγχο του πληθωρισμού, ιδιαίτερα στο ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας. Πρακτικά προσπαθούσε να κρατήσει σε συγκεκριμένο ανώτατο όριο τις τιμές και να προστατεύσει με αυτό τον τρόπο τις προμήθειες του στρατού, αλλά και τα χαμηλά εισοδήματα. Το διάταγμα, για να γίνει γνωστό, χαράχθηκε σε μαρμάρινες στήλες, οι οποίες στήθηκαν σε κεντρικά σημεία (αγορές, βουλευτήρια κλπ.) πολλών πόλεων της αυτοκρατορίας με αξιόλογη εμπορική κίνηση, ώστε όλοι οι πολίτες να μπορούν να το συμβουλεύονται. Kάθε πολίτης μπορούσε έτσι να μάθει ποια ήταν η ανώτερη τιμή του κάθε αγαθού. Tο διάταγμα αποτελούνταν από το κυρίως κείμενο (προοίμιο) στα λατινικά, στο οποίο αναφέρονταν οι λόγοι που οδήγησαν τον αυτοκράτορα στην έκδοσή του. Aκολουθούσε ο κατάλογος των αγαθών με τις τιμές τους, στην ελληνική ή στη λατινική γλώσσα, ο οποίος απαρτιζόταν από 35 τμήματα. Το κάθε τμήμα αναφερόταν σε ομοειδή αντικείμενα: δημητριακά και συναφή είδη, κρασιά, διάφορους τύπους λαδιών, κρέατα, ψάρια, λαχανικά, φρούτα, καρπούς, αλλά και διάφορα υλικά όπως οικοδομικά, εφίππια (σέλες), χάλκινα αντικείμενα, υφάσματα, δέρματα κ.ά. Eπίσης καθορίζονταν τα ημερομίσθια των τεχνητών και τα ναύλα συγκεκριμένων αποστάσεων. Τμήματα αντιγράφων του διατάγματος έχουν σωθεί σε πόλεις της νότιας ηπειρωτικής Ελλάδας (Aιδηψός, Λιβαδειά, Πλαταιές, Θήβα, Kάρυστος, Aθήνα, Aίγειρα κ.α.), στην Κρήτη, στη Σάμο και στη Μικρά Ασία. Tμήματά του έχουν επίσης βρεθεί στην Ιταλία και στη Βόρεια Αφρική. Aπό τα αντίγραφα αυτά φυλάσσονται στο Eπιγραφικό Mουσείο εκείνα των Πλαταιών, της Kαρύστου, των Mεγάρων, των Aθηνών και της Aιγείρας. Το διάταγμα «περί τιμών» του Διοκλητιανού αποτελεί ένα αρχείο τιμών, που σχετίζεται τόσο με την οικονομική κατάσταση της αυτοκρατορίας όσο και με την καθημερινή ζωή των κατοίκων της. O κατάλογος με τις τιμές προϊόντων και υπηρεσιών ήταν απαραίτητο να αναγραφεί πάνω σε στήλες που θα στήνονταν σε πολλά σημεία της αυτοκρατορίας και όχι απλώς να καταχωριστεί σε χώρο όπου διατηρούνταν τα αρχεία. Οι πολίτες της αυτοκρατορίας έπρεπε να έχουν άμεση πρόσβαση σε αυτόν. Η ιστορική αξία του διατάγματος είναι μεγάλη, καθώς δεν υπάρχει από τον αρχαίο κόσμο κάποιο άλλο ιδιωτικό, δημόσιο ή λογοτεχνικό κείμενο με τόσο λεπτομερή αναφορά προϊόντων σε αντιστοίχιση με τις ισχύουσες τότε τιμές. Μονάδες μέτρησης για το διάταγμα του Διοκλητιανού Η λίτρα: Κύρια μονάδα βάρους και ποσότητας του ρωμαϊκού μετρικού συστήματος, αντιστοιχεί σε 327,45 γραμμάρια. Καστρήσιος μόδιος: Μονάδα μέτρησης για τις ξηρές τροφές που αντιστοιχεί σε 17,51 λίτρες. Βιβλιογραφία Giacchero, M., Edictum Diocletiani et collegarum de pretiis rerum venalium, Γένοβα Lauffer, S., Diokletians Preisedikt, Βερολίνο 1971, 1, στ. 9-15, 4, στ.15-22, 47-50, 5, στ

29 Γενική επιμέλεια: Γεράσιμος Νοταράς, Επικεφαλής Ιστορικού Αρχείου Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος Στέλλα Χρυσουλάκη, Αρχαιολόγος, Προϊσταμένη Τμήματος Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας ΥΠ.ΠΟ.Τ. Επιμέλεια έκδοσης: Εύη Πίνη, Αρχαιολόγος, Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας ΥΠ.ΠΟ.Τ. Κείμενα: Μαρία Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου, Αρχαιολόγος, Προϊσταμένη Επιγραφικού Μουσείου Έλενα Ζαββού, Αρχαιολόγος, Επιγραφικό Μουσείο Αθανάσιος Θέμος, Αρχαιολόγος, Επιγραφικό Μουσείο Ειρήνη Χωρέμη, Αρχαιολόγος, Επιγραφικό Μουσείο Γεράσιμος Χρυσοβιτσάνος, Αρχαιολόγος, Επιγραφικό Μουσείο Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού - Επιγραφικό Μουσείο Διορθώσεις νεοελληνικών κειμένων: Φωτεινή Κορδού, Στέφανος Στεφάνου, Επιμελητές εκδόσεων, Ιστορικό Αρχείο ΕΤΕ Ηλεκτρονική καλλιτεχνική επιμέλεια: Σπήλιος Πίστας, Γραφίστας, Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας ΥΠ.ΠΟ.Τ. Εκτύπωση: ΚΕΘΕΑ Σχήμα και Χρώμα, παραγωγική μονάδα γραφικών τεχνών Copyright Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, Ιστορικό Αρχείο Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, Αθήνα 2009 ISBN: , ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΜΟΥΣΕΙΩΝ, ΕΚΘΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΕΘΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ