Η ΥΓΕΙΑ ΣΤΗΝ ΚΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΕΩΣ ΤΗΝ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ

Transcript

1 Η ΥΓΕΙΑ ΣΤΗΝ ΚΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΕΩΣ ΤΗΝ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΙΑΤΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΝ 19 Ο ΚΑΙ ΤΟΝ 20 Ο ΑΙΩΝΑ Από την εποχή του Ιπποκράτη η επιστημονική ιατρική κάνοντας τα πρώτα της βήματα προσπαθούσε να ορίσει αρχές και κανόνες, ώστε η νέα επιστήμη να προστατεύσει τον τίτλο της και να ανακουφίσει τον ανθρώπινο πόνο. Γενικά η πρώτη ιατρική στηριζόταν κυρίως στην κλινική διαγνωστική. Μόνο από το τελευταίο μισό του 19 ου αιώνα κατόρθωσε να βρει τα πραγματικά αίτια των ασθενειών και να γίνει ουσιαστικά επιστημονική με τη σύγχρονη έννοια. Σ αυτό το ταξίδι επηρεάστηκε κυρίως από δύο παράγοντες: Α) Τις φυσικές επιστήμες και την τεχνολογία και Β) Τις κοινωνικές και πολιτιστικές εξελίξεις. Ο 19 ος αιώνας δεν ήταν μόνο η εποχή της προαγωγής και της εφαρμογής των φυσικών επιστημών, αλλά και η εποχή των μεγάλων κοινωνικών ιδεολογιών και της διαμόρφωσης της εθνικής συνείδησης των λαών. Ο διαφωτισμός και η γαλλική επανάσταση απελευθέρωσαν την ιατρική από τις εμμονές και τη δογματική προσκόλληση στην παράδοση. Η επανάσταση κατάργησε όλα τα παλαιά πανεπιστήμια και τα άλλα παραδοσιακά ιδρύματα, αλλά και το διαχωρισμό ανάμεσα στους ιατρούς και τους χειρούργους και δημιούργησε το ενιαίο ιατρικό επάγγελμα (ιατροχειρουργικές σχολές). Μία άλλη επανάσταση, η βιομηχανική, συνέβαλε και αυτή στην ιατρική εξέλιξη. Οι βιομηχανίες αύξησαν την αστικοποίηση και δημιουργήθηκαν άθλιες συνθήκες κατοικίας για πολλούς πρώην αγρότες που έρχονταν για δουλειά στις πόλεις. Ο τυφοειδής πυρετός και η φυματίωση έκαναν θραύση. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία των μεγάλων νοσοκομείων των αρχών του αιώνα, ώστε η συγκεκριμένη περίοδος να ονομαστεί «περίοδος της νοσοκομειακής ιατρικής» και διαδέχτηκε τις προηγούμενες περιόδους της «ιατρικής της βιβλιοθήκης» και της «ιατρικής της κλίνης». Μόνο όταν οι δύο τομείς της νοσοκομειακής ιατρικής, α) η κλινική παρατήρηση και β) η αυτοψία έδωσαν ό,τι μπορούσαν να δώσουν, η ιατρική πέρασε στη νέα της φάση, την «εργαστηριακή ιατρική». Η ιατρική από τα μέσα του 19 ου αιώνα άρχισε να εφαρμόζει την αναισθησία και αναπτύχθηκαν η μικροβιολογία και η αντισηψία - ασηψία. Η κυτταρική θεωρία (ότι οι οργανισμοί αποτελούνται από κύτταρα που προέρχονται από άλλα κύτταρα) αποτέλεσε τη βάση της σύγχρονης βιολογικής σκέψης. Οι ανακαλύψεις στη βακτηριολογία και τη φαρμακευτική και οι εφαρμογές που συντελούνται στο δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα και το πρώτο μισό του 20 ου είναι ραγδαίες. Η εξήγηση του λειτουργικού ρόλου του DNA το 1961 και η αποκρυπτογράφησή του στο τέλος του 20 ου αιώνα έφερε την ιατρική μπροστά σε ένα τεράστιο πεδίο εφαρμογών, αλλά δημιούργησε και μεγάλες ηθικές διαμάχες και κινδύνους. Σήμερα οι θεραπείες και τα νοσηλευτικά ιδρύματα βελτιώθηκαν τόσο που δεν συγκρίνονται με αυτά προ 50 ετών. Αποτέλεσμα όλων αυτών είναι η βελτίωση της υγείας με αποτέλεσμα την αύξηση του μέσου όρου ζωής περίπου κατά τριάντα χρόνια.

2 Η υγεία στην Κω το πρώτο μισό του 20 ου αιώνα αποτελεί ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο της ιατρικής ιστορίας του τόπου μας. Ασθένειες που κάποτε θεωρούνταν κοινωνικές μάστιγες σήμερα έχουν εκλείψει. Η παρούσα εργασία έχει σκοπό να αναδείξει όλα τα στοιχεία που βρήκα μέχρι σήμερα και αφορούν όλο το φάσμα της υγείας στην Κω. Σε μία εποχή που το ιατρικό επάγγελμα ήταν πολύ πιο δύσκολο από ό,τι σήμερα, το ισχυρότερο όπλο που είχε ο γιατρός ήταν η ανθρωπιά του, ήταν η σχέση του με τον άρρωστο. Με τα ελάχιστα μέσα που διέθετε (εργαλεία, εργαστήρια, κτλ.) έπρεπε να κάνει την δουλειά του και να μετακινείται με το γαϊδούρι του. Είναι πραγματικά παράξενο πού έβρισκαν την δύναμη εκείνοι οι γιατροί για να πολεμούν το θάνατο άοπλοι, σε μία εποχή που ο μέσος όρος ζωής ήταν ο μισός απ ότι σήμερα. Για όλα αυτά ο μισθός ήταν ελάχιστος, συνήθως σε είδος, μία κότα ή μερικά αυγά, διότι αυτή τη δυνατότητα είχαν τότε οι περισσότεροι νησιώτες. Πολλά πράγματα έχουμε να διδαχθούμε εμείς οι νέοι γιατροί από τους παλιούς συναδέλφους μας, απ τον αγώνα που έκαναν οι γιατροί και οι παππούδες μας να αντιμετωπίσουν τις ασθένειες και να βελτιώσουν τη ζωή τους τα δύσκολα χρόνια της κατοχής. Σε όλους αυτούς τους συναδέλφους αφιερώνω αυτό το άρθρο ως ένδειξη σεβασμού, αλλά και χρέους ώστε να μην ξεχαστεί το έργο τους. TOYPKOKPATIA Την εποχή της τουρκοκρατίας οι νησιώτες είχαν αναπτύξει ένα αυτόνομο σύστημα υγειονομικής περίθαλψης, ικανό να εξυπηρετεί τις ανάγκες ολόκληρου του κοινωνικού συνόλου και ιδιαίτερα των ασθενέστερων στρωμάτων. Στηριζόταν στους λεγόμενους κοινοτικούς γιατρούς (ιατροί της κοντότας). Οι κάτοικοι συμμετείχαν και εξέλεγαν και τους γιατρούς της κοντότας. Ο αριθμός των γιατρών με τις ζώνες κατανομής ήταν ικανός για να καλύψει τις ανάγκες των κατοίκων. Στα μεγάλα νησιά εκτός από τους ανειδίκευτους γιατρούς υπήρχαν και γιατροί ειδικοτήτων, όπως οφθαλμίατροι, μαιευτήρες, χειρούργοι. Oι κοινοτικοί γιατροί πληρώνονταν με το σύστημα της «κοντότας». Δηλαδή, ο γιατρός πληρωνόταν από το Δήμο για τις υπηρεσίες του και τη φαρμακευτική περίθαλψη. Οι ιδιώτες γιατροί πληρώνονταν με την επίσκεψη ή συνολικά κάθε έτος. Στα καθήκοντα του γιατρού, εκτός από την παροχή ιατροχειρουργικής φροντίδας, ήταν επίσης και: α) Nα συμβουλεύει για ιατρικά θέματα και να εμβολιάζει τους δημότες χωρίς αμοιβή. β) Nα παρασκευάζει τα φάρμακα, όπου δεν υπήρχε δημοτικό νοσοκομείο. γ) Nα αναφέρει στις δημοτικές υπηρεσίες τυχόν μεταδοτικά νοσήματα. δ) Να συνεργάζεται με το Δήμο για τη λήψη γενικών μέτρων προφύλαξης του πληθυσμού. ε) Στα λιμάνια υπήρχαν γιατροί, για τον έλεγχο τυχόν μεταδοτικών ασθενειών από τις αφίξεις πλοίων. στ) O γιατρός έπρεπε να κατοικεί στον ίδιο τόπο, που ασκούσε το επάγγελμά του. Οι φαρμακοποιοί και τα φάρμακα καλύπτονταν από τους Δήμους. Tο 1911 το σύστημα της «κοντότας» άλλαξε για μερικούς Δήμους. Ο Δήμος κάλυπτε μόνο τους άπορους, ενώ οι εύποροι πλήρωναν μία χρυσή λίρα το χρόνο, ανεξαρτήτως ασθένειας, κάτι σαν ασφάλεια. Επίσης πλήρωναν και τα φάρμακα. (Υπουργείο ανοικοδομήσεως. Δωδεκάνησος. Α. Γενική περιγραφή. Αθήνα Σελ ). Στο τέλος της τουρκοκρατίας το μοναδικό νοσοκομείο στα Δωδεκάνησα ήταν το υποτυπώδες πολιτικό νοσοκομείο (HOPITAL DES INDIGENTS) στη Ρόδο, που

3 λειτούργησε από το 1889 έως το Δημιουργήθηκε για να περιθάλπει ασθενείς των ασθενέστερων τάξεων απ όλη τη Δωδεκάνησο, που υπέφεραν από οξείες νόσους μικρής διάρκειας. Σύμφωνα με τον κανονισμό του νοσοκομείου τα νοσήλια ήταν 2 λιρέτες την ημέρα. Όσοι δεν είχαν να πληρώσουν, πλήρωνε τα νοσήλιά τους ο Δήμος, στον οποίο ανήκαν. Mε την είσοδό του, ο ασθενής όφειλε να καταβάλει 30 λιρέτες, το ποσό δηλαδή 15 ημερών νοσηλείας, αν όμως παρέμενε λιγότερες ημέρες, το υπόλοιπο του επιστρεφόταν με την έξοδό του. (Circolare Aρ. 70 τις 10/9/1912 idem. Αρ τις 15/5/1914). ΙΤΑΛΟΚΡΑΤΙΑ Στην αρχή της ιταλοκρατίας, το υγειονομικό σύστημα της Δωδεκανήσου παρέμεινε αναλλοίωτο. Υπήρχαν ακόμη πολλοί πρακτικοί, οι οποίοι ασχολούνταν με ιατρικά και φαρμακευτικά επαγγέλματα. Τα πρώτα διατάγματα που αφορούσαν την υγεία ήταν οι υγειονομικοί κανονισμοί για την πρόληψη μεταδοτικών ασθενειών (Ordinanza.148, 153, 154) και το Κυβερνητικό διάταγμα D. G. 287, της 10ης/11/1917 περί ασκήσεως υγειονομικών επαγγελμάτων που αποτελούνταν από 5 άρθρα και ρύθμιζε τα υγειονομικά επαγγέλματα ως κάτωθι: ΑΡΘΡΟ 1. Η άσκηση της ιατροχειρουργικής, της μαιευτικής, της οδοντιατρικής, της κτηνιατρικής και της φαρμακευτικής στα κατειλημμένα νησιά επιτρέπεται μόνο σ εκείνους που κατέχουν νόμιμο πτυχίο. ΑΡΘΡΟ 2. Οιοσδήποτε μέχρι σήμερα ασκεί ένα από τα ανωτέρω επαγγέλματα σαν πρακτικός, χωρίς να κατέχει το ανάλογο δίπλωμα, μετά τη δημοσίευση του παρόντος διατάγματος μπορεί να αποκτήσει άδεια για να συνεχίσει την εργασία που μέχρι σήμερα ασκούσε, εφόσον υποβάλλει ανάλογη αίτηση στη Διοίκηση του Σώματος Κατάληψης, στην Πολιτική Επιτροπή για την διαχείριση των νησιών. Στην αίτηση θα πρέπει να επισυνάπτεται βεβαίωση από το Δήμαρχο, όπου να αποδεικνύεται ότι ο αιτών έχει ασκήσει σαν πρακτικός και για έξι συνεχή χρόνια το επάγγελμα με ικανοποιητικό τρόπο. ΑΡΘΡΟ 3. Το όριο κατάθεσης της αίτησης, χωρίς παράταση, είναι η 28η/2/1918. ΑΡΘΡΟ 4. Οι παραβάτες των προδιαγραφών του παρόντος διατάγματος θα τιμωρούνται με χρηματική ποινή, όχι μικρότερη από 100 λιρέτες, εκτός από τις μεγαλύτερες ποινές, όπως ορίζει ο ποινικός κώδικας. ΑΡΘΡΟ 5. Το παρόν διάταγμα θα τεθεί αμέσως σε εφαρμογή, καταργώντας οποιαδήποτε προηγούμενη σχετική διάταξη. Ρόδος 10/11/1917 Υπογραφή: Ο αντιστράτηγος Διοικητής του σώματος κατοχής Vittorio Elia Μετά τη συνθήκη της Λοζάννης το 1923, όταν τα Δωδεκάνησα περιήλθαν οριστικά στην Ιταλία άρχισε η πραγματική παρέμβαση στην υγεία. Με την κατασκευή νοσοκομείων και την καλύτερη οργάνωση, το υγειονομικό σύστημα εκσυγχρονίστηκε. Κατά τη διάρκεια της ιταλοκρατίας το σύστημα υγείας βασιζόταν: Α) Στους ιατρούς της κοντότας που είχαν έδρα στα χωριά και τις πόλεις των διαφόρων νησιών. Β) Στα τρία νοσοκομεία Ρόδου, Κω, Λέρου. Τα δύο πρώτα ήταν πολιτικά νοσοκομεία και το τρίτο του πολεμικού ναυτικού, αλλά δεχόταν και πολίτες. Γ) Στα ειδικά ιατρεία (τραχωματικά, αφροδισίων νοσημάτων, κ.ά.)

4 Δ) Στην υπηρεσία των γιατρών στα λιμάνια της Δωδεκανήσου. (Στο B. U. 67, της 27 ης /10/1925, περί μισθοδοσίας αυτών των γιατρών, προκύπτει, ότι μετά τη Ρόδο, ο υψηλότερος μισθός, 350 λιρέτες, δινόταν στο γιατρό της Kω και ο χαμηλότερος, 100 λιρέτες, στους γιατρούς της Xάλκης, Αστυπάλαιας και Tήλου). Ε) Στους ιδιώτες ιατρούς που υπήρχαν στα Δωδεκάνησα. Το 1928 με το Β.U. Αρ. 139, της 12 ης Αυγούστου 1928, για πρώτη φορά στη Δωδεκάνησο, μπήκε σε εφαρμογή η νομοθεσία ασφαλειών, περί ατυχημάτων και επαγγελματικών ασθενειών, όπως ίσχυε στην Ιταλία. Μέχρι όμως το 1932 ανήκαν ακόμη στο Δήμο αρκετές υγειονομικές λειτουργίες, όπως εμβολιασμοί για τη διφθερίτιδα και την ανεμοβλογιά που ήταν υποχρεωτικοί. Mε το διάταγμα της 21 ης Δεκεμβρίου 1932 η Υγειονομική Υπηρεσία Δωδεκανήσου πέρασε στη δικαιοδοσία του Γενικού Γραμματέα της Κυβέρνησης της Κτήσης. Oι εκτρώσεις απαγορεύονταν στα νησιά και οι γιατροί ήταν υποχρεωμένοι, σύμφωνα με το διάταγμα 57, της 19 ης Ιουλίου1930, να καταγγέλλουν τις παραβάτισσες. Mε το διάταγμα 92, της 22 ης Μαΐου 1930, ιδρύεται Σχολή Μαιών στο Βασιλικό Νοσοκομείο της Ρόδου. Σύμφωνα με τον προϋπολογισμό του Δήμου Κω των ετών 1931 και 1932 υπήρχαν κονδύλια, που αφορούσαν στην υγεία και αναφέρονται: Στο δημοτικό ιατρό και τη μαία, στους εμβολιασμούς, στη δωρεάν χορήγηση φαρμάκων σε απόρους, στη νοσηλεία απόρων ασθενών και στην ετήσια χορηγία προς το νοσοκομείο της Κω. (ΓΑΚ. Αρχείο Ι.Δ.Δ. Φακ.410/1931) Σε όλα σχεδόν τα νησιά, η διοίκηση της υγειονομικής πολιτικής ανήκε στην Ιταλική Διοίκηση. Δημιουργήθηκαν τα σύγχρονα νοσοκομεία, με τμήματα ειδικοτήτων αρκετών κλινών και σχετικά φτηνά νοσήλια για τους απόρους. Λειτουργούσαν και εξωτερικά ιατρεία στα νοσοκομεία της Ρόδου, Kω και Λέρου, με οργανωμένη ιατροφαρμακευτική υπηρεσία από τους Δήμους. ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΑ ΙΔΡΥΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΩ 1) ΤΟΥΡΚΙΚΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ Ένα μικρό τούρκικο, στρατιωτικό νοσοκομείο λειτούργησε την τελευταία περίοδο της τουρκοκρατίας στην περιοχή, δυτικά του ποταμού της Αναβολιάς, όπως φαίνεται και στο χάρτη του Dubois, (De Co Insula. Αρχείο Α. Μαρκόγλου) του 1884, καθώς και στο χάρτη της Κω του 1902 από το βιβλίο του R. Herzog (Heilige Gesetze von Kos. Βερολίνο 1928), όπου περιγράφεται σαν Lazaret, δηλαδή λοιμοκαθαρτήριο ή νοσοκομείο λοιμωδών. Το οποίο όμως βρίσκεται ανατολικά από τον ποταμό. Ο Ιακ. Ζαράφτης στα «Κωία» (Κως 1921, σ. 62.), αναφέρει ότι το 1917, υπήρχε ακόμη το ερειπωμένο κτήριο. (Πέραν τῆς Ἀναβολιᾶς ἐκεῖ πρός Α. ἦτο ἐν περιοχῆ το Τουρκικόν στρατιωτικόν νοσοκομείον, ὅπερ εἶναι τώρα κατερειπωμένον... ). Άλλες πληροφορίες για την οικονομία και κοινωνία της Δωδεκανήσου στα τέλη του 19 ου αιώνα προέρχονται από τα ημερολόγια της Νομαρχίας Αρχιπελάγους. (Μιλτ. Ι. Λογοθέτη. Δωδεκανησιακά Χρονικά. Τόμος ΙΑ Αθήνα Σελ ). Στο ημερολόγιο του (1304) αναφέρεται το τουρκικό νοσοκομείο της Κω, το οποίο είναι και το μοναδικό της Δωδεκανήσου. (Επίσης Τίμου Κουτσουράδη. Η Ιατρική στην Κω κατά τον 19 ο και το πρώτο μισό του 20 ου αιώνα (1947). Κωακά (7 ος ) σ. 110.) 2) ΠΑΝΤΕΛΟΓΛΕΙΟΝ ΚΑΙ ΣΤΑΜΑΤΙΑΔΕΙΟΝ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟΝ

5 Στην Κω, το πρώτο πολιτικό νοσοκομείο λειτούργησε την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Άρχισε να χτίζεται το 1877, κοντά στην εκκλησία της Παναγιάς του Φόρου. Τα έξοδα κατασκευής καλύφθηκαν από τη δωρεά του Αντωνίου Γ. Παντελόγλου. Το 1886 δημιουργήθηκε μια επιτροπή, η οποία θα επέβλεπε την οικοδόμηση του κτηρίου του νοσοκομείου, που θα ονομαζόταν «ΠΑΝΤΕΛΟΓΛΕΙΟΝ ΚΑΙ ΣΤΑΜΑΤΙΑΔΕΙΟΝ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟΝ». Μέχρι το 1896 δαπανήθηκαν τουρκικά γρόσια και το κτήριο ήταν ακόμη ημιτελές. Μετά τον σεισμό του 1933 θα στεγαστούν εκεί τα δημοτικά σχολεία και το Ιπποκράτειο Ημιγυμνάσιο. Ο Ιάκωβος Ζαράφτης αναφέρει: (Εντός τῆς ὀδοῦ ταύτης μετά 10 μ. δεξιά τῷ είσερχομένῳ ὑπάρχει ἵδρυμα ἡμιτελές άλλά πλουσίως τεθεμελιωμένον καί άρκούντως εύρύχωρον μετά πύλης ὁλομαρμαρίνου. Τοῦτο εἷναι τό Πολιτικόν Νοσοκομείον, ἱδρυθέν δαπάναις κληροδοτήματος του Άντ, Παντελόγλου δυστυχῶς μόνον ἄχρις ὀροφῆς τῆς πτώτης, σχήματος τετραγώνου μήκους 28μ. καί πλάτους 18μ. περί δέ τάς τρείς πλευράς αύτού ὑπάρχουσιν έκτισμένα τα δωμάτια αύτού μετά εὐρυχώρου διαδρόμου οὗ το ἔξω μέρος εἶν' ἁψιδωτόν. Είς τήν τετάρτην πλευράν πρός Ν. ὑπάρχει ο παλαιός ναός του Σταυρού...) Ο Α. Παντελόγλου έκανε τη δωρεά για τη δημιουργία του νοσοκομείου στη μνήμη της κόρης του Αικατερίνης, γι' αυτό υπήρχε και η μαρμάρινη πινακίδα στην είσοδο. (Τόν άγαθόν φιλαθρωπέης δόμου άνέγειρε Άντωνάκης Γεωργίου Παντελόγλου έπίκλην, ὅσια πολλά ρέξας και πρίν ποῇ Κῴων ές μνάμαν θυγατρός, ἧς Αίκατερίνης, Άσβέστοιο πόθοιο παρήγορον τόν λίπε πότμος πρωτοτόκοιο κόρης άργαλέη νούσω, Τοὔνεκεν ὑψιμέδοντα λίτεσθ' ὅσοι ἔνθ' εἴσιτε ές μαρμάρων τάξαι ίδρυτάων ψυχᾶν 1879). ( Ιάκωβου Ε. Ζαράφτου. ΚΩΙΑ. Α Τόμος. Κως 1921.Σελ ) Το κτήριο με διάφορες προσθήκες υπάρχει και σήμερα και κατοικείται από ιδιώτες. 3) ΥΓΕΙΟΝΟΜΕΙΟ Επίσης από το χάρτη του Dubois του 1884, φαίνεται το υγειονομείο, που βρισκόταν στην περιοχή της Αύρας, στο ύψος της Μητρόπολης. Την υπηρεσία αυτή τη χειριζόταν μία διεθνής ιδιωτική εταιρία. Προτελευταίος υπάλληλος ήταν ο Κων/νος Θεοδωρίδης από την Κωνσταντινούπολη. Πριν έρθει στην Κω υπηρετούσε στο υγειονομείο του Μπατίκ στην Βουλγαρία. Στην Κω έμενε στο κτήριο του υγειονομείου και οι Τούρκοι τον αποκαλούσαν (καραντίν μεμορούμ). Λίγο πριν την ιταλική κατάληψη μετατέθηκε στο Καμερούν (Μαρτυρία της εγγονής του Ζαφείρας Οικονομίδη). Στην ύπαρξη επίσης του υγειονομείου αναφέρεται και ο πλοίαρχος του ιταλικού θωρηκτού Napoli, που κατέλαβε την Κω το Μάιο του 1912 και αναφέρει ότι υπήρχε στην Κω ένας υγειονομικός υπάλληλος. (Κων/νος Κογιόπουλος. Κως 1912, η αρχή της Ιταλικής κατοχής. Κως Σελ.71) Στον πρώτο τόμο των «Κωίων», το 1917, αναφέρεται ότι υπάρχει ακόμη το κτήριο του υγειονομείου και λειτουργεί (Παρέκει πρός Α. μετά τινάς άποθήκας το Ὑγειονομείον...) (Ιάκωβου Ε. Ζαράφτου. ΚΩΙΑ. Α Τόμος. Κως 1921.Σελ ) 3) ΦΑΡΜΑΚΕΙΑ Α) Την περίοδο της τουρκοκρατίας λειτουργούσε ένα δημοτικό φαρμακείο στην Πλατεία Πλατάνου, στο Δημαρχείο από τον γιατρό Μιχ. Παρθενιάδη και τον Στέφανο Σταυράκη. Β) Το 1929 μαζί με το νοσοκομείο κτίστηκε και το φαρμακείο, με δική του αυτόνομη έξοδο.

6 Γ) Άλλα φαρμακεία που λειτούργησαν στην Κω είναι του Γρηγορίου Γρηγοριάδη, του Μίσιου, του Νικήτα Μαά και του Γεράσιμου Φραζάκη (Τίμου Κουτσουράδη. Η ιατρική στην Κω τον 19 ο και το πρώτο μισό του 20 ου αιώνα. Κωακά τόμος 7 ος. Κως 2002 Σελ ) 4) ΤΟ ΣΥΦΙΛΙΔΟΚΟΜΕΙΟ Η σύφιλη ήταν μία από τις μεγαλύτερες μάστιγες της εποχής. Το 1909 Ο Ehrlich χρησιμοποιώντας κάποιο αρσενικούχο σκεύασμα (αρσφαιναμίνη) σε αλληλοδιάδοχα σχήματα κατάφερε στην 606 η προσπάθεια να λάβει ασφαλές θεραπευτικό αποτέλεσμα. Το φάρμακο ονομάστηκε 606 ή σαλβαρσάνη. Βελτιούμενο συνεχώς παρουσιάστηκε με την τελική του μορφή, τη νεοσαλβαρσάνη ή 914. Το 606 είναι το πρώτο χημειοθεραπευτικό φάρμακο που χρησιμοποιήθηκε στην ιατρική και αποτέλεσε σταθμό στη θεραπευτική προσπάθεια. Το 1921 χρησιμοποιήθηκαν άλατα βισμουθίου, αλλά η οριστική καταπολέμηση της νόσου επήλθε το 1943 από την πενικιλίνη. Την περίοδο της ιταλικής κατοχής η αντιμετώπιση της νόσου στηριζόταν κυρίως στην πρωτογενή πρόληψη με τους ελέγχους των οίκων ανοχής και των ιεροδούλων. Δημιουργήθηκαν και τα ειδικά ιατρεία (ambulatori anticeltici). Η πρώτη αναφορά γι αυτήν τη νόσο γίνεται στο κυβερνητικό διάταγμα B.U. 215 της 21 ης /11/1927. «Αναρρωτήριο Αφροδισίων νοσημάτων (κελτικό αναρρωτήριο).οργανώθηκε ιατρείο αναρρωτήριο αφροδισίων νοσημάτων στη Ρόδο για προφύλαξη από τα αφροδίσια νοσήματα.» Στην Κω λειτουργούσε αναρρωτήριο για αφροδίσια νοσήματα μέχρι το 1929, στις φυλακές στο κάστρο. Κατόπιν έγινε προσπάθεια να δημιουργηθεί ένα συφιλιδοκομείο στο νησί. Στην αρχή προτάθηκε να αναβαθμιστεί ο χώρος στις φυλακές, στο κάστρο της Κω και απορρίφτηκε η λειτουργία του στον χώρο του νοσοκομείου. (ΓΑΚ. Ιταλικό αρχείο Ρόδου Αρ. Φακ.133/1929). Το 1937 αναφέρεται η πιθανότητα να λειτουργήσει το αναρρωτήριο αφροδισίων πλησίον των οίκων ανοχής, που άρχισαν να κατασκευάζονται στο σημερινό συγκρότημα της οδού Κλεοπάτρας. Τα σχέδια προέβλεπαν ότι θα διέθετε 5 κρεβάτια, ιατρείο, κουζίνα, μπάνια, πλυσταριό κ.τ.λ. (ΓΑΚ. Ιταλικό αρχείο Ρόδου Αρ. Φακ.133/1939). Δεν είναι γνωστό πόσο και πώς λειτούργησε. Πάντως το 1940 (ΓΑΚ. Ιταλικό αρχείο Ρόδου Αρ. Φακ.437/1940) έγιναν έργα στο συφιλιδοκομείο και αναφέρονται έξοδα ύψους λιρετών για την κατασκευή περιμετρικού τοίχου και την επίπλωση ενός δωματίου. 5) ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΕΣ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΕΣ ΜΟΝΑΔΕΣ Με την πρώτη άφιξη των Άγγλων το Σεπτέμβριο του 1943, αναφέρεται η δημιουργία στρατιωτικού νοσοκομείου κοντά στην Αλυκή (Λινοπότη). Αναφέρεται ότι υπήρχε μικρό γερμανικό στρατιωτικό αναρρωτήριο, όπου, από πληροφορίες, έγιναν εκεί μέχρι και εγχειρήσεις σκωληκοειδεκτομής σε πολίτες. Επίσης οι Άγγλοι επιτάξανε κάποιο σχολείο, που χρησιμοποιούσαν σαν οδοντιατρική κλινική με κρεβάτια εκστρατείας. Oι Γερμανοί έφτιαξαν υπόγειο στρατιωτικό νοσοκομείο στην Αντιμάχεια, πιθανώς στην είσοδο του χωριού, εκεί που είναι οι μύλοι, στην περιοχή Λατσία. Το νοσοκομείο αυτό αναφέρεται στη συνθήκη παράδοσης των γερμανικών στρατευμάτων της Δωδεκανήσου (Kως. παράγραφος 8, ένδειξη χάρτη W.O. 201/ ). 6) ΤΟ ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ

7 Το Ιπποκράτειο Νοσοκομείο αποτελεί το πρώτο πραγματικό νοσοκομείο του νησιού που με επεκτάσεις και βελτιώσεις λειτουργεί έως σήμερα. Mε το διάταγμα 25, της 15 ης Ιουνίου 1925, αποφασίστηκε η απαλλοτρίωση του χώρου, στην περιοχή που βρισκόταν κάποτε το τουρκικό νεκροταφείο, όπου θα χτιζόταν ένα αναρρωτήριο ή ένα μικρό νοσοκομείο. Tο ίδιο θέμα επαναλαμβάνεται και στα διατάγματα 2, της 1 ης Ιανουαρίου 1926 και 193, της 14 ης Οκτωβρίου Το 1926 άρχισε να κτίζεται το επονομαζόμενο ospedaletto - ambulatorio, σε σχέδια των Di Fausto και Buscaglione ενταγμένο σε ένα ευρύ κατασκευαστικό πρόγραμμα, που προέβλεπε την κατασκευή επίσης ενός μεγάλου ναού, της σημερινής Μητρόπολης, του συγκροτήματος των σχολείων και ενός φαρμακείου. Το 1928 είχε ολοκληρωθεί και το 1929 άρχισε να λειτουργεί. Το 1930 έγινε επέκταση από το μηχανικό Petracco και το 1940 προστέθηκε στο πίσω μέρος του νοσοκομείου μια νέα πτέρυγα που επικοινωνεί με ένα διάδρομο. (Simona Martinoli, Eliana Perotti, Architettura coloniale nel Dodecaneso Σελ. 199) Η σύμβαση λειτουργίας, που αποτελούνταν από 7 άρθρα υπογράφτηκε μεταξύ των τριών μερών [δηλαδή α) της Κυβέρνησης των νησιών του Αιγαίου, β) του podesta της Κω και γ) του γενικού προέδρου της A.N.M.I. (Εθνική Ένωση Ιταλών Ιεραποστόλων)] το Δεκέμβριο του1928. ΣΥΜΒΑΣΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΟΥ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟΥ ΚΩ Μεταξύ του γενικού γραμματέα της Κυβέρνησης των νησιών του Αιγαίου, του Podesta της Κω, και του γενικού προέδρου της εθνικής διαχείρισης για την βοήθεια προς τους Ιταλούς ιεραποστόλους, αντιπροσώπων αντίστοιχα της Κυβέρνησης της κτήσης των νησιών του Αιγαίου, του Δήμου της Κω και της Εθνικής Ένωσης των Ιταλών ιεραποστόλων (A.N.M.I.), νομίμως εξουσιοδοτημένοι συμφώνησαν τα κάτωθι: 1) Η Ένωση θα δέχεται δωρεάν στο νοσοκομείο που της ανήκει και ονομάζεται Ιπποκράτειο της Κω μέχρι πέντε απόρους ασθενείς την ημέρα, οι οποίοι θα καλύπτονται από τον podesta ή τον regente της Κω. Ο αριθμός των ημερών νοσηλείας για απόρους, όπως αναφέρεται στα ανωτέρω, θα αθροίζεται κάθε χρόνο. Οι άποροι θα νοσηλεύονται στα κρεβάτια των δύο θαλάμων πολλαπλών κλινών που υπάρχουν. 2) Δεν θα γίνονται δεκτοί στο νοσοκομείο ασθενείς με μεταδοτικές ή χρόνιες ασθένειες. 3) Η Ένωση δεσμεύεται να λειτουργήσει εξωτερικό ιατρείο στο χώρο του νοσοκομείου, που θα δέχεται δωρεάν τους απόρους. 4) Ο διευθυντής του νοσοκομείου πρέπει να έχει πτυχίο από ιταλικό πανεπιστήμιο. 5) Σε αντάλλαγμα των υποχρεώσεων της Ένωσης, όπως αναφέρεται παραπάνω, η Κυβέρνηση των νησιών του Αιγαίου και ο Δήμος της Κω δεσμεύονται για 10 χρόνια να δίνουν στη διαχείριση του νοσοκομείου λιρέτες ανά έτος έκαστος, δηλαδή συνολικά το χρόνο. 6) Η Κυβέρνηση δίνει την άδεια να λειτουργήσει και ένα φαρμακείο πλησίον του νοσοκομείου με τιμές πώλησης ανάλογες των άλλων φαρμακείων. 7) Η παρούσα σύμβαση έχει διάρκεια 10 έτη αρχίζοντας από την πρώτη Ιανουαρίου του Δεκέμβριος 1928 Ακολουθούν οι υπογραφές των τριών μερών: α) Ο γενικός γραμματέας της κυβέρνησης των νησιών : Crivellari

8 β) Ο podesta της Κω : Ennea Brunetti γ) Ο γενικός πρόεδρος της A.N.M.I.: Alberto Gazelli di Ressana Το 1929 αρχίζει τη λειτουργία του. Το νοσοκομείο ονομάστηκε «Ospedale Ippocrateo». Τη διαχείριση και τη νοσηλευτική ανέλαβαν οι φραγκισκανές καλόγριες της Αγίας Καρδιάς (Sacro Cuore), με διευθύνουσα την καλόγρια Tarchisia Bochero, οι οποίες έμεναν στο διπλανό κτήριο, όπου στεγάζεται σήμερα το Ιπποκράτειο Γυμνάσιο και τότε ήταν το παρθεναγωγείο. ΙΑΤΡΙΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ ΚΑΙ ΚΟΣΤΟΣ ΑΥΤΩΝ (ΤΙΜΟΛΟΓΙΟ) Το νοσοκομείο διέθετε δύο θέσεις, την «αρχοντική» ή πρώτη θέση και τη «λαϊκή» ή τρίτη θέση. Δεύτερη θέση, δεν υπήρχε. Υπήρχε όμως και η θέση των απόρων, που δεν πλήρωναν. Το νοσοκομείο νοσήλευε ασθενείς και των δύο φύλων, που έπασχαν από οξείες νόσους ή που χρειάζονταν ελαφρές χειρουργικές επεμβάσεις. Αποκλείονταν αυτοί που έπασχαν από ψυχικά νοσήματα, από μολυσματικές και μεταδοτικές ασθένειες, καθώς και οι χρόνιοι ασθενείς και οι φυματικοί. Γίνονται δεκτοί οι άποροι από την Κω που είναι γραμμένοι στους καταλόγους απόρων του Δήμου και όλοι οι άποροι ασθενείς από τους άλλους Δήμους, αρκεί να φέρουν το πιστοποιητικό απορίας από την «Reggenza» της Κω. Πριν την εισαγωγή τους οι ασθενείς εξετάζονταν από το διευθυντή του νοσοκομείου και από το δημοτικό ιατρό, που θα έπρεπε να αποκλείσουν ότι ο ασθενής έπασχε από κάποια ασθένεια, που δεν έπρεπε να νοσηλευθεί στο νοσοκομείο. Οι ασθενείς της πρώτης θέσης νοσηλεύονταν σε μονόκλινα δωμάτια και πλήρωναν 40 λιρέτες την ημέρα. Οι ασθενείς της τρίτης θέσεις νοσηλεύονταν σε θαλάμους πολλαπλών κλινών και πλήρωναν 20 λιρέτες την ημέρα. Στις τιμές περιλαμβάνονταν η τροφή, η διαμονή και τα κοινά φάρμακα, ενώ δεν περιλαμβάνονταν οι ιατρικές πράξεις. Κατά την εισαγωγή του ο ασθενής έπρεπε να καταβάλλει το ποσό που αντιστοιχούσε σε τουλάχιστον δέκα ημέρες νοσηλείας. Στη συνέχεια κάθε δέκα ημέρες έπρεπε να ανανεώνει την πληρωμή, ενώ κατά την έξοδό του λάμβανε το τυχόν υπόλοιπο ποσό. Το κόστος των ιατρικών πράξεων ήταν για την πρώτη θέση 10 λιρέτες και δωρεάν για τους απόρους. Τρεις φορές την εβδομάδα λειτουργούσε το εξωτερικό ιατρείο δωρεάν για τους απόρους. Για τους άλλους το κόστος ήταν 10 λιρέτες για ιατρικές πράξεις και 5 λιρέτες για ενέσεις και απλές επεμβάσεις.(γακ. Αρχείο Ι.Δ.Δ. Φακ.289/1929) Για εγχειρήσεις οι ασθενείς στέλλονταν στο νοσοκομείο της Ρόδου. ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΑΙΕΥΤΙΚΗ ΝΟΣΟΣ Τιμή Α θέσης Τιμή Β θέσης Παράσταση και επέμβαση σε φυσιολογικό τοκετό Επέμβαση σε τοκετό με εμβρυουλκία Περιστροφή Επέμβαση σε τοκετό με πρόωρο πλακούντα, αιμορραγίες κ.τ.λ Εμβρυοτομία Απόξεση μήτρας Κολποπερινεοπλαστική ΕΛΑΦΡΕΣ ΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΝΟΣΟΣ Τιμή Ραφή δερματικών τραυμάτων Από 50 έως 100

9 Παροχέτευση επιπολής αποστημάτων Από 50 έως 100 Παροχέτευση εν τω βάθει αποστημάτων και φλεγμονών, Από 200 έως 400 μαστίτιδες, κ.τ.λ. Για τις άλλες ελαφρές χειρουργικές πράξεις Από 100 έως 400 ΝΟΣΗΛΕΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟ ΕΩΣ ΤΟ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟ ΤΟΥ 1929 Τους πρώτους έντεκα μήνες της λειτουργίας του νοσοκομείου η κίνηση των ασθενών ήταν η εξής: 1) Νοσηλεύτηκαν 114 άτομα (35 γυναίκες, 79 άνδρες). 2) Ηλικίας από 5 έως 65 ετών. 3) Ορθόδοξοι 68, Καθολικοί 25, Μουσουλμάνοι 17, Εβραίοι 4. 4) Ασθένειες. Η ελονοσία ήταν η συχνότερη ασθένεια, ακολουθεί η πνευμονία, ο τύφος, οι εντερίτιδες, η γρίπη, οι τοκετοί, οι τραυματισμοί, οι καρδιακές και νεφρικές νόσοι. 5) Απεβίωσαν 3. Ένας μουσουλμάνος 20 ετών από περιτονίτιδα και ένας 28 από νεφρική ανεπάρκεια. Επίσης μία ορθόδοξη 29 ετών από ελονοσία. 6) Τα έξοδα πλήρωσαν: 1) Ο Δήμος σε 23 ασθενείς, 2) Η Reggenza σε 19 ασθενείς και 3) 62 ασθενείς πλήρωσαν οι ίδιοι. 7) Οι άποροι στο Δήμο της Κω το 1933 ήταν 200 ορθόδοξες οικογένειες και 193 μουσουλμανικές. 8) Τόπος προέλευσης των ασθενών ήταν: Α) Πόλη της Κω : 69 ασθενείς, Β) Ασφενδιού : 14 ασθενείς, Γ) Πυλί : 11 ασθενείς, Δ) Αντιμάχεια : 7 ασθενείς, Ε) Ζηπάρι : 3 ασθενείς, Στ) Κέφαλος : 2 ασθενείς, Ζ) Πλατάνι : 3 ασθενείς, Η) Εκτός της νήσου Κω: Αλικαρνασσός 3 ασθενείς, Νίσυρος 1 ασθενής, Αστυπάλαια 1 ασθενής και Σύμη 1 ασθενής. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΟΥ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟΥ Α) ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 1929 Τον πρώτο χρόνο λειτουργίας του νοσοκομείου, τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο του1929 είχε έσοδα = λιρέτες, έξοδα = λιρέτες, κέρδος = λιρέτες. Το έτος έσοδα = λιρέτες, έξοδα = λιρέτες, κέρδος = λιρέτες. Β) Το έτος : α) Πρώτο τρίμηνο (έσοδα = λιρέτες, έξοδα = λιρέτες, κέρδος = λιρέτες), β) Δεύτερο τρίμηνο (έσοδα = λιρέτες, έξοδα = λιρέτες, ζημιά = λιρέτες), γ) Τρίτο τρίμηνο (έσοδα = λιρέτες, έξοδα = λιρέτες, κέρδος = λιρέτες). (ΓΑΚ. Ιταλικό αρχείο Ρόδου Αρ. Φακ.316/1943) ΚΙΝΗΣΗ ΑΣΘΕΝΩΝ ΤΟ 1929 Α) Επισκέφτηκαν τα εξωτερικά ιατρεία = 604 Β) Νοσηλεύτηκαν για παθολογικές ασθένειες = 69 Γ) Νοσηλεύτηκαν για χειρουργικές παθήσεις = 20 Δ) Πέθαναν από παθολογικά αίτια = 3 Ε) Πέθαναν από χειρουργικές παθήσεις = 1 Στ) Κοινές χειρουργικές επεμβάσεις = 2 Ζ) Μαιευτική = 9

10 Η)Γυναικολογία = 5 ΚΙΝΗΣΗ ΑΣΘΕΝΩΝ ΤΟ 1930 Α) Επισκέφτηκαν τα εξωτερικά ιατρεία = Β) Νοσηλεύτηκαν για παθολογικές ασθένειες = 90 Γ) Νοσηλεύθηκαν για χειρουργικές παθήσεις = 20 Δ) Πέθαναν από παθολογικά αίτια = 1 Ε) Πέθαναν από χειρουργικές παθήσεις = 1 Στ) Κοινές χειρουργικές επεμβάσεις = 2 Ζ) Μαιευτική = 4 Η)Γυναικολογία = 8 ΚΙΝΗΣΗ ΑΣΘΕΝΩΝ ΤΟ 1931 Η δράση του νοσοκομείου το 1931, από την ετήσια έκθεση που κατέθεσε η διευθύντρια αδελφή Tarcisia Bochiero. ( Γ.Α.Κ. αρχείο Ι.Δ.Δ. φακ. 239/1930) Α) Επισκέψεις στα εξωτερικά ιατρεία = Β) Νοσηλεύθηκαν = 136 Γ) Πέθαναν = 2 Δ) Μαιευτικές πράξεις = 7 Εκτός από τους πολίτες στο νοσοκομείο νοσηλεύονταν και στρατιώτες. Το 1940 λειτουργούσε με το πολιτικό και στρατιωτικό τμήμα ως εξής : A) Το τμήμα για πολίτες. Αποτελούνταν από το παθολογικό και μαιευτικό τμήμα, καθώς και το τμήμα μολυσματικών νόσων και μηνιγγίτιδας, συνολικά κλινών. B) Tο δεύτερο τμήμα ήταν αποκλειστικά για στρατιώτες. Συνολικά κλίνες. Στον οικονομικό απολογισμό τον Μάρτιο του1940, που ήταν το πρώτο έτος του πολέμου, τα έσοδα από πολίτες ασθενείς ήταν λιρέτες, ενώ από τους στρατιωτικούς , δηλαδή οι νοσηλείες των στρατιωτικών υπερέβαιναν εκείνες των πολιτών. ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ Το προσωπικό του νοσοκομείου αποτελούνταν από τις καλόγριες με την ηγουμένη, το διευθυντή- ιατρό, τις νοσοκόμες και το βοηθητικό προσωπικό. (ΓΑΚ. Ιταλικό αρχείο Ρόδου Αρ. Φακ. 316/1943) Το 1942 το προσωπικό του νοσοκομείου αποτελούνταν από : Α) Έξι καλόγριες : Tarcisia Boschiero (ηγουμένη), Paola Feltrin, Arsenia Demagistri, Lisa Pozzi, Valentina Buratti και Lia Piattoni. Β) Το Διευθυντή-ιατρό: Στέφανο Χατζηδιάκο. Διευθυντές υπήρξαν επίσης ο Ennea και ο AntonioBrunetti). Γ) Νοσοκόμες/οι: Ειρήνη Χατζηγιώργη, Γιώργος Καρπαθάκης και Cesare Cenci. Δ) Βοηθητικό προσωπικό : Πλαγκέτη Σοφία, Τσάμπαλας Δημήτριος, Vlani Giuseppina. Πριν το Ρόδιο γιατρό Στέφανο Χατζηδιάκο, διευθυντής ήταν ο φραγκολεβαντίνος ιατρός Ennea Brunetti. Επίσης υπηρέτησαν και αρκετοί στρατιωτικοί γιατροί. Οι στρατιωτικοί ιατροί που υπηρετούσαν στην Κω το 1943 : Εκτός το διευθυντή Σ. Χατζηδιάκο, που είχε τη μεγάλη ιταλική υπηκοότητα και το βαθμό του λοχαγού, υπήρχαν επίσης οι λοχαγοί Cambale και Castoldi, οι υπολοχαγοί Lanzini, Maslowischy, Cenci, Avallone και οι ανθυπολοχαγοί De Leonibus, και Cardinale. (Κων/νος Κογιόπουλος. Η ιταλική ανακωχή 8/9/1943. Η εκτέλεση των Ιταλών

11 αξιωματικών στο Λινοπότη και η δίκη του στρατηγού Mueller. Κωακά Τόμος Ε Σελ. 337). ΟΙ ΚΟΝΤΟΤΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΕΠΙΧΟΡΗΓΟΎΜΕΝΑ ΙΑΤΡΕΊΑ ΤΗΣ ΚΩ Η κοντότα ήταν περίπου ένα σύστημα σαν τα σημερινά περιφερειακά ιατρεία που οργάνωσαν οι δήμοι και οι κοινώτητες τησ Δωδεκανήσου. Το 1934 οι γιατροί της «κοντότας» έπαψαν να είναι δημοτικοί υπάλληλοι και έγιναν κρατηκοί υπάληλοι και άρχισε ο θεσμός του επιχορηγούμενου ιατρού. Σε εγκύκλιο του 1937 κατανέμεται ο χώρος ευθύνης του κάθε ιατρού και το μισθολόγιο του. Ενδεικτικό είναι το έγγραφο με αριθμό 2414, της 22 ης Σεπτεμβρίου 1937, από την διοίκηση της Kω προς τις Κοινότητες του νησιού, σχετικά με την υγειονομική υπηρεσία. Για τα χωριά της Kω διατηρείται ακόμη το καθεστώς της «κοντότας». Και η εγκύκλιος αναφέρει: Όσον αφορά την υγειονομική υπηρεσία των χωριών του νησιού της Kω, η κυβέρνηση της κτήσεως έλαβε την εξής απόφαση: 1) Μειώνεται η περιφέρεια, που υπηρετεί ο γιατρός Ζερβάνος, που περιορίζεται στις περιοχές Ασφενδιού και Ζηπάρι. 2) Δημιουργείται νέα «κοντότα» (περιφερειακό) ιατρείο για το Πυλί - Λινοπότη (Anguillara), όπου αναλαμβάνει ο γιατρός Παπαχρήστου. 3) Δημιουργείται μια νέα «κοντότα» (περιφερειακό) ιατρείο στην Καρδάμαινα και αναλαμβάνουν οι δύο γιατροί, που διαμένουν εκεί, ο γιατρός Ανδριωτάκης και ο γιατρός Γρηγοριάδης και μοιράζονται μεταξύ τους το ποσό πληρωμής τους. 4) Μένει άνευ μεταβολής η «κοντότα» της Κεφάλου και της Αντιμάχειας, που υπηρετεί ο γιατρός Σεβαστιανός Ηλίας. O μισθός είναι σταθερός από 500 μέχρι 600 λιρέτες το μήνα, που θα καταβάλει κάθε κοινότητα. Θα μειωθεί συνεπώς ο μισθός του γιατρού Ζερβάνου και θα μείνει αναλλοίωτος εκείνος του γιατρού Ηλία. Oι παρούσες διατάξεις θα ισχύσουν από 1 η Οκτωβρίου Από αποδείξεις πληρωμής το 1942, από το κοινοτικό ταμείο του Ασφενδιού, οι μισθοί των γιατρών Ζερβάνου και Διακομανώλη, ήταν 594 λιρέτες για τον καθένα. (Κ. Δ. Κογιόπουλου. Ιατρική περίθαλψη κατά την Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα και ιδιαίτερα στην Κω. Ομιλία στο Ι Πολιτιστικό Συμπόσιο της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών Δωδεκανήσου. Κως 27 30/8/1997). ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΥΓΙΕΙΝΗΣ Λοιμώδη ή μεταδοτικά ονομάζονται τα νοσήματα, που οφείλονται σε μικρόβια, δηλαδή πρωτόζωα, σχιζομύκητες, ιούς, παράσιτα, κτλ. Η δράση τους είναι παρόμοια. Πρώτα μπαίνουν στον οργανισμό και γίνεται η μόλυνση. Ακολουθεί η λανθάνουσα περίοδος της επώασης. Μετά εμφανίζονται τα συμπτώματα της νόσου (λοίμωξη). Και ακολουθεί η ανάρρωση ή ο θάνατος. Τα λοιμώδη νοσήματα, οι μεγάλες λοιμικές μάστιγες του παρελθόντος, όπως η ευλογιά, η πανώλη, η χολέρα και η πολιομυελίτιδα έχουν σχεδόν εξαφανιστεί και η ελονοσία και η διφθερίτιδα έχουν περιοριστεί και πιθανώς να εξαφανιστούν κάποτε. Οι επιδημίες μέχρι και τις αρχές του 20 ου αιώνα καθόρισαν την πορεία της ανθρωπότητας περισσότερο απ άλλα σημαντικά γεγονότα, όπως π.χ. η επιδημία της γρίπης του 1918 με έως θύματα, που ξεπέρασε ακόμη και τους νεκρούς του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. (E. H. Ackerknecht. Ιστορία της ιατρικής. Αθήνα Σελ.257)

12 Παραδόξως τα θύματα ήταν κυρίως νέοι και υγιείς. Κρούσματα της υπήρξαν και στα Δωδεκάνησα. Ακόμη και σήμερα οι επιστήμονες προσπαθούν να ανακαλύψουν το γονίδιο που έκανε τόσο θανατηφόρο τον υιό, ώστε να προφυλάξουν την ανθρωπότητα από μία πιθανή επανεμφάνιση της. ΘEPAΠEIEΣ KAI MEΣA ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ Στην αρχή του αιώνα, η θεραπευτική δεν είχε αλλάξει και πολύ από την ιπποκρατική πρακτική. Μέχρι το 1880 τα περισσότερα φάρμακα ήταν αμφιβόλου ενέργειας και παρασκευάζονταν, είτε από ορυκτά, υπό μορφή αλάτων, είτε από φυτικές και ζωικές ουσίες. Από τη δεκαετία του 1920, η φαρμακολογία έκανε σιγά - σιγά προόδους και έφθασε στο σημερινό επίπεδο. Για πρώτη φορά τον 20 ο αιώνα μπήκαν κεφάλαια στη φαρμακολογία, όπως η χημειοθεραπεία, η οροθεραπεία, η ορμονοθεραπεία, η βιταμινοθεραπεία. Aκόμη και σήμερα παραμένει σε μεγάλη κυκλοφορία ένα φάρμακο από εκείνη την εποχή, η γνωστή σε όλους ασπιρίνη, φάρμακο με πολλές χρήσεις. Από το οπλοστάσιο της ιατρικής έλειπε η πενικιλίνη και τα αντιβιοτικά, που ανακαλύφθηκαν στην Αγγλία, στο τέλος του πολέμου και βοήθησαν πολύ στη θεραπεία των λοιμώξεων και ιδιαίτερα στα πολεμικά τραύματα, γι αυτό και αργότερα η συμμαχική νίκη στο δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο αποδόθηκε σε τρία μεγάλα όπλα: 1) το αεροπλάνο «Ντακότα», 2) το Jeep και 3) την πενικιλίνη. ΠΡΟΦΥΛΑΞΗ ΑΠΟ ΤΙΣ ΛΟΙΜΩΔΕΙΣ ΝΟΣΟΥΣ Τα μέτρα κατά των λοιμωδών νόσων ήταν το μεγαλύτερο όπλο αντίστασης εκείνης της εποχής και ήταν τα παρακάτω: 1) Η υποχρεωτική δήλωση από τον ιατρό ή από τον αρχηγό της οικογένειας, σε κάθε ύποπτο κρούσμα ή θάνατο από τις εξής λοιμώδεις νόσους : Ασιατική χολέρα, κίτρινο πυρετό, πανώλη, ευλογιά, εξανθηματικό τύφο, οστρακιά, επιδημική εγκεφαλονωτιαία μηνιγγίτιδα, πολιομυελίτιδα, ληθαργική εγκεφαλίτιδα, δυσεντερία, ιλαρά, υπόστροφο τύφο, κοιλιακό τύφο, παράτυφο, μελιταίο πυρετό, κοκίτη, επιλόχειο πυρετό, λέπρα, λύσσα, σπληνάνθρακα. 2) Βεβαίωση της νόσου. Με την επιβεβαίωση της νόσου, οι αρχές προβαίνουν σε απομόνωση του ασθενούς. 3) Η αναζήτηση των μικροβιοφόρων. 4) Προφυλακτικός εμβολιασμός για ορισμένες ασθένειες όπως η ευλογιά, η χολέρα, η πανώλη, ο κοιλιακός τύφος, ο παράτυφος, η φυματίωση και η δυσεντερία. Επίσης η προφυλακτική χρήση ορισμένων ορών, όπως ο αντιδιφθεριδικός, ο αντιτετανικός και ο αντιπανωλικός. 5) Μυοκτονίες και εντομοκτονίες. 6) Νεκροσκοπία. 7) Απαγόρευση μεταφοράς νεκρών. 8) Απαγόρευση συναθροίσεων. 9) Γενικά μέτρα: Έλεγχος τροφίμων, ύδατος, ενδυμάτων, κλείσιμο σχολείων, ίδρυση μικροβιολογικών εργαστηρίων, οργάνωση υγειονομικής υπηρεσίας. ΘΕΡΑΠΕΙΕΣ Ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα της ιατρικής του 20 ου αιώνα είναι η χημειοθεραπεία, που βοήθησε να αντιμετωπισθούν τρομερές νόσοι της εποχής και κυρίως η σύφιλη και η ελονοσία.

13 Αυτός ο νέος τομέας γεννήθηκε από τις ανακαλύψεις του ιατρού και φυσικού Paul Ehrlich ( ) με τη διάσημη θεωρία των πλευρικών αλύσεων. Η αρσφαιναμίνη (Salvarsan) ή 606 και η νεοαρσφαιναμίνη (Neosalvarsan) ή 914, αντιμετώπισαν τη σύφιλη το Πρώτα το κινίνο και αργότερα η αταβρίνη (Atabrin) και η πλασμοκίνη (Plasmochin) υπήρξαν τα πρώτα πραγματικά φάρμακα για την ελονοσία. Το 1935 είναι το έτος - σταθμός για την αντιβίωση με την εισαγωγή των σουλφοναμιδών. Το 1940 η πενικιλίνη άλλαξε εντελώς τη θεραπευτική των λοιμώξεων, που προκαλούνται από στρεπτόκοκκους, σταφυλόκοκκους, μηνιγγιτιδόκοκκους και γονόκοκκους. Το εμβόλιο B.C.G. το 1924 και η στρεπτομυκίνη έκαμψαν και αυτή την τρομερή κοινωνική νόσο. ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ Α) TA ΛΟΙΜΩΔΗ ΝΟΣΗΜΑΤΑ 1) Η ΕΛΟΝΟΣΙΑ ήταν η πιο συνηθισμένη ασθένεια, που έπληττε την Κω με αρκετούς θανάτους και δυσμενή επίδραση στην υγεία των παιδιών, τα περισσότερα απ τα οποία ήταν καχεκτικά, αναιμικά, με μεγαλοσπληνία. Οι κύριοι δότες της ασθένειας στα Δωδεκάνησα ήταν δύο τύποι κουνουπιών, τα ανωφελή επιποίκιλτος και δικρανωτός. ΠΡΟΛΗΨΗ Η ελονοσία εκτός των θανάτων που προκαλούσε, προσέβαλε τον πληθυσμό, με τεράστιες επιπτώσεις στην οικονομία τους θερινούς και φθινοπωρινούς μήνες. Επίσης μείωνε σοβαρά τις γεννήσεις. Έτσι άρχισε ο ανθελονοσιακός αγώνας. Η έρευνα και η μελέτη για τον καθορισμό της ενδημικότητας της ελονοσίας ήταν οι σπληνικοί, παρασιτικοί και ανωφελικοί δείκτες. Ο ελονοσιολόγος αφού μελετούσε τα πορίσματα των δεικτών και των λοιπών ερευνών επέλεγε τη στρατηγική επέμβασης στη νόσο. Η περιστολή της νόσου ήταν το σοβαρότερο πρόβλημα υγείας την εποχή του μεσοπολέμου. Οι μέθοδοι καταπολέμησης ήταν: Α) Καταστροφή των ανωφελών, Β) Προφύλαξη απ τα τσιμπήματα των ανωφελών και Γ) Θεραπεία των πασχόντων ατόμων που στηριζόταν στο κινίνο, που θεωρούνταν το ειδικό φάρμακο της ελονοσίας. Είναι ένα φυσικό σχιστοκτόνο, ανθελονοσιακό και ανακόπτει τους πυρετικούς παροξυσμούς. Χρησιμοποιείται και σήμερα. Περιορίζει την κλινική εμφάνιση της νόσου όχι όμως και τη μόλυνση. Στα Δωδεκάνησα την περίοδο της Ιταλοκρατίας το κινίνο ανήκε στο κρατικό μονοπώλιο που έδινε το δικαίωμα να το διανέμουν δωρεάν οι Δήμοι. Το κινίνο πωλούνταν από τα πρατήρια καπνού της T..E.M.I. (Ιταλική Βιομηχανία Καπνών του Αιγαίου). Κάθε κατάστημα που είχε άδεια πώλησης κινίνου, έπρεπε να αναρτήσει ειδική πινακίδα που ανέφερε (QUI SI VENDE CHININO DI STATO), δηλαδή εδώ πωλείται κρατικό κινίνο. Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΑΝΩΦΕΛΩΝ Γινόταν με δύο τρόπους: 1) Καταστροφή στο υδρόβιο στάδιο, με παρεμβάσεις ώστε να μην υπάρχουν στάσιμα ύδατα, επιχωματώσεις και επικάλυψη (επίπαση) των υδάτων με

14 πετρέλαιο ή πράσινο των Παρισίων (Verde Di Parisi), που έγινε για πρώτη φορά χρήση στην Ιταλία το (Κ. Α. Δήμησσα Εγχειρίδιον πρακτικής ελονοσιολογίας Αθήνα Σελ. 132) 2) Χρήση ειδικών προνυμφοφάγων ψαριών, κυρίως το είδος γκαμπούζια (φοξίνοι). Στην Ιταλία χρησιμοποιούνταν από το ΠΡΟΦΥΛΑΞΗ ΑΠΟ ΤΑ ΤΣΙΜΠΗΜΑΤΑ Η μηχανική προφύλαξη στηριζόταν στην κάλυψη των εισόδων των σπιτιών με μεταλλικά, δικτυωτά πλέγματα και στην ατομική ειδική στολή για όσους έμεναν έξω το βράδυ. Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΚΩ Δυστυχώς η Κως λόγω των πολλών στάσιμων υδάτων που είχε, ήταν πρώτη σε κρούσματα ελονοσίας από όλα τα Δωδεκάνησα. Η κατάστασης ήταν τρομερή και ταλαιπωρούσε τους περισσότερους κατοίκους του νησιού. Στο περιοδικό «Φωνή της Δωδεκανήσου» έτος β Αρ. 40 της 16 ης /Αυγούστου/1924, σε μία ανταπόκριση από την Κω αναφέρει: «Συμπληρωματικώς προς όσα εγράψατε εις το προηγούμενον φύλλον περί των ελωδών πυρετών και της καπνοκαλλιέργειας εν Κω επιστέλλω υμίν τα έξης : «Όλος ο κόσμος εφέτος εδώ, όλα τα χωριά επιδίδονται εις την καπνοφυτεία. Αν και συμφέρει όμως από οικονομικής απόψεως, από υγιεινής είναι επιβλαβέστατη. Τα καπνά πέρυσι επωλήθησαν προς δραχμάς την οκάν. Εφέτος δεν θα τιμώνται ολιγώτερον και συνάγεται τούτο εκ του ότι ο Μουϊτής Βέης δανείζει απέναντι των καπνών, τα όποια θα γίνουν εφέτος προς 10 δραχμάς την οκάν. Τα καπνά είναι τόσον πολλά, ώστε η Κως τρέφει Σαμίους. Αι δε εργατικαί χείρες, ενώ επαρκούν εις τα άλλα χωριά, είναι ακόμη ανεπαρκείς εις το Πυλί. Ελπίζουν ούτω οι πτωχοί της Κω, ότι θα ζήσουν κάπως ανεξαρτήτως και θα ανακύψουν εκ της πενίας, εν τω μεταξύ όμως οι ελώδεις λυμαίνονται όλην ανεξαιρέτως την Κω. Οι εργάται σηκώνονται από της 1 μ. μεσονύκτιον και κόβουν φύλλα. Εκεί τους παίρνει κάποτε ο ύπνος. Η υγρασία λοιπόν και οι κώνωπες των ελωδών μερών γίνονται πρόξενοι επιδημίας τόσο φοβεράς, ώστε πολλοί πρίσκονται. Τοιουτοτρόπως η επιδημία αρχίσασα από των αρχών Ιουνίου εξακολουθεί αποσκελετώνουσα τους νέους και εξολοθρεύουσα τους γέροντας. Η Ιταλική Κυβέρνησις ζητεί ήδη εργάτας, προκειμένου να ανεγείρει νοσοκομείον εις την Κω, Ιταλικήν σχολήν, Δημαρχείον και Τελωνείον». Ενδεικτικά το 1934 o διοικητής των καραμπινιέρων Cossimo Assuma ενημέρωσε το γενικό γραμματέα της κτήσης για το σοβαρό πρόβλημα της ελονοσίας στην Κω. Την περίοδο από τον Ιανουάριο έως τον Αύγουστο 1934 από τις καταγγελίες των ιατρών στο αστυνομικό τμήμα του νησιού οι ασθενείς συνολικά ήταν 585 άτομα, κατανεμημένα ως εξής: Στο Δήμο Κω = 73 ασθενείς, στο Ασφενδιού = 192, στο Πυλί = 12, στην Καρδάμαινα = 76 και στην Αντιμάχεια = 121. Το κρατικό κινίνο που μοιράζουν οι Δήμοι δε φθάνει για όλους τους ασθενείς. Τον Οκτώβριο του1934 επισκέφθηκε την Κω ο αρχίατρος της Δωδεκανήσου Pietro Secchi, για να κάνει επιτόπια έρευνα. Στην έκθεσή του αναφέρει ότι η κατάσταση δεν είναι τόσο σοβαρή. Στα χωριά Κέφαλο, Αντιμάχεια, Πυλί, Ασφενδιού, Πλατάνι και τις παραπλήσιες εξοχές, η πορεία της νόσου ήταν σταθερή με μικρή υποχώρηση.

15 Τα περιστατικά σ αυτά τα χωριά ήταν παλιά, κυρίως στη χρόνια μορφή, και καμιά δεκαριά νέα περιστατικά σε κάθε χωριό. (ΓΑΚ. Ιταλικό αρχείο Ρόδου Αρ. Φακ.455/1934) Το χωριό που υπέφερε περισσότερο ήταν το Πυλί, ιδίως τους μήνες Μάιο και Ιούνιο, λόγω της γειτνίασης με το Λινοπότη. Το 1936 το τελευταίο δεκαήμερο του Ιουλίου καταγγέλθηκαν 60 υποτροπιάζοντα περιστατικά και 4 καινούργια και υπολογίζονταν περίπου άλλα 100 που δεν επισκέφθηκαν γιατρό. (ΓΑΚ. Ιταλικό αρχείο Ρόδου Αρ. Φακ.171/1936). Στην πόλη της Κω δεν υπάρχει ενδημική μορφή και τα περιστατικά που καταγγέλλονται είναι αγρότες που έρχονται για εργασία στην πόλη. Ούτε στα χωριά Κέφαλο, Αντιμάχεια και Καρδάμαινα υπάρχει ενδημική μορφή. Τα περιστατικά συναντιούνται στο Μαστιχάρι, Μαρμάρι και Τιγκάκι λόγω των αγροτικών εργασιών. Ο ανθελονοσιακός αγώνας δεν ήταν καλά οργανωμένος και οι ασθενείς δεν είχαν την σωστή θεραπεία, γι' αυτό το κινίνο το μοίραζαν οι καραμπινιέροι (πρώτα το μοίραζαν οι Δήμοι) σύμφωνα με τις λίστες των ιατρών. Κατά τη διάρκεια της αγγλικής κατοχής τους πρώτους 8 μήνες του 1946, η Κως είναι το νησί με το μεγαλύτερο αριθμό κρουσμάτων στα Δωδεκάνησα = (Β. Γ. Βαλαώρα. Δωδεκάνησος. Α Τόμος Γενική περιγραφή. Υπουργείο ανοικοδομήσεως. Αθήνα Σελ. 305) Η Ελληνική Διοίκηση άρχισε αμέσως το πρόγραμμα ανθελονοσιακού αγώνα με την χρήση του DDT. Ύστερα από δέκα έτη, το 1957 σημειώθηκαν μόνο τρία κρούσματα. (Για τον ψεκασμό Δήμων, Κοινοτήτων και Οικισμών καταναλώθηκαν 285 τόνοι εντομοκτόνου και 35 τόνοι πετρελαίου μέχρι το 1951). 2) ΟΙ ΤΥΦΙΚΕΣ, ΠΑΡΑΤΥΦΙΚΕΣ ΚΑΙ ΛΟΙΠΕΣ ΠΑΡΕΝΤΕΡΙΚΕΣ ΛΟΙΜΩΞΕΙΣ Στα Δωδεκάνησα έφθαναν τα 150 με 165 κρούσματα ετησίως. (Το έτος 1949 δηλώθηκαν 97 κρούσματα με 4 θανάτους). Το 1931 υπάρχει η αναφορά του διευθυντή του νοσοκομείου Κω, όπου αναφέρεται ότι το πρώτο τρίμηνο του έτους σημειώθηκαν 7 κρούσματα. Η ελληνική διοίκηση άρχισε αμέσως τους αντιτυφικούς εμβολιασμούς, την παρακολούθηση της ύδρευσης, τη συστηματική χλωρίωση και τη βελτίωση μέχρι και ριζική ανακατασκευή των κοινοτικών υδραγωγείων. 3) ΛΟΙΠΕΣ ΛΟΙΜΩΞΕΙΣ Κατά τη διάρκεια της ελληνικής διοίκησης δεν σημειώθηκε καμία επιδημία, εκτός ίσως από την επιδημία της Ασιατικής γρίπης, που προκάλεσε 6 θανάτους σε άτομα ηλικιωμένα και πάσχοντα από χρόνια νοσήματα. Β) ΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΝΟΣΗΜΑΤΑ Έτσι ονόμαζαν τότε νοσήματα, όπως η σύφιλη, η φυματίωση κτλ. 1) ΑΦΡΟΔΙΣΙΑ ΝΟΣΗΜΑΤΑ Τα αφροδίσια νοσήματα ήταν αρκετά διαδεδομένα γι αυτό συστάθηκε ειδικό αντιαφροδισιακό τμήμα στη Ρόδο και άρχισε η εφαρμογή των νεότερων θεραπειών, ώστε το 1958 ν αναφερθούν μόνο 8 χρόνιοι συφιλιδικοί, που ήταν θετικοί κατά Vasserman, σε όλα τα Δωδεκάνησα. 2) ΤΡΑΧΩΜΑ Το 1947 το 20% των κατοίκων στα Δωδεκάνησα. έπασχε από τράχωμα. Στην Κω ευτυχώς η κατάσταση ήταν ικανοποιητική, εκτός από την Κέφαλο που ο

16 αριθμός των ασθενών ήταν αυξημένος. Γενικά στο νησί έπασχε μόνο το 1% των κατοίκων. Το 1947 ιδρύθηκε το αντιτραχωματικό ιατρείο Κεφάλου. (Γεωργίου Τακτικού. Ο αντιτραχωματικός αγώνας εν Ελλάδι. Αρχεία Υγιεινής. Περίοδος Τρίτη έτος 6 ο Αθήνα Ιούλιος Δεκέμβριος Τεύχη Σελ ). 3) ΦΥΜΑΤΙΩΣΗ Την περίοδο της Ιταλοκρατίας οι σοβαρά πάσχοντες φυματικοί αποστέλλονταν σε Σανατόριο στην Ιταλία. Έγιναν αρκετές προτάσεις για δημιουργία σανατορίου στη Ρόδο, αλλά δεν ευδοκίμησαν. Όταν ανέλαβε η ελληνική διοίκηση, το ποσοστό της φυματίωσης ήταν αρκετά υψηλό. Ιδρύθηκε Σανατόριο δυνάμεως 100 θέσεων στην Ελεούσα της Ρόδου. Γ) ΨΥΧΙΚΕΣ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ Την περίοδο της κατοχής δεν υπήρχαν ψυχίατροι ή ψυχιατρική κλινική στα Δωδεκάνησα και τα υπάρχοντα νοσοκομεία δεν νοσήλευαν τους ψυχικά πάσχοντες. Πριν το 1922 θέματα που αφορούν τη ψυχική υγεία στα Δωδεκάνησα δεν είναι γνωστά. Το 1222 έγινε ειδική συμφωνία μεταξύ της κυβέρνησης των νησιών και της νομαρχίας του Catanzaro, ώστε να νοσηλεύονται οι ψυχικά ασθενείς στο ψυχιατρείο του Cirifalco. Η συμφωνία του 1922 διατηρήθηκε σίγουρα μέχρι το 1942, τουλάχιστον όπως αναφέρουν τα στοιχεία στο Αρχείο της Ρόδου.(Γ.Α.Κ. Αρχείο Ι.Δ.Δ. Φακ.60/1942). Ο πόλεμος που άρχισε το 1940, με τον αγγλικό στόλο να κυριαρχεί στη Μεσόγειο, δυσκόλεψε αρκετά την επικοινωνία των νησιών με την Ιταλία και οι επιβατικές αεροπορικές επικοινωνίες ήταν ελάχιστες. Τα στοιχεία που υπάρχουν φθάνουν μέχρι το 1942, όπου γίνεται προσπάθεια να βρεθεί ένα ψυχιατρείο κοντά στο Bari ή στο Bridisi που είναι τα λιμάνια προορισμού (Γ.Α.Κ. Αρχείο Ι.Δ.Δ. Φακ.60/1942). Τελικά επιλέγεται η Bisceglie που είναι κοντά στο Βari, αλλά δεν διευκρινίζεται αν κατέληξαν σε συμφωνία. Στα Decretti Governatoriali (κυβερνητικά διατάγματα) υπάρχει η αστυνομική διάταξη D. G. 10. Regolamento di polizia της 18/1/28 που αναφέρει: V. ΤΙΤΛΟΣ. Διατάξεις σχετικές με επικίνδυνα για την κοινωνία άτομα ή άτομα που έχουν ανάγκη μέριμνας. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι.. Περί ψυχικά ασθενών, ζητιάνων, υπόπτων ατόμων και αποφυλακισμένων. Άρθρα Σύμφωνα μ αυτή τη διάταξη οι ιατροί πρέπει να καταγγέλλουν εντός δύο ημερών στην αστυνομία τους ψυχικά ασθενείς, που είναι επικίνδυνοι για τον εαυτό τους ή τους άλλους. Εν συνεχεία να ενημερώνονται οι συγγενείς τους και να αναλαμβάνουν την επίβλεψή τους. Διαφορετικά ακολουθείται η διαδικασία του νόμου που προβλέπει και εγκλεισμό. Τελικά από τα στοιχεία των φακέλων στα Γ.Α.Κ. τρεις ασθενείς από την Κω μία χριστιανή γυναίκα και δύο άνδρες μουσουλμάνοι νοσηλεύτηκαν στο Cirifalco. Δ) ΛΕΠΡΑ Για τη μεγάλη αυτή μάστιγα του παρελθόντος που μεταδιδόταν με τις ρινικές εκκρίσεις, την περίοδο της τουρκοκρατίας υπάρχουν λίγες πληροφορίες που αφορούν την Κω. Στο Ψαλίδι κοντά στην εκκλησία Ευαγγελίστρια υπήρξε ένα μικρό σπίτι απομόνωσης λεπρών που λειτούργησε μέχρι το τέλος του 19 ου

17 αιώνα. (Τ. Γ. Κουτσουράδη. Η ιατρική στην Κω τον 19 ο και το πρώτο μισό του 20 ου αιώνα. Κωακά τ. 7 ος Κως 2002 σ. 112). Το 1910 ο Ζαμπακό Πασσάς επιφόρτισε τον Λέριο ιατρό Ιωαννίδη να καταγράψει τα περιστατικά λέπρας στα Δωδεκάνησα. Στην Κω αναφέρει μόνο ελάχιστες περιπτώσεις. (Χ. Σ. Ευαγγέλου. Η λέπρα εν Ελλάδι. Αρχεία υγιεινής. Γενική διεύθυνση υγιεινής. Περίοδος Τρίτη, έτος 6 ο Ιανουάριος Ιούνιος 1948 σ ) Την περίοδο της ιταλοκρατίας όλοι οι λεπροί έπρεπε να απομονώνονται (Legge II 2/1926 αρ. 272) σε δερματολογικές κλινικές ή σε απομονωμένα σπίτια. Το 1932 έγινε το λεπροκομείο της Τήλου για να απομονωθούν εκεί όλοι οι λεπροί της Δωδεκανήσου. Για την Κω υπάρχει μία αναφορά για έναν λεπρό το 1929 που ζούσε απομονωμένος σε ένα σπιτάκι στο Γιαππιλί τουλάχιστον ως το Επίσης το 1936 κάποιος από το Ασφενδιού, ο οποίος πρώτα νοσηλευόταν στο λεπροκομείο του Αγίου Βαρνάβα Αττικής και όταν επέστρεψε στην Κω απομονώθηκε σε ένα σπίτι έξω από την Καρδάμαινα. (Γ.Α.Κ. Αρχείο Ι.Δ.Δ. Φακ.437/1935). ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΘΑΝΑΤΟΥ Από τα αίτια θανάτων στην Κω το 1938 (Πηγή:Ληξιαρχείο Κω) και στα Δωδεκάνησα το 1941 (Β. Γ. Βαλαώρα. ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟΣ. Α: Γενική περιγραφή. Υπουργείο Ανοικοδομήσεως. Αθήνα 1947, σ. 302), διαφαίνονται οι σημαντικότερες ασθένειες που ταλαιπωρούσαν τότε τον πληθυσμό. Σήμερα η κατάσταση άλλαξε και αρκετές από αυτές τις ασθένειες δεν υπάρχουν πια ή απλώς δεν είναι θανατηφόρες. ΑΙΤΙΑ ΘΑΝΑΤΟΥ Αίτια θανάτου το 1938 στην Κω Αίτια θανάτου το 1941 στα Δωδεκάνησα Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Επί 100 Θανά -των Τυφοειδής, παρατυφοειδής πυρετός Εξανθηματικός τύφος ,3 5 Ευλογιά, πανώλη, χολέρα Κοκίτης ,1 33 Διφθερίτιδα ,1 1 Οστρακιά ,1 1 Φυματίωση αναπνευστικού ,2 97 συστήματος Άλλες φυματιώσεις ,5 24 Γρίπη ,5 86 Σύφιλη ,8 12 Ελονοσία ,6 10 Άλλες λοιμώδεις και παρασιτικές νόσοι Καρκίνος ( καλοήθεις ή κακοήθεις ,8 60 όγκοι) Χρόνιοι ρευματισμοί και αρθρίτιδα Διαβήτης ,5 8 Επί κατοίκων

18 Αλκοολισμός ,4 5 Άλλες χρόνιες δηλητηριάσεις, ,4 22 τοξινώσεις Κινητική αταξία (νευροσύφιλη ) ,2 19 Εγκεφαλική αιμορραγία ,5 84 Άλλες νόσοι νευρικού συστήματος ,8 28 Καρδιακές νόσοι Άλλες νόσοι κυκλοφορικού ,9 29 συστήματος Βρογχίτιδα, βρογχοπνευμονία ,2 34 Πνευμονία ,3 84 Άλλες νόσοι αναπνευστικού ,5 15 συστήματος Διάρροια και εντερίτιδα ,3 114 Σκωληκοειδίτιδα ,3 5 Νόσοι ήπατος και χοληφόρων οδών Άλλες νόσοι πεπτικού συστήματος Νεφρίτιδα ,9 147 Άλλες νόσοι ουροποιητικού ,9 15 συστήματος Σηψαιμία και επιλόχειες μολύνσεις ,4 5 Άλλες νόσοι της κύησης ,9 15 Δερματικές νόσοι ,2 4 Αδυναμίες εκ γενετής ,1 49 Γηρατειά ,4 178 Αυτοκτονίες ,5 7 Ανθρωποκτονίες ,5 7 Βίαιοι θάνατοι και ατυχήματα ,9 29 Αιτίες θανάτου μη καθοριζόμενες ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΑΙΤΙΩΝ ,7 ΕΚΘΕΣΗ ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΩΝ ΤΟΥ ΓΡΑΦΕΙΟΥ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΤΗΣ ΚΩ ΤΟΥ ΕΤΟΥΣ 1932 Στις 20/1/1933 το γραφείο υγιεινής της Κω με υπεύθυνο ιατρό τον Alessandro Brunetti έστειλε στο γραφείο υγιεινής της Ρόδου την ετήσια υγειονομική έκθεση που αφορούσε το προηγούμενο έτος Είναι σημαντική αυτή η αναφορά διότι από την έκθεση των συγκεντρωτικών αποτελεσμάτων του 1933 είναι εμφανής όλη η υγειονομική κατάσταση στην Κω εκείνο το έτος. Α) ΕΠΙΔΗΜΙΚΕΣ ΜΟΛΥΣΜΑΤΙΚΕΣ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ Το έτος 1932 ήταν πραγματικά θετικό σχετικά με τις μολυσματικές ασθένειες. Υπήρξαν μόνο δύο περιπτώσεις ιλαράς στη συνοικία του Αγίου Νικολάου, δύο ύποπτες περιπτώσεις διφθερίτιδας και μία περίπτωση τετάνου, τον οποίο χειριστήκαμε με μεγάλες δόσεις αντιτετανικού ορού. Και στις 5 περιπτώσεις ελήφθησαν όλα τα αναγκαία προφυλακτικά μέτρα. Β) ΕΛΟΝΟΣΙΑ

19 Παρά τη μεγάλη ξηρασία και παρά τα προφυλακτικά μέτρα ήπιας εξυγίανσης εδάφους, όπως άσπρισμα των δεξαμενών και καθάρισμα κάθε 15 ημέρες, πετρελαίωση του έλους της Λάμπης και όπου αλλού υπάρχουν στάσιμα ύδατα, κλείσιμο των διόδων μεταξύ των υδάτων του δρόμου και των υπονόμων, απολύμανση με ασβέστη και πετρέλαιο μία φορά τον μήνα όλων των πηγαδιών σε κάθε σπίτι της Κω, περιοδική καθαριότητα στις εκβολές των ρυακιών προς τη θάλασσα, ο αριθμός των περιπτώσεων της ελονοσίας στην Κω και σε όλο το νησί είχε σημαντική αύξηση συγκρητικά με πέρυσι. Κατά τη γνώμη μου από τα διάφορα περιστατικά που επισκέφθηκα προκύπτει ότι είναι σπανιότατα τα περιστατικά πρωτογενούς ελονοσίας. Αντιθέτως το μεγαλύτερο μέρος των ασθενών παρουσιάζουν μεγάλο όγκο σπλήνας. Ο υπογράφων πιστεύει ότι πρέπει αυτά τα άτομα να έχουν προσβληθεί αρκετά χρόνια πριν από χρόνια ελονοσία, την ξεπέρασαν ή δεν την θεράπευσαν σωστά, γι' αυτό υπήρξε επιδείνωση που προκαλεί την παρούσα κρίση που προέρχεται από την ελλιπή διατροφή, την κακή ένδυση και την μελαγχολική κατάσταση. Αν όλα αυτά προστεθούν τότε προκαλούν ένα αποτέλεσμα σωματικής και ψυχικής κόπωσης, που είναι η βασική αιτία για την επιδείνωση της χρόνιας ή λανθάνουσας ελονοσίας σε οξεία μορφή. Προτείνω για το έτος 1933 να προστεθεί στον αγώνα εναντίον των κουνουπιών και το σύστημα για επίπαση με το «πράσινο των Παρισίων» και για την περίοδο Μαρτίου Νοεμβρίου να προσλαμβάνεται ένας υγειονομικός υπάλληλος έξυπνος και εργατικός, ο οποίος κάτω από την επίβλεψη και την καθοδήγηση του υγειονομικού αξιωματικού, θα επιφορτιστεί με την εξυγίανση του εδάφους, αλλά και θα έχει την ειδική υπηρεσία να ενημερώνει για τον ανθελονοσιακό αγώνα σε κάθε σπίτι εποίκου. Επίσης να συγκεντρώσει τον αριθμό των ασθενών που υπάρχουν εδώ, τους οποίους ο υγειονομικός γιατρός θα θεραπεύει δωρεάν. Για τους απόρους θα αναλάβει ο Δήμος. Η κυβέρνηση θα αναλάβει να χορηγεί δωρεάν το κινίνο. Με αυτό το σύστημα ο γράφων είναι πεπεισμένος ότι θα φθάσουμε σε ένα αποτέλεσμα πρακτικό και ικανοποιητικό. Γ) ΠΥΡΕΤΟΣ ΑΠΟ ΤΣΙΜΠΗΜΑΤΑ ΣΚΝΙΠΑΣ Αυτή η ασθένεια ήταν ηπιότερη σε σύγκριση με πέρυσι. Υπήρξαν μόνο σποραδικά ελαφρά περιστατικά. Δ) Η ΓΡΙΠΗ Όπως και τα προηγούμενα έτη τους χειμερινούς μήνες υπάρχει η συνηθισμένη καλοήθης επιδημία γρίπης. Υπήρξαν ελάχιστες βρογχοπνευμονικές επιπλοκές. Οι περισσότεροι ασθενείς θεραπεύτηκαν με τις συνηθισμένες σπιτικές συνταγές, χωρίς να παρουσιαστεί ανάγκη ιατρικής παρέμβασης. Ε) Η ΦΥΜΑΤΙΩΣΗ Τα περιστατικά φυματίωσης που επισκέφτηκαν το εξωτερικό ιατρείο του Ιπποκρατείου Νοσοκομείου είναι λιγότερα από το προηγούμενο έτος. Η θνησιμότητα παραμένει η ίδια, 5 άτομα το 1931 και 5 το ΣΤ) ΑΛΛΕΣ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ Σε μία περίπτωση Sodoku, που προήλθε από δάγκωμα ποντικού στη συνοικία του Αγίου Νικολάου, δόθηκε αμέσως θεραπεία με αρσενοβενζόλη και θεραπεύθηκε τελείως. ΓΕΝΙΚΑ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΑ ΜΕΤΡΑ Α) ΕΜΒΟΛΙΑΣΜΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΕΥΛΟΓΙΑΣ

20 Τον Απρίλιο εμβολιάσθηκαν όλοι οι μαθητές των σχολείων. Ένα ειδικό συνεργείο στα βασικά σημεία της πόλης εμβολίασε όλο τον πληθυσμό και ειδικά τα βρέφη. Ο αριθμός των εμβολιασθέντων ανέρχεται περίπου σε άτομα. Β) ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΟΙ ΕΛΕΓΧΟΙ Γίνονται έλεγχοι όλων των επαγγελματιών κάθε μήνα και πάντοτε όποτε ζητείται. Περιοδικά γίνεται και στα σχολεία. Οι υγειονομικές συνθήκες και η θνησιμότητα είναι ικανοποιητικές με ελάχιστα απρόοπτα. Γ) ΒΡΩΜΑΤΟΛΟΓΙΚΟΙ ΕΛΕΓΧΟΙ Εξετάστηκαν διάφορα δείγματα ύποπτων τροφίμων σε κονσέρβες με ψάρια, κρέατα κ.ά. Εξετάστηκαν συνολικά βιοχημικά και στο μικροσκόπιο. Δ) ΑΓΩΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΩΝ ΠΟΝΤΙΚΩΝ Διατέθηκαν με τις ανάλογες προφυλάξεις οι κόκκοι Zelio, που προκάλεσαν ευεργετικό αποτέλεσμα στην καταστροφή και στην απομάκρυνση των ποντικιών. Ε) ΘΑΝΑΤΩΣΗ ΑΔΕΣΠΟΤΩΝ ΣΚΥΛΙΩΝ Περίπου 80 αδέσποτα σκυλιά περισυνελέχθηκαν από το μπόγια και θανατώθηκαν. Τους καλοκαιρινούς μήνες υπήρξε μια σοβαρή επιδημία κόρυζας, που κτύπησε ιδιαίτερα τα σκυλιά καλής ράτσας. Τα περισσότερα από αυτά τα σκυλιά εγχειρίστηκαν χωρίς καλά αποτελέσματα. ΣΤ) ΣΥΦΙΛΙΔΟΚΟΜΕΙΟ Οι πόρνες ελέγχονται κανονικά δύο φορές την εβδομάδα. Εκείνες που βρίσκονται ασθενείς νοσηλεύονται για θεραπεία στο συφιλιδοκομείο. Καταγγέλλεται ο αριθμός των ασθενών στο παρόν γραφείο. Υπήρξε μόνο μία περίπτωση βλεννορραγίας από κάποιο στρατιώτη του στρατοπέδου. Ζ) ΣΦΑΓΕΙΑ Η κατάργηση των βόθρων απορρόφησης και η αντικατάστασή τους με αγωγό που οδηγεί τα κατάλοιπα στη θάλασσα απάλλαξε το σφαγείο από τις οσμές και τις μύγες, ιδιαίτερα τους καλοκαιρινούς μήνες. Κανονικά τα κρέατα εξετάζονται από το γιατρό Χατζηπέτρο, αλλά αν είναι ύποπτα ή αμφισβητούμενα εξετάζονται από τον γράφοντα για την τελική διάγνωση σχετικά με τη διοχέτευσή τους στην αγορά. Η) ΑΠΟΛΥΜΑΝΤΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ Όπου υπάρχει ασθενής ή θάνατος από μολυσματική ασθένεια γίνεται καθαρισμός με ασβέστη, κρυολίνη, θείο και φορμαλδείνη. ΘΝΗΣΙΜΟΤΗΤΑ Καρδιαγγειακές παθήσεις = 22 Νεφρικές νόσοι = 6 Πνευμονικές νόσοι = 18 Γαστρεντερικές νόσοι = 7 Φυματίωση = 5 Σηψαιμίες = 3 Νεοπλάσματα = 3 Ατυχήματα = 3 Γεννηθέντα νεκρά έμβρυα = 6 Δυσκρασικές παθήσεις = Ο ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΥΔΡΟΛΟΓΙΑΣ, ΚΛΙΜΑΤΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ