Οίνος. Άθως ΠΕΜΠΤΟΥΣΙΑ

Transcript

1 ΑΝΑΛΕΚΤΑ24 ΠΕΜΠΤΟΥΣΙΑ wwwpemptousiagr 24 Αυγούστου 2014 τεύχος Οίνος & Άθως Το κρασί στη χριστιανική θρησκεία Οινική ιστορία της προαθωνικής Χαλκιδικής Τυπικά, χρυσόβουλα & εμπόριο οίνου στον Άθω Αγιορειτών διενέξεις Ιδιόρρυθμο σύστημα & κρασί Αγιορείτικα κρασιά και Οθωμανοί Ο Αθωνικός οίνος από την Επανάσταση εως τον 20ο αι Οι πληγές του ταραγμένου εικοστού αιώνα Ληνοί, παραβούτες, κρασοβόλια Η αναγέννηση των αγιορείτικων αμπελώνων

2 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Τεύχος 24 / Οίνος & Άθως /24 Αυγούστου 2014 wwwpemptousiagr Οίνος & Άθως «Εγώ ειμι η άμπελος η αληθινή και ο πατήρ μου ο γεωργός εστιν» ( Ιω 15,1) Με την παρουσία του Χριστού στον κόσμο και την παράδοση της Θείας Ευχαριστίας προ του Θείου Πάθους, Χριστιανισμός και Οίνος συμπορεύονται άρρηκτα Ο Οίνος αποτελεί αναπόσπαστο μέρος των Τιμίων Δώρων αποτελώντας μετά τον καθαγιασμό το Τίμιο Αίμα που μεταλαμβάνουν οι πιστοί Η Χερσόνησος του Άθω, ήταν από αρχαιοτάτων χρόνων, παρά την αγριότητα του τοπίου της, ένας ευλογημένος αμπελότοπος Ο Όσιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης συντάσσοντας τον καταστατικό χάρτη του Αγίου Όρους ορίζει πως κάθε μονή οφείλει να έχει τον δικό της αμπελώνα Από τότε η οργανωμένη αμπελοκαλλιέργεια υπάρχει συνεχώς και αδιαλείπτως για πάνω από μία χιλιετία στο Άγιο Όρος, το Περιβόλι της Παναγιάς Ποικιλίες αμπέλου, μικροκλίματα, ιδιαίτερες τοποθεσίες, μέθοδοι οινοποιίας και διαφορετικές γεύσεις συνθέτουν ένα εντελώς ιδιαίτερο οινικό σκηνικό Ο επισκέπτης που γεύτηκε το αγιορείτικο κρασί την ώρα της τράπεζας, μετά το κέλευσμα του προεστώτος και μόνο τις μέρες που καταλύεται οίνος, φέρει αυτή την γεύση μέσα του ως μία μοναδική εμπειρία σωματικής αλλά και πνευματικής αίσθησης Η Πεμπτουσία ήθελε πάντα να αποτυπώσει αυτή τη μοναδική σχέση Άθωνος και Οίνου Επιλέξαμε όχι τυχαία, να γίνει αυτό τον Αύγουστο Ο Αύγουστος είναι ένας μήνας που για εμάς τους Έλληνες και την παράδοσή μας σημαίνει πολλά Πρώτα από όλα είναι ο μήνας της Παναγίας, μιας και η Κοίμηση της Μητέρας όλων μας έχει αναδειχθεί η κορωνίδα του θερινού εορτολογίου της Ορθοδοξίας Ο Αύγουστος είναι και ο τελευταίος μήνας του εκκλησιαστικού έτους, της Ινδίκτου, αλλά και για πολλούς το τέλος της καλοκαιρινής ραστώνης και η είσοδος στην περίοδο της εργασίας Για τους Αμπελουργούς ο Αύγουστος είναι ο σημαντικότερος μήνας του έτους Είναι ο μήνας που επισφραγίζει τους κόπους, που δικαιώνει λιγότερο ή περισσότερο της προσδοκίες Είναι ο μήνας του Τρύγου, ο Τρυγητής! Με τη βοήθεια της Κυράς του Αγίου Όρους, βρεθήκαμε μπροστά στην έρευνα που κάνει για το θέμα αυτό η δημοσιογράφος οίνου, αγαπητή φίλη και εξαίρετη συνεργάτιδα Ελένη Κεφαλοπούλου για το υπό έκδοση βιβλίο της Άθως και Οίνος Η ιστορία της αμπελοκαλλιέργειας και του κρασιού του Αγίου Όρους ξετυλίχτηκε ήδη σε 10 συνέχειες στην Πεμπτουσία και τώρα που πλησιάζει ο τρύγος, τον Αύγουστο, τον μήνα της Παναγίας, παρουσιάζουμε στους αναγνώστες και φίλους μας με μεγάλη χαρά την εργασία αυτή συγκεντρωμένη στο 24ο τεύχος των Αναλέκτων Όλες οι φωτογραφίες είναι του εκλεκτού φίλου Άρη Φωτιάδη Νίκος Κόιος Διευθυντής Σύνταξης Πεμπτουσίας Σελίδα 2

3 wwwpemptousiagr Τεύχος 24 / Οίνος & Άθως /24 Αυγούστου 2014 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Περιεχόμενα 04 Το κρασί στη χριστιανική θρησκεία Ευλογημένο αγαθό 06 Οινική ιστορία της προαθωνικής Χαλκιδικής H αμπελοκαλλιέργεια στη Χαλκιδική πριν τον 10ο αι 08 Τυπικά, χρυσόβουλα και εμπόριο οίνου στον Άθω H αξία των αμπελιών 10 Για μια χούφτα αμπέλια: Αγιορειτών διενέξεις Η κατοχή εδαφών τα πρώτα χρόνια της ίδρυσης των Μονών 12 Ιδιόρρυθμο σύστημα και κρασί στον Άθω Ο όσιος Αθανάσιος όρισε πότε και πόσο κρασί πίνουν οι μοναχοί 14 Αγιορείτικα κρασιά και Οθωμανοί Από τα εγκώμια στο θρησκευτικό αμάρτημα 16 Ο Αθωνικός οίνος από την Επανάσταση εως τον 20ο αι Ο 19ος αι σηματοδοτεί μια μικρή αναγέννηση στο Άγιον Όρος 18 Οι πληγές του ταραγμένου εικοστού αιώνα Από τον ενθουσιασμό για την απελευθέρωση, στην αμηχανία 20 Ληνοί, παραβούτες, κρασοβόλια Στον Άθω η οργάνωση σε αμπέλια πατητήρια, βαγεναριά ελάχιστα έχει αλλάξει 22 Η αναγέννηση των αγιορείτικων αμπελώνων Πολλές μονές την τελευταία 20ετία έχουν φυτέψει καινούρια αμπέλια Σελίδα 3

4 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Τεύχος 24 / Οίνος & Άθως /24 Αυγούστου 2014 wwwpemptousiagr Ιερά Μονή Σίμωνος Πέτρας Το κρασί στη χριστιανική θρησκεία «Κύριε Ιησού Χριστέ, συ εί η άμπελος η αληθινή, και ο πατήρ σου ο γεωργός εστί Συ τους αποστόλους εκάλεσας κλήματα» (Ιωαν15,1) Αυτή είναι η ευχή που διαβάζεται και στο φύτεμα ενός αμπελώνα άμπελος, τα κλήματα, ο οίνος είναι από τα πιο συνηθισμένα παραδείγματα στις ευαγγελικές παρα- Η βολές Στα Ευαγγέλια συμβολίζει τη ζωή, την χαρά, τον Χριστό Η λέξη οίνος και άμπελος αναφέρονται πάνω από 250 φορές στην Αγία Γραφή Η χριστιανική θρησκεία από τα πρώτα της βήματα αγκάλιασε το κρασί ως ευλογημένο αγαθό H σύνδεση αυτή είναι λογική, καθώς ο χριστιανισμός εξαπλώθηκε και γιγαντώθηκε σε περιοχές όπου άνθισε ο ελληνορωμαϊκός πολιτισμός Εκεί που το κρασί εκτός από βασικό είδος διατροφής ήταν απόλυτα συνδεδεμένο με τη λατρεία του Βάκχου Ο Διόνυσος προέρχεται από τον ιερό γάμο του Δία με τη Σεμέλη, δηλ του ουρανού με τη γη, και το προϊόν που χάρισε στους ανθρώπους συμμετείχε σε κάθε πτυχή της ζωής τους Ο οίνος έρρεε σε βωμούς και ιερά ενώ οι πιστοί κοινωνούσαν μ αυτόν τη δύναμη του θεού Αλλά και στην Παλαιά Διαθήκη το κρασί παίζει σημαντικό ρόλο Εκεί η άμπελος τις περισσότερες φορές ταυτίζεται με το Ισραήλ Πρώτος αμπελουργός ο Νώε που μετά τον κατακλυσμό φυτεύει αμπέλι Στην Έξοδο των Εβραίων ο Θεός υπόσχεται να ευλογήσει τον άρτο, τον οίνο και το ύδωρ, απαραίτητα για τη ζωή των ανθρώπων Ας σκεφτούμε ότι το κλίμα και τα εδάφη της Παλαιστίνης ευνοούσαν την αμπελοκαλλιέργεια και ειδικά οι αμπελώνες της Χεβρώνας ήταν φημισμένοι Ο Δαυίδ υμνεί συχνά το προϊόν της αμπέλου «οίνος ευφραίνει καρδίαν ανθρώπου» (Ψαλμ 103,15) ή «έδωκας ευφροσύνην εις την καρδίαν μου από σίτου, οίνου και ελαίου αυτών επληθύνθησαν» (Ψαλμ4,8) Θεωρεί το κρασί βασικό αγαθό για τον άνθρωπο που ευχαριστεί την καρδιά του, δηλαδή το κέντρο όλων των συναισθημάτων του Και στον χριστιανισμό θρησκεία και οίνος πορεύτηκαν αρμονικά Ο Χριστός ξεκινά τα θαύματα με την Σελίδα 4

5 wwwpemptousiagr Τεύχος 24 / Οίνος & Άθως /24 Αυγούστου 2014 ΑΝΑΛΕΚΤΑ στους οποίους προσφέρεται κρασί και στα δύο ημερήσια γεύματα, εκτός από τις ημέρες νηστείας Έτσι συνεχίζεται η πανάρχαια συνήθεια να προσφέρεται το δώρο του Διονύσου στους καλεσμένους Στον Άθω επίσης μένουν και οι εργάτες, που βοηθάνε στις δουλειές των μοναστηριών Οι μονές πρέπει να τους προμηθεύουν κρασί και ρακή Ρακή προσφέρεται και στους επισκέπτες όταν πρωτοφτάνουν στο Αρχονταρίκι της κάθε μονής Είναι το παραδοσιακό αγιορείτικο κέρασμα μαζί με καφέ και λουκούμι Οι παλιοί πατέρες το δικαιολογούσανε λέγοντας ότι ένα ποτηράκι ρακή κόβει τον ιδρώτα και η ζάχαρη του λουκουμιού αναζωογονεί από την κούραση Τότε στο Α Όρος δεν υπήρχαν αυτοκίνητα και οι επισκέπτες κάλυπταν τεράστιες αποστάσεις με τα πόδια Το ξύδι, ένα ακόμα προϊόν της αμπέλου, είναι απαραίτητο στο μαγείρεμα ενώ τα σταφύλια είναι θρεπτικότατο φρούτο Οι μοναχοί γνώριζαν και τις θεραπευτικές ιδιότητες του κρασιού Τα μοναστηριακά έγγραφα περιέχουν πλήθος συνταγών με βάση τον οίνο ως αντισηπτικό, αιμοστατικό, αντιβηχικό κά Ακόμα και για παρασκευή μελανιού το χρησιμοποιούσαν σύμφωνα με συνταγή σε χειρόγραφο του 18ου αι Η Παναγία Βοτρυοδώρος (κελλί, Άγιον Όρος) μετατροπή του νερού σε κρασί στον γάμο στην Κανά Οι Ευαγγελιστές στην περιγραφή του θαύματος μας δίνουν αξιόλογες πληροφορίες για το κρασί Ήταν το ποτό της χαράς και της συναναστροφής Ο αρχιτρίκλινος ήταν υπεύθυνος για τον οίνο του γεύματος Συνηθιζόταν να σερβίρεται πρώτα το ποιοτικό κρασί και κατόπιν το δεύτερο Γι αυτό μετά το θαύμα παραπονούνται που δεν τηρήθηκαν οι κανόνες οινοποσίας και σέρβιραν πρώτα το δεύτερης ποιότητας Το κρασί όμως αποκτά την ιερή σημασία του στον Μυστικό Δείπνο όταν ο Χριστός έδωσε στους μαθητές το ποτήρι λέγοντας «πίετε εξ αυτού πάντες τούτο γαρ εστί το αίμα μου το της καινής διαθήκης το περί πολλών εκχυνόμενον εις άφεσιν αμαρτιών» Έτσι ο οίνος μαζί με τον άρτο είναι τα μοναδικά αγαθά που προσφέρονται ως δώρα της θείας Ευχαριστίας Το απαραίτητο και ευλογημένο λοιπόν προϊόν της αμπέλου δεν μπορούσε να μείνει εκτός των τειχών των μοναστηριών και ιδίως των αγιορείτικων Η ανάγκη βέβαια για το νάμα, το κρασί της Θείας Κοινωνίας, δεν είναι ο μόνος λόγος της καλλιέργειας του αμπελιού από τους μοναχούς Κρασί, ψωμί, λάδι ήταν η βασική διατροφή των λαών της Μεσογείου Για τους μοναχούς που η καθημερινή τους διατροφή είναι φτωχή σε θερμίδες δεν παίρνουν ζωικές πρωτεϊνες και καταναλώνουν φυτικής προέλευσης τροφές- ο οίνος προσφέρει το απαραίτητο συμπλήρωμα Οι μονές φιλοξενούν πάντα επισκέπτες Οι κτήτορες των μοναστηριών όταν ξεκίνησαν κατά τον 10ο αι γνώριζαν την χρησιμότητα της αμπέλου και προίκισαν τις μονές με αμπελώνες για να είναι ανεξάρτητες Το κρασί για την κοινότητα ήταν θείο δώρο αλλά και ανταλλάξιμο προϊόν ώστε οι μοναχοί να εξασφαλίζουν αγαθά που τους έλειπαν ή οι μονές να έχουν έσοδα ώστε να καλύπτουν τα έξοδά τους Στα Τυπικά των μοναστηριών ορίζεται με ακρίβεια πότε και πώς καταναλώνεται ο οίνος από τους μοναχούς, κάτι που θα μας απασχολήσει αργότερα Ο αρχιμανδρίτης Αιμιλιανός ο Σιμωνοπετρίτης έλεγε: «η προσευχή θερμαίνει την καρδιά των μοναχών» Θα προσθέσω ότι το κρασί θερμαίνει και χαλαρώνει το σώμα Είναι η μικροχαρά των μοναχών, ένα διάλειμμα στην καθημερινή σκληρή σωματική και πνευματική δουλειά Τελειώνω αυτή την πρώτη επαφή με τον κόσμο του αγιορείτικου κρασιού με την ποιητική μεταφορά του ιερομόναχου Συμεών «Τα μοναστήρια του Αγίου Όρους είναι θεία και ιερά οινοπωλεία Νηφάλιας Μέθης Οινοπώλης είναι η Παναγία Οι καλόγεροι διψάνε για τον Χριστό και τη Μέθη Του Για την Αγάπη, για την πόση του Φωτός Για την γεύση, κατέναντι του Ηλίου, του οίνου του λευκολαμπρούς της Νηφάλιας Μέθης, τελικής του Θεού αεί επεκτεινομένης απολαύσεως»* *ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Νηφάλιος Μέθη, Ιερομόναχος Συμεών, εκδ Αγρα, 1985 Σελίδα 5

6 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Τεύχος 24 / Οίνος & Άθως /24 Αυγούστου 2014 wwwpemptousiagr Αμπελώνας της Μονής Βατοπαιδίου Οινική ιστορία της προαθωνικής Χαλκιδικής Ένα μικρό ταξίδι στην ιστορία της αμπελοκαλλιέργειας στη Χαλκιδική πριν τον 10ο αι θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε καλύτερα γιατί διατηρήθηκε η χιλιόχρονη παράδοση στο Περιβόλι της Παναγιάς Το Άγιον Όρος αποτελεί μια σπάνια περίπτωση στην ελληνική οινική ιστορία Παρουσιάζει μια αμπελοοινική παράδοση μεγαλύτερη της χιλιετίας που δεν σταμάτησε ποτέ Στο πέρασμα των αιώνων μπορεί οι αμπελώνες του να καταστράφηκαν από καιρικές συνθήκες, αρρώστιες, πειρατές, κακοδιαχείριση Άλλοι όμως πήραν τη θέση τους χάρη στην ακάματη φροντίδα των πατέρων που γνώριζαν ότι η ζωή των μονών ήταν απόλυτα συνδεδεμένη με τον ευλογημένο καρπό της αμπέλου Η οινική ιστορία του Αγίου Όρους συμβαδίζει με την ιστορία των μονών Αν επιπλέον σκεφτούμε ότι ο οίνος εκτός από απαραίτητο αγαθό στα μοναστήρια ήταν και ανταλλάξιμο ή εμπορεύσιμο προϊόν τότε ίσως κάποιες στιγμές να καθόρισε την τύχη τους Ο Άθως ήταν ιερό βουνό και στην αρχαιότητα, αφιερωμένο στο Δία Τα τοπωνύμια της περιοχής αποδεικνύουν την ύπαρξη αμπελώνων από αρχαιοτάτων χρόνων Το ακρωτήριο Δρέπανο ονομαζόταν Άμπελος και έτσι το αναφέρει ο Ηρόδοτος Σήμερα αποτελεί τμήμα ενός μετοχίου της Μεγίστης Λαύρας Στην κλασική εποχή η Χαλκιδική παρήγαγε φημισμένους οίνους όπως τον Μένδιο, τον Ακάνθιο και τον οίνο της Σκιώνης Σελίδα 6

7 wwwpemptousiagr Τεύχος 24 / Οίνος & Άθως /24 Αυγούστου 2014 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Ο Θουκιδίδης αναφέρει ένα περιστατικό του Πελοποννησιακού πολέμου που φανερώνει τη σημασία που είχαν οι αμπελώνες στη ζωή των κατοίκων Τον Σεπτέμβριο του 424 πχ ο Βρασίδας κινήθηκε κατά της Ακάνθου (πόλη κοντά στην Ιερισσό) και οι κάτοικοι αποφάσισαν να γίνουν σύμμαχοί του Η πόλη τους είχε ισχυρά τείχη που άντεχαν την πολιορκία αλλά στην απόφασή τους μέτρησε ότι δεν είχαν κάνει τρύγο και τα φορτωμένα αμπέλια θα έμεναν στη διάθεση του εχθρού[1] Ο οίνος της Ακάνθου πρέπει να ήταν τόσο γνωστός ώστε ο Αθήναιος στους Δειπνοσοφιστές καταγράφει έναν διάλογο ανάμεσα στο κρασί και τον πότη Φανερώνει ότι την εποχή εκείνη ο μυημένος καταναλωτής γνώριζε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κρασιού που έπινε -Για λέγε από πού είσαι; -Ακάνθιος -Διάβολε όντας συμπολίτης του καλύτερου των οίνων είσαι στρυφνός; Πώς έχεις το όνομα της πατρίδας σου κι όχι τους χαρακτήρες των συμπολιτών σου; Όσο για τον οίνο της Μένδης (πόλη στο μέσο της χερσονήσου Κασσάνδρας) θα πρέπει να ήταν το Chardonnay της εποχής εκείνης Λευκός και αυστηρός, δηλαδή όχι γλυκός, ήταν το μόνο λευκό κρασί ανάμεσα σε ονομαστά ερυθρά Εξαγόταν σε όλο τον Ελλαδικό χώρο αλλά και στον Δούναβη και στα παράλια του Πόντου Αμφορείς με Μενδήσιο οίνο βρέθηκαν σε ναυάγιο στο Porticello της Ν Ιταλίας[2] Για οίνο της Μένδης ο γλύπτης Λύσιππος σχεδίασε ειδικό αμφορίσκο Ήταν το δώρο του στον Κάσσανδρο για την ίδρυση της Κασσανδρείας Η σημαντική λατρεία του Διόνυσου αποτυπώνεται στα νομίσματα της Μένδης Το τετράδραχμο του 420 πχ φέρει αναπαράσταση του θεού με κάνθαρο πάνω στη ράχη γαιδάρου, που ήταν το ιερό ζώο του Διόνυσου Αλλά και οι οίνοι της Σκιώνης και της Τορώνης φημίζονταν και ταξίδευαν σε μακρινές αγορές Ο αμφορέας ήταν έμβλημα των νομισμάτων της Τορώνης Στα Στάγειρα της Χαλκιδικής είχε κτήμα και ο φιλόσοφος Θεόφραστος, μαθητής του Αριστοτέλη και συνεχιστής της Περιπατητικής σχολής Καλλιεργούσε διάφορες ποικιλίες αμπέλου και αφιέρωσε μεγάλο μέρος του βιβλίου Περί φυτών αιτίων στην αμπελοκαλλιέργεια Πρέπει όμως να παρήγε και κρασί, γιατί στο Περί οσμών γράφει πως αν αναμίξεις οίνο σκληρό και αρωματικό με μαλακό και άοσμο θα έχεις ένα σωστό κρασί Συμβουλές για ένα τέλειο χαρμάνι ή blend όπως λέμε σήμερα τον 4ο πχ αι [3] Ληνοί, δηλαδή πατητήρια, έχουν βρεθεί σ όλη την Χαλκιδική και μαρτυρούν την ενασχόληση των κατοίκων με την οινοποίηση ανά τους αιώνες Στην Άθυτο βρέθηκε ληνός των κλασικών ή ελληνιστικών χρόνων Στην αρχαία Όλυνθο υπάρχουν δύο μαρμάρινοι ληνοί ενώ στο κάστρο της Ιερισσού είναι σκαλισμένος σε αρχαίο δόμο γρανίτη Είναι γνωστό ότι στον χώρο του Άθω υπήρχαν χωριά πριν την ίδρυση των μονών, άρα υπήρχαν σίγουρα και αμπελοκαλλιέργειες Στα μέσα του 9ου αι κτίζεται η μονή Κολοβού, κοντά στην Ιερισσό, που έχει κτήματα και αμπέλια σε μια τεράστια περιοχή εντός και εκτός Άθω Γι αυτό με χρυσόβουλο του 908 αποφασίζεται να περιοριστεί στην ενορία Ιερισσού-Γοματίου Οι προστριβές για τη γη ανάμεσα σε μοναχούς και κατοίκους της Ιερισσού οδηγούν στον επίσημο διαχωρισμό της Αθωνικής γης το 943 Τα όρια αυτά έφταναν σχεδόν μέχρι τα Ν Ρόδα Στα τέλη του 15ου αι μεταφέρθηκαν νοτιότερα σ αυτά που ισχύουν ως σήμερα [4] Ο όσιος Αθανάσιος, ιδρυτής της Μεγίστης Λαύρας, αναφέρει στο Τυπικό του 963 πως όταν έφθασε στον Άθω γύρω στο υπήρχαν ήδη αμπελώνες Πολλοί ασκητές είχαν αγοράσει έτοιμα αμπέλια αλλά είχαν φυτέψει και νέα Από τα μέσα του 10ου αι με την ίδρυση των μονών αρχίζουμε να έχουμε συγκεκριμένες πληροφορίες για την αμπελοκαλλιέργεια στο Όρος αλλά και στην ευρύτερη περιοχή Χαλκιδικής και Θεσσαλονίκης, που θα μας βοηθήσουν στο ταξίδι μας στον μαγικό κόσμο του αγιορείτικου κρασιού ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 Ι Παπάγγελου, Άμπελος και οίνος στη μεσαιωνική Χαλκιδική Ιστορία του ελληνικού κρασιού, εκδ ΕΤΒΑ Α Μαραγκού, Το εμπόριο του κρασιού στην αρχαιότητα Ιστορία του ελληνικού κρασιού, εκδ ΕΤΒΑ Σ Κουράκου-Δραγώνα, Αμπελοοινική ιστορία Μακεδονίας-Θράκης, εκδ ΕΤΒΑ Ι Παπάγγελου, Οινολογικά της Μονής Ζυγού Οίνον ιστορώ, εκδ Κτήμα Γεροβασιλείου, 2004 Σελίδα 7

8 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Τεύχος 24 / Οίνος & Άθως /24 Αυγούστου 2014 wwwpemptousiagr Πατητήρια στο Άγιο Όρος Τυπικά, χρυσόβουλα και εμπόριο οίνου στον Άθω Οι κτήτορες -οι ιδρυτές- των μοναστηριών, τα προίκισαν με αμπέλια γνωρίζοντας την αξία τους για την επιβίωση των μονών Πρώτος ο όσιος Αθανάσιος, ιδρυτής της Μεγίστης Λαύρας, φύτεψε αμπέλια στον Μυλοπόταμο, κάπου 4 ώρες μακριά, κρίνοντας τον τόπο κατάλληλο για καλλιέργεια Στο Άγιον Όρος δεν υπήρχαν μεγάλες εκτάσεις για σιτηρά οπότε η αμπελοκαλλιέργεια θα εξασφάλιζε ένα προϊόν για ανταλλαγή με είδη που οι μονές στερούνταν Μέσα σε λίγα χρόνια η φύτευση αμπελιών και η παραγωγή οίνου αναπτύχθηκε υπερβολικά Έτσι στο Τυπικό του 972, τον πρώτο κανόνα για τις αθωνικές κοινότητες, μπήκαν περιορισμοί στο εμπόριο και τις συναλλαγές Απαγορευόταν στους μοναχούς να πουλάνε κρασί πέρα από τα όρια του ποταμού Ζυγού και επιτρεπόταν μεταξύ μοναχών η ανταλλαγή του οίνου που περίσσευε με άλλα αγαθά Επιτρεπόταν η πώληση οίνου σε κοσμικούς που επισκέπτονταν τον Άθω ώστε οι μοναχοί σε ένδεια να έχουν τα απαραίτητα για την διαβίωση Τα όρια του ποταμού Ζυγού ήταν κάπου 4 χλμ δυτικότερα από τα σύνορα του Α Όρους που είχαν οριοθετηθεί το 943 και έφταναν ως τα σημερινά Νέα Ρόδα Επομένως γιατί το Τυπικό στένευε τα όρια των αθωνιτών; Ο αρχαιολόγος Ιωακείμ Παπάγγελος στη μελέτη του «Άμπελος και οίνος στη μεσαιωνική Χαλκιδική» δίνει μια εξήγηση πολύ λογική Ο λόγος ήταν το χωριό Κομίτισσα, με μεγάλη αμπελοκαλλιέργεια, που βρισκόταν σε αθωνική γη λίγο έξω από την περιοχή του Ζυγού Το Τυπικό θέλοντας να προστατέψει την οικονομία του χωριού περιόρισε τα όρια της αγιορείτικης γης αφήνοντας τη Κομίτισσα απ έξω, ελεύθερη να εμπορεύεται τα κρασιά της Με την πάροδο των αιώνων αυτό έγινε το σημερινό σύνορο του Α Όρους Σελίδα 8

9 wwwpemptousiagr Τεύχος 24 / Οίνος & Άθως /24 Αυγούστου 2014 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Αποστακτήρας στο Βατοπέδι μέχρι ανατολικά στον Αίνο Θα έπρεπε επίσης να πωλούν το περίσσευμα οίνου στα κοντινά πολίχνια και μάλιστα σ αυτά που δεν έπιαναν άλλα πλοία Έτσι ο αυτοκράτορας φρόντιζε για την επιβίωση των πολιχνίων αλλά προστάτευε και την εμπορική ζώνη της Κωνσταντινούπολης από τα αθωνικά εμπορικά Τα μεγάλα πλοία θα παροπλίζονταν με εξαίρεση του Βατοπαιδίου και αυτά που παραχωρήθηκαν με χρυσόβουλα Η ανάπτυξη του εμπορίου όμως έφερε και την ανάπτυξη των μονών, που επέκτειναν τις εγκαταστάσεις τους, πλούτισαν τις βιβλιοθήκες και αύξησαν τον πληθυσμό τους Γύρω στο 1000 υπήρχαν πάνω από 3000 μοναχοί στο Ά Όρος Τον επόμενο αιώνα ο Αλέξιος Α Κομνηνός με χρυσόβουλο του 1102 δίνει πλήρη αυτονομία στο Ά Όρος και απαλλαγή από κάθε φορολογία Τότε για τη μεταφορά και πώληση προϊόντων επιβαλλόταν ο φόρος της δεκάτης, το κράτος κρατούσε το 10% από τα προϊόντα Όπως φαίνεται όμως οι εμπορικές δραστηριότητες αναπτύχθηκαν αντί να περιοριστούν οπότε λίγα χρόνια αργότερα το Τυπικό του αυτοκράτορα Βασιλείου Β προσπαθεί να βάλει φρένο στις δραστηριότητες αυτές με ποινή μέχρι και οριστική απέλαση από τον Άθω Το Τυπικό αυτό ήταν πολύ αυστηρό αλλά οι εξαιρέσεις δεν είναι σημερινό φαινόμενο Το 984 ο Αθανάσιος της Μεγίστης Λαύρας χαρίζει στον ηγούμενο της Ιβήρων χρυσόβουλο (το επίσημο αυτοκρατορικό διάταγμα) με το οποίο ο Βασίλειος Β παραχωρούσε στη Λαύρα εξκουσσεία (φοροαπαλλαγή) για πλοίο χωρητικότητας 6000 μοδίων Όπως καταλαβαίνουμε τόσο μεγάλο πλοίο δεν ήταν μόνο για τη μεταφορά χρειωδών(1) Το 1045 εκδίδεται το Τυπικό του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου και πληροφορούμαστε ότι οι μονές είχαν στην κατοχή τους πλοία με τα οποία μετέφεραν κρασί και άλλα προϊόντα σε πολλά μέρη μέχρι την Κωνσταντινούπολη Οι μονές εμπορεύονταν όχι μόνο τον οίνο που τους περίσσευε αλλά και άλλων περιοχών Οι κάτοικοι της Χαλκιδικής, οινοπαραγωγοί κυρίως, πουλούσαν στις μονές το κρασί τους είτε γιατί δεν μπορούσαν, είτε γιατί δεν συνέφερε λόγω μικρής παραγωγής να το μεταφέρουν σε άλλες αγορές Το Τυπικό όριζε ότι τα μοναστήρια μπορούσαν να διατηρούν πλοιάρια χωρητικότητας μέχρι μοδίων και να εμπορεύονται στη Θεσσαλονίκη Τα έγγραφα των μονών περιέχουν πλήθος πληροφοριών για την αμπελοκαλλιέργεια, που πρέπει εκείνη την εποχή να ήταν η σημαντικότερη καλλιέργεια στην περιοχή του Άθω αλλά και εκτός Ο Ευστάθιος που είναι αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης από το θεωρεί ότι οι μοναχοί (όχι μόνον του Άθω) είχαν διαφθαρεί με την ενασχόληση με κτήματα αμπελώνες και εμπόριο «Εφιλοσόφουν περί της αμπέλου αντί της θεολογίας» όπως γράφει (2) Οι αυτοκράτορες του Βυζαντίου ήταν γενναιόδωροι προς τις μονές γιατί οι μοναχοί είχαν το λαό με το μέρος τους και επηρέαζαν την πολιτική και διοικητική τακτική Από τις δωρεές αυτοκρατόρων και αξιωματούχων οι μονές εκτός από τα αγιορείτικα εδάφη είχαν αποκτήσει κτήματα στην Χαλκιδική, στη Θεσσαλονίκη και σε πολλές ακόμα περιοχές Τα κτήματα εκτός Όρους ήταν τα μετόχια των μοναστηριών Το μεγαλύτερο μέρος της Χαλκιδικής ήταν αγιορείτικο μετόχι με βασική καλλιέργεια τα αμπέλια Το εμπόριο και οι κτήσεις γης έφεραν πολλές διαμάχες ανάμεσα στις μονές, τους κατοίκους ακόμα και το κράτος Αυτό θα είναι το επόμενο ταξίδι μας στον κόσμο του αγιορείτικου κρασιού ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 Μαρία Γερολυμάτου, Εμπόριο οίνου από τη Μακεδονία και Θράκη προς την Κων/πολη κατά τους 10-12ο αι Τέχνη και τεχνική στα αμπέλια της Β Ελλάδας, εκδ ΕΤΒΑ, Ηλίας Αναγνωστάκης, Κουκουβαί και τριγέρων οίνος, Οίνον ιστορώ, εκδ Κτήμα Γεροβασιλείου, 2004 Σελίδα 9

10 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Τεύχος 24 / Οίνος & Άθως /24 Αυγούστου 2014 wwwpemptousiagr ΙΜ Ξενοφώντος Για μια χούφτα αμπέλια: Αγιορειτών διενέξεις κατά το παρελθόν Τα μετόχια, τα κτήματα των μονών εκτός Α Όρους, τα καλλιεργούσαν οι πάροικοι δηλαδή οι κάτοικοι των γύρω χωριών, που πληρώνονταν από τις μονές για την εργασία τους Ένας λόγος που οι αυτοκράτορες δώριζαν γη στα μοναστήρια ήταν για να απασχολούν του κατοίκους και να παράγονται αγαθά για την αυτοκρατορία, όπως σιτηρά και κρασί Η κατοχή όμως εδαφών, και ιδίως αμπελιών, έφερε προστριβές από τα πρώτα χρόνια της ίδρυσης των μονών Στα μετόχια στέλνονταν ως οικονόμοι αγιορείτες πατέρες που είχαν την επίβλεψη της περιουσίας Στα αγιορείτικα έγγραφα καθορίζονται λεπτομερώς περιοχές, σύνορα, έκταση των κτημάτων ακόμα και τι δέντρα υπάρχουν Παράδειγμα: «αμπέλιον μοδίου τετάρτου εν ώ και δέντρα υπόκλημα, καρύα α» (Lavra II εγρ 109) όπου ο μόδιος είναι 1 στρέμμα Στα μέσα του 9ου αι κτίζεται η Μονή Κολοβού που είχε αξιώσεις σε μια τεράστια περιοχή εντός και εκτός συνόρων του Άθω Τελικά με χρυσόβουλο του 908 ορίζεται πως πρέπει να αρκείται στην ενορία Ιερισσού-Γοματίου Το 982 οι κάτοικοι της Ιερισσού αρνήθηκαν να επιστρέψουν μοναστηριακή γη αξιόλογη, νότια του χωριού, με τη δικαιολογία ότι είχαν ήδη φυτέψει πολλά αμπέλια στα κτήματα αυτά Το 1080 ξεσπά διαμάχη για αμπελώνα ανάμεσα στις Μονές Ιβήρων και Σαράβαρη Προσέφυγαν στον Πρώτον του Όρους για την επίλυση της διαφο- Σελίδα 10

11 wwwpemptousiagr Τεύχος 24 / Οίνος & Άθως /24 Αυγούστου 2014 ΑΝΑΛΕΚΤΑ ράς Ήταν όμως Αύγουστος και πλησίαζε τρύγος, γι αυτό η συνεδρίαση των ηγουμένων τους έδωσαν 3 μήνες προθεσμία να μαζέψουν τον καρπό Του Αγίου Δημητρίου έκαναν αυτοψία και επειδή οι μάρτυρες δεν μπόρεσαν να αποδείξουν σε ποιόν ανήκει το αμπέλι προτίμησαν το συμβιβασμό Μοίρασαν στα δύο τον αμπελώνα και το κρασί της χρονιάς (1) Η Μονή Μεγίστης Λαύρας, από τις πλουσιότερες σε κτήματα, ήταν ο πρωταθλητής στις διεκδικήσεις Γνωστή ήταν η διαμάχη της με την Μητρόπολη Θεσσαλονίκης καθώς και γη κατείχε πολύ στην περιοχή αλλά και τα πλοία της εμπορεύονταν στο λιμάνι της πόλης Τέλη του 11ου αι υπάρχουν προστριβές ανάμεσα στη Μονή και τους Ανεμάδες για αγρόκτημα με κτίρια και παροίκους στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης Το 1196 στην Κωνσταντινούπολη εκδικάστηκε μια διαφορά της Λαύρας με το σεκρέτο της θάλασσας, την τότε υπηρεσία εμπορικής ναυτιλίας Το σεκρέτο επέμενε ότι αφού η μονή εμπορευόταν κρασί έπρεπε να πληρώνει το φόρο της δεκάτης Η Λαύρα ζήτησε από τον αυτοκράτορα Αλέξιο Γ Άγγελο να αντιγραφεί το χρυσόβουλο του 1102 με το οποίο ο Αλέξιος Α Κομνηνός έδινε στη μονή εξκουσσεία (φοροαπαλλαγή) για 4 πλοία συνολικής χωρητικότητας 6000 μοδίων και να αναφέρεται ρητά η εξαίρεση των πλοίων της από τη φορολογία Τελικά η μονή κέρδισε το δικαστήριο και εξαιρέθηκε του φόρου (2) Ίσως όμως το σεκρέτο της θάλασσας να είχε δίκιο Την εποχή εκείνη το μόνο στοιχείο εξατομίκευσης του πλοίου φαίνεται πως ήταν η χωρητικότητα Άρα 2 ή περισσότερα πλοία ίδιας χωρητικότητας και ίδιου πλοιοκτήτη θα μπορούσαν να επωφελούνται από έγγραφο που παρείχε εξκουσσεία (3) Το μεγαλύτερο μέρος του 12ου αι το Ά Όρος αντανακλά την παρακμή της αυτοκρατορίας Έριδες, διαμάχες, οι μοναχοί ξεφεύγουν απ τα πνευματικά τους καθήκοντα Κάποιοι φεύγουν αλλά και πολλοί έρχονται Το Όρος δεν μπορεί να θρέψει τόσους ανθρώπους και οι διαφορές για ιδιοκτησίες αυξάνονται Το τελειωτικό χτύπημα δίνεται από την κατάληψη του Άθω από τους Σταυροφόρους Ο λατίνος επίσκοπος διοικεί σαν σατράπης και οι μοναχοί ζητούν την βοήθεια του Πάπα Από το 1261 οι Παλαιολόγοι προσπαθούν να συντηρήσουν την ελληνική κληρονομιά αλλά η ένωση με τη Ρώμη προκαλεί σφοδρές ταραχές στο Όρος Όταν ο Ανδρόνικος Β αποκηρύσσει την ένωση οι μονές ευεργετούνται Τότε όμως γίνονται οι επιδρομές των Καταλανών και το Όρος ζει μια τρομακτική περίοδο(4) Μετά το 1330 με την ενίσχυση από το Βυζάντιο αλλά και τη σημαντική βοήθεια από Ρώσους και Σέρβους ηγεμόνες τα μοναστήρια αρχίζουν να ακμάζουν Τον 14-15ο αι ιδρύονται άλλες 7 μονές Σήμερα τα σκευοφυλάκια και οι βιβλιοθήκες φανερώνουν την λαμπρότητα και την πολυτέλεια που παρουσίαζαν τα μοναστήρια το 14-15ο αι Με τους Παλαιολόγους στην εξουσία οι μονές στον Άθω ανθίζουν και μαζί και τα αμπέλια τους Στους επόμενους 4 αιώνες οι μοναχοί εξακολουθούν να φτιάχνουν κρασιά και να φυτεύουν κλήματα διαβάζοντας την ευχή: «Κύριε, Ιησού Χριστέ, συ η άμπελος η αληθινή και ο πατήρ σου ο γεωργός εστί» ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 Ιωακείμ Παπάγγελου Άμπελος και οίνος στη μεσαιωνική Χαλκιδική Ιστορία του ελληνικού κρασιού, εκδ ΕΤΒΑ, Μαρία Γερολυμάτου Εμπόριο οίνου από τη Μακεδονία και τη Θράκη προς την Κων/ πολη κατά τους 10-12ο αιώνες Τέχνη και τεχνική στα αμπέλια και τους οινεώνες της Β Ελλάδας, εκδ ΕΤΒΑ Ι Κονιδάρη Προσδιορισμός της ατομικότητας πλοίου στα βυζαντινά έγγραφα της μονής Πάτμου Αφιέρωμα σεις κ Ν Ρόκαν, Αθήνα Γκράχαμ Σπηκ Άγιον Όρος, εκδ Ίνδικτος, 2005 Σελίδα 11

12 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Τεύχος 24 / Οίνος & Άθως /24 Αυγούστου 2014 wwwpemptousiagr Ιδιόρρυθμο σύστημα και πότε επιτρέπεται το κρασί στον Άθω Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος έλεγε: «το κρασί δεν είναι αμαρτία, αλλά η μέθη» Στην πατερική και ασκητική γραμματεία υπάρχουν πολλές αναφορές για την διακριτική χρήση του ευλογημένου ποτού Ο όσιος Αθανάσιος, ιδρυτής της Μ Λαύρας, ήδη από την Υποτύπωση του 985 όρισε πότε και πόσο κρασί πίνουν οι μοναχοί Οι κανόνες αυτοί επηρέασαν όλες τις μονές και ισχύουν σχεδόν ίδιοι μέχρι σήμερα νηστεία είναι όπως και η προσευχή για τους μοναχούς Περίοδοι νηστείας που δεν επιτρέπεται Η ο οίνος είναι η Μεγάλη Σαρακοστή και η Μ Εβδομάδα, της Κοιμήσεως Θεοτόκου 1-14 Αυγούστου, των Χριστουγέννων 15 Νοεμβρίου -24 Δεκεμβρίου, των Αγ Αποστόλων 8 μέρες μετά την Πεντηκοστή ως τις 29 Ιουνίου Τον υπόλοιπο χρόνο δεν επιτρέπεται Τετάρτη και Παρασκευή και σε όσους νηστεύουν και Δευτέρα Για τους ασθενείς, τους ηλικιωμένους και όσους κάνουν βαριές δουλειές γίνονται κάποιες εξαιρέσεις Ο όσιος Αθανάσιος όριζε τη μερίδα του μοναχού με το κρασοβόλιο, το ειδικό ποτήρι για το κρασί Έγραφε για παράδειγμα ότι την Μ Σαρακοστή έχουμε κατάλυση οίνου μόνο τα Σαββατοκύριακα: δύο κρασοβόλια στο γεύμα και ένα το βράδυ Αναφέρει ακόμα και πώς θα γίνεται η πόση του οίνου, ένας κανόνας που τηρείται ως σήμερα στον Άθω Όταν οι μοναχοί συγκεντρώνονται στην Τράπεζα ο ηγούμενος χτυπά το κουδούνι που σημαίνει την έναρξη φαγητού και ευλογεί την βρώσιν και την πόσιν Σε λίγο ακούγεται δεύτερος ήχος οπότε μοναχοί και επισκέπτες μπορούν να πιούν Το ίδιο κουδούνι χτυπά και για το τελείωμα του φαγητού Επομένως οι μοναχοί δεν έχουν πολύ ώρα μπροστά τους ώστε να ξεχαστούν με φαγητό και κρασί Σελίδα 12

13 wwwpemptousiagr Τεύχος 24 / Οίνος & Άθως /24 Αυγούστου 2014 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Όμως παρά τους αυστηρούς κανόνες οι εξαιρέσεις υπήρχαν και άρχισαν να γίνονται κανόνας μετά τον 14ο αι Κύριος λόγος είναι ότι καταπατείται το κοινοβιακό τυπικό και πολλά μοναστήρια αρχίζουν να είναι ιδιόρρυθμα Στα ιδιόρρυθμα οι μοναχοί δεν δεσμεύονται από υποσχέσεις για ακτημοσύνη και υπακοή στον ηγούμενο Μπορούν να λειτουργούν με δικούς τους κανόνες, κάποιες φορές σε αντίθεση με τα πατερικά διδάγματα Ο όσιος Αθανάσιος στήριζε το κοινοβιακό σύστημα αλλά επιθυμούσε μια ειρηνική συνύπαρξη ανάμεσα στο κοινοβιακό και ερημητικό Έτσι επέτρεψε σε κάθε μονή να έχει 5 ερημίτες που θα ζουν έξω απ τα τείχη της Ο καθένας μπορούσε να έχει ένα μαθητή και το μοναστήρι έπρεπε να τους παρέχει τα απαραίτητα για τη διαβίωσή τους Μέσα στους αιώνες οι μονές απέκτησαν σκήτες, κελιά, ασκηταριά με αποτέλεσμα εύκολα να ξεφεύγουν από τον αρχικό σκοπό τους Κι ενώ τα Τυπικά των μοναστηριών ψέγουν την κατάχρηση οίνου και ιδίως της λαθροποσίας, το κρασί είτε ως κερδοφόρο εμπορικό προϊόν είτε ως γλυκόπιοτος πειρασμός συνεπήρε κάποιους Ήδη επί Αλεξίου Κομνηνού υπάρχει επιστολή αποδιδόμενη στον Πατριάρχη Νικόλαο που αναφέρει ότι «οι Αγιορείται βαγένια (βαρέλια) έχουσι μέγιστα και ουσίας και γλυκοπάλαια» κι αλλού «διότι ακούομεν, ότι οι ησυχασταί Αγιορείται εις τα καπηλεία ευρίσκονται και εις τα νούμερα εκράτησαν Και βλασφημείται η αγγελική πολιτεία» (1) Λόγοι φωτισμένων ηγουμένων, χρυσόβουλα και πατριαρχικές καταδίκες που εκδίδονται προσπαθούν να νουθετήσουν όσους παραβαίνουν τον κανονισμό Όταν μετά τον 16ο αι άρχισαν να αποστάζουν και ρακή τα πράγματα περιπλέχθηκαν Η μεγάλη στροφή στον ιδιόρρυθμο τρόπο ανάγκασε τον Πατριάρχη Ιερεμία στις διατάξεις του 1574 να απαγορεύσει στους μοναχούς να αποστάζουν και να πίνουν ρακή την πηγή κάθε κακού Ζώντας τα σκαμπανευάσματα της βυζαντινής αυτοκρατορίας οι Αγιορείτες εξελίχθηκαν σε ικανούς διπλωμάτες Μετά την κατάκτηση της Μακεδονίας από τους Οθωμανούς το 1371 ο Μιχαήλ Παλαιολόγος δήμευσε τα κτήματα των μονών για να πληρώσει τον στρατό του Μερικά χρόνια αργότερα οι μοναχοί δηλώνουν υποταγή στο Σουλτάνο Έτσι θα πληρώνουν μεν φόρους αλλά δεν θα απειλείται η ιδιοκτησία τους και το πιο κερδοφόρο προϊόν, το κρασί Η αλήθεια είναι ότι χάρη στις συμφωνίες του 1383 και 1424 οι μοναχοί κατάφεραν να σώσουν την αυτονομία, την ιδιοκτησία και πάνω απ όλα τη θρησκεία τους (2) Οι Οθωμανοί γνώριζαν ότι οι μονές όχι μόνο διέθεταν πλούτο αλλά έχαιραν και του σεβασμού του λαού Γι αυτό ήταν ελαστικοί με τους κατοίκους του Άθω Το 1433 ο Μουράτ καταπάτησε τις συμφωνίες και κατάσχεσε πλοία και ιδιοκτησίες των μονών Οι αδελφοί όμως κατάφεραν να τα ξαναγοράσουν Το 1568 ο Σελήμ Β επιχείρησε να δημεύσει τα αγιορείτικα κτήματα Και πάλι οι μοναχοί με τη στήριξη των κυβερνητών της Μολδοβλαχίας κατάφεραν να τα εξαγοράσουν Μέχρι τα μέσα του 16ου αι οι Αγιορείτες κατάφεραν να διατηρήσουν την ανεξαρτησία τους Οι αιώνες της κατοχής του Αγίου Όρους από τους Οθωμανούς αποτελούν μια ιδιαίτερη περίοδο για το ευλογημένο προϊόν της αμπέλου αλλά και τη ρακή που αρχίζει πια να αποστάζεται Σχετίζεται με τη στάση των Μουσουλμάνων απέναντι στον οίνο και στο εμπόριό του, που θα είναι ο επόμενος σταθμός στο ταξίδι μας στον κόσμο των αγιορείτικων κρασιών ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 Ι Παπάγγελου-Σ Μαμαλούκου Το βαγεναρείο της Μονής Ιβήρων, Ιστορία του ελληνικού κρασιού Εκδ ΕΤΒΑ Γκράχαμ Σπηκ Άγιον Όρος Εκδ Ίνδικτος 2005 Σελίδα 13

14 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Τεύχος 24 / Οίνος & Άθως /24 Αυγούστου 2014 wwwpemptousiagr Αγιορείτικα κρασιά και Οθωμανοί Ενώ στην ισλαμική ποίηση βρίσκουμε εγκώμια για το κρασί, το δώρο του Διόνυσου αποτελεί θρησκευτικό αμάρτημα για τους πιστούς του Μωάμεθ Θα πρέπει να δούμε τη στάση των μουσουλμάνων απέναντι στο κρασί για να ακολουθήσουμε και την πορεία της αγιορείτικης αμπελουργίας τους αιώνες της οθωμανικής κατάκτησης Χωρίς φυσικά να γενικεύουμε γιατί επί Τουρκοκρατίας τα δεδομένα άλλαζαν ανά περιόδους και περιοχές Shacht, θεωρητικός του ισλαμικού νόμου, λέει ότι Ο δεν απαγορεύει τη χρήση οίνου το Κοράνι αλλά ο ιερός νόμος, που στηρίζεται στις παραδόσεις του Προφήτη Αυτός τιμωρεί τη μέθη με 80 ραβδισμούς και τους σκλάβους με 40 Όπως αναφέρει ο Wensinck ο Προφήτης αρχικά δεν ήταν αντίθετος αλλά όταν παρατήρησε τα κακά της μέθης παρακίνησε τους πιστούς να αποφεύγουν τον οίνο Οι μη μουσουλμάνοι μπορούν να πίνουν κρασί αλλά όχι δημόσια για να μην προσβάλουν την Μωαμεθανική θρησκεία (1) Η τεράστια οθωμανική αυτοκρατορία έπρεπε να ισορροπήσει ανάμεσα στις προσταγές του Προφήτη και σ ένα αγαθό, όπως ο οίνος, που ήταν ευρύτατα διαδεδομένο στις κτήσεις της, κερδοφόρο και ιδιαίτερα αγαπητό στους μη μουσουλμάνους Η παραγωγή και το εμπόριο κρασιού απαγορευόταν στους μουσουλμάνους εκτός αν χρησιμοποιούσαν γι αυτό άπιστους Η Τουρκική διοίκηση θεωρούσε την καλλιεργούμενη γη δημόσια και επέβαλε φόρο για τη χρήση και τα προϊόντα της Καθώς όμως η κατάσταση δεν ήταν πολύ ξε- Σελίδα 14

15 wwwpemptousiagr Τεύχος 24 / Οίνος & Άθως /24 Αυγούστου 2014 ΑΝΑΛΕΚΤΑ κάθαρη για αμπέλια και κήπους, συνέφερε στους υπηκόους η καλλιέργεια αμπελιών αντί σιτηρών γιατί θα φορολογούνταν μόνο για τον καρπό και όχι για την γη Βέβαια οι Οθωμανοί απαγόρευαν την μετατροπή των αγρών σε αμπέλια Πρώτον για να μην υπάρξει έλλειψη σιτηρών στην τεράστια αυτοκρατορία και δεύτερον έλλειψη πόρων, καθώς οι καλλιεργητές θα ισχυρίζονταν ότι τα κτήματα ήταν αμπέλια από ανέκαθεν και θα γλύτωναν το φόρο Η φορολογία και το ότι η ευλογημένη άμπελος προσέφερε πολλά προϊόντα (σταφύλια, κρασί,ρακή, μούστο, πετιμέζι, ρετσέλι και ότι έμενε ήταν καύσιμη ύλη) ήταν οι κύριοι λόγοι για την άνθηση της αμπελοκαλλιέργειας στη Μακεδονία Στην Θεσσαλονίκη για παράδειγμα από την κατάληψή της από τους Τούρκους το 1430 μέχρι το 1525 τα αμπέλια αυξήθηκαν τόσο που οι διοίκηση επέβαλε πρόσθετο φόρο για τα προϊόντα της αμπέλου γύρω στο 25-3% (2) Οι Τούρκοι είχαν δημιουργήσει και ένα είδος μονοπωλίου Οι σπαχήδες, Οθωμανοί ιππότες, έπαιρναν μέρος των φόρων της περιοχής τους Συνήθως πληρώνονταν σε είδος, οπότε το μερίδιο του σπαχή σε κρασί έμενε στον τόπο παραγωγής Τα υπόλοιπα βαρέλια του οινοποιού σφραγίζονταν και μπορούσε να πουλήσει μόνο αφού πουλιόταν το κρασί του σπαχή και σε φθηνότερη τιμή Ανάμεσα στα πολλά και διαφορετικά μέτρα και σταθμά της οθωμανικής αυτοκρατορίας με αγώνες, διπλωματία, διαμεσολαβήσεις του Πατριαρχείου, την εύνοια σουλτάνων μερικές φορές και τη στήριξη των ηγεμόνων Μολδοβλαχίας, Γεωργίας, Ρωσίας οι αγιορείτες εξακολούθησαν να καλλιεργούν τα αμπέλια τους και να παράγουν τον θείο οίνο Από το 1600 όμως η φορολογία για κτήματα και προϊόντα αυξάνει Οι πλούσιες μονές πληρώνουν τους φόρους των ασθενέστερων ώσπου το 1661 ορίζεται κάθε μοναστήρι να πληρώνει το φόρο του Οι επόμενοι δύο αιώνες βρίσκουν τα περισσότερα μοναστήρια χρεωμένα Είναι η εποχή που πωλούνται χιλιάδες χειρόγραφα και κειμήλια Ο Άθως πέρα από την τουρκική φορολογία είχε να αντιμετωπίσει τους δασμούς των Βενετών που εξακολουθούσαν να ελέγχουν το θαλάσσιο εμπόριο και τις επιδρομές των πειρατών (3) Η Μεγίστη Λαύρα που το 1045 έχει κάπου 700 μοναχούς το 1623 αριθμεί 5-6 Δεν υπάρχουν χέρια για να περιποιηθούν τους τεράστιους αμπελώνες Το Τυπικό του 1783 προσπάθησε να διευθετήσει τη μεγάλη οικονομική διαφορά ανάμεσα στα μοναστήρια και καθόρισε τη διοίκηση που ισχύει μέχρι σήμερα Όλες οι μονές σπεύδουν σε βοήθεια όποιας έχει δυσκολίες Ο Γάλλος Ιησουίτης Μπρακονιέ επισκέπτεται το Άγιον Όρος αρχές του 18ου αι και εντυπωσιάζεται που οι μοναχοί εργάζονται και δεν ζουν από τα εισοδήματα του μοναστηριού Αναφέρει ότι κρασί δεν προσφέρεται Δευτέρα και Παρασκευή, όποιος όμως θέλει μπορεί να αγοράσει Βέβαια ο κανονισμός δεν επέτρεπε φαγητό και ποτό στο κελί Αν κάποιος έπινε θα ήταν στο χαγιάτι και όρθιος Ο Άγγλος Ρίτσαρντ Πόκοκ γράφει για τους ερημίτες της σκήτης Αγ Άννας «Ξεραίνουν τα σύκα, σταφύλια και καρύδια Ετοιμάζουν και λίγο κρασάκι και κονιάκ από τα αμπελάκια τους» (4) Ο Χαντ το 1801 αναφέρει ότι στην Τράπεζα της Ιβήρων προσφέρονταν γαλλικά κρασιά (5) Μάλλον υπερβολικό φαντάζει Ίσως ήταν δώρα που ανοίχτηκαν για τον σημαντικό καλεσμένο Γύρω στο 1806 ο Ληκ παρατηρεί ότι οι ανάγκες σε κρασί των κατοίκων του Όρους καλύπτονται από την τοπική παραγωγή Φαίνεται πως παρά τις αντιξοότητες το κρασί δεν έλειψε ποτέ από το περιβόλι της Παναγιάς ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 Βασίλη Δημητριάδη Η αμπελοκαλλιέργεια και η οινοποιία στη Μακεδονία κατά την Τουρκοκρατία Αμπελοοινική ιστορία στο χώρο της Μακεδονίας-Θράκης Εκδ ΕΤΒΑ Βασίλη Δημητριάδη Ο kanunname και οι χριστιανοί κάτοικοι της Θεσσαλονίκης γύρω στα 1525 Μακεδονικά 19 (1979) 3 Γκράχαμ Σπηκ Άγιον Όρος Εκδ Ίνδικτος Κυριάκου Σιμόπουλου Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, , τόμος Β, Αθήνα Κυριάκου Σιμόπουλου Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, , τόμος Γ, Αθήνα 1975 Σελίδα 15

16 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Τεύχος 24 / Οίνος & Άθως /24 Αυγούστου 2014 wwwpemptousiagr Αμπελουργία και κρασιά αγιορειτών από την Επανάσταση ως τον 20 ο αι Ο 19ος αι σηματοδοτεί μια μικρή αναγέννηση στο Άγιον Όρος Η οργάνωση, η συνεργασία των μονών και η βοήθεια απ το εξωτερικό φέρνει αποπληρωμή των χρεών, ανακαίνιση αρκετών μονών και μια στοιχειώδη ευημερία Όλα αυτά διακόπτονται απότομα με την Επανάσταση του 1821 επαναστάτες μοναχοί ενώθηκαν με τις δυνάμεις Οι της Μακεδονίας και νικήθηκαν Οι Τούρκοι έστειλαν 3000 στρατό στο Όρος Την υποδούλωση και τα δεινά που δεν είχαν υποστεί οι αγιορείτες επί 400 χρόνια τα έζησαν την επόμενη δεκαετία Οι λεηλασίες, τα πρόστιμα, οι απαγχονισμοί ήταν καθημερινά φαινόμενα Τα μοναστήρια ήταν υποχρεωμένα να συντηρούν όλο αυτό τον στρατό Στην Λαύρα για παράδειγμα έμειναν 750 Οθωμανοί στρατιώτες από το 1821 ως το 1830 Η Μονή όχι μόνο τους τροφοδοτούσε αλλά έπρεπε να πληρώνει και τους μισθούς τους Πολλές μονές κατάφεραν να φυγαδέψουν τα ιερά τους κειμήλια στην υπόλοιπη Ελλάδα και τα ξαναπήραν με την ίδρυση του ελληνικού κράτους Σελίδα 16

17 wwwpemptousiagr Τεύχος 24 / Οίνος & Άθως /24 Αυγούστου 2014 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Μεταξύ από τους 2980 μοναχούς απέμειναν μόνο 590 Αυτό είχε αντίκτυπο και στους αμπελώνες των μονών που βρέθηκαν άλλη μια φορά χωρίς χέρια Τα περισσότερα αμπέλια έμειναν απεριποίητα, η παραγωγή κρασιού μειώθηκε και οι μοναχοί επιδόθηκαν κυρίως στην παραγωγή τσίπουρου που ήταν ευκολότερη και δεν απαιτούσε καλής ποιότητας σταφύλια Τα δύσκολα αυτά χρόνια τα μετόχια εκτός Όρους με τα προϊόντα που παρήγαγαν στήριξαν τους Αθωνίτες Μετά την απελευθέρωση το ελληνικό κράτος έστελνε μια μικρή βοήθεια προς τις μονές αλλά μόνο μετά το 1830 άρχισαν να αποκαθίστανται οι ζημιές Το Περιβόλι της Παναγιάς θα ζούσε υπό τουρκική κατοχή μέχρι το 1912 Το 1839 η θέσπιση του Χάτι Σερίφ Γκιουλχανέ φέρνει μεταρρυθμίσεις στις Τουρκοκρατούμενες περιοχές και ευνοεί το εμπόριο Τις επόμενες δεκαετίες ξεκινά μια αναδιοργάνωση στη διοίκηση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας πάνω στα δυτικά πρότυπα Είναι η εποχή που ανθίζει εμπορικά η Θεσσαλονίκη αλλά και η αθωνική πρωτεύουσα, οι Καρυές, που αποτελούν μια μικρογραφία της Η Θεσσαλονίκη των μέσων του 19ου αι σφύζει από ταβέρνες Οι ταβερνιάρηδες μάλιστα πληρώνουν υψηλότερο φόρο από τους εμπόρους Η ανάπτυξη των Καρυών είναι εκπληκτική, με αποτέλεσμα πλήθος λαϊκών να εμπορεύεται στις αγορές της Σε μια πολύβουη αγορά δεν θα μπορούσαν φυσικά να λείπουν τα οινοπνευματοπωλεία, που δημιουργούν πονοκέφαλο στον Πατριάρχη και στους άγιους πατέρες Η παραγωγή κρασιού και τσίπουρου έχει αποκατασταθεί στις μονές και τις σκήτες και το αγαθό του Βάκχου ρέει άφθονο στην αγορά των Καρυών Το 1881 ο Πατριάρχης Ιωακείμ ο Γ ζητά από την Ιερά Κοινότητα, το ανώτατο διοικητικό όργανο του Άθω, την λήψη μέτρων για τα οινοπνευματοπωλεία Παρά τις κατά καιρούς αποφάσεις των πατέρων η αγορά των Καρυών εξακολουθούσε να ζει σε φρενήρεις ρυθμούς Το 1891 η Ιερά Κοινότητα αποφασίζει το κλείσιμο των καταστημάτων και εργαστηρίων που είχαν οι λαϊκοί και υπερέβαιναν τα 100 Μάλλον όμως ούτε αυτό το αυστηρό μέτρο τηρήθηκε Σε συμβόλαιο του 1895 με τον παπα-γαβριήλ, έναν από τους 3 παντοπώλες των Καρυών, απαγορεύεται αυστηρώς «η πώλησις σαμπάνιας Μπορντώ, μπύρας και των τοιούτων, η εν ποτηρίοις πώλησις οίνου και ετέρων διαφόρων οινοπνευματωδών ποτών, έστω και δωρεάν προσφερομένων εν τοις καταστήμασιν» * Σκοπός της απόφασης είναι να σταματήσει το εμπόριο των λαϊκών στις Καρυές και να προστατευτεί η ιερότητα του τόπου Δύο χρόνια αργότερα εκδόθηκε και σιγίλλιο από το Οικουμενικό Πατριαρχείο που επικύρωνε την απόφαση της Ιεράς Κοινότητας για τη λειτουργία μόνον 3 παντοπωλείων και 46 εργαστηρίων Η κινητικότητα του εμπορίου δίνει και την ώθηση στους αμπελώνες Η αγορά των Καρυών καταναλώνει κρασί αλλά και το εμπορεύεται εκτός Όρους Ο μοναχός Ευλόγιος Κουρίλας ο Λαυρεώτης αναφέρει ότι στα τέλη του 19ου αι η μονή Μεγίστης Λαύρας έχει απέραντους αμπελώνες Μόνο ο αμπελώνας του κυρ Ησαϊου, τον υπολογίζει στα 200 στρέμματα περίπου, έβγαζε φορτία σταφύλια Το δε τεράστιο βυτίο κρασιού, το ονόμαζαν παππού επειδή ήταν παμπάλαιο, χωρούσε οκάδες, κάπου 217 τόνους Μεγέθη τεράστια σε μία μόνο μονή Ο 20ος αι βρίσκει τον αγιορείτικο αμπελώνα σε πλήρη άνθηση Ο γέροντας Γαβριήλ αναφέρει οτι εκείνα τα χρόνια η Μονή Διονυσίου παράγει οκάδες (64 τόνους) Μονοξυλίτη, το διάσημο κρασί του Άθω Το 1912 οι μοναχοί γιορτάζουν μια εθνική Ανάσταση, την απελευθέρωση από τους Τούρκους Όμως οι περίοδοι γαλήνης λίγο κρατούν Τα επόμενα χρόνια οι αγιορείτες και τα αμπέλια τους θα έρθουν αντιμέτωποι με δυο μεγάλες καταστροφές, που θα αλλάξουν την πορεία ενός ιστορικού αμπελώνα Την φυλλοξήρα, την ασθένεια που αφάνισε τον ευρωπαϊκό αμπελώνα, και την Μικρασιατική καταστροφή Θα αφήσει η Παναγία το περιβόλι της να αφανιστεί; *ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Ι Μ Χατζηφώτη, «Η καθημερινή ζωή στο Άγιον Όρος», εκδ Παπαδήμα 1999 Σελίδα 17

18 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Τεύχος 24 / Οίνος & Άθως /24 Αυγούστου 2014 wwwpemptousiagr Οι πληγές του ταραγμένου 20ου αι Τον ενθουσιασμό των αγιορειτών για την απελευθέρωση από τους Τούρκους το 1912, μετά από 488 χρόνια Οθωμανικής εξουσίας, διαδέχθηκε η αμηχανία Οι μονές, αλλά και τα μετόχια τους εκτός Όρους, λειτούργησαν όλους αυτούς τους αιώνες σαν θεματοφύλακες της ελληνικής κληρονομιάς Ο ρόλος αυτός χάνεται και αυξάνονται η φόβοι για την αυτονομία του Άθω Τα επόμενα χρόνια δεν είναι οι Βαλκανικοί πόλεμοι και ο Α Παγκόσμιος που απλώνουν απειλητικά σύννεφα πάνω από τα αγιορείτικα αμπέλια αλλά η καταστρεπτική φυλλοξήρα Η ασθένεια που ξεκίνησε από τη Γαλλία γύρω στα 1860 και επεκτάθηκε και στην υπόλοιπη Ευρώπη Στην Ελλάδα το πρώτο κρούσμα εμφανίζεται στην Πυλαία της Θεσσαλονίκης το 1898 Από κει σταδιακά εξαπλώνεται σε όλη την Μακεδονία και αφανίζει τα πάντα Γύρω στο τα αμπέλια του Αμύνταιου, το 1918 της Γουμένισσας, το 1923 καταστρέφει τον ιστορικό αμπελώνα της Σιάτιστας Στο Περιβόλι της Παναγιάς δεν έχουμε σαφή στοιχεία πότε εμφανίζεται η φυλλοξήρα Πιθανά μετά το Ίσως άργησε και λόγω της γεωγραφικής απομόνωσης του Άθω Ο μοναχός Ευλόγιος Κουρίλας ο Λαυριώτης αναφέρει ότι το 1924 επισκέφθηκε τη Λαύρα ο μυστικοσύμβουλος του βασιλιά Καρόλου της Ρουμανίας Ντραγκομίρ Ντιμιτρέσκου και δοκίμασε το λευκό κρασί από το κελλί των Αμαλφηνών Του άρεσε τόσο που η ρουμάνικη αυλή προμηθευόταν κάθε χρόνο απ αυτό Αν η χρονολογία είναι σωστή, η ασθένεια δεν είχε εμφανιστεί ακόμα Όμως γύρω στο 1930 η Μονή Μεγίστης Λαύρας με τους πλούσιους αμπελώ- Σελίδα 18

19 wwwpemptousiagr Τεύχος 24 / Οίνος & Άθως /24 Αυγούστου 2014 ΑΝΑΛΕΚΤΑ νες αναγκάζεται να αγοράζει κρασιά από τη Λήμνο, τη Σκόπελο και άλλα γειτονικά νησιά γιατί δεν μπορεί να καλύψει τις ανάγκες της ούτε από τα δικά της αμπέλια ούτε από τη Μακεδονία(1) Ο μοναχός Κουρίλας το 1934 μιλά για πλήρη εγκατάλειψη των αμπελώνων της μονής και για μείωση της μερίδας του κρασιού Το 33 μάλιστα αναφέρει ότι οι μοναχοί σχεδόν το είχαν στερηθεί ενώ ο αμπελώνας του κυρ Ησαίου που κάποτε έβγαζε φορτία σταφύλια έδινε το 34 μόνο Την ίδια πορεία ακολουθούν όλα τα αγιορείτικα αμπέλια Η φυλλοξήρα όμως εκτός από τη μεγάλη καταστροφή έφερε και ποιοτική υποβάθμιση στον Μακεδονικό αμπελώνα Μεταξύ εισήχθησαν ποικιλίες από τη Γαλλία αλλά και τη Βουλγαρία που αλλοίωσαν την ποικιλιακή σύνθεση των αμπελώνων Στο Άγιον Όρος όπως και στην υπόλοιπη Χαλκιδική καλλιεργούνταν από την αρχαιότητα η ερυθρή ποικιλία Λημνιό Ήταν η Λημνία άμπελος, που αναφέρει ο Αριστοτέλης αλλά και ο Πολυδεύκης στο Ονομαστικόν Η καλλιέργειά της είχε έρθει από τη Λήμνο και προ φυλλοξήρας αποτελούσε το 90% της παραγωγής στη Χαλκιδική Στο Όρος μετά την καταστροφή επεκτείνεται η καλλιέργεια των Τζωρτζίτικων ή Γεωργιανών, μια ποικιλία αμπέλου που έφεραν από τη Γεωργία οι καλόγεροι του Ρώσικου μοναστηριού Το επίσημο όνομά της είναι Τζαμπέλα, είναι ανθεκτική στις ασθένειες της ευρωπαϊκής αμπέλου και δεν θέλει ιδιαίτερη φροντίδα Το κρασί βέβαια που έδινε ήταν χαμηλής ποιότητας(2) Ο μοναχός Κουρίλας αναφέρει: «τα Τζουρτζίτικα εισάχθηκαν πρώτα στα ρώσικα κελιά, που στερούνταν καλών περιοχών Τα φύτεψαν σε αλλεπάλληλες κρεβατές και κατακυρίευσαν το Όρος καρπίζουν υπερβολικά και ευωδιάζουν υπερβολικά Γι αυτό τα σταφύλια τους είναι αποκρουστικά, λιγότερο το κρασί, που το ενώνουν με εγχώριο για να γίνεται ευχάριστο» Οπότε η καλλιέργειά των Τζωρτζίτικων ίσως ξεκίνησε προ φυλλοξήρας Η δεύτερη πληγή στα ταραγμένα αυτά χρόνια ανοίγει το 1922 Μετά την Μικρασιατική καταστροφή η κυβέρνηση επιτάσσει όλα τα μετόχια των μονών σε Μακεδονία, Θράκη και νησιά για να στεγάσει τους πρόσφυγες Δίνει βέβαια 3 εκ δραχμές σαν ετήσιο επίδομα που όμως εξανεμίζεται από τον πληθωρισμό και την υποτίμηση Το 1932 τα μετόχια απαλλοτριώθηκαν και οι μονές έχασαν το σημαντικότερο εισόδημά τους Οι πρόσφυγες έφεραν ποικιλίες αμπέλου που καλλιεργούσαν στα μέρη τους Το Μοσχάτο Αλεξανδρείας εξαπλώνεται στη Μακεδονία, τα νησιά και στο Άγιον Όρος Στον Β Παγκόσμιο πόλεμο ο Άθως είναι ένα από τα σημεία διαφυγής των συμμάχων και πολλές μονές πρόσφεραν στέγη σε φυγάδες Στη διάρκεια του Εμφύλιου τα αγιορείτικα αμπέλια δοκιμάστηκαν άλλη μια φορά Οι χωρικοί οδηγούσαν στον Άθω τα κοπάδια τους για να τα προφυλάξουν από τους αντάρτες Πάνω από ζώα, κυρίως κατσίκες, πέρασαν απ το Περιβόλι της Παναγιάς Το 1949 απομακρύνθηκαν αλλά η καταστροφή από τη βόσκηση επί τόσα χρόνια ήταν τεράστια Ο οικονομικός μαρασμός των μονών προκαλεί μείωση του μοναχικού πληθυσμού Ο αριθμός των μοναχών που το 1903 είναι 7432 το 1971 φτάνει μόλις τους 1145 Οι περισσότεροι αδερφοί είναι γέροι και δεν μπορούν να εργαστούν, πόροι δεν υπάρχουν για να προσλάβουν εργάτες Τα κτίρια ερημώνουν, οι αμπελώνες γίνονται άγονο έδαφος και οι γέροντες ελπίζουν σ ένα θαύμα Αυτό που θα δώσει ξανά ζωή στο Περιβόλι της Παναγιάς, θα κάνει τα αμπέλια να ξανανθίσουν και τα κελάρια να γεμίσουν κρασί Λίγα χρόνια αργότερα το θαύμα είναι ορατό χάρη στη δύναμη νέων μοναχών που επανδρώνουν τις μονές Ήρθαν να μαθητεύσουν δίπλα στους χαρισματικούς πατέρες αλλά τα νιάτα, η όρεξη κι η μόρφωσή τους έφεραν την άνοιξη στον ευλογημένο τόπο ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 Β Λογοθέτης, «Γνώσεις επί της αμπελοοινικής εξελίξεως στη Β Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου» Επιστημονική επετηρίδα της Γεωπονικής και Δασολογικής Σχολής τ Στ Κουράκου, «Ιστορία του ελληνικού κρασιού» Σαντορίνη 1990, ΕΤΒΑ 1992 Σελίδα 19

20 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Τεύχος 24 / Οίνος & Άθως /24 Αυγούστου 2014 wwwpemptousiagr Ποδαράδες στο βαγεναριό της Μονής Ιβήρων Ληνοί, παραβούτες, κρασοβόλια Το κρασί ήταν ανέκαθεν θείο δώρο για την αγιορείτικη κοινότητα Στον Άθω η οργάνωση σε αμπέλια, πατητήρια, βαγεναριά (τους χώρους αποθήκευσης κρασιού) ελάχιστα έχει αλλάξει μέσα σε χίλια χρόνια Καθώς οι αμπελώνες απαιτούν εξειδικευμένη εργασία ο ηγούμενος κάθε μονής αναθέτει την φροντίδα τους σε συγκεκριμένο άτομο, τον αμπελικό Αυτό είναι το διακόνημά του Όπως έλεγε ο παπα-σίμων ο Σιμωνοπετρίτης: "το διακόνημα τακτοποιεί τον μοναχό με τους ανθρώπους αλλά και με τον Θεό" Στις δουλειές που χρειάζονται πολλά χέρια όπως ο τρύγος, ο ηγούμενος κηρύσσει παγκοινιά ή παγγενιά, και όλοι οι μοναχοί σπεύδουν να βοηθήσουν Πολλές μονές προσλαμβάνουν και εποχιακούς εργάτες Σήμερα που η μετακίνηση είναι εύκολη τα σταφύλια μεταφέρονται στα πατητήρια για τη σύνθλιψη Παλαιότερα τα μετέφεραν σε καλάθια ως τον τόπο φόρτωσης και τα έριχναν σε ξύλινα καδιά Εκεί με την τσιαπατούρα, ένα μακρύ ξύλο που κατέληγε σε κεφαλή με 3-4 τσατάλια, γινόταν η πρώτη σύνθλιψη, φορτώνονταν στα υποζύγια και οδηγούνταν στα πατητήρια Ο παλαιότερος τύπος πατητηριού είναι οι κτιστοί ληνοί, διαδεδομένοι σε όλη την Ελλάδα από την αρχαιότητα και γνωστοί από τα μελανόμορφα αγγεία Στη Χαλκιδική βρέθηκαν στην αρχαία Όλυνθο, στην Ψαλίδα κοντά στη Νικήτη, στο κάστρο της Ιερισσού, στην Άθυτο αλλά και μέσα στο Όρος, όπως στο εξωκλήσι των Αγ Αναργύρων της Μ Λαύρας Τα πατητήρια αυτά ήταν ορθογώνιες λεκάνες με οπή στη βάση για να φεύγει το γλεύκος στο υπολήνιο Η διαδικασία ήταν ίδια επί αιώνες Τα σταφύλια μεταφέρονταν στον ληνό, τα πατούσαν, ανασήκωναν τα στέμφυλα για να τρέξει το γλεύκος και τα ξαναπατούσαν Τα υπόλοιπα της δεύτερης σύνθλιψης τα έβαζαν σε πιεστήριο, τη γαλεάγρα, για να βγάλουν όλο το γλεύκος Αν δεν χρησιμοποιούσαν γαλεάγρα έριχναν νερό στα στέμφυλα, τα ξαναπατούσαν και άφηναν Σελίδα 20

21 wwwpemptousiagr Τεύχος 24 / Οίνος & Άθως /24 Αυγούστου 2014 ΑΝΑΛΕΚΤΑ το μούστο να ζυμωθεί Το κρασί που παραγόταν έτσι ήταν δεύτερης ποιότητας, το λάγκερο, ο γνωστός δευτερίας ή τρυγίας της αρχαιότητας Στο Άγιον Όρος το δίνανε στους εργάτες Η αποθήκευση και η μεταφορά γινόταν με τα μαγαρικά, πήλινα αγγεία που σταδιακά εξαφανίζονται Γύρω στο 1000 χρησιμοποιούνται μαγαρικά και βουτσία δηλ ξύλινα βαρέλια ενώ από τον 14ο αι μόνο βουτσία Η ξυλεία αφθονούσε στον Άθω και τα βαρέλια ήταν φτιαγμένα από ξύλο καστανιάς Γύρω στα μέσα της Τουρκοκρατίας οι ληνοί αντικαταστάθηκαν με τις παραβούτες, μεγάλες ξύλινες δεξαμενές Είναι πιθανό η αλλαγή να συνέβη όταν άρχισε η απόσταξη τσίπουρου, οπότε άλλαξε και ο τρόπος παραγωγής γλεύκους Οι παραβούτες χωρούσαν μεγαλύτερες ποσότητες από τους ληνούς και τα στέμφυλα μετά τη ζύμωση μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για τσίπουρο Επειδή και το τσίπουρο ήταν σημαντικό προϊόν δεν τραβούσαν όλο το γλεύκος από την παραβούτα αλλά μέρος του το άφηναν με τα στέμφυλα για την απόσταξη Στο επάνω μέρος, στο στόμιο, η παραβούτα είχε δοκάρια σαν πάτωμα ώστε να αδειάζονται τα καδιά, να φεύγει μέσα το γλεύκος και οι πατητάδες να συμληρώνουν τη σύνθλιψη Όταν μαζεύονταν πολλά στέμφυλα σήκωναν τα μεσαία δοκάρια και τα έριχναν στην παραβούτα, που πάνω από τον πυθμένα είχε μικρό άνοιγμα κλεισμένο με πείρο Στη μέσα πλευρά του πείρου έβαζαν σουσούρες και θυμάρι που λειτουργούσαν σαν φίλτρα για το γλεύκος Όταν άνοιγαν το πείρο το γλεύκος διοχετευόταν με αγωγούς σκαλισμένους σε κορμούς δέντρων στα τεράστια βαρέλια, τα βαγένια Στη Μεγίστης Λαύρας υπήρχε μέχρι τη δεκαετία του 30 ένα θηριώδες βυτίο, ο παππούς, χωρητικότητας οκάδων Στην Ιβήρων σώζονται οι τεράστιοι ποδαράδες Τα βαρέλια αυτά λέγονταν έτσι γιατί οι δούγες τους ήταν δεμένες με ξύλινα πλαίσια χιαστί που κατέληγαν στο έδαφος σαν πόδια (1) Τα βαγένια όπως και οι παραβούτες λόγω όγκου ήταν αμετακίνητα και οι μαστόροι τα συναρμολογούσαν μέσα στο χώρο τους Σήμερα σώζονται σε πολύ καλή κατάσταση τα βαγεναριά στις μονές Μ Λαύρας, Βατοπαιδίου, Ιβήρων, Χιλανδαρίου, Σταυρονικήτα, Ζωγράφου, Καρακάλλου, στο κελί Αγ Νικολάου Τροχαλά και στο Σιμωνοπετρίτικο κελί του Δοντά Μάλιστα κάποια χρησιμοποιούνται ακόμα για παραγωγή κρασιού Το πρώτο γλεύκος χωρίς να υποστεί ζύμωση ήταν το πατα-τράβα, πολύ αρεστό στους πατέρες Το υπόλοιπο έμενε στην παραβούτα 8-20 μέρες ανάλογα πόσο μπρούσικο δηλ ξηρό ήθελαν το κρασί τους οι μοναχοίκατόπιν είτε με χειροκίνητη αντλία είτε με το σύστημα αγωγών διοχετευόταν στα βαγένια Η μερίδα του οίνου που δικαιούνταν ο μοναχός λεγόταν διακονιά Επί αιώνες οι μοναχοί στα γεύματα είχαν τα ειδικά αγγεία για το σερβίρισμα του κρασιού, τις διακονιές, μικρές και μεσαίες κανάτες και το κρασοβόλι, δηλ το ποτήρι πήλινο ή μεταλλικό Οι παραβούτες στη Μονή Βατοπαιδίου Το πόσο σημαντικό ήταν το κρασί για τους πατέρες μας το φανερώνει ένα γεγονός γύρω στο 1915, όπως το διηγείται ο μοναχός Κουρίλας ο Λαυρεώτης Οι ορυχαλκείς-μπρουντζάδες των Καυσοκαλυβίων έφτιαξαν καινούρια κρασοβόλια για τους μοναχούς της Μονής Διονυσίου σε αντικατάσταση των παλιών Όμως στα καινούρια η χωρητικότητα ήταν δράμια μικρότερη των 150 που χωρούσαν τα παλιά Αναστάτωση δημιουργήθηκε στη Μονή και ο ηγούμενος αναγκάστηκε να τα στείλει πίσω για να ξαναχυθούν σωστά Κατά λάθος η χωρητικότητά τους έγινε 170 δράμια, γεγονός που θα γέμισε ευφορία την ψυχή των μοναχών Και επειδή είναι βαριά η καλογερική οι αγαθοί Διονυσιάτες πατέρες έλεγαν χαρακτηριστικά: «Αυτό το κρασί μας βαστάει σ αυτό το φρούριο» ΣΗΜΕΙΩΣΗ Ι Παπάγγελου-Στ Μαμαλούκου, Το βαγεναρείο της Μονής Ιβήρων, Ιστορία του Ελληνικού κρασιού, ΕΤΒΑ 1992 Σελίδα 21