ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ Γ' ΛΥΚΕΙΟΥ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ. ΟΙ ΛΥΣΕΙΣ ΤΩΝ ΘΕΜΑΤΩΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗ Κύριο ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΚΗ ΚΩΣΤΑ

Transcript

1 ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ Γ' ΛΥΚΕΙΟΥ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΟΙ ΛΥΣΕΙΣ ΤΩΝ ΘΕΜΑΤΩΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗ Κύριο ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΚΗ ΚΩΣΤΑ Διδαγμένο κείμενο Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια (Β3, 1-2/Β6, 1-4) A1. Mετάφραση Γιατί η ηθική αρετή σχετίζεται με απολαύσεις και ενοχλήσεις δηλαδή για την απόλαυση κάνουμε τα τιποτένια πράγματα (τα πράγματα που είναι ανάξια, μικρής αξίας), ενώ για την ενόχληση απέχουμε (μένουμε μακριά) από τα όμορφα. Γι αυτό πρέπει να έχουμε πάρει εκείνη την αγωγή, αμέσως (ήδη) από τη νεανική ηλικία, όπως λέει ο Πλάτων, που θα μας κάνει και να χαιρόμαστε και να λυπούμαστε (ενοχλούμαστε) με αυτά που πρέπει γιατί η σωστή παιδεία αυτή είναι. Δεν πρέπει όμως να (το) πούμε μόνο έτσι (να πούμε μόνο αυτό), ότι δηλαδή (η αρετή) είναι έξη, αλλά και τι είδους (ποιας ποιότητας) έξη. Πρέπει λοιπόν να πούμε ότι κάθε αρετή, όποιου πράγματος είναι αρετή, και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην πιο καλή (την τελική, τέλεια) κατάστασή του και το βοηθεί να εκτελέσει με τον σωστό τρόπο το έργο του (αυτό για το οποίο είναι προορισμένο) για παράδειγμα (όπως) η αρετή του ματιού και το μάτι κάνει αξιόλογο και το έργο του γιατί με την αρετή του ματιού βλέπουμε καλά. Όμοια (κατ όμοιο τρόπο) η αρετή του αλόγου και το άλογο κάνει αξιόλογο και ικανό να τρέξει και να μεταφέρει [ή: να σηκώσει (κρατήσει)] τον αναβάτη και να αντιμετωπίσει τους εχθρούς. Αν λοιπόν αυτό είναι έτσι (αν αυτό ισχύει) σε όλες τις περιπτώσεις, και η αρετή του ανθρώπου θα είναι η έξη εξαιτίας της οποίας (από την οποία) γίνεται τέλειος (καλός, «ενάρετος») άνθρωπος και εξαιτίας της οποίας θα εκτελέσει σωστά το έργο του (έργο που του ανήκει). Σελίδα 1 από 6

2 Β1. Στο συγκεκριμένο χωρίο, ο Αριστοτέλης αναφέρεται στη σχέση που έχουν τα συναισθήματα που βιώνουν οι άνθρωποι, κατά την τέλεση συγκεκριμένων πράξεων, με τη διαπίστωση ότι διαθέτουν ή ότι δεν διαθέτουν την αντίστοιχη αρετή. Επισημαίνει, λοιπόν, ότι, για αυτόν που ενεργεί ενάρετα και αισθάνεται ικανοποίηση (ἡδονή), αυτή ακριβώς η ικανοποίηση, που προκύπτει από την ενάρετη πράξη, είναι ένδειξη ότι κατέχει την αρετή ( σημεῖον δὲ δεῖ τοῖς ἔργοις). Όπως συνηθίζει, ο Αριστοτέλης παραθέτει κάποια εμπειρικά παραδείγματα, προκειμένου να εξηγήσει την άποψή του: όποιος απέχει από τις σωματικές απολαύσεις και χαίρεται γι αυτό είναι πραγματικά εγκρατής, όποιος, αντίθετα, λυπάται που απέχει από τις απολαύσεις δεν έχει κατακτήσει την εγκράτεια. Επίσης, όποιος αντιμετωπίζει τις επικίνδυνες καταστάσεις και χαίρεται ή, τουλάχιστον, δεν λυπάται γι αυτό, είναι γενναίος, όποιος, αντίθετα, λυπάται είναι δειλός (ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος ὁ δὲ λυπούμενος δειλός). Από τα παραπάνω φαίνεται ότι η σωφροσύνη, και γενικά η αρετή, δεν πρέπει να απαιτεί συνεχώς εσωτερικό αγώνα. Στον πραγματικά σώφρονα άνθρωπο η αρετή γίνεται πηγή ευχαρίστησης και χαράς. Και αλλού στο ίδιο έργο ο Αριστοτέλης τονίζει ότι αἱ κατ ἀρετὴν πράξεις είναι ἡδεῖαι. Βέβαια, προϋπόθεση για να νιώσει κάποιος την ευχαρίστηση που συνοδεύει την ενάρετη πράξη, είναι να είναι ενάρετος. Αυτή η ικανοποίηση, άλλωστε, είναι η εσωτερική ανταμοιβή της αρετής του. Γενικεύοντας, στη συνέχεια, την περιγραφή για τη σχέση συναισθημάτων και αρετής, ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι η αρετή γενικά σχετίζεται με την ικανοποίηση και με την ενόχληση ( Περὶ ἡδονὰς ἡ ἠθικὴ ἀρετή). Εδώ διακρίνουμε κάτι από τα πρώτα βήματα της ψυχολογίας, της οποίας θεμελιωτής θεωρείται από πολλούς ο Αριστοτέλης. Η ηθική συνδέεται στενά με συναισθήματα και επιθυμίες (ενώ κάποιες θεωρίες τη σχετίζουν με το διανοητικό, κυρίως, μέρος του ανθρώπου). Την ίδια ιδέα, ότι δηλαδή αἱ ἡδοναὶ καὶ αἱ λῦπαι επηρεάζουν αποφασιστικά τη ζωή των ατόμων και των κοινωνιών, τη συναντούμε και στον Πλάτωνα: «νόμων δὲ πέρι διασκοπουμένων ἀνθρώπων ὀλίγου πᾶσά ἐστιν ἡ σκέψις περί τε τὰς ἡδονὰς καὶ τὰς λύπας ἔν τε πόλεσιν καὶ ἐν ἰδίοις ἤθεσιν». Ο Αριστοτέλης όμως συστηματοποίησε περισσότερο από τον δάσκαλό του την εξέταση των συναισθημάτων, και είδε τα συναισθήματα με λιγότερη, γενικά, αυστηρότητα από εκείνον. Εξηγώντας πώς επηρεάζουν τα συναισθήματα την συμπεριφορά μας, ο Αριστοτέλης εξηγεί ότι συμπεριφερόμαστε μη ενάρετα επιδιώκοντας την ικανοποίηση και απέχουμε από την ενάρετη συμπεριφορά για να αποφύγουμε την ενόχληση που μας προκαλεί (διὰ μὲν γὰρ τὴν ἡδονὴν ἀπεχόμεθα). Είναι προφανές ότι εδώ ο φιλόσοφος περιγράφει την συμπεριφορά του ανθρώπου ο οποίος δεν κατέχει την αρετή και ο οποίος Σελίδα 2 από 6

3 επιδιώκει και βρίσκει την ικανοποίηση στην μη ενάρετη συμπεριφορά. Αν συγκρίνουμε την αναφορά της ἡδονῆς στην συγκεκριμένη φράση με εκείνη που υπάρχει στη φράση που περιγράφει την ἡδονὴν του ενάρετου ανθρώπου, γίνεται φανερό ότι πρέπει να διακρίνουμε μεταξύ «καλών» και «κακών» ηδονών: οι πρώτες συντείνουν στη διατήρηση της μεσότητας και του ορθού λόγου ενώ οι δεύτερες έχουν το αντίθετο αποτέλεσμα. Η παιδεία λοιπόν καθιστά τον άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ «καλών» και «κακών» ηδονών και να επιλέγει τις πρώτες. (15 μονάδες) Β2. Στο σημείο αυτό των «Ηθικών Νικομαχείων», ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι η ηθική αρετή ανήκει στις έξεις και στη συνέχεια επισημαίνει τη σχέση της με τα έργα. Συγκεκριμένα: α) Η λέξη «ἕξις» προέρχεται ετυμολογικά από το θέμα του ρήματος ἔχω. (βλ. μέλλοντας ἕξω). Οι «ἕξεις», στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη, είναι τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας, που όμως δεν υπάρχουν «φύσει» αλλά διαμορφώνονται από τις πράξεις, από την επανάληψη όμοιων πράξεων που οδηγεί στον εθισμό: μια πράξη που επαναλαμβάνεται πολλές φορές προκαλεί το αντίστοιχο «ἔθος» (τον εθισμό, τη συνήθεια) και διαμορφώνει την αντίστοιχη «ἕξιν» στην ψυχή. Είναι προφανές ότι η ποιότητα των πράξεων διαμορφώνει και την αντίστοιχη ποιότητα των έξεων, δηλαδή οι «καλές»πράξεις διαμορφώνουν «καλές» έξεις και οι «κακές» πράξεις «κακές» έξεις. Από τη στιγμή που δημιουργούνται οι έξεις, όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης σε άλλο σημείο των «Ηθικών Νικομαχείων», γίνονται πια η πηγή των αντίστοιχων ενεργειών, και έτσι δημιουργείται ένας κύκλος (αφού οι ενέργειες οδηγούν στις έξεις και οι διαμορφωμένες πια έξεις οδηγούν σε οικείες ενέργειες). Ας πάρουμε για παράδειγμα ενάρετης έξης την ανδρεία: συνηθίζοντας να περιφρονούμε τους κινδύνους γινόμαστε ανδρείοι, και, αφού γίνουμε ανδρείοι, μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ακόμη καλύτερα αυτά που προκαλούν φόβο. Στη συγκεκριμένη παράγραφο, ο Αριστοτέλης δίνει ένα πρώτο ορισμό της αρετής. Το προσεχές γένος της αρετής, η κατηγορία στην οποία εντάσσεται η έννοια αυτή, είναι η έξη. Η ειδοποιός διαφορά της αρετής από τις άλλες έξεις, το στοιχείο δηλαδή που τη διαφοροποιεί από τις άλλες έννοιες που ανήκουν στην ίδια κατηγορία, είναι ότι η αρετή οδηγεί τον φορέα της στην τέλεια κατάστασή του και τον βοηθεί να επιτελέσει με τον πιο σωστό τρόπο το έργο του. (Παρακάτω στο ίδιο έργο ο Αριστοτέλης θα δώσει έναν πιο ολοκληρωμένο ορισμό της αρετής: Η αρετή είναι μια έξη που βρίσκεται στην προς ημάς μεσότητα, η οποία καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του συνετού ανθρώπου). Όπως, πάντως, προκύπτει από τον παραπάνω ορισμό (Δεῖ δὲ μὴ μόνον ἀποδίδωσιν), δεν υπάρχει μία και μοναδική αρετή (πᾶσα ἀρετὴ) ούτε είναι ο άνθρωπος ο μοναδικός φορέας της (οὗ ἂν ᾖ ἀρετή) εξάλλου τις ανθρώπινες αρετές ο Σελίδα 3 από 6

4 Αριστοτέλης τις διαίρεσε σε διανοητικές και ηθικές, παρακάτω δε αναφέρεται στην αρετή του αλόγου και του ματιού. Σχετικά με το «ἔργον», βασική αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι «ἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτην». Αυτό σημαίνει ότι η φύσις ανέθεσε, κατά τον Αριστοτέλη, σε καθετί σ αυτόν τον κόσμο ένα ἔργον, έναν συγκεκριμένο προορισμό υπάρχει λοιπόν ἔργον του οφθαλμού, ἔργον του ίππου, ἔργον του ανθρώπου, ἔργον του χεριού και ἔργον του ποδιού. Και στον Πλάτωνα διαβάζουμε: «ὀφθαλμῶν ἐστι τι ἔργον;», «δοκεῖ τί σοι εἶναι ἵππου ἔργον;». Αλλού στα Ηθικά Νικομάχεια ο Αριστοτέλης θα μιλήσει για το ἔργον που επιτελεί ο κάθε επιμέρους «τεχνίτης» (αθλητής, αγαλματοποιός, κιθαριστής), παράλληλα με το ἔργον του ἀνθρώπου (που είναι «ψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ λόγου»). β) Όπως προκύπτει από το χωρίο, η αρετή είναι μια έξη, είναι δηλαδή ένα στοιχείο της ψυχής του ανθρώπου που δεν υπάρχει εξ αρχής («φύσει», εκ γενετής, κληρονομικά) ούτε τυχαία, αλλά δημιουργείται σταδιακά από τον εθισμό, από την επανάληψη όμοιων πράξεων (πράγμα που σημαίνει ότι η απόκτησή της εξαρτάται από τον άνθρωπο, ο οποίος φέρει και την ευθύνη για την ύπαρξη ή την απουσία της). Η έξη της αρετής είναι αποτέλεσμα αλλά και πηγή ενάρετων πράξεων. Ως γνωστόν, κατά τον Αριστοτέλη, ο άνθρωπος τελειοποιείται μέσω της αρετής. Η αρετή, λοιπόν, οδηγεί τον άνθρωπο στην τέλεια κατάστασή του και του επιτρέπει να επιτελέσει το έργο για το οποίο είναι προορισμένος, όπως άλλωστε συμβαίνει με κάθε φορέα της αρετής («αὐτό τε εὖ ἔχον ἀποδίδωσιν» και, ειδικά για την αρετή του ανθρώπου, «καὶ ἡ τοῦ ἀνθρώπου ἀρετὴ ἀποδώσει»). Αξίζει να επισημάνουμε την τελεολογική αντίληψη (κατά την οποία υπάρχει ένας σκοπός σε καθετί, πράγμα που οδηγεί στην εξέταση των φαινομένων με βάση αυτή την ύπαρξη σκοπού και την εκπλήρωσή του ή όχι) του Αριστοτέλη που υπάρχει στην άποψή του για το ἔργον κάθε όντος, η οποία διακρίνεται και στη χρήση της λέξης ἀποτελεῖ. (15 μονάδες) Β3. Σελίδα 141, πρώτη παράγραφος, «Είκοσι χρόνια να σωθεί η αλήθεια;» Β4. σχεδόν: ἕξεων αχάριστος: χαίρων ασήμαντος: σημεῖον ενδεής: δεῖ πρόφαση: φησὶν διαμονή: ὑπομένων άρτιος: ἀρετὴ τελεσίδικος: ἀποτελεῖ Σελίδα 4 από 6

5 δημαγωγός: ἦχθαι καταδρομικό: δραμεῖν [Οι παραπάνω λέξεις δεν είναι οι μοναδικές κατά περίπτωση] Γ. Αδίδακτο κείμενο: Θουκυδίδου Ιστοριών VII, 61 Γ1. (Ἀνδρες) στρατιώτες, και από τους Αθηναίους και από τους άλλους συμμάχους, ο αγώνας ο επικείμενος (που πρόκειται να δώσουμε) θα είναι κατά τον ίδιο τρόπο κοινός για όλους για τη σωτηρία και για την πατρίδα, όχι λιγότερο για τον καθένα (από εμάς) από όσο για τους εχθρούς γιατί αν νικήσουμε τώρα με τα πλοία (στη ναυμαχία), είναι δυνατόν να αντικρίσει κάποιος (να ξαναδεί κανείς) τη δική του πόλη που υπάρχει κάπου. Δεν πρέπει όμως να δυσανασχετείτε ούτε να παθαίνετε αυτό ακριβώς που παθαίνουν οι πιο άπειροι από τους ανθρώπους, οι οποίοι, αφού (ή: αν ) αποτύχουν στους πρώτους αγώνες, έπειτα έχουν για πάντα την προσδοκία του φόβου όμοια (αντίστοιχη) με τις συμφορές (που έπαθαν). Αλλά (αντίθετα), και όσοι από τους Αθηναίους βρίσκεστε εδώ, οι οποίοι έχετε ήδη εμπειρία από πολλούς πολέμους, και όσοι (είσαστε εδώ) από τους συμμάχους, οι οποίοι εκστρατεύετε μαζί μας κάθε φορά, θυμηθείτε τα παράλογα (αυτά που συμβαίνουν πέρα από τη λογική) που υπάρχουν στους πολέμους. (20 μονάδες) Γ2. ἀγὼν: τοὺς ἀγῶνας ναυσὶν: (ὦ) ναῦ ὅπερ: αἷσπερ πρώτοις: τοῖς προτέροις σφαλέντες: τοῖς σφαλεῖσι κρατήσωμεν: κράτει ἐπιδεῖν: ἐφορᾶν πάσχειν: πείσεται ἔχουσιν: σχοίην μνήσθητε: ἐμνήσθησαν Γ3α. στρατιῶται: επιθετικός προσδιορισμός (ονοματικός προσδιορισμός, ομοιόπτωτος) στη λέξη ἄνδρες. τῳ: δοτική προσωπική, από το απρόσωπο ρήμα ἔστι (από τη δοτική προσωπική θα προκύψει, σε αιτιατική, το υποκείμενο του απαρεμφάτου ἐπιδεῖν: τινά). Σελίδα 5 από 6

6 ἀθυμεῖν: τελικό απαρέμφατο, υποκείμενο του απροσώπου ρήματος οὐ χρή. τῶν ἀνθρώπων: γενική διαιρετική (ονοματικός προσδιορισμός, ετερόπτωτος) από το επίθετο (υπερθετικού βαθμού) ἀπειρότατοι [άλλη εκδοχή, η οποία, πάντως, δεν μας βρίσκει σύμφωνους, που δίνει άλλο νόημα στη φράση: γενική αντικειμενική από το επίθετο ἀπειρότατοι]. ταῖς ξυμφοραῖς: δοτική αντικειμενική (ονοματικός προσδιορισμός, ετερόπτωτος) από το επίθετο ὁμοίαν. τῶν παραλόγων: αντικείμενο του ρήματος μνήσθητε. (6 μονάδες) Γ3β. α) Ὁ Νικίας εἶπεν ὅτι, εἰ κρατήσαιεν ταῖς ναυσίν, εἴη τῳ τὴν ὑπάρχουσάν που οἰκείαν πόλιν ἐπιδεῖν [επιλέγουμε την ευκτική πλαγίου λόγου, και στην υποθετική και στην ειδική πρόταση, επειδή το ρήμα εξάρτησης είναι ιστορικού χρόνου. Παρ όλα αυτά, δεν θεωρούμε αυτή την επιλογή μοναδική και υποχρεωτική, αφού συχνά οι αρχαίοι συγγραφείς διατηρούν τις αρχικές εγκλίσεις, ακόμη και μετά από ρήμα εξάρτησης ιστορικού χρόνου. Γι αυτό, νομίζουμε ότι δεν πρέπει το συγκεκριμένο θέμα να αντιμετωπιστεί με επιστημονική και βαθμολογική αδιαλλαξία] β) Ὁ Νικίας εἶπεν, εἰ κρατήσαιεν ταῖς ναυσίν, εἶναι τῳ τὴν ὑπάρχουσάν που οἰκείαν πόλιν ἐπιδεῖν. (4 μονάδες) Σελίδα 6 από 6