Τραπεζούς (Βυζάντιο), Ναός Αγίας Άννας

Transcript

1 Γιαγκάκη Αναστασία,, Περίληψη : Ο ναός της Αγίας Άννας στην Τραπεζούντα είναι ο παλαιότερος σωζόμενος της πόλης. Αποτελεί αξιόλογο δείγμα της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής της Τραπεζούντας, καθώς ανήκει στον τύπο των τρίκλιτων καμαροσκέπαστων βασιλικών της Μεσοβυζαντινής περιόδου, ο οποίος δεν είναι ιδιαίτερα κοινός στην περιοχή. Η εκκλησία υπέστη εκτεταμένες επισκευές, ίσως και επανοικοδόμηση γύρω στο 884/885, βάσει της χρονολογίας που σώζεται σε επιγραφή πάνω από τη νότια θύρα εισόδου στο ναό. Ο ζωγραφικός διάκοσμός της χρονολογείται από το 12ο μέχρι και το 15ο αιώνα. Ο ναός ήταν σε χρήση μέχρι και το Χρονολόγηση Ίδρυση: 6ος-8ος αι., επανοικοδόμηση: 884/885 Γεωγραφικός Εντοπισμός Πόντος, Τραπεζούντα, στην ανατολική συνοικία της πόλης, περ. 100 μ. στα νότια του ναού του Αγίου Βασιλείου 1. Ιστορικό και στοιχεία χρονολόγησης Ο ναός της Αγίας Άννας βρίσκεται στην Τραπεζούντα, έξω από την κυρίως πόλη, κοντά στην Αγορά, σε απόσταση λιγότερη από 100 μ. νότια από το ναό του Αγίου Βασιλείου. Η ονομασία του ναού μας είναι γνωστή χάρη στην κτητορική επιγραφή που είναι εντοιχισμένη πάνω από τη νότια θύρα του ναού. Η τρέχουσα τουρκική ονομασία του είναι Küçük Ayvasil, ήτοι «Μικρός Άγιος Βασίλειος». Στην επιγραφή αναφέρεται επίσης ότι ο ναός «ανανεώθηκε», δηλαδή ξαναχτίστηκε, το 884/885, επί Βασιλείου Α' ( ). 1 Επομένως, το σωζόμενο μνημείο χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 9ου αιώνα και είναι ο παλαιότερος σωζόμενος ναός στην πόλη της Τραπεζούντας. Ο ναός οικοδομήθηκε πάνω στα θεμέλια μιας παλαιότερης εκκλησίας. Οι μελετητές υποθέτουν ότι ο αρχικός αυτός ναός μπορεί να ιδρύθηκε τον 6ο ή τον 7ο αιώνα, είτε ακόμη και στις αρχές του 8ου. 2 Δεν είναι γνωστό εάν τον 9ο αιώνα ακολουθήθηκε το σχέδιο του αρχικού αυτού ναού. Πάντως και ο παλαιότερος ναός είναι πιθανόν να είχε χτιστεί πάνω σε έναν ακόμη αρχαιότερο, μη χριστιανικό ναό. Ο αυτοκράτορας Βασίλειος Α, που είχε επισκευάσει πολλούς ναούς στην Κωνσταντινούπολη όσο και στις επαρχίες, μερίμνησε ενδεχομένως και για το ναό της Αγίας Άννας. Με βάση τη μαρτυρία της επιγραφής μπορούμε να υποθέσουμε ότι η ανοικοδόμηση του ναού το 884/885 ήταν μέρος του γενικότερου αναστηλωτικού έργου του αυτοκράτορα μετά το τέλος της Εικονομαχίας. Σύμφωνα με απογραφή των αρχών του 20ού αιώνα ο ναός της Αγίας Άννας, μαζί με αρκετούς ακόμα ναούς, ανήκε στην ενορία του Αγίου Βασιλείου. Ο ναός ήταν σε χρήση μέχρι το Αργότερα, το εσωτερικό του χρησιμοποιήθηκε από τους Τούρκους ως κατοικία, ενώ σήμερα παραμένει κλειστός. 2. Αρχιτεκτονική Ως προς την αρχιτεκτονική της, η εκκλησία ανήκει στον τύπο των καμαροσκέπαστων, τρίκλιτων βασιλικών με φωταγωγό, στοιχείο μεσοβυζαντινό και ασυνήθιστο στις βυζαντινές καμαροσκέπαστες βασιλικές. Είναι κτήριο μικρών διαστάσεων (8,94 μ. x 6,59 μ.) και επίμηκες. Αποτελείται από τρία κλίτη, καθένα από τα οποία απολήγει στα ανατολικά σε ημικυκλική αψίδα και καλύπτεται με ημικυλινδρικό θόλο. 3 Οι τρεις ημικυκλικές αψίδες είναι ανεξάρτητες αλλά εφαπτόμενες, ενώ η μεσαία είναι αρκετά μεγαλύτερη των πλαϊνών. Το κεντρικό κλίτος της Αγίας Άννας είναι ψηλότερο, σχεδόν κατά το διπλάσιο, από τα πλάγια κλίτη (σχηματίζοντας έτσι τον φωταγωγό), 4 φέρει μονόλοβα παράθυρα και χωρίζεται από τα πλάγια κλίτη με κιονοστοιχίες με καμαρωτά επιστύλια. Στα τέλη του 19ου αιώνα ο G. Millet, ο πρώτος που μελέτησε διεξοδικά τα μνημεία της Τραπεζούντας, εξέφρασε την άποψη ότι ο ναός της Αγίας Άννας πρέπει να διέθετε και νάρθηκα στα δυτικά, παρότι δεν σώζονται ίχνη του. 5 Ο ναός είχε δύο εισόδους, δυτικά και νότια. Ως κύρια είσοδος χρησιμοποιήθηκε η πλαϊνή θύρα στο μέσον του νότιου τοίχου, Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 1/6

2 Γιαγκάκη Αναστασία,, από την οποία εισέρχεται ο επισκέπτης μέσω χαμηλής κλίμακας. Στο μέσον του δυτικού τοίχου του ναού διατηρείται ένα παράθυρο, το οποίο φαίνεται ότι κάποια στιγμή αντικατέστησε την αρχική θύρα που υπήρχε στο ίδιο σημείο. Στην περιοχή της Τραπεζούντας, όπου συνηθίζονταν οι πεντάπλευρες κεντρικές αψίδες, η χρήση ημικυκλικής αψίδας διαχωρίζει αυτό το ναό από άλλους, θεωρείται στοιχείο πρώιμης χρονολόγησης και σε συνδυασμό με την ύπαρξη φωταγωγού τον καθιστά ασυνήθιστο δείγμα για την αρχιτεκτονική της περιοχής. Σημαντικό στοιχείο για τη χρονολόγηση και την τυπολογία του ναού είναι το είδος της τοιχοποιίας. Ο ομοιόμορφος τρόπος δόμησης συνηγορεί υπέρ της άποψης ότι ο ναός ανακαινίστηκε στο σύνολό του κατά τις επισκευές του 884/5. Στο ναό της Αγίας Άννας έχουν επαναχρησιμοποιηθεί παλαιότερα αρχιτεκτονικά μέλη. Για παράδειγμα, οι κίονες που στηρίζουν τις τοξοστοιχίες ανάγονται στην κλασική περίοδο και ακουμπούν σε χαμηλές βάσεις. Τα κιονόκρανα είναι ιωνικού ρυθμού και φέρουν επιθήματα που κοσμούνται με γεισίποδες σαν ιδιόμορφες οδοντωτές ταινίες. Όλα τα αψιδώματα και τα τοξωτά μέρη του ναού όπως, για παράδειγμα, τα τόξα των παραθύρων είναι κατασκευασμένα από πλίνθους. Αυτός ο τύπος ναού χρησίμευσε, πιθανόν, ως πρότυπο για την οικοδόμηση και άλλων εκκλησιαστικών οικοδομημάτων της ευρύτερης περιοχής Χρήσεις του ναού Ο ναός είχε και ταφική χρήση την εποχή των Μεγάλων Κομνηνών. Μέσα στην εκκλησία, κατά μήκος των τοίχων, είχαν ενταφιαστεί κυρίως εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι. 7 Αξίζει να αναφερθεί ότι κάτω από το ναό εντοπίστηκε μία κρύπτη, η οποία ερευνήθηκε εν μέρει στις αρχές του 20ού αιώνα. Αποτελείται από αρκετά διαμερίσματα για ταφική χρήση, 8 ενώ παραμένει ασαφής η σχέση της με τον κυρίως ναό. Σήμερα δεν είνα προσβάσιμη, αλλά μπορεί κανείς να τη δει μέσα από ένα άνοιγμα στο έδαφος του ναού. 4. Επιγραφές 4.1. Εγχάρακτες Στο ναό διασώζονται δύο εγχάρακτες επιγραφές. Η πρώτη είναι η κτητορική επιγραφή που δίνει σημαντικές πληροφορίες για τη χρονολόγηση του ναού στον 9ο αιώνα. Έχει χαραχτεί σε επαναχρησιμοποιημένο μέλος της κλασικής περιόδου, που βρίσκεται εντοιχισμένο πάνω από τη νότια είσοδο του ναού. Στην ανάγλυφη πλάκα διακρίνεται ένας πολεμιστής στα αριστερά και στα δεξιά μία φτερωτή μορφή. Η επιγραφή βρίσκεται ανάμεσα στις δύο μορφές και αναφέρει ότι ο ναός της Αγίας Άννας ανακαινίστηκε κατά τη συμβασιλεία των Βυζαντινών αυτοκρατόρων Βασιλείου Α, Λέοντα ΣΤ και Αλεξάνδρου, και επί στρατηγού Αλεξίου, το έτος 6393 από κτίσεως κόσμου, δηλαδή το έτος 884/885 μ.χ. Έχει διασωθεί και μία δεύτερη αφιερωματική επιγραφή, που σήμερα φυλάσσεται στο Μουσείο της Αγίας Σοφίας. Η επιγραφή ήταν χαραγμένη σε πλάκα από την Αγία Τράπεζα και είχε εντοιχιστεί σε δεύτερη χρήση στη νότια θύρα, από όπου και αφαιρέθηκε αργότερα. Στο κείμενο αναφέρεται ένας ιερέας ονόματι Γρηγόριος, ενώ η εξέταση των χαρακτήρων οδηγεί στη χρονολόγησή της πριν από το 10ο αιώνα Γραπτές Στο ναό υπάρχουν επίσης και άλλες επτά γραπτές επιγραφές που συνδέονται με τις προσωπογραφίες του ζωγραφικού διάκοσμου. Από αυτές, οι τρεις αναφέρονται σε κεκοιμημένους αξιωματούχους (εκκλησιαστικούς και κοσμικούς) και συμπληρώνουν την εικόνα για ταφική χρήση του ναού κατά τα τέλη του 14ου και τις αρχές του 15ου αι. Οι άλλες επιγραφές αποτελούν δεήσεις, έχουν αναθηματικό χαρακτήρα και μαρτυρούν μεταγενέστερες χορηγίες στο ναό. Οι πέντε από τις Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 2/6

3 Γιαγκάκη Αναστασία,, παραπάνω επιγραφές αναφέρουν χρονολογήσεις που κυμαίνονται από τα τέλη του 13ου μέχρι το πρώτο τέταρτο του 15ου αιώνα, με τελευταία αυτή του Διάκοσμος 5.1. Ζωγραφικός διάκοσμος Ο ζωγραφικός διάκοσμος του ναού αποτελούνταν από διαδοχικά στρώματα, 10 χρονολογούμενα από το 12ο μέχρι και το 15ο αιώνα. Από όλο το διάκοσμο του ναού έχουν διασωθεί μόνο λίγα τμήματα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι προσωπογραφίες δωρητών, καθώς και οι πολλές γραπτές, κυρίως αναθηματικές επιγραφές. 11 Μέχρι περίπου το 1929 σώζονταν ίχνη τοιχογραφιών και στο εξωτερικό του ναού. Αν και η κατάσταση διατήρησης του ζωγραφικού διακόσμου του ναού ήταν αρκετά καλή μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, ήδη, στα τέλη της δεκαετίας του 1950, σύμφωνα με τη S. Ballance, ελάχιστα ίχνη των τοιχογραφιών ήταν ορατά Ανάγλυφα Στη νότια θύρα του ναού, πάνω από την πλάκα με την κτητορική επιγραφή, σώζονται τέσσερις ακόμα μικρές ανάγλυφες πλάκες με ποικίλα διακοσμητικά θέματα, μεταξύ των οποίων διακρίνονται φυλλοφόροι σταυροί με ανθέμια και ρόδακες. Οι πλάκες αυτές, σύμφωνα με τον Talbot-Rice, φανερώνουν αρμενικές επιδράσεις και χρονολογούνται κατά το 13ο ή 14ο αιώνα, ενώ εντοιχίστηκαν μετά την επίσκεψη του Millet το Σύμφωνα με την Ballance, αυτά έχουν κοινά γνωρίσματα με ορισμένα ανάγλυφα της μονής στο Kaymaklı Για την επιγραφή βλ. Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, τόμ. I-II (Dumbarton Oaks Studies XX, Washington D.C. 1985), σελ. 183, σελ , σελ. 246, πίν. 166a. Βλ. και Millet, G., Les monastères et les églises de Trébizonde, BCH 19 (1895), σελ Μillet, G., Mission à Trebizonde en Étude détaillée de quelques églises, στο Millet, G. Talbot-Rice, D., Byzantine Painting at Trebizond (London 1936), σελ. 23, σημ. 1. Βλ. ακόμα: Χρύσανθος, Μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», ΑΠ 4-5 (1933), σελ. 376 Ballance, S., The Byzantine Churches of Trebizond, Anatolian Studies X (1960), σελ. 142, 145 Janssens, E., Trébizonde en Colchide (Travaux de la Faculté de Philosophie et Lettres XL, Bruxelles 1969), σελ. 225 Janin, R., Les églises et les monastères des grands centres byzantins (Bithynie, Hellespont, Latros, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique) (Paris 1975), σελ Για μια πιθανή χρονολόγηση του αρχικού ναού στον 6ο ή 7ο αιώνα βλ. Millet, G., Les monastères et les églises de Trébizonde, BCH 19 (1895), σελ. 444 Χρύσανθος, Μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», ΑΠ 4-5 (1933), σελ. 376 Talbot-Rice, D., The Messel Expedition, A Survey of the Monuments, στο Millet G. Talbot-Rice, D., Byzantine Painting at Trebizond (London 1936), σελ. 107 Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού. Ιστορία-Λαογραφία-Πολιτισμός Ε, σελ Για την υπόθεση ότι ίσως ο αρχικός ναός ανάγεται στις αρχές του 8ου αιώνα βλ. Talbot-Rice, D., Religious Buildings of Trebizond, Byzantion V ( ), σελ. 57 Janin, R., Les églises et les monastères des grands centres byzantins (Bithynie, Hellespont, Latros, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique) (Paris 1975), σελ Μillet, G., Les monastères et les églises de Trébizonde BCH 19 (1895), σελ. 443, εικ. 17 Millet, G., Mission à Trebizonde en Étude détaillée de quelques églises στο Millet, G. Talbot-Rice, D., Byzantine Painting at Trebizond (London 1936), σελ , εικ. 1 Talbot-Rice, D., Religious Buildings of Trebizond, Byzantion V ( ), σελ. 57 Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, τόμ. I-II (Dumbarton Oaks Studies XX, Washington D.C. 1985), σελ. 219, πίν Μillet, G., Les monastères et les églises de Trébizonde, BCH 19 (1895), σελ. 443 Talbot-Rice, D., Religious Buildings of Trebizond, Byzantion V ( ), σελ. 57 Janin, R., Les églises et les monastères des grands centres byzantins (Bithynie, Hellespont, Latros, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique) (Paris 1975), σελ. 257 Ballance, S., The Byzantine Churches of Trebizond, Anatolian Studies X (1960), σελ. 154 Mango, C., Architecture Byzantine (Venise 1993), σελ Βλ. σχετικά Μillet, G., Les monastères et les églises de Trébizonde, BCH 19 (1895), σελ , εικ Μηλιόπουλος, Ι., «Το Ναΐδιον της Αγίας Άννης», Οι Κομνηνοί 1, 17 (1916), σελ. 311 Millet, G., Mission à Trebizonde en Étude détaillée de quelques églises, στο Millet, G. Talbot-Rice, D., Byzantine Painting at Trebizond (London 1936), σελ. 24, σημ. 1 Χρύσανθος, Μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», ΑΠ 4-5 (1933), σελ Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 3/6

4 Γιαγκάκη Αναστασία,, 6. Janin, R., Les églises et les monastères des grands centres byzantins (Bithynie, Hellespont, Latros, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique) (Paris 1975), σελ Για παράδειγμα, ομοιότητες ως προς τον αρχιτεκτονικό τύπο με την Αγία Άννα παρουσιάζει, κατά τον Millet, η εκκλησία που μετατράπηκε σε τζαμί, γνωστό με το όνομα Nakıp Camii (Μillet, G., Les monastères et les églises de Trébizonde, BCH 19 (1895), σελ. 445, εικ. 18 Janin, R., Les églises et les monastères des grands centres byzantins (Bithynie, Hellespont, Latros, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique) (Paris 1975), σελ. 259, όπου και η σχετική βιβλιογραφία). Οι Bryer και Winfield επισημαίνουν όμως στοιχεία που διαφοροποιούν τους δύο ναούς και σημειώνουν άλλους ναούς που ίσως είχαν δεχτεί την επίδραση του αρχιτεκτονικού σχεδίου της Αγίας Άννας, βλ. Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Oaks Studies XX, Washington D.C. 1985), σελ Βλ. σχετικά και Mango, C., Byzantine Architecture (Venise 1993), σελ ). 7. Millet, G., Les monastères et les églises de Trébizonde, BCH 19 (1895), σελ. 443 Μηλιόπουλος, Ι., «Το Ναΐδιον της Αγίας Άννης», Οι Κομνηνοί 1, 17 (1916), σελ Talbot-Rice, D., Religious Buildings of Trebizond, Byzantion V ( ), σελ Μηλιόπουλος, Ι., «Το Ναΐδιον της Αγίας Άννης», Οι Κομνηνοί 1, 17 (1916), σελ Janin, R., Les églises et les monastères des grands centres byzantins (Bithynie, Hellespont, Latros, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique) (Paris 1975), σελ Για την επιγραφή βλ. Millet, G., Les monastères et les églises de Trébizonde", Bulletin de Correspondance Hellénique 19 (1895), σελ. 437, ενώ για τη χρονολόγηση Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Oaks Studies XX, Washington D.C. 1985), σελ Μillet, G., Les monastères et les églises de Trébizonde, BCH 19 (1895), σελ. 437 Millet, G., Mission à Trebizonde en Étude détaillée de quelques églises, στο Millet, G. Talbot-Rice, D., Byzantine Painting at Trebizond (London 1936), σελ Χρύσανθος, Μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», ΑΠ 4-5 (1933), σελ. 377 Ξυγγόπουλος, Α., G. Millet D. Talbot Rice, Byzantine Painting at Trebizond, London George Allen and Unwin Ltd. (Courtauld Institute publication on Near Eastern Art, edited by W.G. Constable and D. Talbot Rice, I), 182 σελίδες μετά 10 σχεδίων [εν τω κειμένω και 57 φωτοτυπικών πινάκων εν τέλει [Βιβλιοκρισία], ΕΕΒΣ 12 (1936), σελ. 463 Janin, R., Les églises et les monastères des grands centres byzantins (Bithynie, Hellespont, Latros, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique) (Paris 1975), σελ Για μία συνοπτική παρουσίαση αυτών των επιγραφών, εκ των οποίων οι πιο πολλές χρονολογούνται στο 14ο και 15ο αιώνα: Millet, G., Les monastères et les églises de Trébizonde, BCH 19 (1895), σελ , εικ. 11-εικ. 14 και Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Oaks Studies XX, Washington D.C. 1985), σελ , όπου και αναλυτικότερη βιβλιογραφία. 12. Talbot-Rice, D., Religious Buildings of Trebizond, Byzantion V ( ), σελ. 58 Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, τόμ. I-II (Dumbarton Oaks Studies XX, Washington D.C. 1985), σελ. 219, πίν. 166a. 13. Ballance, S., The Byzantine Churches of Trebizond, Anatolian Studies X (1960), σελ Βιβλιογραφία : Janin R., Les églises et les monastères des Grands Centres Byzantins. Bithynie, Hellespont, Latros, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique, Paris 1975 Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 1 (With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 2 (With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Παπαμιχαλόπουλος Κ.Ν., Περιήγησις εις τον Πόντον, Αθήνα 1903 Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος, "Η Εκκλησία Τραπεζούντος", Αρχείον Πόντου, 4/5, 1933, Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 4/6

5 Γιαγκάκη Αναστασία,, Λαμπάκης Σ., Σαββίδης Α., Γενική Βιβλιογραφία περί του βυζαντινού Πόντου και του κράτους των Κομνηνών της Τραπεζούντας, Αθήνα 1992 Janssens E., Trébizonde en Colchide, Université Libre de Bruxelles, Bruxelles 1969, Travaux de la Faculté de Philosophie et Lettres XL Miller W., Trebizond. The Last Greek Empire of the Byzantine Era, , London 1926 Rice D.T., Millet G., Byzantine Painting at Trebizond, London 1936 Ballance S., "The Byzantine Churches of Trebizond", Anatolian Studies, 10, 1960, Millet G., "Les monastères et les églises de Trébizonde", Bulletin de Correspondance Hellénique, 19, 1895, Rice D.T., "Notice on some religious buildings in the city and vilayet of Trebizond", Byzantion, 5, 1929/1930, Winfield D., Wainwright J., "Some Byzantine Churches from the Pontus", Αnatolian Studies, 12, 1962, Bryer, A.A.M. (ed.), The Empire of Trebizond and the Pontos, London 1980, Variorum Reprints Collected Studies Ξυγγόπουλος Α., "G. Millet D. Talbot-Rice, Byzantine Painting at Trebizond, London George Allen and Unwin Ltd. (Courtauld Institute publication on Near Eastern Art, edited by W.G. Constable and D. Talbot Rice, I). 182 σελίδες μετά 10 σχεδίων εν τω κειμένω και 57 φωτοτυπικών πινάκων εν τέλει [Βιβλιοκρισία]", Eπετηρίς της Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, 12, 1936, Δικτυογραφία : Trebizond Ο ναός της Αγίας Άννας Γλωσσάριo : αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου. Επίσης, τοξοειδής κατασκευή μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. θόλος, ο Ημισφαιρική οροφή. καμαροσκέπαστος ναός, ο Ναός στεγασμένος με απλό ημικυλινδρικό θόλο (καμάρα). κλίτος, το Επιμήκης χώρος στο εσωτερικό κτηρίου ή ναού που δημιουργείται από την ύπαρξη κιονοστοιχίας. κτητορική επιγραφή, η Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 5/6

6 Γιαγκάκη Αναστασία,, Επιγραφή που αναφέρεται στη χορηγία σε ναό ή ίδρυμα. Αναγράφονται κατά περίπτωση το όνομα του κτήτορα, το είδος της χορηγίας (ανέγερση, ανακαίνιση, τοιχογράφηση, δωρεά κ.ά.), ο χρόνος της χορηγίας και άλλα στοιχεία. λοβός, ο Χαρακτηριστικός τύπος τοξωτών ανοιγμάτων στους βυζαντινούς ναούς (σε θύρες και παράθυρα). Ανάλογα με τον αριθμό των λοβών, τα παράθυρα διακρίνονται σε μονόλοβα, δίλοβα και τρίλοβα. νάρθηκας, ο Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική νάρθηκας ονομάζεται ο εγκάρσιος προθάλαμος στη δυτική πλευρά ενός ναού. Σε αυτόν παρέμεναν οι κατηχούμενοι και εκεί εκτελούνταν ορισμένες πράξεις της λειτουργίας. Ο προθάλαμος τοποθετείται μπροστά από το μεσαίο και τα πλάγια κλίτη ως εσωνάρθηκας ή μπροστά από την πρόσοψη της εκκλησίας ως εξωνάρθηκας. O εξωνάρθηκας μπορεί να έχει τη μορφή ανοιχτής κιονοστήρικτης στοάς. τρίκλιτη βασιλική, η Δρομικός (επιμήκης) τύπος ναού που υποδιαιρείται εσωτερικά σε τρία κλίτη: το μεσαίο και δύο πλάγια. Συχνά το μεσαίο κλίτος φωτίζεται από έναν υπερυψωμένο φωταγωγό. Κατά την Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο χαρακτηρίζεται από τις μεγάλες διαστάσεις του. φωταγωγός, ο Σειρά παραθύρων στα υπερυψωμένα κλίτη ή στον τρούλο των χριστιανικών ναών. Παραθέματα Το κείμενο της κτητορικής επιγραφής από το υπέρθυρο της Αγίας Άννας Τραπεζούντας Ἀνενεόθι ὁ ναòς τ[ῆς ἁγίας] / Ἀν[νη]ς ἐπì Βασιλεί[ου] Λέ[οντος καì Ἀλε]/ξάνδρου, στρατηγ[οῦ]ντος Ἀλε/ξίου κ(καì) (πρωτο)σπαθ[αρίου] τοῦ ἀνα[νεώ]σαντος τòν ναὼν /ἔτ(ους) ςτογ. Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos (Dumbarton Oaks Studies 20, Washington D.C. 1985), σελ. 218, όπου και παλαιότερη βιβλιογραφία. Το κείμενο της επιγραφής από την Αγία Τράπεζα + Ὑπὲρ εὐχῆς καὶ σοτηρίας καὶ ἀφέσεος ἁμαρτιõν τοῦ (δούλου τοῦ) Θ(εο)ῦ Γριγόρι πρεσβυτέρου ἁμαρτολο(ύ). Ἀμὴν Millet, G., Les Monastères et les Églises de Trébizonde, Bulletin de Correspondance Hellénique 19 (1895), σελ Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 6/6