Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η Σ 1 ο Λ ύ κ ε ι ο Κ α ι σ α ρ ι α ν ή ς

Transcript

1 Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η Σ 1 ο Λ ύ κ ε ι ο Κ α ι σ α ρ ι α ν ή ς Δ. Σ ο λ ω μ ό ς, Ο Κ ρ η τ ι κ ό ς Ο Σολωμός, κορυφαίος εκπρόσωπος της Επτανησιακής Σχολής, υπήρξε ο ποιητής του πάθους για το υψηλό, το πνευματικό, το αιώνιο, το ιδανικό. Η ΘΕΜ ΑΤΙΚΗ: Συχνά θεματικά μοτίβα στην ποίησή του, αλλά και στην ποίηση των άλλων ποιητών της Επτανησιακής Σχολής, είναι η λατρεία προς την Πατρίδα και την Ελευθερία, η Θρησκεία, η Γυναίκα (εξιδανικευμένος έρωτας), η Φύση και η σύνδεσή της με τα συναισθήματα του ανθρώπου, η Ανδρεία, ο Πατριωτισμός, ο θάνατος, ο Πνευματικός Αγώνας της Ψυχής κ.ά. Παράλληλα έντονη είναι η τάση των Επτανησίων ποιητών για εξιδανίκευση, αλλά και ο υποκειμενισμός τους, η προσήλωσή τους στη δημοτική και η καλλιέργειά της ως φορέα του ποιητικού λόγου (εκτός από τον Κάλβο). i. φύση και ελευθερία: Μπορεί αρχικά, στον Ύμνο, η ελευθερία να νοείται πρώτα ως πολιτική έννοια, αλλά στη μετέπειτα ποίησή του δε σταματά εκεί: Είναι κάτι για το οποίο ακατάπαυτα πολεμάει κανείς ο ίδιος ο αγώνας, γίνεται μια καθαρά πνευματική αξία. Ο Σολωμός πιστεύει, όπως ο Καντ και ο Σίλλερ, ότι η υπέρτατη εκδήλωση της ανθρώπινης ελευθερίας είναι όταν ελεύθερα διαλέγουμε να κάνουμε το καθήκον μας και μόνο. Το πνεύμα του ανθρώπου κάνει αγώνα να σπάσει τα δεσμά της εξάρτησής του από τον υλικό κόσμο. Παλεύει να αρθεί πάνω από τις επιταγές της φύσης. Όταν το καταφέρνει ο άνθρωπος, κατακτά την αυτογνωσία. Η αυτογνωσία είναι ένα σημαντικό ζητούμενο για τη φιλοσοφία της εποχής, αφού μια πλήρης γνώση του εαυτού είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την τέλεια απελευθέρωσή του. ii. iii. iv. θάνατος και θρησκεία: Συχνά περιγράφει το θάνατο φανταστικών, ιστορικών ή γνωστών, προσώπων. Όλα τα μεγάλα έργα του τελειώνουν με θάνατο. Κατά το Σολωμό δε χρειάζεται να λυπόμαστε για τους πεθαμένους, αφού πηγαίνουν σε έναν κόσμο καλύτερο. Ένα θέμα του που εμφανίζεται συχνά: ο θάνατος ενός ατόμου συνδέεται άμεσα με την ανάσταση όλων των νεκρών στη Δευτέρα Παρουσία. Οι άγγελοι εμφανίζονται συχνά στην ποίησή του και συνδυάζονται με την τέλεια ομορφιά. Ο Σολωμός δεν είναι ένας αυστηρά θρησκευτικός ποιητής, όμως υπάρχει έντονο θρησκευτικό στοιχείο στα ποιήματά του ως μέρος μιας προσωπικής ανθρώπινης εμπειρίας. έρωτας και θάνατος: Ο έρωτας κι ο θάνατος είναι στενά δεμένοι τόσο στη ρομαντική ποίηση όσο και στην ελληνική λαϊκή παράδοση. Πολλές φορές στο Σολωμό υποβάλλεται η ιδέα πως αυτές είναι οι δύο δυνάμεις που κυριαρχούν στον κόσμο των ανθρώπων. Ενωμένες τις συναντάμε και στον Κρητικό, άλλωστε το θέμα του ποιήματος εν μέρει είναι η ανθρώπινη κι η θεϊκή αγάπη: Χάνει εκείνος τη γήινη αγάπη του για να του χαριστεί το όραμα της ουράνιας ευδαιμονίας, γιατί ο έρωτας για την αρραβωνιαστικιά του τού έδωσε τη δυνατότητα περ' απ' αυτή να δει κάτι από το θεϊκό στοιχείο. έρωτας και αγνότητα Στο Σολωμό ο έρωτας είναι πάντα αγνός. Αυτό συμβολίζει κι η συνηθισμένη εικόνα με τα τρεμάμενα λουλούδια. Η αγνότητα του έρωτα του Κρητικού είναι αυτή που του δίνει το όραμα του θείου. Ελευθερία, θρησκεία, αγνότητα. Αυτοί είναι οι σύμμαχοι του ανθρώπινου ενάντια στις δυνάμεις της φύσης που δρουν και μέσα και έξω απ' τον άνθρωπο, στον περιβάλλοντα κόσμο. Οι περισσότεροι ήρωες του Σολωμού έχουν εμπλακεί σ' αυτό τον αγώνα και, με το δικό τους τρόπο ο καθένας, βγαίνουν νικητές. Ο Ι Ε Π Ι Δ Ρ Α Σ Ε Ι Σ 1. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ: Ο Σολωμός μελέτησε την περιορισμένη ελληνική λογοτεχνία που υπήρχε την εποχή εκείνη στη δημοτική. Αυτή περιλάμβανε: α) βυζαντινά έμμετρα μυθιστορήματα του 14ου και 15ου αιώνα, και άλλα υστεροβυζαντινά λαϊκά κείμενα. β) έργα της κρητικής λογοτεχνίας του 16ου και 17ου αιώνα (π.χ Ερωφίλη, Θυσία του Αβραάμ, Ερωτόκριτος): (γλώσσα- ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία- μέτρο) γ) λαϊκά στιχουργήματα δ) τα έργα του Βηλαρά και του Χριστόπουλου ε) ελληνικά δημοτικά τραγούδια (το 1824 κυκλοφορεί ο πρώτος τόμος της συλλογής του Κλοντ Φοριέλ): [δημοτική γλώσσα, ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος με τον τόνο στην 6 η ή 8 η συλλαβή για το πρώτο ημιστίχιο και στην 6 η για το δεύτερο, πολυσύλλαβα σύνθετα, νόμος της ισομετρίας, δηλαδή αντιστοιχία μορφής και περιεχομένου και απουσία διασκελισμού- όπου έχουμε διασκελισμό αποτελεί στοιχείο λογοτεχνικού ύφους- το πρώτο ημιστίχιο συμπληρώνεται, επεκτείνεται, επεξηγείται, επαναλαμβάνεται στο δεύτερο, κλιμάκωση]. Οι επιρροές απ' τα ελληνικά στα κείμενά του είναι περισσότερο γλωσσικές. Οι ιδέες που εκφράζει είναι βαθιά επηρεασμένες από την προσωπική επαφή του με την Ιταλία και με την ευρωπαϊκή λογοτεχνία και φιλοσοφία που διάβαζε. 2. ΚΛΑΣΙΚΑ ΕΡΓΑ παλαιών αλλά και συγχρόνων του συγγραφέων, όπως Όμηρος, Πλάτωνας, Αριστοτέλης, Πίνδαρος, Βιργίλιος, Δάντης, Πετράρχης, Αριόστο, Σέξπιρ, Ρακίνα, Λοκ, Σίλερ (Η αισθητική θεωρία του Σίλλερ, κυρίως η θεωρία περί υψηλού και τραγικού στην τέχνη) κ.ά. Τον επηρεάζει κυρίως η θρησκευτική θεματολογία της ιταλικής ποίησης της εποχής του. Η Θεία Κωμωδία του Ντάντε, π.χ, περιγράφει ένα οραματικό ταξίδι στην Κόλαση κι από κει, μέσα από το Καθαρτήριο, στον Παράδεισο. Η ποίηση θεωρείται σαν ένα θείο δώρο που είχε στενή σχέση με τη θρησκεία και την ηθική. 3. ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ της εποχής του, όπως ο διαφωτισμός, o φιλελευθερισμός, ο γερμανικός ιδεαλισμός, (Η διαλεκτική θεωρία του Χέγκελ, κυρίως η αρχή: θέση, αντίθεση, σύνθεση), ο δημοτικισμός, ο φιλελληνισμός, ο κλασικισμός, και ιδίως ο ρομαντισμός. [Ο Σολωμός, παρόλο που έτρεφε θαυμασμό για την κλασική λογοτεχνία, δεν επεδίωξε να ακολουθήσει τον νεοκλασικισμό στην τέχνη λόγω των αυστηρών προδιαγραφών που έθετε για τη δημιουργία του έργου. Όμως μπορούμε να αναγνωρίσουμε νεοκλασικιστικές επιδράσεις στη λιτότητα και στην καθαρότητα της μορφής του έργου του]. 1

2 Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η Σ 1 ο Λ ύ κ ε ι ο Κ α ι σ α ρ ι α ν ή ς Οι ρομαντικές επιδράσεις Η αξιολόγηση της φαντασίας ως δημιουργικής έκφρασης του κόσμου. Οι αποκαλυπτικοί οραματισμοί ως μηχανισμοί εξερεύνησης του υπερφυσικού και σύλληψης αρχετυπικών εμπειριών. Ο καλλιτέχνης σαν μάγος, ή προφήτης αντιλαμβάνεται αλήθειες κρυμμένες για τους άλλους ανθρώπους πίσω από το πέπλο του υλικού κόσμου. Το φαινόμενο της συναισθησίας και η συμπλοκή πραγματικών και φανταστικών επεισοδίων (τα φανταστικά επεισόδια ως αναπόσπαστα τμήματα μίας και της αυτής πραγματικότητας). Οι οπτασίες κυρίως της νεκρής αγαπημένης σε όνειρο ή όραμα. Το μοτίβο της μεταμόρφωσης της ψυχής. Τα σκηνοθετικά μοτίβα: η φεγγαρόλουστη νύχτα και το απόλυτο φως, που καταργούν τα αυστηρά περιγράμματα, η τρικυμία ως φυσική απειλή και ως ψυχική αναταραχή, οι ιδανικές μορφές και οι απόκοσμοι ήχοι ως εκφράσεις της ιδέας. Η τάση προς την αποσπασματικότητα ως αναγνώριση: α) της σπερματικής παρουσίας της Ιδέας μέσα στον κόσμο, β) της αδυναμίας να συλλάβει ο άνθρωπος την αρχική Ιδέα στην απόλυτη ενότητα και ολότητά της. Οι ρομαντικοί καλλιτέχνες θέτουν υψηλούς στόχους. Προσπαθούν πάντα να ξεπεράσουν τα όρια της φύσης, των προϋπαρχόντων καλλιτεχνικών δημιουργημάτων, τα όρια των ίδιων τους των δυνατοτήτων. Ίσως και γι' αυτό πολλοί ρομαντικοί ποιητές συνέθεσαν "αποσπάσματα". Μερικά ποιήματα τα δημοσίευσαν οι ίδιοι σε αποσπασματική μορφή επίτηδες. Η γοητεία των περασμένων και της παράδοσης. Η αρχαία Ελλάδα είχε εξιδανικευτεί από την ευρωπαϊκή διανόηση. Με την Επανάσταση του '21 βλέπουν την αναγέννηση του αρχαίου ελληνικού ιδεώδους. Το Ωραίο και το Υψηλό. Το Ωραίο ανυψώνει πνευματικά τον άνθρωπο. Το Υψηλό οριζόταν σα μια πνευματική κατάσταση που την προκαλούσε η ενατένιση τεράστιων και φοβερών φυσικών φαινομένων. Έτσι ο αναγνώστης αποκτά συνείδηση της δικής του σωματικής αδυναμίας και συνάμα της πνευματικής και ηθικής του ανωτερότητας απέναντι στη φύση. (Στον Κρητικό, π.χ, το συναντάμε στην περιγραφή της τρικυμίας). Η ελευθερία. Ο άνθρωπος αποτελείται από σώμα (ύλη) και πνεύμα (Θεό). Μπορεί, λοιπόν, ο άνθρωπος να φτάσει την ηθική τελειότητα υποτάσσοντας τις ορέξεις του σώματος στη λογική του, που θεωρούνται ότι είναι η αντανάκλαση του οικουμενικού ή θεϊκού λόγου. Η φύση, που σ' αυτή κυριαρχούν η αναγκαιότητα και το τυχαίο, θεωρούνται το αντίθετο της ανθρώπινης ελευθερίας. Οι φυσικές δυνάμεις, εσωτερικές και εξωτερικές, εμποδίζουν την ηθική εξέλιξη. Πολλοί ποιητές θέλησαν στην ποίησή τους να παρουσιάσουν τους ήρωές τους να επιδίδονται σε πράξεις συνειδητής βούλησης, ελεύθερης από κάθε εξωτερική πίεση. Ένας πανθεϊσμός της φύσης πνευματικότερος από ό,τι στην αρχαία ελληνική μυθολογία: το Πνεύμα, η Ιδέα ενυπάρχει στη φύση. Θεός και φύση ταυτίζονται, όλα τα όντα μετέχουν στη θεία ουσία. Η φύση παρουσιάζεται ως προαιώνια Μεγάλη Μητέρα. Στη ρομαντική ποίηση παίζει πολύ μεγάλη σημασία η αξιοποίηση των εικόνων που συναιρούν αντιθετικές καταστάσεις και λειτουργούν ως σύμβολα. Πρόκειται για εικόνες παρμένες από τη φύση ή από το ανθρώπινο σώμα. Οι εικόνες αυτές αποτυπώνουν βαθύτερες συνειδησιακές καταστάσεις κατά τις οποίες ο άνθρωπος βιώνει έντονα διλήμματα, συγκρούσεις και δοκιμασίες, αφού καθετί υψηλό και μεγάλο κατακτιέται με πόνο. [Σε σχέση με την εικονοποιία, να διαβάσετε και το λήμμα: «Εικονοπλαστική και Συμβολισμός», στη σελ. 283 του σχολικού βιβλίου]. Ο συνδυασμός της ποίησης με τη θρησκεία και τη φιλοσοφία. Η ποίηση ενσωματώνει τις θεϊκές ιδέες, την απόλυτη αλήθεια, την πεμπτουσία των πραγμάτων. Η μελωδικότητα της ποιητικής έκφρασης. Ο Σολωμός ακολουθώντας το δόγμα του αγγλικού και γερμανικού ρομαντισμού για την αρμονία των όντων μεταξύ τους επεδίωξε την αναζήτηση της μουσικότητας στον στίχο. Μετά από πολλές αναζητήσεις κατέληξε στη σταθερή χρήση του ιαμβικού δεκαπεντασύλλαβου (επηρεασμένος από το δημοτικό τραγούδι και την Κρητική λογοτεχνία). Οι συνεχείς επανεγγραφές των ποιημάτων του στόχο είχαν την καθαρότερη, μουσικότερη και υψηλότερη διατύπωση της Ιδέας. ΟΜΩΣ Ποτέ δεν έγραψε το είδος εκείνο της προσωπικής, εξομολογητικής ποίησης που χαρακτηρίζει τους περισσότερους ρομαντικούς, ούτε και αφέθηκε σε γαλήνιες αναπολήσεις και ρεμβασμούς. Δεν εξέφρασε την προσωπική του θλίψη και μελαγχολία απέκλειε τον εαυτό του από την ποίησή του. Ο Κρητικός ως ρομαντικός ήρωας Ο Σολωμός πλάθει έναν ρομαντικό ήρωα που πρώτο χρέος του έχει τη σωτηρία του εαυτού του και της κόρης. Σαν απλός άνθρωπος βιώνει τις χαρές και τις λύπες του κόσμου, θέτει ηθικούς στόχους που αφορούν την προσωπική, κοινωνική και εθνική του υπόσταση. Γι αυτό περνά μέσα από διάφορες δοκιμασίες σωματικές, ψυχικές και ηθικές. Δεν είναι όμως πνεύμα τυχαίο. Διαθέτει ισχυρή ηθική βούληση και η ψυχή του κατακλύζεται από ευγενή αισθήματα που αποδεικνύονται ικανά να τον οδηγήσουν να ξεπεράσει τα ανθρώπινα όρια και να συλλάβει ενορατικά έναν υπεραισθητό κόσμο. Γνωρίζει μια ψυχική και μυστηριακή ψυχική ευδαιμονία (όραμα φεγγαροντυμένης και συμπαντικοί ήχοι) που λειτουργεί όμως σαν παραπλανητικός μηχανισμός, σαν αντίμαχη δύναμη και τον απομακρύνει από το χρέος του. Αυτή είναι και η κύρια ηθική αντιπαράθεση: από τη μια η βούληση και η προσπάθεια του ανθρώπου για επιβίωση και από την άλλη το σαγηνευτικό όραμα μιας ανώτερης τάξης του κόσμου, καθαρά πνευματικής, που τον απορροφά και τον αποσπά από τους επίγειους στόχους του. Ο Κρητικός ως ρομαντικός ήρωας συνέλαβε την έννοια της αθανασίας της ψυχής και της απόλυτης ενότητας του κοσμικού όντος. Χρέος του τώρα είναι να κηρύξει στους συνανθρώπους του αυτό τον υπεραισθητό κόσμο, να 2

3 Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η Σ 1 ο Λ ύ κ ε ι ο Κ α ι σ α ρ ι α ν ή ς τον αποκαλύψει. Αποκαλυπτικές στιγμές αυτού του κόσμου είναι η φεγγαροντυμένη και ο ήχος. Η πρώτη είναι μια γυναικεία μορφή με πνευματική υπόσταση, μια μεταφυσική σύλληψη, το όραμα κόσμων ιδεατών, η εκδήλωση της Ιδέας που εμπεριέχεται στη φύση, την οποία μόνο εκλεκτά πνεύματα μπορούν να τη συλλάβουν. Ένα σύμβολο που συμπυκνώνει τη σχέση του «εδώ» και του «εκεί», και αισθητοποιεί τις ιδέες της ομορφιάς, του καλού, του δίκαιου, του ύψιστου, του θεϊκού.όσον αφορά τον ήχο, συνοψίζει σε ένα σύμβολο μουσικό και μυστηριακό τον παναρμόνιο ρυθμό της φύσης. Στις καταστάσεις πρωταρχικής εμπειρίας, όπως είναι αυτή που βιώνει ο ήρωας, η φύση αποκαλύπτει αρμονίες οπτικές και ακουστικές πρωτόγνωρες, που όμοιες δεν συναντά ο άνθρωπος στον επίγειο κόσμο. Ο Σολωμός δίνει με έναν ιδιαίτερο τρόπο την έννοια του ωραίου είτε στη μορφή της φεγγαροντυμένης είτε στο αίσθημα του απόκοσμου ήχου. Και τα δυο στην ουσία δεν ορίζονται. Ο ποιητής προσπαθεί με παρομοιώσεις να αποδώσει την ουσία τους, ανακαλώντας βιώματα και εμπειρίες πρωταρχικές (μνήμη παλαιή), που έχουν θρέψει τον νου και την ψυχή του (γλυκιά) και έχουν καταγραφεί στο υποσυνείδητό του, αλλά με δυσκολία ανασύρονται. Η αρχετυπικότητα αυτών των εικόνων αποδίδει στοιχεία του Ωραίου, αλλά η πραγματική υπόστασή του μοιάζει να διαφεύγει από τις γήινες αισθήσεις και περνά σε έναν κόσμο Ιδεών. ΔΟΜΗ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΙΚΗΣ Η αφήγηση είναι πρωτοπρόσωπη δραματοποιημένη, μιλάει μόνο ο ήρωας, ο Κρητικός, σε δραματικό μονόλογο, και το έργο χαρακτηρίζεται ως μονόδραμα, με την έννοια πως είναι αναπαράσταση ενός δράματος με ένα χαρακτήρα* το δεύτερο αναφερόμενο πρόσωπο, η κόρη, η «αρραβωνιαστικιά», όπως αποκαλείται στο τέλος, παραμένει άφωνη και ανώνυμη σε όλη την αφήγηση. Ο Κρητικός, πρόσωπο μάλλον πλαστό, αφηγείται την ιστορία του, (αυτοδιηγητικός), στοιχείο που προοικονομεί την επιβίωσή του. Η εστίαση: ο αφηγητής, ακόμη και τη στιγμή της αφήγησης που απέχει χρονικά από τα εξιστορούμενα, βρίσκεται σε πλήρη ταύτιση προς τις παρελθοντικές εμπειρίες, τις οποίες φαίνεται να ξαναζεί. Έτσι η εστίαση είναι εσωτερική. [*Μόνη εξαίρεση αποτελεί η ενότητα 2 [19], 2 όπου υπάρχει αποστροφή του αφηγητή προς ένα υποθετικό ακροατήριο και διατυπώνει τους τρεις όρκους, με σκοπό να πείσει για τις δοκιμασίες που περνά. Στην ίδια ενότητα διεξάγεται και ένας διάλογος, όχι όμως με πραγματικά πρόσωπα, αλλά με τις σκιές των αναστημένων νεκρών (2 [19] 7-18) με σκοπό την ανεύρεση της κόρης όμως ο διάλογος αυτός μέσα στην παρένθετη αυτή ενότητα χαρακτηρίζεται από καθαρά μεταφυσικό και οραματικό χαρακτήρα]. Το ποίημα αρχίζει in media res και μεταφέρει στο παρόν του αφηγητή περιστατικά που έχουν ήδη συμβεί. Και στη συνέχεια όμως η αφήγηση δεν προχωρεί ευθύγραμμα, αλλά διακόπτεται συνέχεια από αναδρομές (αναλήψεις) και προβολές (προλήψεις). Οι αναδρομές μας βυθίζουν στο παρελθόν, πίσω από το χρόνο της σύνθεσης και πίσω από τα χρονογραφικά διατεταγμένα θέματα, που είναι το ναυάγιο, η νηνεμία, η εμφάνιση της Φεγγαροντυμένης, η διάχυση του μαγικού ήχου, η άφιξη του ήρωα στο γιαλό, ο θάνατος της κόρης. Αντίθετα, οι προβολές μας βγάζουν μπροστά και πάνω από το κλειστό κύκλωμα των βασικών επεισοδίων, ενώνοντας το αφηγούμενο παρελθόν με το αφηγηματικό παρόν στο πρόσωπο του Κρητικού. Η ενότητα 19, με το θέμα της έσχατης κρίσης, υπερβαίνει το φυσικό χώρο και χρόνο, προβάλλοντας τη μεταφυσική εποχή του ποιήματος. Οι ανάδρομες αφηγήσεις καλύπτουν τα κενά της προϊστορίας του Κρητικού και αποκαλύπτουν στον αναγνώστη στιγμές από την παιδική και νεανική του ηλικία πολλές μάλιστα από αυτές στρέφονται γύρω από το μοτίβο της δοκιμασίας και καλύπτουν τους στίχους: 2 [19], στίχ. 2-3: συμμετοχή Κρητικού σε μάχες τραύματα στα στήθη θάνατος συντρόφων στην Κρήτη 4 [21], στιχ : αναμνήσεις ήρωα από παιδική και νεανική ηλικία 4 [21], στίχ : περιγραφή των φοβερών θανάτων των οικείων του ήρωα από το χέρι των Τούρκων στην πατρίδα του, εκπατρισμός του 5[22] στίχ. 5-6: δήλωση της περασμένης πολεμικής του αρετής 5[22] στίχ : περιγραφή φονικής μάχης στη Λαβύρινθο της Κρήτης 5[22] στίχ : μνήμες από την ομορφιά της κρητικής φύσης 5[22] στίχ : ειδυλλιακή σκηνή στον Ψηλορείτη έκρηξη αισθημάτων αγάπης προς την πολύπαθη Πατρίδα. Οι πρόδρομες αφηγήσεις είναι πολύ λιγότερες: 2[19] στίχ. 4: προδήλωση του επερχόμενου θανάτου της κόρης, που προοικονομεί τη σκηνή της Δευτέρας Παρουσίας 5[22] στίχ. 7-14: περιγραφή της μελλοντικής κατάστασης του ήρωα, με εμφανή τα σημάδια της δυστυχίας, της ερημιάς του χωρίς την αγαπημένη, της οικονομικής εξαθλίωσης, των εφιαλτικών αναμνήσεων. Πιθανότατα μάλιστα η τελευταία πρόδρομη αφήγηση να αποτελεί πολιτικό σχόλιο του Σολωμού για την παρούσα κατάσταση, με τους καταξιωμένους αγωνιστές να «ψωμοζητούν» και να πένονται, αντιμέτωποι όχι μόνο με την αδιαφορία της επίσημης πολιτείας, αλλά και των συμπατριωτών του. Επίπεδα ανάγνωσης, «εποχές» 1. Το πρώτο και πιο ευανάγνωστο (πρώτη εποχή) αποτελούν τα χρονογραφικά διατεταγμένα βασικά θέματα: το ναυάγιο, η νηνεμία, η εμφάνιση της Φεγγαροντυμένης, η διάχυση του μαγικού ήχου, η άφιξη του ήρωα στο γιαλό, ο θάνατος της κόρης. 2. Το δεύτερο επίπεδο (δεύτερη εποχή) ορίζεται μέσα από τις ανάδρομες αφηγήσεις [παιδική και νεανική ηλικία στην Κρήτη, πολεμικές συγκρούσεις, απώλειες οικείων]. 3. Ως τρίτο επίπεδο (τρίτη εποχή) - μέσα από τις πρόδρομες αφηγήσεις - θα μπορούσε να οριστεί εμμέσως το αφηγηματικό παρόν της βιωμένης πια εφιαλτικής κατάστασης της φτώχειας, της δυστυχίας και των εφιαλτικών 3

4 Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η Σ 1 ο Λ ύ κ ε ι ο Κ α ι σ α ρ ι α ν ή ς αναμνήσεων του ήρωα, ως ποιητική πράξη και μετουσίωση όλων των τραυματικών εμπειριών του παρελθόντος σε ποιητική δημιουργία, αλλά και ως επιβίωση της ανάμνησης της Φεγγαροντυμένης και του θαυμαστού μυστικού ήχου, θησαυρών πολύτιμων που τον κρατούν στη ζωή και τον μπολιάζουν με την ομορφιά τους. Έτσι, ο χαροκαμένος πολέμαρχος, ο πρωτόγονος μαχητής, μετατρέπεται σε δημιουργό-ποιητή, «υποκαθιστώντας μάλιστα τον γεννήτορά του, το Σολωμό». 4. Το τέταρτο άχρονο επίπεδο (τέταρτη εποχή) περιγράφει μια μεταφυσική εμπειρία του ήρωα, έναν εσχατολογικό οραματισμό του, και διαφοροποιείται από την υπόλοιπη αφήγηση. Για τη δομή: «Δομικά και Αφηγηματικά Στοιχεία του Ποιήματος», του Ερ. Καψωμένου, σ. 287 του σχολικού βιβλίου. Ο Πήτερ Μάκριτζ γράφει τα εξής: Στον Κρητικό ο Σολωμός προχώρησε στη δημιουργία ενός δραματικού μονολόγου: Είναι ο Κρητικός που μιλάει σε όλη τη διάρκεια του ποιήματος χωρίς καμιά αφηγηματική εισαγωγή διηγείται την ιστορία του (επική ποίηση) αλλά με τόσα άλματα μπρος πίσω στο χρόνο, που η προσοχή του αναγνώστη εγκαταλείπει την «ιστορία» και αφοσιώνεται στον τρόπο που αυτή λέγεται. Αν διαβάσει κανείς το ποίημα σαν δράμα, τότε ίσως ψάξει για ενδείξεις σχετικές με την προσωπικότητα του Κρητικού όμως μπορεί να διαβαστεί και σαν λυρικό ποίημα, αφού παρουσιάζει τη συγκίνηση που αισθάνεται ο ίδιος ο Κρητικός. Οπότε το ποίημα έχει στοιχεία και από τα τρία είδη. Ο Γιάννης Δάλλας γράφει: Ο Κρητικός στην άρθρωσή του φέρει τα συστατικά της μπαλλάντας: α) τη μακρά αφηγηματική δομή, β) την υπέρβαση της φυσικής και ηθικής τάξης του κόσμου, γ) τη δραματική περιπέτεια και έκβαση, και δ) τη «μοιραία» κάθαρση στο τέλος. Έτσι η δραματική του περιπέτεια μεταδίδεται από τον αφηγητή της με την αναβάθμιση του είδους και την εκφορά του τώρα ως μονοδράματος, η μακρά αφήγηση δεν είναι γραμμική ( και οριζόντια), αλλά αντίθετα συνειρμική (και κάθετη), η υπέρβαση της φυσικής και ηθικής τάξης του κόσμου συντελείται μεταφυσικά (με την «επιφάνεια» ενός οπτικοακουστικού οράματος: Φεγγαροντυμένη- ήχος), και αντί του ηθικού επιμυθίου της αρχαίας τραγωδίας ο ήρωας και εδώ προβάλλει την ανάταση του χρέους, μέσα από την ηθική του «υψηλού» του Σίλλερ. Ενδιαφέρον έχει να σταθούμε σε τρία στοιχεία της αφηγηματικής δομής: i. Το φανταστικό έχει τα πρωτεία στην αφήγηση. Τα γεγονότα της «πραγματικής» ιστορίας περνούν σε δεύτερη μοίρα, καθώς η ένταση εστιάζεται στα φανταστικά γεγονότα του οράματος της φεγγαροντυμένης και της ακρόασης του υπερκόσμιου ήχου. Η οπτασία της φεγγαροντυμένης και ο μαγικός ήχος καταλαμβάνουν 46 και 32 στίχους αντίστοιχα, ενώ το ρεαλιστικό επεισόδιο καταλαμβάνει 28 στίχους. ii. Όλοι οι χρόνοι της αφήγησης συγκεντρώνονται στη χωρική στιγμή, κατά την οποία η θάλασσα γαληνεύει και ο αφηγητής βιώνει το μεταφυσικό. Οι στιγμές της μεταφυσικής εμπειρίας (Φεγγαροντυμένη ηχός) είναι οι κύριες. iii. Ο αφηγητής δεν αφηγείται στη γλώσσα του απλού πρόσφυγα, αλλά οργανώνει εκ των υστέρων την αφήγησή του και, καθώς μας την αφηγείται, ταυτόχρονα φιλοσοφεί. Ο αφηγητής, επομένως, ως προς την παρουσία του μέσα στο ποίημα είναι φανερός. Δηλωτικά στοιχεία της παρουσίας του αποτελούν η πρωτοπρόσωπη αντωνυμία, οι επιρρηματικοί δείκτες του χρόνου και του χώρου, τα προσδιοριστικά του ενεστωτικού χρόνου. Ο αφηγητής, πέρα από τη βασική λειτουργία του (αφηγηματική, εξιστόρηση μιας ιστορίας), λειτουργεί επίσης επικοινωνιακά, μιας και νοιάζεται να μεταδώσει στους δέκτες αυτήν την ιστορία, και πιστοποιητικά, με την έννοια ότι επιβεβαιώνει την αλήθεια των λεγομένων του. Η μ ο ρ φ ο λ ο γ ί α τ η ς π ο ί η σ η ς τ ο υ Σ ο λ ω μ ο ύ. Μέθοδος σύνθεσης. Ενώ στα νεανικά του χρόνια ο Σολωμός είχε μια φοβερή ευκολία στη σύνθεση, αργότερα απορρίπτει τον αυθορμητισμό των πρώτων του ποιημάτων και προχωράει την ποιητική του δημιουργία αργά, με σκληρή δουλειά. Χαρακτηριστικό είναι πως, ενώ τον "Ύμνο" φαίνεται πως τον γράφει σε ένα μήνα, τους Ελεύθερους Πολιορκημένους τους δούλευε είκοσι ολόκληρα χρόνια! Στις μεγάλες του συνθέσεις στοχεύει σε μια "οργανική" δομή, όπου κάθε μέλος θα εξαρτιόταν απ' όλα τα άλλα. Τέτοιο παράδειγμα ο Κρητικός, που είναι δομημένος κυκλικά και περιέχει πολλές εσωτερικές παραπομπές. Στο χειρόγραφο του Κρητικού έχει γράψει πέντε διαδοχικές εκδοχές ολόκληρου του ποιήματος, τη μία μετά την άλλη. [Το πρώτο σχέδιο είναι σχεδόν όλο σε ιταλική πρόζα, ενώ κάθε διαδοχική εκδοχή περιέχει όλο και περισσότερο υλικό στα ελληνκά, ώσπου στην τελευταία γραφή ολόκληρο σχεδόν το ποίημα είναι γραμμένο στα ελληνικά]. Για τον Σολωμό η ιδέα ενός ποιήματος είναι η ψυχή του, που ο νους μπορεί να τη συλλάβει, αλλά που, βέβαια, δεν μπορεί να υπάρξει, αν δεν ενσωματωθεί σε κάποια γλωσσική μορφή. Η "ιδέα" ήταν κάτι θεϊκό που έπρεπε να το μεταλλάξει σε κάτι συγκεκριμένο, δίνοντάς του σώμα, επινοώντας, δηλαδή, ήρωες, σκηνές, γεγονότα, αφού αυτός ήταν ο μοναδικός τρόπος να γίνει το "μεταφυσικό", "φυσικό". Ίσως η αίσθηση που είχε ο ποιητής πως καμιά υλική μορφή δεν μπορεί με επάρκεια να ενσωματώσει την ιδέα, να είναι αυτή που ευθύνεται για το γεγονός ότι δεν κατόρθωσε να ολοκληρώσει πολλά ποιήματα της ωριμότητάς του. " Η ικανότητα του νου να σκέφτεται", έγραψε, "είναι μεγαλύτερη από την ικανότητά του να μιλάει."(π. Μάκριτζ) Ποιητικά τεχνάσματα α) λογοτεχνικό είδος: Ο Σολωμός προσπαθεί να συνδυάσει τρία γνωστά λογοτεχνικά είδη σ' ένα μόνο έργο: Το δραματικό, όπου οι ήρωες μιλούν κατευθείαν στον αναγνώστη, το αφηγηματικό, όπου το μεγαλύτερο μέρος το αποτελεί η διήγηση των πράξεων των ανθρώπων και των αντικειμένων, η διήγηση μιας "ιστορίας" σε δεύτερο χέρι, από τον αφηγητή, και το λυρικό, όπου ο ίδιος ο ποιητής παρουσιάζει κάτι σαν μια άμεση έκφραση μιας προσωπικής συγκίνησης. Στον Κρητικό ο Σολωμός προχώρησε στη δημιουργία ενός δραματικού μονολόγου, όπου αφηγείται λυρικά την τελευταία δοκιμασία της ζωής του. β) όνειρα και οράματα: Ένα ποιητικό τέχνασμα που ο Σολωμός επανειλημμένα χρησιμοποιεί είναι να παρουσιάζει μια πράξη σαν να την έβλεπε σε όνειρο ή σε όραμα. Το όραμα τούτο αποκαλύπτει στον ήρωα κάποια αλήθεια δικιά του. Το όραμα της φεγγαροντυμένης στον Κρητικό παρόμοιο σκοπό υπηρετεί. Σ' ένα είδος 4

5 Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η Σ 1 ο Λ ύ κ ε ι ο Κ α ι σ α ρ ι α ν ή ς έκστασης, βλέπει αυτό που είναι ίσως το θείο αντίστοιχο της αγαπημένης του ή την αθάνατη ψυχή της, όπως ανεβαίνει από το άψυχο κορμί της στον ουρανό. Από τότε ζει πάντα με την ανάμνηση αυτού του οράματος, που τον οδηγεί να δει τη ζωή του σαν προετοιμασία θανάτου, αφού ξέρει ότι, όταν πεθάνει, θα ενωθεί ξανά και με την αγαπημένη του και μ' αυτήν τη θεία οπτασία, που στην ουσία είναι ένα και το αυτό. Αλλά και η αναφορά του Κρητικού στο θάνατο της αρραβωνιαστικιάς του του φέρνει στο νου το όραμα, όπου ψάχνει γι' αυτή στον ουρανό κατά τη Δευτέρα Παρουσία. γ) η αρχή των ποιημάτων: Ο Σολωμός ποτέ δεν είχε την πρόθεση να γίνονται όλα και αμέσως κατανοητά από τον αναγνώστη των ποιημάτων του. Μερικά ήθελε, όπως ο ίδιος έγραφε, να αρχίζουν ex abrupto, απότομα, δηλαδή, και χωρίς καμιά εισαγωγή. Στον Κρητικό η ενότητα που εμφαίνεται με τον αριθμό 18, στην πραγματικότητα είναι η πρώτη του ποιήματος. Με άλλα λόγια, ο Σολωμός σχεδίαζε ν' αρχίσει το ποίημά του με τον Κρητικό και την αγαπημένη του να βρίσκονται ήδη στο πέλαγος, μέσα στην τρικυμία, χωρίς καμιά επεξήγηση για το ποιοι ήσαν και πώς βρέθηκαν εκεί. Υπάρχουν όμως αρκετές ενδείξεις μέσα στο ποίημα, για να ζωντανέψει στο μυαλό του ο αναγνώστης τις πιο σημαντικές περιστάσεις που προηγήθηκαν και ακολούθησαν το κρίσιμο συμβάν της θύελλας. Σκοπός του να αφαιρέσει από τα ποιήματα κάθε άχρηστο επεξηγηματικό υλικό, για να έχει το υπόλοιπο, όχι μόνο μεγάλη περιεκτικότητα και ένταση, αλλά κι ένα μυστήριο που θα γοήτευε τους αναγνώστες του και θα τους καλούσε να συμμετάσχουν στην ποίησή του. δ) προσωποποίηση και επίκληση: Η προσωποποίηση αφηρημένων εννοιών αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά του ποιητικού ιδιώματος του Σολωμού, αν και η τεχνική αυτή δε χρησιμοποιείται τόσο εκτεταμένα. Αξίζει να σημειωθεί πως την επίκληση, συνήθως, ο Σολωμός την τοποθετεί στο στόμα κάποιου ήρωα αντί να απευθύνεται στα πράγματα ο ίδιος. ("αστροπελέκι μου καλό, για ξαναφέξε πάλι! " ) ε) παρομοίωση και μεταφορά: Ενώ στη νεοκλασική ποίηση χρησιμοποιείται συχνά η παρομοίωση, στη ρομαντική, που τείνει να είναι πιο λυρική, προτιμάται συνήθως η μεταφορά. Γενικά η έκφραση στην ώριμη ποίηση του Σολωμού είναι εξαιρετικά μεταφορική. Αυτό δίνει εικόνες μεγάλης ομορφιάς. Η χρήση των μεταφορών στο Σολωμό χαρακτηρίζεται από μια πολυπλοκότητα (π.χ το απόσπασμα 4, του Κρητικού). στ) εικονοπλαστική και συμβολισμός: έντονος λυρισμός χαρακτηρίζει τη γλώσσα και το ύφος του Κρητικού, βασισμένος κυρίως στην εικονοπλασία και το συμβολισμό. [Δες σσ του σχολ. βιβλίου: Π. Μάκριτζ, Εικονοπλαστική και Συμβολισμός]. Αφηγηματικά Μοτίβα Το μοτίβο του τρία: βασικό χαρακτηριστικό της δομής είναι η σύνθεση των στοιχείων ανά τρία. Τρεις κεραυνοί, τρεις όρκοι, τρεις προσπάθειες να ταυτιστεί η Φεγγαροντυμένη, τρεις «αποφατικές» παρομοιώσεις για τον μαγικό ήχο (5 [22] 25-42). Οπωσδήποτε το μοτίβο του τρία απαντάται συχνά στη δημοτική ποίηση, όπου συνήθως το τελευταίο σκέλος είναι το πιο σημαντικό. Δες σ. 288 του σχολ.βιβλίου Το μοτίβο της αντίθεσης: το πέρασμα από τον έρωτα (ζωή) στο θάνατο, από την έκσταση και τη χαρά στην ψυχολογική ερημιά και την ισοπέδωση, από τον ηρωισμό στην εξαθλίωση, από τη βία στην ομορφιά. Το μοτίβο της φωτιάς: πρόκειται για ένα μοτίβο γενικότερα γνωστό στο έργο του Σολωμού, που συνδέεται με την καταστροφή και την κάθαρση. Πολλές εικόνες του Σολωμού επαναλαμβάνονται από το ένα ποίημά του στο άλλο σαν να έχουν γίνει μέρος αναπόσπαστο της έκφρασης μιας ιδέας, (π.χ η μαύρη πέτρα και το ξερό χορτάρι, ή το άστρο του βραδιού, που βγαίνει όταν τα νερά θολώνουν, ή η εικόνα- σύμβολο της κοπέλας με τα τρεμάμενα λουλούδια, για να δηλωθεί η αγνότητά της). Το μοτίβο της Φεγγαροντυμένης: το συναντάμε σε άλλα δύο ποιήματα του Σολωμού, τον Λάμπρο και τους Ελεύθερους Πολιορκημένους (Σχεδίασμα Γ «Ο Πειρασμός»). Μπορεί να συνδεθεί με τα «Επιφάνια» των αρχαιοελληνικών θεοτήτων ή τα «Θεοφάνια» της χριστιανικής παράδοσης. Το όραμα αναδύεται πάντοτε τη νύχτα, ξετυλίγεται γρήγορα και συνδέεται με το λαγαρό φεγγάρι (Πανσέληνος). Σκηνοθετικά, στην εικόνα της Φεγγαροντυμένης υπάρχουν στοιχεία από ιταλικές κλασικιστικές και νεοκλασικιστικές πηγές, όπως Νυμφών, θαλάσσιων όντων, αλλά και τη σκηνή της Αναδυόμενης Αφροδίτης επίσης, από επιδράσεις του ευρωπαϊκού ρομαντισμού (ταύτιση Θεού και Φύσης, σύνδεση Φύσης και Πνεύματος), από τις ολόφωτες δαντικές μορφές από τον «Παράδεισο» της Θείας Κωμωδίας, ιδανικές ερωμένες του 16ου αι., αλλά και από μοτίβα θρησκευτικής ποίησης και ιερών κειμένων. Το μοτίβο της δοκιμασίας: αιματηρές μάχες, χαμός συντρόφων, απώλεια οικογένειας, εμπειρίες που δεν κάμπτουν τον ήρωα που μάχεται τώρα για τη ζωή τη δική του και της αγαπημένης του. Η κλιμάκωση των δοκιμασιών συμπορεύεται από μια σταδιακή ολοκλήρωση του ήρωα. Στην αφετηρία, το ήθος του ήρωα είναι πολεμικό, δηλαδή ανταγωνιστικό σε τελική ανάλυση. Με τις διαδοχικές δοκιμασίες, που αντιπροσωπεύουν και από μια συμφορά, ο ήρωας αποβάλλει σταδιακά το ανταγωνιστικό πνεύμα και φτάνει, με την κορύφωση των συμφορών (απώλεια και του τελευταίου αγαπημένου προσώπου), στην κατάκτηση μιας «μείζονος συνείδησης της ζωής», -καθώς θα λεγε ο Σικελιανός «σε μια σχέση ενότητας με τον κόσμο». Και λίγο παρακάτω συμπληρώνει: «Αλλά το πιο χαρακτηριστικό είναι ότι το σχήμα δοκιμασία- ολοκλήρωση, κοινό στην τραγωδία, στη χριστιανική ιδέα της τελείωσης και στη σιλλερική θεωρία του Υψηλού, πραγματώνεται στο Σολωμό μ ένα ιδιαίτερα νεοελληνικό τρόπο: μέσα από τη σχέση με τη φύση. Τόσο η δοκιμασία όσο και η ολοκλήρωση οφείλονται στης φύσης την επενέργεια, που είναι διττή καταστρεπτική (θάνατος κόρης, ζητιανιά, δυστυχία: βιωτικό- ατομικό πεδίο) και ευεργετική συγχρόνως (ανθρώπινη αλληλεγγύη, ενότητα με τον Κόσμο, ποιητική δωρεά: ηθικο- Κοσμικό πεδίο). Μέσα απ αυτά τα βιώματα θα πραγματωθεί ο μετασχηματισμός του ήρωα από μια ιστορικά προσδιορισμένη (αντ-)αγωνιστική ιδεολογία σε μια μυστικά βιωμένη ερωτική οντολογία». 5

6 Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η Σ 1 ο Λ ύ κ ε ι ο Κ α ι σ α ρ ι α ν ή ς Η προϊστορία του Κρητικού ως δοκιμασία: Σε όλη την προϊστορία που ξεδιπλώνεται στο ποίημα μέσα από τις αναλήψεις ο αφηγητής ανασυνθέτει σταδιακά όλη την προϊστορία του Κρητικού, από τη βρεφική του ηλικία ως τη χρονική στιγμή που αναγκάζεται να εκπατρισθεί. Αναγνωρίζουμε όλα τα δομικά στοιχεία μιας δοκιμασίας: η κατάσταση στέρησης που εκφράζεται με τον πόνο και την καταφυγή στα όρη (στον Ψηλορείτη όπου συχνά μ ετράβουνεν ο πόνος), η ενεργοποίηση της βούλησης του ήρωα μέσα από μια δοκιμασία συνειδητοποίησης του σκοπού που απορρέει από την επικοινωνία του ήρωα με τη φύση: (κι έβλεπα τ άστρο τ ουρανού μεσουρανίς να λάμπει / και του γελούσαν τα βουνά, τα πέλαγα κι οι κάμποι / κι ετάραζε τα σπλάχνα μου ελευθεριάς ελπίδα / κι εφώναζα: ω θεϊκιά κι όλη αίματα πατρίδα). Η δοκιμασία των πολεμικών αγώνων: ο ήρωας, ως υπόδουλος, αντιστέκεται στους Τούρκους- κατακτητές, διεκδικώντας την ατομική και συλλογική ελευθερία. Αυτή η αντίσταση καταπνίγεται βίαια και επιβάλλεται η υποταγή. Η ήττα συνοδεύεται από την απώλεια αγαπημένων προσώπων, γονιών-αδελφών-κοινότητας, από τον εκπατρισμό και τα συναισθήματα πόνου που τον ακολουθούν. Το ναυάγιο ως δοκιμασία: στην πρώτη φάση, ο ήρωας ναυαγός βιώνει τη φύση ως αφιλόξενο περιβάλλον, εχθρική απέναντί του. Η ηθική του βούληση για σωτηρία προσωπική και της αγαπημένης του, τον οδηγεί στο να νικήσει τη φουρτούνα και να βιώσει τη φύση με θετικό πρόσωπο: φεγγαροντυμένη και γλυκύτατο ηχό. Τελικά, ηττάται από τη γοητευτική πλευρά της φύσης και αποτυγχάνει στο στόχο του για τη σωτηρία της αρραβωνιαστικιάς του. Χαρακτηριστικά αναφέρει ο Ερατοσθένης Καψωμένος: Τόσο η οπτασία της φεγγαροντυμένης όσο και ο παναρμόνιος ηχός λειτουργούν ως εξωτερική εμπόδια της φύσης, δηλαδή έχουν, ως δρώσες δυνάμεις, τον ρόλο του αντίμαχου. Το σχήμα αυτό βρίσκει ανταπόκριση σε γνωστά μοντέλα της αφηγηματικής και δραματικής παράδοσης. Πρώτ απ όλα το σχήμα της παραπλάνησης από έναν εξωτερικά ευμενή αντίμαχο είναι μια τυπική λειτουργία σε πολλές μυθικές και παραμυθιακές αφηγήσεις, ορισμένες από τις οποίες έχουν τροφοδοτήσει τη θεματική των παραλογών του δημοτικού τραγουδιού. Μέσα στο ίδιο πλαίσιο, της αναγνώρισης παραδοσιακών αφηγηματικών σχημάτων, θα μπορούσε να υποδειχθεί η χαρακτηριστική αναλογία των δοκιμασιών του Κρητικού προς το σχήμα των δοκιμασιών του ομηρικού Οδυσσέα, όπου οι αντίμαχες δυνάμεις παίρνουν αντίθετες όψεις: τόσο μορφές άλογης βίας (Λαιστρυγόνες, Κύκλωπες, Σκύλλα, Χάρυβδις) που αντιστοιχούν στα μανιασμένα φυσικά στοιχεία (θαλασσινή καταιγίδα στον Κρητικό, πρβλ. κι η θάλασσα να καταπιεί την κόρη αναζητάει) όσο και σε μορφές παραπλανητικά σαγηνευτικές (Λωτοφάγοι, Σειρήνες, Καλυψώ) που αντιστοιχούν στις θετικές εμπειρίες του Κρητικού. Μάλιστα θα μπορούσε κανείς να υποδείξει τη στενότερη αντιστοιχία ανάμεσα στη σαγηνευτική λειτουργία του τραγουδιού των Σειρήνων και του γλυκύτατου ηχού, καθώς και στην παραπλανητική ομορφιά της θεάς Καλυψώς και στην ανάλογα παραπλανητική λειτουργία της θείας φεγγαροντυμένης. Το παρόν του Κρητικού ως δοκιμασία: το παρόν του Κρητικού είναι αποτέλεσμα των προηγούμενων δοκιμασιών του. Οι συνέπειες είναι ταυτόχρονα αρνητικές και θετικές: α) Αρνητικές: Σε κοινωνικό επίπεδο ο απροσκύνητος αγωνιστής γίνεται επαίτης και σε ψυχολογικό επίπεδο ο ήρωας βασανίζεται από εφιάλτες που σχετίζονται με το ναυάγιο και την προσπάθειά του να σώσει την αγαπημένη του. β) Θετικές : Σε ατομικό επίπεδο έχουμε τη ριζική μεταμόρφωση του ήρωα παλιότερα γύρευε μαχαίρι, ενώ τώρα δεν τον χαροποιεί ο πόλεμος. Σε κοινωνικό επίπεδο, οι σχέσεις του ήρωα με τους άλλους μεταμορφώνονται και στηρίζονται στην αγάπη. Η δοκιμασία της Έσχατης Κρίσης: Πρόκειται για την τελική δοκιμασία όπου -σύμφωνα με τη θρησκεία- θα κριθούν όλοι οριστικά και τελειωτικά, για να δικαιωθούν ή να καταδικαστούν στην αιωνιότητα. Είναι μια τυπική Δοκιμασία δικαίωσης, από την οποία αναμένεται να αναδειχτούν οι άχρονες απέναντι στις ενδοχρονικές αξίες. Στον οραματισμό του ήρωα δεν περιλαμβάνεται η Κρίση καθαυτή, αλλά η προσδοκία της δηλαδή δεν ολοκληρώνεται ένα πλήρες σχήμα δοκιμασίας. Υπάρχουν όμως όλες οι προϋποθέσεις που προοιωνίζονται τη θετική της έκβαση. Συγκεκριμένα, η περιγραφή της κόρης και της συμπεριφοράς της ακολουθεί θεματικές και εικονιστικές φόρμουλες που μέσα στη σολωμική ποίηση έχουν από τη χρήση καθιερωθεί ως τυπικοί κώδικες δικαίωσης: εξιδανικευμένες κόρες, στεφανωμένες με της παρθενιάς τα λουλούδια, να ψάλλουν χαρούμενα τραγούδια και δέχονται εκδηλώσεις τιμής από τα Κοσμικά στοιχεία. Σύμφωνα με αυτόν τον κώδικα, η κόρη εμφανίζεται δικαιωμένη, γεγονός που αποτελεί «πρόκριμα» για το αποτέλεσμα της αναμενόμενης Κρίσης. Στιχουργική Ύφος -Γλώσσα Στον Κρητικό η γλώσσα, όπως και η σύλληψη, δείχνει ανάλογη πρόοδο του ποιητή υπάρχει αρμονία του είναι και του φαίνεσθαι, η γλώσσα δηλαδή παρουσιάζεται άξια να εκφράσει τον πνευματικό κόσμο του ήρωα. Για πρώτη φορά τώρα ο ποιητής σε τόσο μεγάλη έκταση καλλιεργεί το δεκαπεντασύλλαβο σε ομοιοκατάληκτα δίστιχα (ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία), και μάλιστα είναι φυσικός και «απηρτισμένος», δηλ. κάθε στίχος έχει ολόκληρο νόημα που τελειώνει με το στίχο, ενώ το β ημιστίχιο (τομή στην 8η συλλαβή) ή επαναλαμβάνει ή συμπληρώνει ή προεκτείνει το νόημα του α ή κάνει μια αντίθεση. Πολλές φορές οι δύο στίχοι αλληλοσυμπληρώνονται. Ο Σολωμός πυκνώνει το στίχο του δημοτικού τραγουδιού: εκεί που ο δεκαπεντασύλλαβος του δημοτικού μπορεί να έχει μόνο τρεις, τέσσερες, πέντε λέξεις που φέρουν σημαντικό νόημα, ο Σολωμός καταφέρνει να χωρέσει μέχρι και οκτώ. Η ποιητική του ωρίμανση είναι φανερή. Απελευθερώνει όχι μόνο έναν πρωτοφανέρωτο λυρισμό, αλλά εισχωρεί βαθιά μέσα στα μυστικά της λαϊκής γλώσσας και στους ποιητικούς εκφραστικούς τρόπους της λαϊκής παράδοσης. Οπωσδήποτε, ο Σολωμός είναι ποιητής του πάθους για το υψηλό, το αιώνιο, το πνευματικό, το υπερβατικό και ο τόνος της ποίησης του είναι πάντα εξηρμένος. Η γλώσσα είναι η δημοτική, διανθισμένη με διάφορες ιδιωματικές λέξεις (έκρουζε, αργούνε, πλέξιμο, πλεύρα κά.). Ο αγώνας του Σολωμού ήταν διμέτωπος, για τη δημιουργία μιας πανελλήνιας ποιητικής δημοτικής γλώσσας, αλλά και για τη διάσωση του ιδιωματικού στοιχείου της ποίησής του, ως στοιχείου αυθεντικότητας. Παρόλο που ήταν θέμα αρχής για το Σολωμό να αποφεύγει όσο το δυνατό τις διάφορες ντοπιολαλιές στη σοβαρή του ποίηση, αφού αποσκοπούσε να διαβαστεί από όλους τους Έλληνες, το επτανησιακό ιδίωμα υπάρχει μέσα στην ποιητική του γλώσσα, αφού την ελληνική τη μαθαίνει στη Ζάκυνθο και στην Κέρκυρα. Έτσι βλέπουμε 6

7 Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η Σ 1 ο Λ ύ κ ε ι ο Κ α ι σ α ρ ι α ν ή ς ιδιαιτερότητες σε μερικά ρήματα, ιδιαίτερα στον παρατατικό συνηρημένων ρημάτων ( άργειε, άργουνε, εκοίταα ), στον Παρατατικό της παθητικής ( σε -ότουν: ερχότουνε, εσειότουν ), στους μελλοντικούς χρόνους με τη χρήση του "θέλει" αντί του "θα", στην υποτακτική, με τη χρήση του "ήθελε" ( π.χ: αν ήθελε της πω = αν της είχα πει ) και με τη χρήση της παθητικής προστακτικής (π.χ: χάρου, κοίμου). Καθοριστική και κύρια είναι η χρήση των ρημάτων, σημάδι ωριμότητας του ποιητή, που εκφράζουν έντονα το στοιχείο της κίνησης και του ρυθμού, και μάλιστα του ρυθμού του κόσμου. ΚΡΗΤΙΚΟΣ: Το βασικό θέμα του ποιήματος Το ποίημα γράφτηκε το Αν και αναφέρεται σαν απόσπασμα, είναι στην πραγματικότητα ένα τελειωμένο ποίημα, παρόλο που ο ποιητής δεν έκανε το τελειωτικό χτένισμα. Είναι το μόνο ποίημα του Σολωμού όπου από την αρχή ως το τέλος μιλάει ένας επινοημένος αφηγητής, που, αντίθετα με τους περισσότερους ήρωές του, μένει ζωντανός ως το τέλος για να πει την ιστορία του. Η σειρά που ακολουθεί ο Κρητικός για να διηγηθεί τα βιώματά του δεν είναι η σειρά της ιστορικής τους εξέλιξης. Ποιο, λοιπόν, είναι το βασικό θέμα του Κρητικού και ειδικότερα τι σημαίνει η "φεγγαροντυμένη"; Ο Σολωμός δίνει μιαν απάντηση στην πρώτη ερώτηση, όταν λέει ότι το θέμα του Κρητικού είναι ο έρωτας θεοποιημένος. Για την ερμηνεία αυτής της φράσης πρέπει να εξετάσουμε την ταυτότητα της "φεγγαροντυμένης". Παλαιότεροι κριτικοί, επηρεασμένοι ίσως από δύο γυναικείες μορφές στους Ελεύθερους Πολιορκημένους, υποστήριξαν ότι η Φεγγαροντυμένη αντιπροσώπευε την Ελλάδα ή την Ελευθερία. Άλλοι είπαν ότι πρόκειται για μια αγία μορφή, ίσως την Παναγία.. Άλλοι πάλι υποστήριξαν ότι συμβολίζει την αγάπη του Θεού και ότι ο Κρητικός, ασυνείδητα ή όχι, θυσιάζει τη γήινη αρραβωνιαστικιά του, για να κερδίσει την επαφή με μια θεϊκή οπτασία. Μερικοί, τέλος, υποστήριξαν πως η φεγγαροντυμένη δεν είναι άλλη παρά η αθάνατη ψυχή της αγαπημένης του Κρητικού, που για ελάχιστο χρόνο μένει πάνω από το άψυχο σώμα και τον αποχαιρετά πριν ανέβει στους ουρανούς. Σύμφωνα μ' αυτή τη θεωρία, ο μαγικός ηχός είναι η θεία αρμονία, καθώς οι άγγελοι καλωσορίζουν την ψυχή στον ουρανό. Αυτή η τελευταία άποψη φαίνεται πιο κοντά στην αλήθεια, αλλά η πραγματικότητα είναι λίγο πιο πολύπλοκη. Ας θυμηθούμε τη φεγγαροντυμένη στον Λάμπρο, που ο Σολωμός είχε πει ότι είναι η Αφροδίτη. Ακόμη κι αν δεχτούμε ότι η φεγγαροντυμένη είναι η ψυχή της αρραβωνιαστικιάς, έχει πια μεταμορφωθεί στα μάτια του Κρητικού σε κάτι πιο αφηρημένο. Μοιάζει να έχει γίνει η θεϊκή αρχή του Έρωτα, που μπορεί να παρουσιαστεί με διάφορες μορφές: σαν ψυχή της γήινης αγαπημένης, σαν Αφροδίτη, σαν Παναγία, ή κάποια άλλη μητρική μορφή που την ονειρευτήκαμε. Είναι μια ιδανική μορφή, εν μέρει αφηρημένη έννοια και εν μέρει δημιούργημα των ονείρων. Η μορφή αυτή ίσως ήταν έμφυτη, όπως οι Ιδέες στις οποίες πίστευε ο Πλάτων. Προς το τέλος του ποιήματος ο Κρητικός υποδεικνύει τη δύναμη του Έρωτα και του Θανάτου. Γιατί χάρη στη συνεργασία αυτών των δύο, που κατέληξε στο θάνατο της αγαπημένης του, μπόρεσε εκείνος να υπερβεί το Χρόνο. Παρ' όλη τη βαθιά πληγή που του άνοιξε ο θάνατος του κοριτσιού, μπορεί τώρα να προσμένει με χαρά μια αιώνια ευδαίμονα ύπαρξη στον Παράδεισο με την αγαπημένη του. Αυτή η αίσθηση της ασημαντότητας της επίγειας ζωής, αν τη συγκρίνει κανείς με την αιωνιότητα, είναι παρόμοια με τα αισθήματα που εκφράζουν κι άλλα πρόσωπα στην ποίηση του Σολωμού. Ο πάναγνος έρωτας του Κρητικού για την αρραβωνιαστικιά του είναι αυτός που του επέτρεψε να ρίξει μια ελάχιστη ματιά στην αιωνιότητα..(π. Μάκριτζ) ΕΣΩΚΕΙΜΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ, Ανάλυση στίχων 1 η αφηγηματική ενότητα: απ.1[18] ως 3[20] στ. 2 Απόσπασμα 1 [18] Το ποίημα αρχίζει ex abrupto, δηλαδή απότομα. Ο ήρωας του τραγουδιού, ένας Κρητικός, κολυμπάει νύχτα στη θάλασσα, προφανώς μετά το ναυάγιο του πλοίου του, για το οποίο δε γίνεται καμία αναφορά στο ποίημα, κρατώντας την αγαπημένη του, την οποία προσπαθεί να σώσει από τα κύματα. Ο Π. Μάκριτζ ερμηνεύει αυτήν την αρχή ως μια προσπάθεια του Σολωμού να αφαιρέσει από το ποίημα κάθε άχρηστο επεξηγηματικό υλικό, ώστε να εστιαστεί η προσοχή στα ουσιαστικά. Επίσης, θεωρεί ότι με αυτόν τον τρόπο κινητοποιείται η περιέργεια και η σκέψη των δεκτών. Στη θέση των αποσιωπητικών, τα οποία καλύπτουν το χώρο δύο πιθανών πρώτων στίχων, ίσως να υπήρχε κάποια αναφορά στο ναυάγιο, διότι ο ήρωας στον πρώτο στίχο, είναι κιόλας μέσα στη θάλασσα και κοιτά απέναντι για τη στεριά. Η σφαιρική σκηνοθεσία, το φυσικό περιβάλλον που βοά και βροντά σημειώνουν την αδυναμία του ανθρώπου έναντι της φυσικής ορμής. Ο άνθρωπος φαίνεται ακόμα μικρότερος μέσα στη δίνη της καταιγίδας. Η όραση του ήρωα ακολουθεί τη φορά της φυσικής όρασης: κέντρο-μπροστά, κέντρο-ψηλά, κέντρο-τριγύρω. Η θάλασσα, έτσι φουρτουνιασμένη που είναι, γίνεται το τέλειο σκηνικό για έναν αγώνα ζωής και θανάτου ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση. Όλο το σκηνικό μας δημιουργεί την αίσθηση του υψηλού, η οποία παράγεται από τη συνειδητοποίηση του μεγαλείου της φύσης έναντι του αδύναμου ανθρώπου. Πρόκειται για μια φιλοσοφική κατηγορία που οι ρομαντικοί ποιητές προσπαθούσαν να αναδείξουν μέσα στο έργο τους. Ο Σολωμός, στο κλίμα αυτό, προσπαθεί να αποδώσει την κατηγορία του υψηλού. (στίχος 1) Το έργο γεννιέται ακριβώς τη στιγμή που το φως σχίζει το σκοτάδι και η φωνή την αφωνία η πρώτη λέξη «εκοίταα», καθορίζει εξαρχής το πρόσωπο της αφήγησης και μέσα από τα άφθονα «α» (οι δεκαέξι γραμματικές συλλαβές περιέχουν οκτώ άλφα. Το άλφα είναι το μακρύτερο σε διάρκεια φωνήεν της ελληνικής) που δηλώνουν έκταση, φανερώνεται η αγωνία του αφηγητή για τη μακρινή απόσταση από το ακρογιάλι, που μόλις διακρίνεται στο φως της αστραπής. Ο στίχος με την τομή διαβάζεται: Εκοίταα // κι ήτανε μακριά ακόμη τ' ακρογιάλι. Η τομή βαθαίνει ακόμη πιο πολύ την απόσταση που χωρίζει το δρων υποκείμενο από το προσδοκώμενο ακρογιάλι. Η έκθλιψη 7

8 Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η Σ 1 ο Λ ύ κ ε ι ο Κ α ι σ α ρ ι α ν ή ς στο τ' ακρογιάλι δημιουργεί μια ψευδαίσθηση πλησιάσματος. Η λέξη «γιαλός» υπάρχει και στο τέλος του ποιήματος (σχήμα κύκλου), απόδειξη ότι δεν πρόκειται για απόσπασμα, αλλά για σύνολο λόγο με κοινό ορόσημο στην αφετηρία και στην κατάληξή του. «Και τέλος φθάνω στο γιαλό την αρραβωνιασμένη» (στίχος 2) Η ανάγκη να σταθμίσει καλά την απόσταση από τη στεριά, όπου και τους περιμένει η σωτηρία, κάνει τον Κρητικό να επικαλεστεί ένα κυρίαρχο στοιχείο της φύσης, το αστροπελέκι, χρησιμοποιώντας ευφημιστικό επίθετο: «Αστροπελέκι μου καλό, για ξαναφέξε πάλι!». Το αστροπελέκι, ένα φυσικό φαινόμενο που φέρνει καταστροφή, από τη φύση του δεν μπορεί να είναι "καλό". Αλλά ο ναυαγισμένος Κρητικός κάνει μια επίκληση, μια ευχή προς το αστροπελέκι να "ξαναφέξει πάλι", να τον βοηθήσει και πάλι κάτι να διακρίνει με τη λάμψη του μέσα στη βαθιά σκοτεινιά που τον κυκλώνει. Το αστροπελέκι τού φάνηκε καλό, ευνοϊκό μια σχέση φιλική δημιουργήθηκε ανάμεσα στο ουράνιο φαινόμενο και το αδύναμο ανθρώπινο πλάσμα που παλεύει με τα κύματα. Εδώ ο Σολωμός υιοθετεί την τεχνική της προσωποποίησης ιδεών και φυσικών φαινομένων και τη χρήση της επίκλησης. Αφού περιμένει το αστροπελέκι να τον ακούσει και να τον υπακούσει, ο Κρητικός (αν όχι ο ποιητής) υποθέτει ότι αυτό έχει ανθρώπινες η θεϊκές ιδιότητες. Στην ποίηση του 18 ου αιώνα, συχνά οι αφηρημένες έννοιες προσωποποιούνται και οι ποιητές απευθύνουν το λόγο σε αυτές. Αυτό ίσως μπορεί να ερμηνευθεί ως μια προσπάθεια των ηρώων να επικοινωνήσουν με έναν κόσμο εξωφυσικό. Η φύση για το Σολωμό είναι ταυτόχρονα και Κόλαση και Παράδεισος, απειλή και σύντροφος. Για τον ήρωα/ αφηγητή η σχέση με τη φύση είναι διαλεκτική, αντινομική. Γενικά η φύση στον Σολωμό και στο συγκεκριμένο ποίημα αποτελεί ένα σταθερό μοτίβο που μπλέκεται με τη δόμηση του ποιήματος, το διατρέχει ολόκληρο και είναι κεντρικό στην αφήγηση. (στίχοι 3-6): Το θαυμαστό περιστατικό που του συμβαίνει, η αίσθηση δέους που βιώνει, μετά την εμφάνιση τριών ακόμη κεραυνών [συμβολικός αριθμός, μοτίβο του τρία] πολύ κοντά στην κορασιά, που εμφανίζεται για πρώτη φορά, ως δεύτερο πρόσωπο στη σύνθεση, και η συμμετοχή πια του κοσμικού στοιχείου, του ουρανού, της θάλασσας, των γιαλών και των βουνών. Ο ρόλος της φύσης στο συγκεκριμένο σημείο θυμίζει το δημοτικό τραγούδι, στο οποίο η φύση συμμετέχει στο όποιο πάθος του ήρωα. Δημιουργείται αίσθηση υψηλού δέους, όπου τα στοιχεία της φύσης αποδεικνύονται άπειρες φορές πιο ισχυρά κι ανώτερα κι από το πιο δυνατό ανθρώπινο σώμα. Παρατηρούμε τους πληθυντικούς (πέλαγα, ακρογιαλιές, βουνά) που υπογραμμίζουν την απεραντοσύνη της πλάσης. Στην ομοιοκαταληξία αντήχαν και αν είχαν [στ. 5-6] η πλήρης σχεδόν φωνητική ταυτότητα των λέξεων μιμείται την ηχώ που περιγράφει ο Κρητικός. Η εμβρόντητη αυτή φύση προοιμιάζει τη γέννηση και τη συντέλεια του κόσμου - σε δεύτερο επίπεδο τη γέννηση και το τέλος του ποιήματος. Οπωσδήποτε ρίχνει τη γέφυρα για το μεταφυσικό τοπίο της επόμενης παρένθετης ενότητας Απόσπασμα 2 [19] Ο Δ. Μαρωνίτης και ο Ερ. Καψωμένος ονομάζουν αυτό το απόσπασμα εσχατολογικό και το ξεχωρίζουν ως προς το χρονικό επίπεδο. Ο αφηγητής/ ήρωας νιώθει την ανάγκη να πιστοποιήσει την αλήθεια των όσων θα ακολουθήσουν, ίσως διότι είναι θαυμαστά. Το πραγματικό και το φανταστικό εμπλέκονται και ο αφηγητής δεν τα ξεχωρίζει. Ο τριπλός όρκος (σχήμα των τριών) γίνεται με επίκληση στα πραγματικά περιστατικά της ζωής του ήρωα/ αφηγητή (ανάληψη). Έτσι γνωρίζουμε ορισμένα στοιχεία από την προηγούμενη ζωή του. Ορκίζεται στα τραύματα που είχε ως γενναίος πολεμιστής. Και ήταν γενναίος, διότι οι λαβωματιές είναι στο στήθος του. Ορκίζεται στους συντρόφους του που είναι νεκροί, άρα ιεροί. Ορκίζεται στην ψυχή της αγαπημένης του, προοικονομώντας το θάνατό της. Ο όρκος προχωρά από το πιο αδύνατο μέρος στο πιο ισχυρό: εαυτός σύντροφοι αρραβωνιαστικιά και επικαλείται την ανδρεία, τη συντροφικότητα/ συλλογικότητα, τον έρωτα. Δίνεται, επομένως, ο όρκος σε τρεις αξίες ιερές. Από αυτές αντλεί και τη δύναμή του. Ο ήρωας οραματίζεται τη Δευτέρα Παρουσία, τη Μέρα της Κρίσης, κατά την οποία προσδοκά να συναντήσει την αγαπημένη του. Είναι τόσο μεγάλος ο έρωτας που νιώθει γι αυτήν, που ζει τον οραματισμό του σαν άμεσο παρόν. Τονίζεται έτσι το ρομαντικό στερεότυπο της αιώνιας και ακατάλυτης αγάπης μεταξύ των δύο εραστών. Η σκηνή εκτός από το θεολογικό και αισθητικό ενδιαφέρον που έχει, καθώς αποκαλύπτει τη βαθιά θρησκευτικότητα και τις πολλαπλές καλλιτεχνικές πηγές του Σολωμού, έχει και ένα πιο ουσιαστικό ενδιαφέρον. Το θρησκευτικό υπόβαθρο αξιοποιείται από τον ποιητή για να αποκαλυφθεί το μεγαλείο ενός έρωτα που διαρκεί πέρα από την αιωνιότητα. Ο αγνός έρωτας διαπερνά τη σκηνή, αποτελεί τη δικαίωση των δύο ερωτευμένων. Η όχθη του θανάτου ενώνεται με την όχθη της ανάστασης. Ο επίγειος έρωτας που δεν ολοκληρώθηκε στη γη λόγω του θανάτου της αγαπημένης, πρόκειται να δικαιωθεί στη μεταθανάτια ζωή. Με μια γλώσσα που θυμίζει ταυτόχρονα Παλαιά Διαθήκη και δημοτικό τραγούδι μας υποβάλλεται το παραδείσιο τοπίο. Δύο αντίθετες ροπές πρόκειται να σμίξουν: ο Κρητικός με μια ανοδική κίνηση (σχίζει δρόμους) και η κόρη με μια καθοδική κίνηση (κατεβαίνει από τη θύρα της Παράδεισος). Η μεταθανάτια ερωτική συνάντηση του Κρητικού με την κόρη προετοιμάζεται. Σκόπιμα και με παραδειγματική ποιητική οικονομία δεν τη βλέπουμε να πραγματοποιείται. Ο ακροατής (του τραγουδιού του Κρητικού) θα την πλάσει στη φαντασία του. Από αφηγηματολογική άποψη η παραπομπή στην Έσχατη Κρίση αντιστοιχεί εξ ορισμού σε μια δοκιμασία, αυτή της Τελικής Κρίσης. Πρόκειται για μια τυπική δοκιμασία δικαίωσης. α) Όλες οι μορφές στην ποίηση του Σολωμού είναι οράματα λατρευτικά, που τα θερμαίνει μέσα σε μια θαυμαστή αίγλη ο έρωτας. [...]. Σε έσχατη ανάλυση, στο βάθος-βάθος, ο Σολωμός είναι γήινος. Ένας γήινος που ποθεί η γη να 'ταν ουρανός, η σχετικότητα απολυτότητα. [...]. Ο ήρωας, ο "Κρητικός" οπτασιάζεται τη Δεύτερη Παρουσία. Ως εκεί φτάνει ο βαθύς έρωτάς του για την αγαπημένη του. Δρασκελάει μεμιάς την αιωνιότητα και ζει ως άμεσο παρόν την ανάσταση των νεκρών [...]. Θαρρείς και με τους στ. 11 κ.εξ. η "θύρα της Παράδεισος" [...] παίρνει ρεαλιστική, πλαστική υφή, και η αναστημένη "Κορασιά" αναζητεί ανυπόμονα το "κορμί" της "για να 'μπει" σε μια νέα ενσάρκωση "ψάλλοντας την Ανάσταση". Εκείνο μάλιστα το "της τρέμαν τα 8

9 Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η Σ 1 ο Λ ύ κ ε ι ο Κ α ι σ α ρ ι α ν ή ς λουλούδια" και το "εβγηκε με τραγούδια" δίνουν έξαφνα μια έκτακτη σωματική και ασώματη μαζί παρουσία. Γ. Θέμελης, "Ο Σολωμός ή Ο Ουράνιος Έρωτας β) Η ωραία γυναίκα που αναζητείται κατά την Ανάσταση Νεκρών μπορεί να είναι είτε η αγαπημένη του Κρητικού είτε η γυναίκα της οπτασίας. Θα πρέπει να είναι στην πραγματικότητα και οι δυο, κι έτσι αυτός ο Πρόλογος μας προετοιμάζει ανεπαίσθητα για το θάνατο της Κόρης στο τέλος του ποιήματος. [...] ο Σολωμός νοιάζεται να δείξει πόσο δεν είναι ο πνευματικός ή ιδεατός κόσμος ανεξάρτητος από τον φυσικό. R. Beaton (στίχος 1) Ο κόσμος ο θεϊκός όπου ζουν οι μορφές που αντικρίζει ο ποιητής με τη δημιουργική του χάρη, δεν είναι ο κόσμος της φαντασίας που τον πλάθει ο ίδιος, είναι κόσμος ολότελα πραγματικός, με την κυριολεκτική σημασία της λέξης. Ο Κρητικός, πριν καλά-καλά αρχίσει τη διήγησή του, διακόπτει το λόγο του, για να μας βεβαιώσει ότι αυτά που πρόκειται να πει (για τη Φεγγαροντυμένη και τον ανεκλάλητο ήχο) είναι απόλυτα αληθινά. Φοβάται μήπως δεν πιστέψουμε ότι δοκίμασε πραγματικά όλες αυτές τις μεταφυσικές εμπειρίες. Οι όρκοι έχουν αποδέκτες κάποιο υποτιθέμενο ακροατήριο με σκοπό να το πείσουν για την αλήθεια των λεγομένων, αφού στο σημείο αυτό υπάρχει αποστροφή προς αυτούς μέσα από το β πληθ. πρόσωπο (στίχοι 2-4) Ο όρκος αφορά στα δικά του ιερά πράγματα, που δεν είναι άλλα από τον αγώνα το δικό του και των συντρόφων του για την απελευθέρωση της πατρίδας, και στην αγαπημένη κόρη, που όμως τώρα πια είναι πεθαμένη. Πρόκειται για τριπλό όρκο, που αποδίδεται με κλιμάκωση: 1. αντρεία, 2. συντροφικότητα, 3. αγάπη. Ο 4 ος στίχος προοικονομεί το θάνατο της κόρης. παρένθετη ενότητα ή παρέκβαση (στ. 5 18): Με την ανάμνηση της πεθαμένης κόρης, τον κυριεύει αγωνία και αναστάτωση, ταράζεται αφάνταστα και φωνάζει να έρθει η Δευτέρα Παρουσία, να αναστηθούν οι νεκροί, για να μπορέσει και ο ίδιος να ξαναδεί την αγαπημένη του. Κάνει την ευχή «Λάλησε Σάλπιγγα» και αμέσως βιώνει νοερά (ο ταραγμένος νους του βλέπει την ευχή του να πραγματοποιείται) τη συγκλονιστική μεταφυσική αυτή εμπειρία, η οποία φανερώνει τη βαθιά πνευματικότητα του Σολωμού, που αγκαλιάζει όλη τη φύση, πραγματική και ιδεατή σε θαυμαστή ενότητα. Όπως στο 18[1] έτσι κι εδώ ο χώρος ανοίγει ύστερα από πρόκληση του αφηγητή: Αστροπελέκι μου καλό, για ξαναφέξε πάλι - Λάλησε, Σάλπιγγα. Ο ίδιος ανεβαίνει προς τα ουράνια και ρωτά τους αγγέλους για την τύχη της καλής του (στ. 7-10). Στη συνέχεια, οι άγγελοι κατεβαίνουν προς αυτόν και του απαντούν (στ ) ότι ανυπομονούσε να αναστηθεί (στ. 14) και ότι κάποιον έψαχνε (στ. 18). Ενδιαφέρον στοιχείο αποτελεί ο φανταστικός διάλογος με τους αναστημένους: «Και σχίζω δρόμο και τς αχνούς αναστημένους κράζω / Μην είδετε την ομορφιά που την Κοιλάδα αγιάζει;» Η διατυπωμένη με μεταφορικό τρόπο ερώτηση θυμίζει ταυτόχρονα δημοτικό τραγούδι και Παλαιά Διαθήκη. Στην περιγραφή της κοπέλας συνυπάρχουν το φυσικό με το μεταφυσικό στοιχείο. Η εικόνα της είναι γήινη: λουλούδια (παρθενίας), τραγούδια. Η παρουσίασή της ως άσπιλης παρθένας σταθερό μοτίβο στην ποίηση του Σολωμού που με το τραγούδι της μαγεύει τον ουρανό και καθυστερεί ακόμα και τη συντέλεια του κόσμου (στ ), έρχεται για άλλη μια φορά να εξάρει την απαράμιλλη αγνότητα και ομορφιά της και να δημιουργήσει ένα ρομαντικό γυναικείο ιδεώδες, όπου το φυσικό κάλλος και η χάρη συνταιριάζονται με τη χριστιανική αιδημοσύνη. Οι αναστημένοι απαντούν πως τη γνωρίζουν και μάλιστα: «ψηλά την είδαμε πρωί. Της τρέμαν τα λουλούδια» (υποφορά-ανθυποφορά), όπου βέβαια τα λουλούδια παραπέμπουν στην παρθενική της υπόσταση, γνωστό μοτίβο στην ποίηση του Σολωμού. Και προχωρούν ακόμη περισσότερο συμπληρώνοντας ότι εκείνη τον ψάχνει συνεχώς, τον αναζητά με την ίδια αγωνία, πιστή πάντοτε στην αγάπη τους, προβάλλοντας στον ουράνιο κόσμο εντελώς γήινες καταστάσεις: «Όμως κοιτάζει εδώ κι εκεί και κάποιονε γυρεύει» ένδειξη πως ο έρωτας και η προσήλωσή της σ αυτόν είναι εξίσου δυνατά. Παράλληλα, η φωτιά, καταστροφική και καθαρτήρια συνάμα, κυριαρχεί (στ. 16). Στην οραματική σκηνή του ήρωα δεν περιλαμβάνεται η Κρίση καθ εαυτή. Ο ήρωας δεν βάζει την αγαπημένη να κρίνεται, στη συνείδησή του είναι προκαταβολικά δικαιωμένη. Ο ποιητής αναδεικνύει περισσότερο το εσχατολογικό περιβάλλον και σχεδόν καθόλου το περιεχόμενο της Κρίσης. Πηγές: διακειμενικά στοιχεία από την Ἀποκάλυψη και την Παλαιά Διαθήκη ( σχολικό βιβλίο, υποσημειώσεις). επιδράσεις από τη Θεία Κωμωδία του Ντάντε Αλιγκέρι, την οποία γνώριζε καλά ο Σολωμός, λόγω και των ιταλικών σπουδών του. Στη δεύτερη περίοδο της ποιητικής του δημιουργίας ( ), στην οποία ανήκει και ο Κρητικός, η συνάντηση του θεϊκού με το ανθρώπινο στοιχείο είναι κυρίαρχη. Είναι χαρακτηριστικό ότι, ενώ σκιαγραφείται ένα περιβάλλον μεταφυσικό, ο τρόπος που απευθύνεται ο ήρωας στους αναστημένους νεκρούς είναι οικείος, ανθρώπινος, γήινος. διακειμενικά στοιχεία που θυμίζουν δημοτικό τραγούδι και την κρητική αναγεννησιακή λογοτεχνία, στο επίπεδο της τεχνικής και του περιεχομένου. Η υποφορά και ανθυποφορά (σημείωση αρ. 3 του σχολικού βιβλίου, σ. 18) αποτελούν σχήμα λόγου ιδιαίτερα συχνό στο δημοτικό τραγούδι. Στοιχεία της κρητικής διαλέκτου είναι παρόντα: «τς», όπως και εικόνες από την Ερωφίλη: η αγαπημένη στην πόρτα του Παραδείσου. επιδράσεις από την Οδύσσεια του Ομήρου: ο Οδυσσέας μιλά με τις ψυχές των νεκρών συντρόφων και αγαπημένων του ή στο ω της Οδύσσειας οι νεκροί ήρωες του Τρωικού πολέμου συνομιλούν. Βασική διαφορά είναι ότι οι πρωταγωνιστές του Σολωμού, όλοι νεκροί, είναι χαρούμενοι γιατί κέρδισαν την αιώνια ζωή, σύμφωνα με τη χριστιανική αντίληψη, ενώ τα «είδωλα βροτών καμόντων» [εικόνες πεθαμένων θνητών] του Ομήρου παραπονιούνται στον ζωντανό συνομιλητή τους, τον Οδυσσέα, γιατί έχασαν οριστικά τη ζωή τους. Λαϊκή παράδοση της Ζακύνθου: Ο στίχος κι εγώ το σάβανο τινάζω παραπέμπει στο λαϊκό ταφικό έθιμο των Ζακυνθίων, δηλαδή στο σαβάνωμα των νεκρών. Το σάβανο το σκίζουν από την κορυφή ως τη μέση, για να μπορεί ο πεθαμένος να βγει, όπως πιστεύεται, εύκολα απ αυτό κατά τη Δευτέρα Παρουσία. 9