ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ

Transcript

1 ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «Η ΕΣΩΚΟΜΜΑΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ» ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΜΗΝΑΪΔΗΣ ΣΙΜΕΩΝ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΚΑΡΑΧΑΛΙΟΥ ΕΥΤΥΧΙΑ ΚΟΜΟΤΗΝΗ, ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ

2 Η εσωκομματική δημοκρατία Πίνακας περιεχομένων Εισαγωγή... 3 Κεφάλαιο 1 Τα πολιτικά κόμματα 1.1 Ιστορική αναδρομή Έννοια πολιτικού κόμματος και περιεχόμενο Ταξινόμηση των πολιτικών κομμάτων Βασικές λειτουργίες των πολιτικών κομμάτων Κεφάλαιο 2 Πολιτικά κόμματα και πολίτευμα 2.1 Συνταγματική κατοχύρωση των πολιτικών κομμάτων Κομματικά συστήματα και κοινοβουλευτισμός Η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας και τα πολιτικά κόμματα Περιθωριοποίηση των πολιτικών κομμάτων στο σύγχρονο πολίτευμα Κεφάλαιο 3 Η αρχή της εσωκομματικής δημοκρατίας 2

3 3.1 Οριοθέτηση της εσωκομματικής δημοκρατίας Προϋποθέσεις εσωκομματικής δημοκρατίας Δικαίωμα ελεύθερης γνώμης και έκφρασης των μελών Εκλογή και θητεία των οργάνων Η αρχή της πλειοψηφίας στη λήψη αποφάσεων Λογοδοσία σε όργανα Θεσμικές εγγυήσεις της εσωκομματικής δημοκρατίας Κεφάλαιο 4 Η εσωκομματική δημοκρατία σε κρίση 4.1 Το αίτημα για διαφάνεια Ο ελλειμματικός χαρακτήρας της εσωκομματικής δημοκρατίας - Σύγχρονες προκλήσεις και προβληματισμοί Το μέλλον της εσωκομματικής δημοκρατίας Επίλογος Τελικές παρατηρήσεις Βιβλιογραφία Νομολογία

4 Εισαγωγή Αναντίρρητα, τα πολιτικά κόμματα συνιστούν τον ακρογωνιαίο λίθο του δημοκρατικού πολιτεύματος και sine qua non θεσμό της σύγχρονης κοινοβουλευτικής και αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Καθότι λειτουργούν ως πυλώνες του πολιτεύματος, αποτελεί κοινή διαπίστωση ότι η οργάνωσή τους αποτυπώνει την ποιότητα της δημοκρατίας στην χώρα. Εξαιτίας του σημαίνοντα ρόλου τους, η ύπαρξη και λειτουργία τους τυποποιείται στο συνταγματικό κείμενο, ιδίως στο άρθρο 29, το οποίο ορίζει ότι «η οργάνωση και η δράση τους οφείλει να εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος». Απώτερος σκοπός της λειτουργίας των πολιτικών κομμάτων είναι η ουσιαστική τήρηση και ο σεβασμός των αρχών και πρακτικών της εσωκομματικής δημοκρατίας. Εντούτοις, είναι εμφανής η επιτεινόμενη δυσλειτουργία της αρχής της λαϊκής κυριαρχίας στην Ελλάδα, ως απόρροια των μηχανισμών που αναπτύσσουν τα πολιτικά κόμματα. Εν τέλει, εγείρεται το ερώτημα εάν και κατά πόσο η εσωκομματική δημοκρατία τελεί σε καθεστώς άμεσης συνάρτησης με τη λαϊκή βούληση ή αν λειτουργεί ως ένας θεσμός αποκομμένος από τις ανάγκες του κοινωνικού συνόλου. Ενόψει των ανωτέρω, αντικείμενο της παρούσας αποτελεί η διερεύνηση του περιεχομένου της εσωκομματικής δημοκρατίας εν μέσω της αναμφισβήτητης «κρίσης της μεταπολίτευσης», ελέω και της οικονομικής συγκυρίας που ταλανίζει την Ελλάδα. Κρίνεται, επομένως, ύψιστης σημασίας η εξέταση του ευρύτερου πλαισίου εντός του οποίου απαντάται η έννοια της εσωκομματικής δημοκρατίας, καθώς και των προβληματικών που ανακύπτουν στη σύγχρονη εποχή. Ώστε, η δομή της παρούσας διπλωματικής εργασίας διαμορφώνεται ως κάτωθι και δη: Στο Κεφάλαιο 1 επιχειρείται μια ιστορική αναδρομή στην έννοια των πολιτικών κομμάτων προκειμένου να καταγραφεί εμπεριστατωμένα το περιεχόμενό 4

5 τους. Εν συνεχεία, κρίνεται σκόπιμη η διάκριση των πολιτικών σχηματισμών που απαντώνται και η παράθεση των βασικών λειτουργιών των πολιτικών κομμάτων. Στο Κεφάλαιο 2 αναλύονται τα πολιτικά κόμματα υπό το πρίσμα του πολιτεύματος. Πιο συγκεκριμένα, αντικείμενο μελέτης του Κεφαλαίου αυτού αποτελεί η συνταγματική κατοχύρωση των πολιτικών κομμάτων, καθώς και η σύνδεση των τελευταίων με τις αρχές του κοινοβουλευτισμού και της λαϊκής κυριαρχίας. Η μελέτη των ζητημάτων αυτών, αναπόφευκτα μας οδηγεί στην περιθωριοποίηση των πολιτικών κομμάτων στο σύγχρονο πολίτευμα, η οποία θα διερευνηθεί ενδελεχώς. Το Κεφάλαιο 3 άπτεται της οριοθέτησης της εσωκομματικής δημοκρατίας και της καταγραφής των προϋποθέσεων για την ορθή λειτουργία της. Προς αυτή την κατεύθυνση, κομβικό ρόλο διαδραματίζουν: το δικαίωμα ελεύθερης γνώμης και έκφρασης των μελών των πολιτικών κομμάτων, η εκλογή και θητεία των οργάνων τους, η τήρηση της αρχής της πλειοψηφίας στη λήψη αποφάσεων και η λογοδοσία στα αρμόδια όργανα. Τέλος, στο εν λόγω Κεφάλαιο προσεγγίζονται εννοιολογικά οι θεσμικές εγγυήσεις της εσωκομματικής δημοκρατίας. Στο Κεφάλαιο 4 επιδιώκεται η ανάλυση των λόγων που έχουν οδηγήσει την εσωκομματική δημοκρατία σε κρίση. Κατά συνέπεια, εξετάζεται η αναγκαιότητα για διαφάνεια, ο ελλειμματικός χαρακτήρας της εσωκομματικής δημοκρατίας, ενώ παρατίθενται οι σύγχρονες προκλήσεις και προβληματισμοί γύρω από την εσωκομματική δημοκρατία. Τα ως άνω στοιχεία του Κεφαλαίου 4 αποτελούν τη βάση πάνω στην οποία ερείδονται οι προβλέψεις για το μέλλον που προδιαγράφεται για την εσωκομματική δημοκρατία. Τέλος, στον Επίλογο, επιχειρείται μια σύνοψη των βασικών θέσεων της παρούσας διπλωματικής. Παράλληλα, διατυπώνονται αξιολογικές κρίσεις και συμπεράσματα για το θεσμό της εσωκομματικής δημοκρατίας, καθώς και προτάσεις για την αντιμετώπιση των κινδύνων που απορρέουν από την κρίση που διέρχεται το σύγχρονο κοινοβουλευτικό σύστημα της χώρας. 5

6 Κεφάλαιο 1 Τα πολιτικά κόμματα 1.1 Ιστορική αναδρομή Εκκινώντας, τα πολιτικά κόμματα δεν ήταν συνταγματικά κατοχυρωμένα σε θεσμικό επίπεδο. Μολονότι στην αρχαιότητα κρινόταν αναγκαία η ύπαρξη αμεσο- δημοκρατικών στοιχείων στο πολίτευμα και την ενασχόληση των πολιτών με τα κοινά, η στάση αυτή έφθινε σταδιακά με το πέρασμα του χρόνου. Η επανεμφάνιση των παραπάνω στοιχείων έλαβε χώρα στο σύγχρονο κράτος μέσω των πολιτικών κομμάτων, τα οποία προσδίδουν στην έμμεση δημοκρατία την πολιτική υφή της άμεσης δημοκρατίας. Βέβαια, το κομματικό φαινόμενο θεωρήθηκε, ακολούθως προς την κλασσική αντίληψη της συνταγματικής μοναρχίας, ως επικίνδυνο για την ενότητα του κράτους. Εντούτοις, το Σύνταγμα του 1975 συνέβαλε στη μετάβαση των κομμάτων από το επίπεδο του πολιτικού και κοινωνικού φαινομένου στο συνταγματικό επίπεδο. Ώστε, το πολιτικό κόμμα λογίζεται ως κρίκος νομιμοποιήσεως μεταξύ λαού και κράτους, εδραιώνοντας την κομματική όψη της δημοκρατίας 1. Καίτοι, λοιπόν, στο Σύνταγμα του 1952 δεν αναφερόταν η λέξη κόμμα, στο Σύνταγμα του 1975 συμπεριλήφθηκε το άρθρο 29Σ που περιείχε ρητή πρόβλεψη για τα κόμματα, καθώς επίσης τα άρθρα 37,39,68 παρ.3,71,73 παρ.4, 76 παρ.4, 113 Σ και οι αντίστοιχες διατάξεις του Κανονισμού της Βουλής. Μάλιστα, στο Σύνταγμα δεν δίνεται ένας σαφής ορισμός του πολιτικού κόμματος, ούτε προσδιορίζεται ευκρινώς η νομική του υπόσταση. Τα πολιτικά κόμματα θεωρούνται φορείς θεμελιωδών δικαιωμάτων, αλλά δίχως νομική προσωπικότητα. Επομένως, τα πολιτικά κόμματα εμπίπτουν στη σφαίρα εφαρμογής των θεμελιωδών δικαιωμάτων, ενώ συνιστούν τον 1 Χρυσόγονος Κ., Συνταγματικό Δίκαιο, Σάκκουλας, Αθήνα Θεσσαλονίκη, 2003, σελ

7 κύριο χώρο έκφρασης της πολιτικής βούλησης της κοινωνίας και εκφράζουν την αποτελεσματική λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος 2. Περαιτέρω, τα πολιτικά κόμματα απηχούν το ευρύ φάσμα του κοινωνικού πλουραλισμού, καθώς επίσης την ίδια τη σχέση των σύγχρονων κομματικών δομών της δημοκρατίας. Η δημοκρατική αρχή αποτελεί το θεμέλιο λίθο της επιτακτικής ανάγκης ύπαρξης δημοκρατικών δομών και στο επίπεδο της εσωτερικής λειτουργίας του κόμματος προκειμένου για την τεκμηρίωση του φαινομένου της ενδοκομματικής δημοκρατίας 3. Επιχειρώντας μια ιστορική αναδρομή, τα πολιτικά κόμματα εντοπίζονται στην αρχαία Αθήνα, με έντονο χαρακτηριστικό τις πολιτικές διαμάχες μεταξύ του κόμματος των πεδιακών, των παραλίων και των διακρίων. Έπειτα, μετά την τυραννίδα μονιμοποιήθηκαν δύο πολιτικοί σχηματισμοί και δη το ολιγαρχικό και το δημοκρατικό κόμμα. Κατά τη μετάβαση στο Βυζάντιο και το Μεσαίωνα και επειδή στην αρχαία Ρώμη το πολίτευμα δεν ήταν δημοκρατικό 4 δεν ευδοκίμησε η δημιουργία πολιτικών κομμάτων. Κατά συνέπεια, οι θρησκευτικές διαιρέσεις επικαλύπτουν τις πολιτικές διαμάχες και τη Βυζαντινή περίοδο η κορύφωση της πολιτικής αντιπαράθεσης αποτυπώνεται στη στάση του Νίκα. Στον ευρωπαϊκό χώρο, και πιο συγκεκριμένα στη Γαλλία, η γαλλική επανάσταση του 1789 αποτέλεσε τον κινητήριο μοχλό για το σχηματισμό των πρώτων πολιτικών παρατάξεων στον αγώνα κατά του δεσποτισμού. Παράλληλα, στην Ελλάδα, η έναρξη του απελευθερωτικού αγώνα το 1821 συμπίπτει με την εμφάνιση των πρώτων πολιτικών παρατάξεων τοπικού χαρακτήρα. Ακολούθως προς τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής και έχοντας ως γνώμονα την αντίστοιχη εξωτερική πολιτική, δημιουργήθηκαν τρία μεγάλα κόμματα, ήτοι το ρωσικό, το αγγλικό και το γαλλικό. Κατά την περίοδο της βασιλείας του Όθωνα, παρά τα τρία συντάγματα του 1822, 1823 και 1827, δεν ευνοήθηκε η ανάπτυξη των κομματικών 2 Μανιτάκης Α., Ελληνικό Συνταγματικό Δίκαιο Ι, Σάκουλας, Θεσ/νίκη, 2004, σελ Βενιζέλος Ε., Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου, Σάκκουλας, Αθήνα, 2008, σελ Υπήρξαν βέβαια δύο πολιτικά κόμματα, των πληβείων και των πατρικίων 7

8 σχηματισμών που είχαν ήδη δημιουργηθεί. Παρ όλα αυτά, ήδη από το 1855 και με το Σύνταγμα του 1864 προλειάνθηκε το έδαφος για την άνθηση του πολυκομματισμού. Εν συνεχεία, μετά την εκθρόνιση του Όθωνα, στις εκλογές του 1862 εμφανίζονται και πάλι πολιτικές παρατάξεις 5. Σημειώνεται ότι παρά την εγκαθίδρυση του κοινοβουλευτισμού που ενίσχυσε το κομματικό φαινόμενο, μετά το 1880 τα κόμματα χαρακτηρίζονται από έναν κατά βάση προσωπικό χαρακτήρα. Κατ αυτό τον τρόπο εγκαθιδρύονται οι πελατειακές σχέσεις ως μοχλός κίνησης του κομματικού μηχανισμού. Εν τέλει, τα πολιτικά κόμματα παρουσιάζονται ως μονάδες κατάληψης της εξουσίας, ενώ δεν αντανακλούν τους κοινωνικούς ανταγωνισμούς. Στη συνέχεια, το 1875 ενισχύεται το κοινοβουλευτικό σύστημα, ενώ παράλληλα εισάγεται από τον Χαρίλαο Τρικούπη και η αρχή της δεδηλωμένης, αποδίδοντας στο κοινοβούλιο την αρμοδιότητα ανάδειξης της κυβέρνησης. Αναμφίβολα, η παγίωση του κοινοβουλευτικού συστήματος ως σταθερής συνιστώσας του δημοκρατικού πολιτεύματος αποτέλεσε εφαλτήριο για την ταυτόχρονη ανάπτυξη και των πολιτικών κομμάτων 6. Την περίοδο κάνει την εμφάνισή του ο δικομματισμός με κυρίαρχα τα κόμματα του Τρικούπη και του Δηλιγιάννη, οπότε και οι πολιτικές διαμάχες εκτυλίσσονται στη βάση των προγραμματικών αντιπαραθέσεων. Κομβικής σημασίας για την εξέλιξη των κομμάτων ήταν η περίοδος , όταν εμφανίστηκε στο κεντρικό πολιτικό σκηνικό ο Ελευθέριος Βενιζέλος και το κόμμα των Φιλελευθέρων που οδήγησε στη συνταγματική αναθεώρηση του Το σύνταγμα του 1927 αποτελεί προϊόν των κοινωνικών ζυμώσεων που ακολούθησαν τη μικρασιατική καταστροφή και για πρώτη φορά περιλαμβάνει ρητές διατάξεις για τα κόμματα 8, αποφεύγοντας ωστόσο να θεσπίσει σαφείς 5 Οι ορεινοί και οι πεδινοί, αλλά και μικρότερες: το εθνικό κομιτάτο και οι εκλεκτικοί 6 Σπουρδαλάκης Μ., Για τη θεωρία και τη μελέτη των πολιτικών κομμάτων, Εξάντας, Αθήνα, 1990, σελ Το 1911 στον κανονισμό της βουλής εμπεριέχεται ρητή αναγνώριση των πολιτικών ομάδων. 8 Άρθρο 55 Συντάγματος

9 διατάξεις για αυτά. Η περίοδος μετά το πέρας του εμφυλίου έχει ως άμεση απόρροιά της το σύνταγμα του 1952, στο κείμενο του οποίου καμία διάταξη δεν αναγνωρίζει άμεσα ή έμμεσα την ύπαρξη πολιτικών κομμάτων. Το Σύνταγμα του 1975 αποτελεί σταθμό, καθότι για πρώτη φορά κάποιο ελληνικό σύνταγμα προβλέπει ρητά το θεσμό του πολιτικού κόμματος. Ειδικότερα, τα πολιτικά κόμματα συνιστούν τον θεσμό στον οποίο βασίζεται η κομματική δημοκρατία, απόρροια της συνταγματοπολιτικής εξέλιξης των δύο τελευταίων αιώνων, η οποία οδήγησε με τη σειρά της στη μεταβολή της έμμεσης σε άμεση δημοκρατία 9. Τα πολιτικά κόμματα εξασφαλίζουν στο λαό τη δυνατότητα να σχηματίζει ο ίδιος τις βασικές πολιτικές αποφάσεις. Μάλιστα, με την αναθεώρηση του Συντάγματος το 1986 εμπεδώθηκε η κομματική δημοκρατία και δη ο κομματικός χαρακτήρας της σύγχρονης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Υπό αυτή την έννοια, τα πολιτικά κόμματα αποκτούν ειδικό βάρος καθόσον εκφράζουν τις ιδεολογικές, πολιτικές, κοινωνικές και ταξικές διαφοροποιήσεις του λαού. Συνάμα, επιτρέπουν τη δομημένη, οργανωμένη, πολιτική δράση έτσι ώστε να αποφεύγεται ο κατακερματισμός των κοινωνικοπολιτικών δυνάμεων Λυριντζής Χ., Νικολακόπουλος Η., Σωτηρόπουλος Δ.(επιμ.), Κοινωνία και Πολιτική: Όψεις της Γ Ελληνικής Δημοκρατίας, , Αθήνα: Θεμέλιο, 1996, σελ. 338 επ. 10 Λυριντζής Χ., Νικολακόπουλος Η. (επιμ.), Εκλογές και Κόμματα στη Δεκαετία του 80, Θεμέλιο, Αθήνα, 1990, σελ

10 1.2 Έννοια πολιτικού κόμματος και περιεχόμενο Κατά καιρούς έχουν δοθεί τόσο από τη θεωρία όσο και από τη νομολογία πλείονες ορισμοί του πολιτικού κόμματος. Ωστόσο, ούτε το Σύνταγμα, ούτε κάποιος από τους νόμους που αναφέρονται στα πολιτικά κόμματα περιέχει σαφή ορισμό του πολιτικού κόμματος. Βέβαια, τα πολιτικά κόμματα είναι η συνέπεια της συνταγματικής αποδοχής του δικαιώματος της κοινωνίας να έχει λόγο κατά τη διαμόρφωση των κρατικών αποφάσεων 11. Με αυτή την έννοια, το κόμμα λογίζεται ως η οργανωμένη ομάδα πολιτών γύρω από ένα κοινωνικοπολιτικό στόχο με σκοπό την άσκηση ή τον συγκαθορισμό της πολιτικής εξουσίας και ενώ το κόμμα διαμορφώνεται παράλληλα με την αυτονόμηση της κοινωνίας. Ώστε, το Σύνταγμα, αφουγκραζόμενο τις κοινωνικές ζυμώσεις και τη δυναμικότητα της κοινωνίας επιχειρεί να κατοχυρώσει νομικά ένα εν εξελίξει ιστορικό και κοινωνικοπολιτικό δεδομένο, ήτοι το πολιτικό κόμμα. Το τελευταίο συνιστά ένα θεσμό του Συνταγματικού δικαίου, το οποίο μετέχει τόσο στις κρατικές, όσο και στις κοινωνικές διαδικασίες παραγωγής και διαμόρφωσης της πολιτικής βούλησης. Έτσι, το ελληνικό Σύνταγμα για πρώτη φορά στο Σύνταγμα του 1975, θεσπίζει ρητά το θεσμό των πολιτικών κομμάτων στο άρθρο 29, προσδίδοντας στο κόμμα τα χαρακτηριστικά που ανέδειξε η πολιτική πρακτική και η ιστορική εξέλιξη, αν και ο ίδιος ο συντακτικός νομοθέτης δεν θέλησε expressis verbis να ορίσει την έννοια του κόμματος 12. Ακολούθως προς το άρθρο 29 Σ., το πολιτικό κόμμα αποτελεί μια ιδιαίτερη μορφή ένωσης πολιτών, ως φυσικών προσώπων, με χαρακτήρα διαρκή ή πάντως μεγαλύτερης διάρκειας, με σκοπό την απόκτηση της πλειοψηφίας στο εκλογικό σώμα και στα αντιπροσωπευτικά όργανα που προβλέπει η έννομη 11 Τσάτσος Δ., Η ενδοκομματική αντιπολίτευση ως πρόβλημα του συνταγματικού δικαίου, Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή, 1983, σελ. 17 επ. 12 Κασιμάτης Γ., Τα πολιτικά κόμματα ως συνταγματικός θεσμός, Σύγχρονα θέματα, τ. 8/1980, σ

11 τάξη ή τουλάχιστον την πολιτική έκφραση μέρους της κοινής γνώμης και τη συμμετοχή στη διαμόρφωση της πολιτικής βούλησης διαμέσου των θεσμών που διασφαλίζει το Σύνταγμα 13. Τονίζεται δε ότι μόνο φυσικά πρόσωπα μπορούν να ιδρύουν πολιτικά κόμματα, καθώς οι Έλληνες πολίτες που έχουν το δικαίωμα του εκλέγειν είναι εξ ορισμού μόνο φυσικά πρόσωπα 14. Περαιτέρω, σχετικά με τον κατώτατο αριθμό προσώπων που απαιτούνται για τη συγκρότηση ενός κόμματος γίνεται δεκτό ότι αρκεί η δήλωση ενός μόνο φυσικού προσώπου. Επιπρόσθετα, το πολιτικό κόμμα αποτελεί ένωση ελλήνων πολιτών. Τούτο συνάγεται από το γεγονός ότι η λαϊκή κυριαρχία που θεμελιώνεται στο άρθρο 1 παρ. 2 του Συντάγματος και η οποία είναι θεμέλιο του πολιτεύματος πραγματώνεται με την άσκηση της πολιτικής εξουσίας από τους υπηκόους ενός κράτους, οι οποίοι καθίστανται τοιουτοτρόπως ενεργοί πολίτες. Επομένως, η οργάνωση σε πολιτικά κόμματα πολιτών ενός αλλοδαπού κράτους, οι οποίοι υπόκεινται σε μίαν άλλη εξουσία από αυτή στη διαμόρφωση της οποίας παρεμβαίνουν θα ήταν ασυμβίβαστη με την έννοια της λαϊκής κυριαρχίας και θα τη νόθευε 15. Παρ όλα αυτά, το γεγονός ότι τα κόμματα δεν υποχρεούνται να ανακοινώνουν τα ονόματα των μελών τους, καθιστά την εν λόγω ρύθμιση άνευ πρακτικής σημασίας, αφού η απόδειξη του ποιος είναι μέλος ενός κόμματος είναι στην πράξη δυσχερής 16. Εφαρμοστέο σε ανάλογη περίπτωση το άρθρο 111 Σ., υπαγορεύει πως οι απωλέσαντες την ελληνική υπηκοότητα την ανακτούν υπό προϋποθέσεις και μετά από σχετική κρίση ειδικών επιτροπών. 13 Τσάτσος Δ., Συνταγματικό δίκαιο, τόμος β, Σάκκουλας, Αθήνα, 1993, σελ Αν και δεν αποκλείεται από τη γραμματική ερμηνεία του άρθρου 29 η συγχώνευση ομάδων πολιτών ή και κομμάτων, στα οποία οι πολίτες συμμετέχουν εμμέσως. 15 Δρόσος Ι., Η νομική θέση των πολιτικών κομμάτων στην Ελλάδα, Σάκκουλας, Αθήνα, 1982, σελ. 179 επ. 16 Τέτοιο ζήτημα θα μπορούσε να τεθεί μόνο στην περίπτωση των πολιτικών προσφύγων που κατέφυγαν σε χώρες της ανατολικής Ευρώπης μετά τη λήξη του εμφυλίου πολέμου, οι οποίοι είχαν στερηθεί την ελληνική ιθαγένεια και είχαν υπάρξει μέλη κομμάτων χωρίς να επέλθει κάποια κύρωση. 11

12 Το καίριο εννοιολογικό χαρακτηριστικό της νομικής έννοιας του κόμματος είναι ότι αποτελεί ένωση ελλήνων πολιτών που έχουν το δικαίωμα του εκλέγειν. Εξάλλου, το δικαίωμα ψήφου σύμφωνα με το ελληνικό Σύνταγμα εξαρτάται από δύο προϋποθέσεις: α) την κατοχή της ελληνικής ιθαγένειας και β) την πολιτική ενηλικότητα, η οποία εξειδικεύεται από τον κοινό νομοθέτη 17. Προς άμβλυνση του εν λόγω περιορισμού προστέθηκε το εδάφιο γ στο άρθρο 21 παρ.1 Σ., κατά το οποίο όσοι δεν έχουν, λόγω πολιτικής ανηλικότητας, αποκτήσει το δικαίωμα του εκλέγειν δεν μπορούν να ιδρύουν πολιτικά κόμματα, μπορούν όμως να συμμετέχουν στα τμήματα νέων των κομμάτων. Ώστε, κατ ουσίαν αίρεται ο περιορισμός της συμμετοχής στα πολιτικά κόμματα, εφόσον μάλιστα καμία ρύθμιση δεν προβλέπεται από το Σύνταγμα για τα τμήματα νέων 18. Επίσης, επαφίεται στην αρμοδιότητα του κοινού νομοθέτη ο ορισμός του γενικού περιορισμού που ορίζει το άρθρο 51 παρ.3 που αφορά στην ανικανότητα προς δικαιοπραξία. Ειδικότερα, το π.δ. 895/1981 παραπέμπει στις διατάξεις του ΑΚ (128, 1686-περί δικαστικής συμπαράστασης). Ένας πρόσθετος περιορισμός αφορά στην στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων συνεπεία αμετακλήτου ποινικής καταδίκης για λόγους που απαριθμούνται στο άρθρο 63 Π.Κ. Σύμφωνα με μία άποψη, τα πολιτικά κόμματα λογίζονται ως ένα πρόσωπο ή μία ομάδα, των οποίων η βούληση ισχύει ως κρατική, και άρα, θεωρούνται εξωσυνταγματικά φαινόμενα, των οποίων οι αποφάσεις απορρέουν από έναν κοινωνικό οργανισμό διαφορετικό από τον κρατικό. Σύμφωνα με άλλη θεωρία, αυτή του αναδεικνύοντος οργάνου, τα πολιτικά κόμματα είναι όργανα του κράτους, των οποίων η οργανική θέση προκύπτει άμεσα από το Σύνταγμα. 17 Η μη συμπλήρωση του κατώτατου ορίου ηλικίας, η οποία συνεπάγεται την μη κατοχύρωση του δικαιώματος ίδρυσης και συμμετοχής στα πολιτικά κόμματα αποτέλεσε αντικείμενο συζήτησης της Ε Αναθεωρητικής Βουλής. 18 Βέβαια με τη ρύθμιση αυτή ο συντακτικός νομοθέτης φαίνεται να επεμβάινει κατά κάποιο τρόπο στη εσωτερική δομή των κομμάτων υποχρεώνοντάς τα να διατηρούν τμήματα νέων. 12

13 Επίσης, έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι τα πολιτικά κόμματα είναι νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου ή ακόμη και κοινωνικοί οργανισμοί. Ακολούθως προς την ελληνική νομική θεώρηση, οι συνταγματικές και οι λοιπές διατάξεις που κατοχυρώνουν την ελευθερία των κομμάτων και ρυθμίζουν τη νομική τους θέση, τα καθιστούν υποκείμενα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων. Ωστόσο, από το σύνολο των διατάξεων που αναφέρονται στα πολιτικά κόμματα δεν προκύπτει ότι έχουν νομική προσωπικότητα 19. Πιο συγκεκριμένα, πριν τη θέση σε ισχύ του Συντάγματος του 1975 και υπό την ισχύ του Συντάγματος του 1952 και με το δεδομένο ότι δεν υπήρχε ρητή διάταξη για τα πολιτικά κόμματα, αλλά αναγνωρίζονταν ως ενώσεις προσώπων που υπάγονταν στο θεσμό του συνεταιρίζεσθαι, τα κόμματα αντιμετωπίζονταν ως μη αναγνωρισμένα σωματεία 20. Συνεπώς, τα τελευταία αν και ήταν φορείς δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, θεωρούνταν ως μη έχοντα νομική προσωπικότητα, εφόσον δεν την απέκτησαν σύμφωνα με τις διατάξεις του ΑΚ 21. Όμως μετά τη θέση σε ισχύ του Συντάγματος του 1975, αναγνωρίστηκε νομική προσωπικότητα στα κόμματα 22. Σύμφωνα, μάλιστα, με την ΣτΕ 2145/79, το κόμμα είναι μεν αντικείμενο δικαιωμάτων και υποχρεώσεων που του αναγνωρίζονται από το Σύνταγμα και τους νόμους, δεν έχει όμως νομική προσωπικότητα αφενός γιατί δεν έχει αναγνωριστεί σύμφωνα με τη σχετική διαδικασία του ΑΚ, αφετέρου επειδή «εάν υπήρχε νομοθετική πρόθεση να δοθεί νομική προσωπικότητα στα κόμματα ο νόμος θα είχε μεριμνήσει να ορίσει τουλάχιστον ορισμένες στοιχειώδεις προϋποθέσεις π.χ. ελάχιστο αριθμό εγγεγραμμένων μελών, τρόπο βεβαιώσεως του αριθμού, της αναγνωρίσεως του αρχηγού κ.λ.π.» 23 Επομένως, μετά τη θέση σε ισχύ του Συντάγματος του 1975, τα κόμματα δεν μπορούν να αποκτήσουν νομική προσωπικότητα σύμφωνα με τις κοινές 19 ρόσος Ι., όπ.π., σελ Λυριντζής, Χ., Νικολακόπουλος Η., Σωτηρόπουλος Δ. (επιμ.), όπ.π., σελ ΕφΑθ 796/ ΕφΛαρ 242/ ΣτΕ 2145/79 (τμημ. Δ ), εισηγητής Κ. Κακούρης 13

14 διατάξεις του ΑΚ 61 και των ΑΚ περί της αναγνώρισης σωματείων, αφού δεν συμβιβάζονται με το άρθρο 29 παρ.1σ 24. Κατά τον Τσάτσο, το πολιτικό κόμμα έχει την ικανότητα να είναι υποκείμενο δικαιωμάτων και υποχρεώσεων όταν αυτή η ικανότητα είναι λειτουργικά αναγκαία για την εκπλήρωση της συνταγματικής τους αποστολής 25. Το εύρος της ικανότητας δικαίου ενός νομικού προσώπου προσδιορίζεται από το σκοπό του, ο οποίος περιλαμβάνεται στο καταστατικό του σωματείου ή του ιδρύματος. Υπό την έννοια αυτή, τα κόμματα έχουν ικανότητα προσδιορισμένη από το σκοπό και τα μέσα δράσης τους μέσα στη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Κατά την παραπάνω άποψη, τα πολιτικά κόμματα είναι ενώσεις συνταγματικού δικαίου, δίχως να αποτελούν σαφή όργανα του κράτους. Αποκτούν δηλαδή τέτοια πρωταρχική συνταγματική σημασία στο πλαίσιο λειτουργίας της σύγχρονης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, ώστε να θεωρούνται οι κύριοι εκφραστές των κοινωνικών δυνάμεων, οι οποίοι εξειδικεύουν τη λαϊκή βούληση και αποτελούν τις οργανωτικές μορφές πραγμάτωσης της λαϊκής κυριαρχίας 26. Συνιστούν με αυτό τον τρόπο θεσμό του Συντάγματος που λειτουργεί ως μηχανισμός υπέρβασης της διάκρισης κρατικής εξουσίας και κοινωνίας. Ως μορφώματα του κρατικού χώρου και ενώσεις συνταγματικού δικαίου και δεδομένης της έλλειψης αντινομίας μεταξύ κράτους και κοινωνίας στην κομματική δημοκρατία, τα πολιτικά κόμματα είναι δύσκολο να προσδιορισθούν ως προς τη νομική τους φύση 27. Γίνεται, λοιπόν, δεκτό ότι τα πολιτικά κόμματα δεν αποτελούν ενώσεις προσώπων περιοδικού χαρακτήρα αλλά διαρκείς οργανώσεις Άρα, το κόμμα ακόμη και αν κατέθετε τη δήλωση του ν.δ. 59/1974 (κοινή τυπική προϋπόθεση δημοσιότητας όλων των νομικών προσώπων), δεν ήταν δυνατόν να αποκτήσει νομική προσωπικότητα. 25 Τσάτσος Δ., Συνταγματικό Δίκαιο 1- Επιτομή, Σάκκουλας, Αθήνα, 1982, σελ Τσάτσος Δ., Σύνταγμα και πολιτειακή πρακτική, Δίκαιο και Πολιτική, Παρατηρητής, 1983, σελ Μανιτάκης Α., Το υποκείμενο των συνταγματικών δικαιωμάτων κατά το άρθρο 25Σ, Σάκκουλας, Αθήνα, 1981, σελ. 191 επ. 28 Τσάτσος., Συνταγµατικό δίκαιο, όπ.π., σελ. 114 επ. 14

15 Τελικώς, με την έννοια πολιτικό κόμμα δύναται να ορισθεί κάθε συλλογικότητα η οποία εκφράζει συγκεκριμένα ταξικά συμφέροντα ή συμφέροντα ορισμένης κοινωνικής ομάδας, έχει πρόγραμμα βασισμένο στην ικανοποίηση των συμφερόντων της κοινωνικής τάξης ή/και της κοινωνικής ομάδας στην οποία αναφέρεται, δρα με πολιτική τακτική και στρατηγική και σαν στόχο έχει την εφαρμογή του προγράμματος του μέσα από την άσκηση της κεντρικής εξουσίας 29. Ώστε, στην τυπική διάσταση του πολιτικού κόμματος υπάγονται τρία βασικά χαρακτηριστικά: α) ένωση προσώπων, ελεύθερη και διαρκής β) μη αυτοτελής, γ) οργάνωση πλήρης και δημοκρατική. Αντίστοιχα, στην ουσιαστική διάσταση της νομικής έννοιας των πολιτικών κομμάτων (animus) ανήκουν τρία βασικά χαρακτηριστικά, ήτοι: α) πολιτική ιδεολογία και επιδίωξη του γενικού συμφέροντος, β) έκφραση λαϊκής θέλησης, γ) συμμετοχή στη διακυβέρνηση. 1.3 Ταξινόμηση των πολιτικών κομμάτων Η πολιτειολογική ταξινόμηση της φύσης των πολιτικών κομμάτων διερευνά ουσιαστικά το ζήτημα σχετικά με το ποιος κατέχει την εξουσία και με ποιο τρόπο την ασκεί. Μάλιστα, τα κανονιστικά κριτήρια μιας ταξινόμησης των κομμάτων θα πρέπει να ανταποκρίνονται στα ερωτήματα: ποιος συμμετέχει σε ένα καλά οργανωμένο δημοκρατικό δημόσιο διάλογο, με ποια διαδικασία, με ποιο τρόπο εκτίθενται οι απόψεις σε δημόσια διαβούλευση και με ποιο τρόπο θα σχετίζεται καταληκτικά η διαβούλευση με τις αποφάσεις που λαμβάνονται ηµητρόπουλος Α., Οργάνωση και Λειτουργία του κράτους, Σάκκουλας, Αθήνα- Θεσσαλονίκη, 2009, σελ. 44 επ. 30 Ξηρός Θ., Ζητήματα Δικαίου των Πολιτικών Κομμάτων, Σάκκουλας, Αθήνα Κομοτηνή, 2003, σελ

16 Αναντίρρητα, οι κοινωνικό-πολιτικές εξελίξεις ακολουθούν και επηρεάζουν τις διάφορες μορφές κομμάτων. Έτσι, με βάση την οργανωτική τους δομή τα κόμματα εμφανίστηκαν ως 31 : α) κόμματα στελεχών, την περίοδο των περιορισμένων πολιτικών δικαιωμάτων β) κόμματα μαζών, την περίοδο που σηματοδοτήθηκε από την επέκταση των δικαιωμάτων και την είσοδο της εργατικής τάξης στην πολιτική, γ) πολυσυλλεκτικά κόμματα, την περίοδο αμέσως μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο, δ) «κόμματα του κράτους» (ή «κόμματα καρτέλ»), την περίοδο της κοινωνικής και πολιτικής κρίσης των τελευταίων είκοσι-τριάντα ετών. Πέρα από την κλασική ταξινόμηση των κομμάτων σύμφωνα με τη δομή ή την ιστορική τους προέλευση, η ταξινόμηση των κομμάτων μπορεί να γίνει με κριτήριο: α) την οργάνωσή τους, β) τους στόχους και την σχέση τους με τις λαϊκές μάζες, γ) το συνταγματικό ή μη συνταγματικό τους χαρακτήρα και δ) την ιδεολογία τους. Έτσι, λοιπόν, διακρίνουμε τέσσερις βασικούς κομματικούς τύπους 32 : α) ανάλογα με την οργάνωσή τους: τα κόμματα στελεχών και τα μαζικά κόμματα. β) ανάλογα με τους στόχους τους:τα κόμματα αντιπροσώπευσης και τα κόμματα ενσωμάτωσης. γ) ανάλογα με τον συνταγματικό ή μη συνταγματικό τους χαρακτήρα: 31 Duverger, M., Εισαγωγή στην Πολιτική, Παπαζήσης, Αθήνα, 1979, σελ. 92 επ. 32 Duverger M., ο.π., σελ

17 τα συνταγματικά και τα επαναστατικά ή απολυταρχικά ολοκληρωτικά κόμματα. δ) ανάλογα με την ιδεολογία τους: τα αριστερά και τα δεξιά κόμματα. Ειδικότερα, η πιο συνηθισμένη διάκριση των κομμάτων αφορά στον χαρακτηρισμό τους σε κόμματα στελεχών και σε μαζικά κόμματα και γίνεται με κριτήριο την κομματική οργάνωση. Σήμερα θεωρούμε ότι τα κόμματα στελεχών στηρίζονται σε μια πολιτική ελίτ η οποία 33 : μπορεί να καθοδηγήσει ιδεολογικά τις λαϊκές μάζες, είναι κατάλληλα εκπαιδευμένη και επαγγελματικά καταρτισμένη και οφείλει να επιδεικνύει ένα ψηλό επίπεδο πολιτικής αφοσίωσης και ιδεολογικής πειθαρχίας. Τα μαζικά κόμματα αντιστοιχούν στην κατηγορία του οργανωτικού τύπου, με επιπλέον βασικά γνωρίσματα ότι: δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στη στρατολόγηση και την οργάνωση και όχι στην ιδεολογία, επιδιώκουν την αύξηση του αριθμού των μελών τους και τη διεύρυνση της εκλογικής τους βάσης, καταγράφουν τα μέλη τους, έχουν υποχρεωτικές συνδρομές για τα μέλη τους, συγκεντρωτικό χαρακτήρα, και αυστηρή ιεραρχική οργάνωση (ηγεσία, κεντρική επιτροπή, κοινοβουλευτική ομάδα). Από τα τέλη του 19ου αιώνα, διακρίνουμε τρία είδη μαζικών κομμάτων και δη: - τα σοσιαλιστικά, - τα κομμουνιστικά, και 33 Κόμματα στελεχών ήταν το Κομμουνιστικό Κόμμα της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, το Ναζιστικό Κόμμα της Γερμανίας, το Φασιστικό Κόμμα της Ιταλίας και το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας. 17

18 - τα φασιστικά 34. Συγκεκριμένα, τα πολυσυλλεκτικά κόμματα σε σχέση με τα μαζικά κόμματα διαφέρουν στα εξής σημεία 35 : δίνουν έμφαση στην ηγεσία και την ενότητα, υποβιβάζουν τα ιδεολογικά χαρακτηριστικά του κόμματος, υποβαθμίζουν τη σημασία των μεμονωμένων μελών αποβλέποντας, κυρίως, στο να προκαλέσουν την ευρύτερη συναίνεση και την εκλογική επιτυχία, έχουν ευκαιριακές και περιορισμένες σχέσεις με τους ψηφοφόρους τους μόνο κατά την περίοδο της προεκλογικής εκστρατείας. Σημαντική είναι και η ταξινόμηση σε κόμματα αντιπροσώπευσης και κόμματα ενσωμάτωσης με κριτήριο τους στόχους των πολιτικών κομμάτων σε σχέση με τις λαϊκές μάζες. Τα κόμματα αντιπροσώπευσης, λοιπόν, αποβλέπουν στην εξασφάλιση ψήφων και την εκλογική επιτυχία, επιδιώκουν να εκφράζουν την κοινή γνώμη και λιγότερο να τη διαμορφώνουν. Αντίθετα, τα κόμματα ενσωμάτωσης 36 αποβλέπουν περισσότερο στο να κινητοποιήσουν, να διαπαιδαγωγήσουν και να εμπνεύσουν τις λαϊκές μάζες από το να ανταποκρίνονται, απλά, στους προβληματισμούς τους. Έτσι: - έχουν μόνιμη και συγκεντρωτική οργάνωση, και - επιδιώκουν να απορροφήσουν μεγάλες μάζες μελών. 34 Παραδείγματα μαζικών κομμάτων αποτελούν το Γερμανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (SPD) και το Εργατικό Κόμμα της Μ. Βρετανίας 35 Βλάχος, Γ., Θεσμοί και Προβλήματα της Σύγχρονης Δημοκρατίας, Σάκκουλας, Αθήνα, 1988, σελ Παραδείγματα κομμάτων ενσωμάτωσης αποτελούν τα μαζικά Χριστιανοδημοκρατικά κόμματα της Γερμανίας πριν και μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο 18

19 Περαιτέρω, τα επαναστατικά ή απολυταρχικά ολοκληρωτικά κόμματα στοχεύουν στην κατάλυση του συνταγματικού κράτους και στην κατάληψη της εξουσίας με κάθε μέσο. Όταν βρίσκονται στην εξουσία, τα εν λόγω κόμματα δεν αναγνωρίζουν το προηγούμενο πολιτικό σύστημα, καταργούν κάθε κομματικό ανταγωνισμό και ελέγχουν πλήρως τον κρατικό μηχανισμό. Έτσι, τα επαναστατικά κόμματα 37 : - έχουν άκαμπτους ιδεολογικούς στόχους, - είναι οργανωμένα πάνω στα πρότυπα μιας αυστηρής πειθαρχίας, - δημιουργούν και χρησιμοποιούν παραστρατιωτικά όργανα, - χρησιμοποιούν τη νεολαία του κόμματος σαν στάδιο προετοιμασίας για τα κομματικά μέλη του μέλλοντος. Η τελευταία μορφή διάκρισης αφορά το ιδεολογικό κριτήριο, βάσει του οποίου προκύπτουν τα αριστερά κόμματα που αποβλέπουν στην αλλαγή (κοινωνική αναμόρφωση ή ολοκληρωτική οικονομική μεταμόρφωση) και παραδοσιακά υποστηρίζονται από τα οικονομικά ασθενέστερα κοινωνικά στρώματα 38. Τα δεξιά κόμματα με τη σειρά τους αποβλέπουν στη διατήρηση της ισχύουσας κοινωνικής κατάστασης και λογίζεται ότι αποβλέπουν στην ανάπτυξη του καπιταλιστικού μοντέλου οικονομίας. Μάλιστα, ως προς την πολιτική τους δύναμη, ο ρόλος που διαδραματίζεται από τα κόμματα βαίνει παράλληλα προς τα μεγέθη των τμημάτων του λαού, τα οποία συγκαταλέγονται στα μέλη τους ή ψηφίζουν κατά τις εκλογές υπέρ τους και προς τις βουλευτικές έδρες που καταλαμβάνονται από τα κόμματα κατά τις εκλογές 39. Όταν μεταβάλλεται η πολιτική δύναμη των κομμάτων, 37 Παραδείγματα επαναστατικών κομμάτων: Κομμουνιστικό Κόμμα της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, το Γερμανικό Ναζιστικό Κόμμα και το φασιστικό κόμμα του Μουσολίνι. 38 Ball A., Peters Β., Σύγχρονη Πολιτική και Διακυβέρνηση, Παπαζήσης, Αθήνα, 2001, σελ. 29 επ. 39 Παπαδημητρίου Γ., Δίκαιο των Πολιτικών Κομμάτων, Σάκκουλας, Αθήνα - Κομοτηνή, 1994, σελ

20 μεταβάλλεται και η νομική θέση τους. Βασικές διακρίσεις είναι σε κόμματα εντός και εκτός της Βουλής, καθώς επίσης σε κυβερνητικά και αντιπολιτευόμενα. Επιπρόσθετα, τα κόμματα εκτός της Βουλής είναι εκείνα, τα οποία δεν κατέχουν κοινοβουλευτική έδρα. Στην κατηγορία αυτή, ανήκουν τα κόμματα που ιδρύθηκαν μετά τη διεξαγωγή των εκλογών, καθώς και εκείνα τα οποία είτε πήραν μέρος στις εκλογές, χωρίς όμως επιτυχία, είτε δεν μετείχαν σε αυτές. Στα κόμματα εντός της Βουλής, συγκαταλέγονται, αφενός τα κόμματα που απέκτησαν κοινοβουλευτική ομάδα με τη συγκέντρωση του τυχόν απαιτούμενου ποσοστού κατά τις εκλογές, αφετέρου δε τα κόμματα που δεν έχουν κοινοβουλευτική ομάδα, αλλά μόνον κοινοβουλευτικά μέλη 40. Ακόμη, ως κυβερνητικά, με τη στενή έννοια του όρου, μπορούν να χαρακτηριστούν τα κόμματα από τους κόλπους των οποίων σχηματίζεται η Κυβέρνηση. Κυβερνητικά κόμματα, με ευρεία έννοια, είναι τα παρέχοντα ψήφο εμπιστοσύνης προς την Κυβέρνηση και εφόσον εξακολουθούν να παρέχουν αυτή. Στον αντίποδα, κόμματα αντιπολιτευόμενα είναι αυτά που διαφωνούν γενικά ή μερικά με την πολιτική της Κυβέρνησης, και ασκούν έλεγχο και κριτική σε αυτή. Ιδιαίτερη θέση μεταξύ των κομμάτων της αντιπολίτευσης κατέχει η αξιωματική αντιπολίτευση», ήτοι το κόμμα που διαθέτει τη μεγαλύτερη αριθμητικά κοινοβουλευτική ομάδα. Ως προς την οργανωτική τους μορφή τα κόμματα διακρίνονται σε άμεσα και έμμεσα, άρα η διάκριση βασίζεται στο «είδος» της ιδιότητας του μέλους του κόμματος 41. Η ιδιότητα αυτή είναι άμεση, εφόσον κάθε πολίτης μπορεί αυτοπρόσωπα να αποκτήσει την ιδιότητα μέλους κόμματος και να αποφασίζει ελεύθερα για τη διατήρηση ή απώλειά της. Τα έμμεσα κόμματα αντίθετα συντίθενται, όχι από την ατομικότητα των μελών, αλλά από άλλες ενώσεις ή μικρές ομάδες ή στελέχη, αντιπροσώπους του κόμματος. 40 Δημητρόπουλος Α., Η συνταγματική θέση των πολιτικών κομμάτων στην Ελλάδα, Σάκκουλας, 1974, σελ. 84 επ. 41 Σπουρδαλάκης Μ., όπ.π., σελ

21 Μια άλλη ταξινόμηση αναφέρεται στα κόμματα εκλογέων και μελών. Σχετικά με τα πρώτα, αυτά επαφίενται για την εκλογική τους επιτυχία σε συγκέντρωση αριθμού οπαδών, αδιάφορα αν αυτοί είναι και μέλη του κόμματος. Τα κόμματα αυτά δεν καταβάλλουν προσπάθειες προς επέκταση της οργάνωσής τους, δραστηριοποιούνται δε μόνον κατά τις εκλογές. Αντίθετα, τα κόμματα μελών υπολογίζουν για την εκλογική τους επιτυχία στην επέκταση της οργάνωσής τους και στην ατομική και συλλογική κινητοποίηση των μελών τους, τα οποία δραστηριοποιούνται διαρκώς και όχι μόνο κατά τις εκλογές. Είναι δυνατόν απλώς να καταβάλουν εισφορά και να ψηφίζουν στις εκλογές τους υποψηφίους του κόμματος 42. Εξάλλου, ως κόμματα μελών χαρακτηρίζονται εκείνα τα οποία λειτουργούν, σύμφωνα με την αρχή της εσωκομματικής δημοκρατίας, ήτοι γενικά τα κόμματα, στα οποία λειτουργούν συνελεύσεις μελών, η ψήφος των οποίων, σταδιακά εξελισσόμενη, μπορεί από το καταστατικό του κόμματος, να ασκήσει επιρροή στη λήψη των κομματικών αποφάσεων. Αντίθετα, ως κόμματα πλαισίων 43 χαρακτηρίζονται τα κόμματα εκείνα, στα οποία τα μέλη δεν μπορούν να ασκήσουν επιρροή στη λήψη των κομματικών αποφάσεων. Τα κόμματα αυτά δεν αποβλέπουν στη συγκέντρωση ενός αριθμού μελών, όσο δυνατόν υψηλότερου και εξασφαλίζουν την εκλογική τους επιτυχία με την επιστράτευση αξιόλογων προσωπικοτήτων. Άλλωστε, κατά κανόνα, τα κόμματα μελών είναι κόμματα μαζών. Δεν αποκλείεται όμως και τα κόμματα πλαισίων να έχουν αξιόλογο αριθμό μελών. Από νομική άποψη, τα πολιτικά κόμματα δεν πρέπει να είναι περιορισμένου αριθμού μελών, με την έννοια του αποκλεισμού κατηγοριών πολιτών, με την αναγραφή στο καταστατικό γενικών ρητρών ή του περιορισμού του αριθμού των μελών τους γενικά Δρόσος Ι., όπ.π., σελ. 168 επ. 43 Χαρακτηρίζονται και ως κόμματα στελεχών. 44 Δημητρόπουλος Α., Γενική Συνταγματική Θεωρία, Σάκκουλας, Αθήνα, 2001, σελ

22 Τοπικά, καλούνται τα κόμματα, τα οποία παίρνουν μέρος στις βουλευτικές εκλογές σε μία ή σε λίγες εκλογικές περιφέρειες. Πρόκειται, κατά κανόνα, για προσωπικά κόμματα. Τα τοπικά κόμματα στερούνται του στοιχείου της οργανωτικής πληρότητας. Ως κόμματα γενικής οργάνωσης, χαρακτηρίζονται εκείνα τα πολιτικά κόμματα, των οποίων η οργάνωση επεκτείνεται σε όλη την επικράτεια και σε τοπικό επίπεδο. Ως προς τους επιδιωκόμενους σκοπούς γίνεται, επιπλέον, μια διάκριση σε προσωπικά κόμματα και κόμματα αρχών 45. Έτσι, από την άποψη επιδίωξης ή μη οποιουδήποτε ειδικού πολιτικού σκοπού, τα πολιτικά κόμματα διακρίνονται σε προσωπικά και κόμματα αρχών. Χαρακτηριστικό γνώρισμα των προσωπικών κομμάτων είναι η έλλειψη ιδεολογικής βάσης, προγραμμάτων κλπ, την οποία αντικαθιστά η πίστη στον αρχηγό, όχι ως μέσο προς εξυπηρέτηση άλλων σκοπών αλλά ως αυτοσκοπός. Πρόκειται για ομάδες προσώπων τα οποία συσπειρώνονται γύρω από ισχυρή πολιτική προσωπικότητα. Αντίθετα προς τα προσωπικά, χαρακτηριστικό γνώρισμα των κομμάτων αρχών είναι η επιδίωξη ειδικών πολιτικών σκοπών, ανεξάρτητα από την ευρύτητά τους. Από την άποψη ευρύτητας των σκοπών που ακολουθούν, τα κόμματα διακρίνονται σε κόμματα περιορισμένου και γενικού ενδιαφέροντος. Κόμματα περιορισμένου ενδιαφέροντος είναι εκείνα των οποίων ο κύριος σκοπός συνίσταται στην εξυπηρέτηση των συμφερόντων περιορισμένων ομάδων προσώπων. Ως κόμματα γενικού ενδιαφέροντος, μπορούν να χαρακτηριστούν εκείνα που επιδιώκουν το γενικό συμφέρον. Χαρακτηριστικό τους είναι ότι αντιλαμβάνονται την κοινωνία ως σύνολο και δεν θεωρούν μόνο ένα τμήμα αυτής. Ο όρος συντηρητικό κόμμα αναφέρεται στην πολιτική παράταξη, η οποία θέτει ως σκοπό τη διατήρηση του υπάρχοντος νομικού και κοινωνικοπολιτικού 45 Βενιζέλος Ε., Το «ανοιχτό κόμμα» ως απάντηση στην κρίση του κομματικού φαινομένου», στο Τσάτσος Δ., Κοντιάδης Ξ. (επιμ.), Το μέλλον των πολιτικών κομμάτων, Παπαζήσης, Αθήνα, 2003, σελ

23 καθεστώτος. Τα μεταρρυθμιστικά κόμματα αντίθετα περιλαμβάνουν στα πολιτικά τους προγράμματα την πραγματοποίηση διάφορων μεταρρυθμίσεων κοινωνικού, οικονομικού κλπ περιεχομένου. Τα ανατρεπτικά κόμματα από την άλλη πλευρά, δεν επιδιώκουν τη μεταρρύθμιση, αλλά την ανατροπή, ήτοι την απότομη και ολοκληρωτική αντικατάσταση του κοινωνικοπολιτικού καθεστώτος που υπάρχει, με άλλο. Στα κόμματα προγραμμάτων η οργάνωση είναι ευρύτατη, ενώ στα μέλη τους δεν συγκαταλέγονται πολίτες όλων των τάξεων 46. Τα καθολικά κόμματα είναι κόμματα γενικού ενδιαφέροντος, επιδιώκουν την εξίσωση των μερικότερων συμφερόντων και τον επιτυχή συντονισμό τους. Τα προγράμματά τους στρέφονται προς τα ζωτικά προβλήματα της χώρας και έχουν κυρίως πρακτική κατεύθυνση. Τέλος, χρήζει μνείας ότι μια νομική διάκριση των κομμάτων, από άποψη της θέσης τους εντός ή εκτός του συνταγματικού πλαισίου κάθε χώρας, είναι σε συνταγματικά και αντισυνταγματικά κόμματα. Τα αντισυνταγματικά κόμματα, δεν είναι κόμματα με τη νομική έννοια του όρου. Με αναφορά στην Ελλάδα, διαφορετικές ιστορικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες καθόρισαν την εξέλιξη των κομμάτων και του κομματικού συστήματος εν γένει 47. Βέβαια, η εξέλιξη των ελληνικών κομμάτων παρουσίασε ιδιαιτερότητες καθώς τα ελληνικά κόμματα τον 19ο αιώνα ήταν κατά γενική ομολογία η οργάνωση των τοπικών ελίτ που με την σειρά τους αποτελούσαν την έκφραση της παρουσίας και επιρροής του «ξένου παράγοντα» στη χώρα. Εν συνεχεία, τα «ξενικά κόμματα», που πήραν το όνομά τους από τη σχέση εξάρτησης των αρχηγών με τις ξένες δυνάμεις, ήταν οιονεί κόμματα. Xωρίς σταθερή οργάνωση και χωρίς άλλες λειτουργίες, πέρα από εκείνες που 46 Βεναρδάκης Χ., Πολιτικά κόμματα, εκλογές και κομματικό σύστημα - Οι μετασχηματισμοί της πολιτικής αντιπροσώπευσης , Σάκκουλας, 2011, σελ Νικολακόπουλος Η., Κόμματα και βουλευτικές εκλογές στην Ελλάδα, εκδ. ΕΚΚΕ, Αθήνα, 1985, σελ. 13 επ. 23

24 απέρρεαν από τη σχέση τους με τη μοναρχία, τα κόμματα αυτά διέθεταν χαρακτηριστικά κομμάτων προυχόντων/ στελεχών. Εντούτοις, η λειτουργία του κοινοβουλευτισμού στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα (αρχικά ως συνθήκη του πολιτεύματος και μετέπειτα ως συνταγματικό έθιμο) δεν άλλαξε ριζικά τις δομές των κομμάτων και του κομματικού συστήματος. Ως εκ τούτου, τα κόμματα παρέμειναν κόμματα στελεχών μόνο που πλέον διέθεταν χαρακτηριστικά «σύγχρονων» κομμάτων (στοιχειώδη οργάνωση, διάρκεια, κλπ). Εν αντιθέσει με τα αντίστοιχα κόμματα άλλων χωρών, ο έντονος προσωποπαγής χαρακτήρας σε συνδυασμό με άλλες κοινωνικές και πολιτιστικές ιδιαιτερότητες και τις σχετικά ασταθείς ιστορικές εξελίξεις συνέδραμαν στο ότι τα κόμματα δεν μπόρεσαν να θεσμοθετηθούν, να παγιωθούν και να μετεξελιχθούν σε σταθερούς κομματικούς θεσμούς νέου τύπου (μαζών). Έτσι, τα ελληνικά κόμματα παρουσίαζαν μια θεσμική και οργανωτική υστέρηση, που ήταν ουσιαστικά αντίστοιχη των σωρευτικών δημοκρατικών ελλειμμάτων στην χώρα Βασικές λειτουργίες των πολιτικών κομμάτων Δίχως αμφιβολία, στην κομματική δημοκρατία η δημοκρατική αρχή βρίσκει συνεπέστερη εφαρμογή καθώς οι πολίτες έχουν τη δυνατότητα συμμετοχής στα κόμματα, ενώ οι εκλογές έχουν δημοψηφισματικό χαρακτήρα. Έτσι ο λαός δεν συνιστά απλά πηγή εξουσίας και η αρμοδιότητά του δεν έγκειται μόνο στην εκλογή αντιπροσώπων. Αντίθετα, αποτελεί καταλυτικό παράγοντα για τη λειτουργία του κοινοβουλίου και τις αρμοδιότητες της κυβέρνησης 49. Παράλληλα, τα πολιτικά κόμματα καλύπτουν και τις εγγενείς δυσκολίες της συμμετοχής όλων των πολιτών στη διαμόρφωση των κρατικών αποφάσεων 50. Πλέον, υφίστανται μεγάλοι σε έκταση κομματικοί μηχανισμοί, ενώ τα πολιτικά κόμματα προβάλλουν στο ευρύ κοινό συγκεκριμένα προγράμματα. 48 Διχασμός, Μικρασιατική καταστροφή, Μεταξική Δικτατορία, Κατοχή, Εμφύλιος, Δικτατορία 49 Βενιζέλος Ε., Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου, όπ.π., σελ Οι εν λόγω δυσκολίες προβάλλονταν ως δικαιολογητική βάση της έμμεσης δημοκρατίας 24

25 Επιπλέον, με την εκλαΐκευση των πολιτικών και άλλων θεμάτων αποκτούν οι πολίτες πολιτική ενημέρωση και διευκολύνεται η συμμετοχή του λαού στους κομματικούς μηχανισμούς. Βασικό παρεπόμενο της κομματικής δημοκρατίας είναι το γεγονός ότι ο λαός δεν θεωρείται ως πολιτική ενότητα αλλά ως πολιτικό σύνολο. Τα κόμματα, δηλαδή, εκφράζουν μέσα από τις αρχές που τα διέπουν και τα προγράμματά τους τις επιμέρους θελήσεις, οι οποίες συγκροτούν την ολότητα και όχι την ενιαία λαϊκή θέληση. Ακόμη, στις βάσεις της κομματικής δημοκρατίας συμπεριλαμβάνονται, η αρχή της ταυτότητας του λαού με τα πολιτικά κόμματα, η ταυτότητα των περισσότερων λαϊκών θελήσεων με τις περισσότερες κομματικές θελήσεις και η ταυτότητα της κομματικής με την κρατική θέληση. Με άλλα λόγια, η ύπαρξη και η λειτουργία της δημοκρατίας προϋποθέτει την ύπαρξη και τη λειτουργία των πολιτικών κομμάτων, καθότι αυτά εκφράζουν τις διαφορετικές θελήσεις του λαού 51. Άλλωστε, με τα πολιτικά κόμματα καθίσταται δυνατή η λειτουργία του διαιρεμένου σε κοινοβουλευτικές ομάδες κοινοβουλίου, προσδιορίζεται ο πρωθυπουργός και η πολιτική σημασία της κυβέρνησης. Για τους παραπάνω λόγους τα σύγχρονα κράτη ονομάστηκαν κομματικά και ο όρος αυτός έχει καθιερωθεί στο πολιτικό και νομικό λεξιλόγιο των σύγχρονων κρατών 52. Στο σημείο αυτό, επισημαίνεται ότι από τη νομική έννοια του κόμματος δεν θα μπορούσε να λείπει ο προσδιορισμός του συνταγματικού σκοπού του. Κατά συνέπεια, το πολιτικό κόμμα επιδιώκει την άμεση συμμετοχή στη διαμόρφωση και άσκηση της κρατικής εξουσίας. Επιπρόσθετα, ως σκοπός του κόμματος ορίζεται και η επιδίωξη ορθής λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος, η διάδοση των πολιτικών ιδεών και του πολιτικού προγράμματος του κόμματος, καθώς και η μέσω του κυβερνητικού έργου ή του ελέγχου της Κυβέρνησης επίδραση στη διαμόρφωση της κρατικής δραστηριότητας Τσάτσος Δ., Συνταγματικό δίκαιο, Οργάνωση και λειτουργία της πολιτείας, Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή, 1983, σελ Στην Ελλάδα, ο όρος το «κράτος των πολιτικών κομμάτων» χρησιμοποιήθηκε πρώτα από τον Αλέξανδρο Σβώλο. 53 Χρυσόγονος Κ., όπ.π., σελ. 119 επ. 25

26 Μολονότι η συμβολή του κόμματος στη διαμόρφωση πολιτικής θέλησης προϋποθέτει συνθήκες ελευθερίας, που εξ ορισμού αποκλείονται από την ένταξη του κόμματος σε οργανωμένο κράτος, εντούτοις η αποστολή των κομμάτων συνδέεται με τη διαμόρφωση πολιτικής θελήσεως του λαού 54. Υπογραμμίζεται, επίσης, ότι με τη δράση τους τα κόμματα μετασχηματίζονται σε πεδία αυτοοργάνωσης των πολιτών, όπου «προσχηματίζεται» η πολιτική βούληση της κοινωνίας. Κατ αυτό τον τρόπο αναιρείται η θεωρία της πολιτικής ενότητας του λαού και συνεπώς τα κόμματα έχουν ως συνταγματικό τους σκοπό τη συμμετοχή στη διαμόρφωση της βούλησης των οργάνων που ασκούν κρατική εξουσία. Με σκοπό την εξασφάλιση του συνταγματικού σκοπού των κομμάτων, υπάρχει μία σειρά συνταγματικών ρυθμίσεων, όπως ο πολυκομματισμός, οι εγγυήσεις λειτουργίας της κοινοβουλευτικής αντιπολίτευσης κ.ά. Εφόσον η ταυτότητα της λαϊκής με την κομματική θέληση αποτελεί βασική αρχή στην κομματική δημοκρατία και αφού στο δημοκρατικό πολίτευμα και στο ίδιο το Σύνταγμα (άρθρο 1) κατοχυρώνεται η λαϊκή θέληση ως η θέληση του κράτους, τεκμαίρεται πως η κομματική βούληση ταυτίζεται με την κρατική θέληση. Υπό αυτή την έννοια, στόχος των πολιτικών κομμάτων είναι η εκπλήρωση της συνταγματικής τους αποστολής 55. Δεδομένης της συμμετοχής των κομμάτων στις λειτουργίες των οργάνων 56, εντάσσεται στους σκοπούς τους κόμματος όχι μόνο η επιρροή αλλά η πλήρης διαμόρφωση της πολιτειακής εξουσίας. Λαμβάνοντας υπόψη την κρατική βούληση την οποία εκφράζουν τα πολιτικά κόμματα και τη συνδρομή στη διαμόρφωση της κρατικής απόφασης, τα κόμματα είναι οι μόνες ενώσεις πολιτών 57 που συμμετέχουν στην ανάδειξη του Πρωθυπουργού, στη νομοθετική λειτουργία και στη συγκρότηση των τμημάτων της βουλής. 54 Αντωνίου Θ., Στοιχεία άμεσης δημοκρατίας στο αναθεωρημένο Σύνταγμα του 1975, Από την αντιπροσώπευση στην ταυτότητα, Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή, 1988, σελ Τσάτσος Δ., Συνταγματικό δίκαιο, όπ.π., σελ Για παράδειγμα στη Βουλή και την Κυβέρνηση 57 Τα πολιτικά κόμματα διαφοροποιούνται από τις άλλες ενώσεις πολιτών που εμπίπτουν στο άρθρο 12 του Συντάγματος 26

27 Τελικά, ερμηνεύοντας με συστηματικό τρόπο τις συνταγματικές διατάξεις που αναφέρονται στα πολιτικά κόμματα (37, 68, 73, 76), σκοπός των κομμάτων είναι η συμμετοχή στην διαμόρφωση της κρατικής βούλησης και μάλιστα με τρόπο άμεσο. Προς επίτευξη των στόχων τους, τα πολιτικά κόμματα δεν περιορίζονται στον έλεγχο και στην πίεση των κρατικών οργάνων μέσω διεκδικητικών κινητοποιήσεων, αλλά εξαιτίας της συμμετοχής τους στα κρατικά όργανα έχουν τη δυνατότητα χωρίς διαμεσολάβηση και άμεσα να μεταβάλουν τις πολιτικές επιλογές που έχουν ήδη διαμορφώσει σε νομικά δεσμευτικές πράξεις της κρατικής εξουσίας 58. Βέβαια, ο συνταγματικός σκοπός των κομμάτων δεν θα πρέπει να συγχέεται με τους πολιτικούς τους σκοπούς που είναι τμήμα της δικής τους αυτόνομης δραστηριότητας 59. Με άλλα λόγια, το περιεχόμενο της εξουσίας που επιδιώκει να ασκήσει το κάθε κόμμα δεν είναι αντικείμενο συνταγματικής ρύθμισης. Συμπερασματικά, τα πολιτικά κόμματα, ως ενώσεις συνταγματικού δικαίου βρίσκονται στην περιοχή σχηματισμού της κρατικής βουλήσεως, έχουν πολιτικό χαρακτήρα, ασκούν συνταγματικές λειτουργίες και η άσκηση των συνταγματικών αυτών λειτουργιών είναι υποχρεωτική. 58 Δημητρόπουλος Α., Η συνταγματική θέση των πολιτικών κομμάτων στην Ελλάδα, Σάκκουλας, όπ.π., σελ Τσάτσος Δ., Συνταγματικό Δίκαιο 1- Επιτομή, όπ.π., σελ

28 Κεφάλαιο 2 Πολιτικά κόμματα και πολίτευμα 2.1 Συνταγματική κατοχύρωση των πολιτικών κομμάτων Μολονότι τα πολιτικά κόμματα διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο από της ιδρύσεως σχεδόν του ελληνικού κράτους κανένα ελληνικό Σύνταγμα δεν προέβλεπε τον θεσμό του πολιτικού κόμματος, παρά μόνον εκείνο του Ειδικότερα, μόνο τα Συντάγματα του 1925 (άρθρα 53, 64) και του 1927 (άρθρα 55 και 56) αναγνώριζαν έμμεσα τα κόμματα, επιτάσσοντας τη συγκρότηση των νομοθετικών και εξεταστικών Επιτροπών ανάλογα με την δύναμη των κομμάτων 60. Παρ όλα αυτά, ο Κανονισμός της Βουλής και η εκλογική νομοθεσία αναγνώριζαν πάντοτε την ύπαρξή τους. Κατά συνέπεια το κομματικό φαινόμενο δεν προέκυψε άμεσα ως νομική έννοια, αλλά υπαγορεύθηκε ως αναγκαία προϋπόθεση η οποία αφορούσε τόσο στην κοινοβουλευτική όσο και στην εκλογική πρακτική 61. Το κόμμα υπό αυτή την έννοια δεν αποτέλεσε καταρχήν νομική έννοια καθότι προϋφίστατο ως κοινωνικοπολιτικό φαινόμενο και άρα, τα κόμματα δεν προέκυψαν από τα Συντάγματα. Σύμφωνα με τα παραπάνω, όταν το Σύνταγμα αναφέρει τα κόμματα στις διατάξεις του «αναγνωρίζει συνταγματικά την πραγματικότητα ενός ιστορικού προϊόντος» 62. Επιπλέον, η κοινωνικοιστορική και όχι νομική βάση του κόμματος λογίζεται ως μια πολιτική οργάνωση, η οποία αν δεν έχει ορισμένα 60 Ράϊκος Α., Συνταγματικό Δίκαιο, Τόμος Α, Τεύχος Α, Σάκκουλας,1989, σελ. 252 επ. 61 Βενιζέλος Ε., Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου 1,Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ Δρόσος Γ., όπ.π., σελ. 39 επ. 28

29 χαρακτηριστικά δεν αποτελεί κόμμα, έστω κι αν είναι αντικείμενο ρυθμίσεως μιας συνταγματικής διατάξεως και ενός σχετικού θεσμικού νόμου 63. Σημειώνεται ότι τα κόμματα από τη δημιουργία τους, αλλά ακόμα και μετά την απόδειξη της σημασίας τους στην ιστορία, την κοινωνία και την πολιτική δεν αντιμετωπίστηκαν από το δημόσιο δίκαιο ανάλογα. Συγκεκριμένα, η συνταγματική έννομη τάξη αντιμετώπισε με επιφύλαξη σκεπτικισμό αλλά και εχθρότητα την εμφάνιση και την δράση τους 64. Ενόψει τούτου, ο συντακτικός νομοθέτης αντιμετώπισε το κομματικό φαινόμενο στο μέρος με τον τίτλο «Μορφή του πολιτεύματος και ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα» και δη στο άρθρο 12 βάσει του Κυβερνητικού Σχεδίου Συντάγματος. Το άρθρο ωστόσο μεταφέρθηκε από την ειδική Επιτροπή της Βουλής στο τρίτο μέρος του ισχύοντος Συντάγματος υπό τον τίτλο «Οργάνωση και λειτουργία της Πολιτείας», το οποίο αποτέλεσε το άρθρο 29 Σ. Εξάλλου, τα άρθρα του Συντάγματος που κατοχυρώνουν τα πολιτικά κόμματα, πέρα από το άρθρο 29, είναι το άρθρο 37 παρ. 2, σύμφωνα με το οποίο πρωθυπουργός διορίζεται ο αρχηγός του κόμματος που διαθέτει στην Βουλή την απόλυτη πλειοψηφία των εδρών, καθιστώντας έτσι σαφές ότι το σύστημα σχηματισμού της Κυβέρνησης στηρίζεται στον θεσμό του κόμματος. Επιπλέον, το άρθρο 38 Σ. και το άρθρο 68 παρ. 3 Σ. σύμφωνα με το οποίο οι κοινοβουλευτικές και εξεταστικές επιτροπές συνιστώνται κατ αναλογία της δύναμης των κομμάτων, των ομάδων και των ανεξαρτήτων βουλευτών. Με τον ίδιο τρόπο συνιστώνται και τα τμήματα της Βουλής που προβλέπονται στα άρθρα 70 και 71. Ακόμη, τα άρθρα 73 παρ. 4 και 76 παρ. 4 τα οποία προβλέπουν τη συμμετοχή των κομμάτων στην νομοθετική εργασία και στην οργάνωση της Βουλής. Αναλυτικότερα, στο πρώτο θεσπίζεται ευνοϊκή ρύθμιση υπέρ των αρχηγών κομμάτων ή εκπροσώπων ομάδων έναντι των απλών βουλευτών και στην υποβολή τροπολογιών και προσθήκη επί νομοσχεδίων με ορισμένο περιεχόμενο. Στο δεύτερο ορίζεται η διαδικασία συζήτησης νομοσχεδίων που χαρακτηρίζονται κατεπείγοντα από την 63 Τσάτσος Δ., Η ενδοκομματική αντιπολίτευση ως πρόβλημα του Συνταγματικού Δικαίου, Σάκκουλας, Αθήνα Κομοτηνή, 1983, σελ Γεωργόπουλος Κ., Επίτομον Συνταγματικόν Δίκαιον, Αθήνα, 1973, σελ

30 Κυβέρνηση, όπου στην περιορισμένη συζήτηση μετέχουν εκτός άλλων «οι Αρχηγοί των κομμάτων της Βουλής και από ένας εκπρόσωπός τους» 65. Τέλος, το άρθρο 113 Σ. και ολόκληρος ο Κανονισμός της Βουλής στηρίζεται στην ύπαρξη και τη λειτουργία των κομμάτων. Κατά τα ανωτέρω, τα πολιτικά κόμματα δεν ήταν πάντοτε κατοχυρωμένα συνταγματικά καθόσον η στάση του σύγχρονου κράτους απέναντι στο πολιτικό κόμμα πέρασε επιμέρους φάσεις έως να καταλήξει στο στάδιο της συνταγματικής νομιμοποίησης. Ειδικότερα, η θεωρία του Αριστοτέλη ότι ο άνθρωπος είναι ζώο πολιτικό επανεμφανίστηκε στο σύγχρονο κράτος μέσω των πολιτικών κομμάτων, τα οποία ενσαρκώνουν εκείνα τα στοιχεία που προσδίδουν στην έμμεση δημοκρατία, στοιχεία άμεσης δημοκρατίας. Εντούτοις, ακόμη και σήμερα ο κομματικός χώρος θεωρείται από πολλούς ασυμβίβαστος με ορισμένες κρατικές λειτουργίες. Μάλιστα, τα πολιτικά κόμματα εμπίπτουν στη σφαίρα εφαρμογής των θεμελιωδών δικαιωμάτων, ενώ παράλληλα εκφράζουν το ευρύ φάσμα του κοινωνικού πλουραλισμού και τη σχέση των σύγχρονων κομματικών δημοκρατιών με τη δημοκρατική αρχή. Για το λόγο αυτό, κρίνεται αναγκαία η θεμελίωση της ύπαρξης δημοκρατικών δομών και στο επίπεδο της εσωτερικής λειτουργίας του κόμματος 66. Όπως ήδη αναλύθηκε, τα πολιτικά κόμματα είναι διαρκείς, ελεύθερες, μη αυτοτελείς ενώσεις ενεργών πολιτών, με πλήρη και δημοκρατική οργάνωση, οι οποίες επιδιώκουν μέσα στο συνταγματικό πλαίσιο ως φορείς της λαϊκής θέλησης, συμμετοχή στη διακυβέρνηση του κράτους, με σκοπό την εξυπηρέτηση γενικού συμφέροντος, με βάση την πολιτική τους τοποθέτηση. 65 Φουντεδάκη Π., Τα δικαιώματα των βουλευτών, Σάκκουλας, Αθήνα Κομοτηνή, 1993, σελ Αντωνίου Θεοδώρα, Στοιχεία άμεσης δημοκρατίας στο αναθεωρημένο Σύνταγμα του 1975, Από την αντιπροσώπευση στην ταυτότητα, Σάκκουλας, Αθήνα- Κομοτηνή, 1988, σελ