Απολυτήριες εξετάσεις Γ Τάξης Ημερήσιου Γενικού Λυκείου ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ 20/5/2011

Transcript

1 Απολυτήριες εξετάσεις Γ Τάξης Ημερήσιου Γενικού Λυκείου ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ 20/5/2011 Α. Γιατί η ηθική αρετή συνδέεται με τα ευχάριστα και τα δυσάρεστα συναισθήματα γιατί εξαιτίας της ευχαρίστησης κάνουμε τα τιποτένια πράγματα, ενώ απέχουμε από τα ωραία πράγματα εξαιτίας της δυσαρέσκειας. Γι αυτό πρέπει να έχουμε διαπαιδαγωγηθεί από την πιο μικρή ηλικία, όπως λέει ο Πλάτωνας, με τέτοιο τρόπο ώστε να δοκιμάζουμε ευχάριστα και δυσάρεστα συναισθήματα με αυτά που πρέπει γιατί αυτή είναι η ορθή παιδεία. Δεν πρέπει, όμως, να το πούμε μόνο έτσι, ότι δηλαδή (η αρετή) είναι έξη (μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα), αλλά και ποιας ακριβώς ποιότητας έξη. Πρέπει, λοιπόν, να πούμε ότι κάθε αρετή, όποιου πράγματος είναι αρετή, και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην πιο καλή κατάστασή του και το βοηθά να εκτελέσει με το σωστό τρόπο το έργο του για παράδειγμα η αρετή του ματιού κάνει και το μάτι αξιόλογο και το έργο που είναι προορισμένο γι αυτό γιατί λόγω της αρετής του ματιού βλέπουμε καλά. Όμοια και η αρετή του αλόγου κάνει και το άλογο αξιόλογο και ικανό να τρέξει και να σηκώσει πάνω του τον αναβάτη και να αντιμετωπίσει τους εχθρούς. Αν, λοιπόν, έτσι συμβαίνει σε όλες τις περιπτώσεις, τότε και η αρετή του ανθρώπου θα είναι η έξη λόγω της οποίας γίνεται ο άνθρωπος καλός και λόγω της οποίας θα εκτελέσει με το σωστό τρόπο το έργο που είναι προορισμένο γι αυτόν. Β1. O Αριστοτέλης διατύπωσε την άποψη ότι ο άνθρωπος αποκτά τις έξεις, τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα του επαναλαμβάνοντας συγκεκριμένες πράξεις. Στο σημείο αυτό όμως θα μπορούσε να τεθεί το ερώτημα: πόσες φορές, για πόσο χρονικό διάστημα πρέπει να γίνεται αυτή η επανάληψη ώστε να θεωρήσουμε ότι κάποιος έχει αποκτήσει την έξη. Σ αυτό το ερώτημα απαντά ο Αριστοτέλης στo υπο εξέταση απόσπασμα λέγοντας ότι το κριτήριο για να κατανοήσουμε αν έχει 1

2 αποκτηθεί μια έξη είναι το συναίσθημα, η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια (ηδονή -λύπη) που συνοδεύει την αντίστοιχη πράξη. Για να καταστήσει πιο κατανοητή τη θέση του ο Αριστοτέλης φέρνει δύο αποδεικτικά παραδείγματα: α. Αποχή από τις σωματικές ηδονές: - αν το συναίσθημα που συνοδεύει την αποχή αυτή είναι ευχάριστο, αν υπάρχει ηθική ικανοποίηση, τότε ο άνθρωπος έχει κατακτήσει την έξιν της σωφροσύνης. - αν το συναίσθημα που συνοδεύει την αποχή είναι δυσάρεστο, αν ο άνθρωπος καταπιέζει τον εαυτό του, τότε δεν έχει κατακτήσει την θετική ἕξιν της σωφροσύνης αλλά παραμένει ως ιδιότητα του χαρακτήρα του η αντίστοιχη αρνητική έξις της ακολασίας. β. Αντιμετώπιση των κινδύνων: - αν το συναίσθημα που συνοδεύει την αντιμετώπιση των κινδύνων είναι ευχάριστο ή τουλάχιστον όχι δυσάρεστο, τότε ο άνθρωπος έχει κατακτήσει την θετική ἕξιν της ανδρείας. - αν αντίθετα το συναίσθημα είναι δυσάρεστο, τότε ο άνθρωπος παραμένει δειλός. Φαίνεται λοιπόν ότι το κριτήριο για το αν κάποιος έχει κατακτήσει μια θετική έξη δεν είναι η πραγματοποίηση αντίστοιχων πράξεων αλλά το συναίσθημα της χαράς που συνοδεύει τις πράξεις αυτές. Αν δεν υπάρχει το θετικό συναίσθημα αλλά το αντίστοιχο αρνητικό, τότε η ηθική αρετή, η θετική έξη δεν έχει κατακτηθεί. Μετά την παραπάνω ανάλυση λοιπόν, ο Αριστοτέλης καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με την ευχαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια που συνοδεύει την ηθική πράξη (περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή). Στο συμπέρασμα αυτό βρίσκουμε τα πρώτα βήματα της ψυχολογίας, της οποίας θεμελιωτής θεωρείται ο Αριστοτέλης. Η ηθική συνδέεται με τα συναισθήματα και τις επιθυμίες (σύνδεση ηθικής και ψυχολογίας). Τέλος, ο Αριστοτέλης, προκειμένου να ισχυροποιήσει τη θέση του σχετικά με τη σημασία που έχουν τα συναισθήματα ως στοιχείο που αποδεικνύει την απόκτηση ή τη μη απόκτηση μιας θετικής έξεως, κάνει αναφορά στους ανθρώπους που έχουν ήδη διαμορφώσει αρνητικές έξεις 2

3 εξηγώντας πως αυτοί οι άνθρωποι κάνουν τιποτένιες πράξεις, εξαιτίας της ευχαρίστησης που τους προκαλούν, ενώ αποφεύγουν τις καλές πράξεις, εξαιτίας της δυσαρέσκειας που τις συνοδεύει (διά μέν γάρ τήν ἡδονήν τά φαῦλα πράττομεν διά δέ τήν λύπην τῶν καλῶν ἁπεχόμεθα). Β2. α) Η σημασία του αρχαιοελληνικού όρου έξις είναι να κατέχει κανείς συνέχεια κάτι που έχει αποκτήσει. Επίσης, με τον όρο έξις εννοούμε την επαναλαμβανόμενη ενέργεια που κάνει ο άνθρωπος για την απόκτηση μιας μόνιμης ιδιότητας. Ωστόσο, ο Αριστοτέλης έδωσε ηθικό περιεχόμενο στην έννοια έξις: είναι η μόνιμη ιδιότητα, το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που αποκτά ο άνθρωπος μετά από μια επαναλαμβανόμενη ενέργεια. Οι έξεις είναι σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ένα από τα τρία «τά εν τη ψυχη γινόμενα», αυτά που διαδραματίζονται δηλαδή στην ψυχή του ανθρώπου. Τα άλλα δύο είναι τα πάθη (η οργή, ο φόβος, ο φθόνος, η χαρά, η επιθυμία), δηλαδή οι άλογες, ενστικτώδεις παρορμήσεις της ψυχής και οι δυνάμεις, δηλαδή οι δυνατότητες που έχει ο άνθρωπος να ελέγξει ή όχι τα πάθη του. Σε ό,τι αφορά τον προσδιορισμό της έννοιας της αρετής, στην πρώτη ενότητα των «Ηθικών Νικομαχείων» ο Αριστοτέλης της είχε διαιρέσει σε δύο υποκατηγορίες: την διανοητικὴ ἀρετή που σχετίζεται με το «λόγον ἔχον» μέρος της ψυχής (πχ. η φρόνηση, η σοφία, η σύνεση) και την ἠθική αρετή που ανήκει στο «ἐπιθυμητικὸν» μέρος της ψυχής και περιγράφει τον χαρακτήρα του ανθρώπου. Στη συνέχεια, εξήγησε ότι η ηθική αρετή είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα μας που αποκτάται με την επανάληψη ηθικών πράξεων. Ωστόσο, ο τρόπος με τον οποίο ο Αριστοτέλης αναφέρεται στην αρετή στο υπό εξέταξη απόσπασμα δείχνει ότι η αρετή δεν είναι κάτι που ανήκει αποκλειστικά και μόνο στον άνθρωπο και άρα δεν έχει ηθική έννοια. Κάθε στοιχείο, έμψυχο (π.χ. άλογο) ή άψυχο (π.χ. μάτι) μπορεί να διαθέτει τη δική του αρετή, την ιδιότητα δηλαδή εκείνη που θα το κάνει τέλειο και θα το βοηθά να επιτελεί το έργο του. Τέλος, έργον είναι ο σκοπός ύπαρξης, ο προορισμός του κάθε πράγματος, αυτό που η φύση έχει αναθέσει σε καθετί να εκπληρώσει. Έτσι λοιπόν, υπάρχει το έργο του οφθαλμού που είναι να βλέπει καλά και το έργο του αλόγου που είναι να τρέχει, να μεταφέρει τον αναβάτη του, να αντιμετωπίζει του εχθρούς στη μάχη. Είναι εμφανής στην έννοια του έργου 3

4 όπως περιγράφηκε παραπάνω ο τελεολογικός χαρακτήρας της φιλοσοφίας του Αριστοτέλη. β) Ο Αριστοτέλης υπενθυμίζει ότι με βάση την μέχρι το σημείο αυτό ανάλυσή του η αρετή είναι μία έξη, ένα μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα, που δεν υπάρχει εκ φύσεως αλλά αποκτάται μέσω της επανάληψης όμοιων πράξεων. Ωστόσο, η επανάληψη είναι δυνατόν να αφορά καλές ή κακές πράξεις και κατ αποτέλεσμα να δημιουργούνται καλές ή κακές έξεις. Για παράδειγμα, η δικαιοσύνη είναι έξη, η οποία αποκτάται από την επανάληψη δίκαιων πράξεων. Αλλά και η αδικία είναι έξη, η οποία αποκτάται από την επανάληψη άδικων πράξεων. Επομένως, για τον καθορισμό της έννοιας της αρετής δεν αρκεί να πούμε ότι πρόκειται για έξη (δεῖ δὲ μὴ μόνον οὕτως εἰπεῖν, ὅτι ἕξις), αλλά πρέπει να προσδιορίσουμε και την ποιότητα της έξεως (καλή ή κακή) (ἀλλὰ καὶ ποία τίς). Αναζητά, λοιπόν, ο Αριστοτέλης τα γνωρίσματα εκείνα της αρετής που τη διαφοροποιούν από τις άλλες έξεις (η έννοια γένους της αρετής είναι η έξις), την ειδοποιό διαφορά. Διαπιστώνεται ότι τα ιδιαίτερα γνωρίσματα της αρετής είναι δύο: 1. Κάνει το στοιχείο που τη διαθέτει (άνθρωπος, ζώο, πράγμα) να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή του, να κατακτήσει την ολοκλήρωσή του (αὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτέλει). 2. Βοηθά το στοιχείο που τη διαθέτει να επιτελεί με σωστό τρόπο το έργο, για το οποίο είναι προορισμένο (ἀποδίδωσιν εὖ τὸ ἔργον αὐτοῦ). Συμπερασματικά, οι τρεις έννοιες συνδέονται με τον εξής τρόπο: η έννοια γένους «της αρετής» είναι «η έξις», ενώ η εκπλήρωση «του έργου» είναι ένα από τα στοιχεία της ειδοποιού διαφοράς της από τις υπόλοιπες έξεις. Β3. Σχολικό βιβλίο σελ. 141 «Είκοσι χρόνια...να σωθεί η αλήθεια». Β4. σχεδόν: ἀπεχόμενος, ἕξις αχάριστος: χαίρων ασήμαντος: σημεῖον ενδεής: δεῖ πρόφαση: φανερόν διαμονή: ὑπομένων άρτιος: ἀρετή 4

5 τελεσίδικος: ἀποτελεῖ δημαγωγός: ἦχθαι καταδρομικό: δραμεῖν Γ. Αδίδακτο κείμενο Γ1. Μετάφραση Άνδρες στρατιώτες των Αθηναίων και των συμμάχων, ο επικείμενος αγώνας θα είναι όμοια κοινός για καθέναν (από μας) ανεξαιρέτως (που θα αγωνιστεί) υπέρ της σωτηρίας και της πατρίδας, όπως άλλωστε και για τους εχθρούς γιατί αν επικρατήσουμε τώρα στη ναυμαχία, είναι δυνατό στον καθένα να ξαναδεί την πατρίδα του. Δεν πρέπει όμως να χάνουμε το θάρρος μας ούτε να παθαίνουμε ό,τι παθαίνουν οι πιο άπειροι απ τους ανθρώπους, οι οποίοι όταν νικηθούν στις αρχικές μάχες, στη συνέχεια έχουν διαρκώς την προσδοκία του φόβου όμοιας συμφοράς. Αλλά όσοι από σας είστε Αθηναίοι, επειδή έχετε μακρά πείρα των πολέμων, και όσοι από σας είστε σύμμαχοι, επειδή μας συντροφεύετε διαρκώς στους αγώνες, να θυμάστε τα παράδοξα πράγματα (που μπορούν να συμβούν) στους πολέμους. Γ2. ἀγῶνας ναῦ αἷσπερ προτέροις σφαλεῖσι κράτει ἐφορᾶν πείσεται σχοίην ἐμνήσθησαν 5

6 Γ3α. στρατιῶται: επιθετικός προσδιορισμός στο ἄνδρες τῳ: δοτική προσωπική στο απρόσωπο ἔστι ἀθυμεῖν: υποκείμενο στο απρόσωπο χρή, τελικό απαρέμφατο (υποχρ. ετεροπροσωπία) τῶν ἀνθρώπων: γενική διαιρετική στο ἀπειρότατοι ταῖς ξυμφοραῖς: δοτική αντικειμενική στο ὁμοίαν τῶν παραλόγων: αντικείμενο στο μνήσθητε Γ3β. Ὁ Νικίας εἶπεν ὅτι, εἰ γάρ κρατήσαιεν ταῖς ναυσίν, εἴη τῳ τήν ὑπάρχουσάν που οἰκείαν πόλιν ἐπιδεῖν. Ὁ Νικίας εἶπεν εἶναι τῳ τήν ὑπάρχουσάν που οἰκείαν πόλιν ἐπιδεῖν, εἰ γάρ κρατήσαιεν ταῖς ναυσίν. Επιμέλεια απαντήσεων: Κατερίνα Κεφαλωνίτου (διδαγμένο) Πένη Γράψα (αδίδακτο) Σχόλιο: Διδαγμένο: Μέτριας δυσκολίας θέματα. Οι ερμηνευτικές ερωτήσεις βρίσκονται εντός του πλαισίου των δυνατοτήτων ενός σωστά προετοιμασμένου μαθητή. Αρκετά απαιτητικό το Β4 ζητούμενο των ετυμολογικά συγγενών λέξεων. Αδίδακτο: θέματα επιπέδου πανελληνίων εξετάσεων για καλά προετοιμασμένους υποψηφίους. 6