( ) ( )

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΚΛΑ ΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΕΙ ΙΚΕΥΣΗ : ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΩΣΤΑΚΗΣ Γ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ (ΑΕΜ 1173) Ο ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΚΥΡΙΛΛΟΣ Ε ( ) ( ) ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΡΑΣΗ (Μεταπτυχιακή εργασία) Εποπτεύων: Επικ. Καθηγητής ιονύσιος Βαλαής ΝΕΑ ΜΗΧΑΝΙΩΝΑ 2011

2 Στο εξώφυλλο προσωπογραφία του Κυρίλλου Ε από τοιχογραφία στην σκήτη της Αγίας Άννης στο Άγιο Όρος. Αντίγραφό της υπάρχει στη µεγάλη αίθουσα τελετών του Οικουµενικού Πατριαρχείου 1. 1 Γεδεών Μ., Ιστορία πενήτων, 142. Του ιδίου, Πατριαρχικοί πίνακες,541. 1

3 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Το έργο της εκπόνησης µιας ιπλωµατικής ιατριβής, είναι εξόχως ση- µαντικό και επίπονο, µιας και καλούµαστε να ανακαλύψουµε και να φέρουµε στο φως κάποια νέα στοιχεία ή ακόµα και να δώσουµε µια διαφορετική διάσταση στα υπάρχοντα. Μέσα από τη µελέτη, την κριτική και την ανάλυση κατακτάται το επιστητό, ενώ ταυτόχρονα διανοίγονται νέοι ορίζοντες και προοπτικές, όχι µόνο για τη µάθηση αυτή καθ αυτή, αλλά και για τον ίδιο τον άνθρωπο. Η διαδικασία, αλλά και το έργο αυτό, δεν µπορεί να έχει αποτέλεσµα, αν δεν υπάρχει η αρωγή και η στήριξη των ανθρώπων εκείνων που καθοδηγούν και φωτίζουν την πορεία του νου. Η προσπάθειά µου δεν θα είχε το θεµιτό αποτέλεσµα εάν δεν είχα την συµπαράσταση και καθοδήγηση του σύµβουλου καθηγητή µου κ. ιονύση. Βαλαή, τον οποίο ευχαριστώ θερµά για την βοήθειά του, αλλά και την υποµονή που επέδειξε. Επίσης ευχαριστώ θερµά τον αρχιµ. Ναυκράτιο Τσουλκανάκη για την άµεση ανταπόκρισή του στο αίτηµά µου για την διάθεση από το αρχείο του αδηµοσίευτων επιστολών του Μακαρίου Καλογερά, οι οποίες αποτέλεσαν σηµαντικό αρωγό στην προσπάθειά µου στην υλοποίηση αυτού του εγχειρήµατος. Ν. Μηχανιώνα 2011 Κωνσταντίνου Γ. Κωστάκης 2

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο θεσµός του Οικουµενικού Πατριαρχείου αποτέλεσε και συνεχίζει να αποτελεί κοιτίδα πνευµατικών παραδόσεων, ορθόδοξων αξιών, βυζαντινών και µεταβυζαντινών κειµηλίων. Το ενδιαφέρον µου για την ιστορία του Οικουµενικού Πατριαρχείου ήρθε λίγο αργά στην ζωή µου και αφού πρώτα είχα παρακολουθήσει, κατά την διάρκεια της φοίτησής µου στην Θεολογική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστη- µίου, τις παραδόσεις των µαθηµάτων του καθηγητού της σχολής, µητροπολίτου Βιάννου και Αρκαλοχωρίου κ.κ. Νανάκη Ανδρέα. Τότε προέκυψαν και οι πρώτες µου απορίες, σε συνδυασµό µε την γενική Εκκλησιαστική ιστορία που είχαµε µέχρι τότε διδαχθεί, σχετικά µε την πολε- µική που δεχόταν τα χρόνια της τουρκοκρατίας η Ορθόδοξη Εκκλησία και τον τρόπο που κατάφερε η κεφαλή της, το Οικουµενικό Πατριαρχείο, να επιβιώσει µέσα σε αυτό το κλίµα όπου κυριαρχούσε µια εντελώς διαφορετική νοοτροπία, κουλτούρα και το βασικότερο µια εντελώς διαφορετική θρησκεία. Ξεκίνησα τότε να µελετώ τους πατριαρχικούς πίνακες του Μ. Γεδεών µε έµφαση στους πατριάρχες του ΙΗ αιώνα, του αιώνα δηλαδή που προηγήθηκε της Ελληνικής επαναστάσεως, για να γνωρίσω το βίο τους και την ενεργό τους δράση. Μέσα από τη µελέτη αυτή, µου αποκαλύφθηκαν οι λόγοι της συχνής αλλαγής πατριαρχών, που σε ορισµένες µάλιστα περιπτώσεις, κάποιοι έρχονταν στο θρόνο δύο και τρεις φορές. Μια από τις πιο συνήθεις αιτίες αποµάκρυνσής τους ήταν η οικονοµική υπερχρέωση του ταµείου του Οικουµενικού Πατριαρχείου. Κύριο έναυσµα για την ενασχόλησή µου µε τις πατριαρχίες του Κυρίλλου Ε του Καράκαλου, αποτέλεσε µια συζήτηση αναφερόµενη στον όρο «αναβαπτισµός» για την αποδοχή των Ρωµαιοκαθολικών στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Μελετώντας επίσης τους πατριαρχικούς πίνακες του Μ. Γεδεών ανακάλυψα, ότι από πλευράς του συγγραφέα διαφαινόταν µια τάση απαξίωσης του εν λόγω πατριάρχη. ιαβάζοντας τις πρώτες εργασίες που βρήκα για τον Κύριλλο, αντιλήφθηκα ότι άλλοι ερευνητές τον υπερεκτιµούσαν και άλλοι τον απαξίωναν κάνοντας το ενδιαφέρον µου ακόµα µεγαλύτερο, αφού ο κάθε ε- ρευνητής έµενε στα δικά του συµπεράσµατα χωρίς να λαµβάνει υπόψη του τα 3

5 στοιχεία του άλλου. Αποφάσισα τότε να καταθέσω ως θέµα της µεταπτυχιακής µου εργασίας, το βίο και τη δράση του Κυρίλλου του Ε. Αρχικά προσπάθησα να κατανοήσω την προσωπικότητά του µέσα στο περιβάλλον που γεννήθηκε, µεγάλωσε και µορφώθηκε, φτάνοντας τελικά µέχρι την υψηλότερη βαθµίδα της ιεραρχίας, κατανοώντας ταυτόχρονα τα διάφορα προβλήµατα που αντιµετώπιζε ο εκάστοτε πατριάρχης στην περίοδο της τουρκοκρατίας. Παράλληλα µου δόθηκε η ευκαιρία να µάθω περισσότερα για το πώς ζούσε και συµπεριφερόταν στις διάφορες εκφάνσεις της ζωής του, ο Έλληνας στην συγκεκριµένη περίοδο. Για την έρευνά µου σηµαντική βοήθεια σε υλικό εξασφάλισα, από την ηλεκτρονική βιβλιοθήκη του Πανεπιστηµίου Κρήτης, τις βιβλιοθήκες του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου αλλά και την βιβλιοθήκη του Κέντρου Μελετών της Ιεράς µονής Κύκκου. Αρκετή βοήθεια είχα και από άλλες ηλεκτρονικές βιβλιοθήκες που υπάρχουν στο διαδίκτυο. 4

6 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΑ Εκκλησιαστική Αλήθεια ΕΕΒΣ Επιστηµονική Επετηρίς Βυζαντινών Σπουδών ΕΕΕΕ Εκκλησιαστικαί Εκδόσεις Εθνικής Εκατονπεντηκονταετηρίδος ΕΙΕ ΕΦ Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών Εκκλησιαστικός Φάρος ΕΦΣΚ Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως εκδ. έκδοση, εκδότης ΘΗΕ ΚΒΕ Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών ΜΙΕΤ Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τράπεζας µτφρ. µετάφραση ΠΙΠΜ Πατριαρχικόν Ίδρυµα Πατερικών Μελετών. ο.π. στλ. στ. τόµ. χ.χ. όπως παραπάνω στήλη στίχος τόµος Χωρίς Χρονολογία 5

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΠΡΟΛΟΓΟΣ. 3 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΤΟ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ 1.1 Προσαρµογή στη νέα πολιτική πραγµατικότητα Επηρεασµός της πατριαρχικής εκλογής από κοινωνικές οµάδες Σηµαντικότερα προβλήµατα ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΥΤΕΡΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΥΡΙΛΛΟΥ Ε 2.1 Καταγωγή - Οικογένεια Η Πελοπόννησος κατά τα παιδικά του χρόνια Σπουδές Σχολή µονής Φιλοσόφου Σχολή Πάτµου Μοναχικό και ιερατικό στάδιο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗ ΡΑΣΗ ΤΟΥ ΚΥΡΙΛΛΟΥ Ε 3.1 Μητροπολίτης Μελενίκου Μητροπολίτης Νικοµηδείας

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Α ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΗ ΠΕΡΙΟ ΟΣ ΚΥΡΙΛΛΟΥ Ε ( ) 4.1 Ο προκάτοχός του Παΐσιος Β Η ενθρόνιση του Κυρίλλου Προβλήµατα που κλήθηκε να αντιµετωπίσει Το οικονοµικό χρέος του πατριαρχείου Προσηλυτιστική δράση ετερόδοξων Το ζήτηµα των Αγίων Τόπων Παραµονή µεγάλου αριθµού αρχιερέων στην Κωνσταντινούπολη Η έριδα του αναβαπτισµού Ιστορική αναδροµή Πρωταγωνιστές της έριδας υποστηρικτές και αντίπαλοι Υποστηρικτές του αναβαπτισµού Επικριτές του αναβαπτισµού Ίδρυση Αθωνιάδας σχολής Πατριαρχικές πράξεις κατά την Α πατριαρχία Η πτώση του Κυρίλλου ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ ΜΕΣΟΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΗ ΠΕΡΙΟ ΟΣ ( ) 5.1 Ο Κύριλλος και η σχέση του µε τον µοναχό Αυξέντιο Ταραχές στο χώρο του Οικουµενικού Πατριαρχείου

9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ Β ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΗ ΠΕΡΙΟ ΟΣ ΚΥΡΙΛΛΟΥ Ε ( ) 6.1 Ανάληψη της πατριαρχίας για δεύτερη φορά Η δράση του Κυρίλλου ιαχείριση οικονοµικών Οι σχέσεις του µε τους ενδηµούντες ιεράρχες Συνέχεια και κορύφωση της έριδας του αναβαπτισµού - έκδοση του «Όρου» Πατριαρχικές πράξεις κατά τη Β πατριαρχία εύτερη πτώση του Κυρίλλου ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒ ΟΜΟ ΜΕΤΑΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΗ ΠΕΡΙΟ ΟΣ 7.1 Τόπος εξορίας του Κυρίλλου Αναφορές για προσπάθειες επανόδου του στον θρόνο Η έριδα των µνηµοσύνων Ο Κύριλλος και τα Ορλωφικά Ο Θάνατος του Κυρίλλου ΕΠΙΛΟΓΟΣ SUMMARY ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο ρόλος του οικουµενικού πατριάρχη κατά την τουρκοκρατία υπήρξε πάρα πολύ σηµαντικός, αφού εκτός του καθιερωµένου ρόλου, ως πνευµατικού και θρησκευτικού ηγέτη, είχε και τον ρόλο του εκπροσώπου των ορθοδόξων στην Οθωµανική Αυτοκρατορία. Εκτός όµως από υπεύθυνος ήταν και υπόλογος στο οθωµανικό κράτος, για οποιοδήποτε πρόβληµα παρουσιαζόταν στις τάξεις των ορθοδόξων, από την µη καταβολή των φόρων, µέχρι και τις διάφορες εξεγέρσεις των σκλαβωµένων, πληρώνοντας το τίµηµα αυτό αρκετές φορές µε την ίδια του την ζωή. Ειδικότερα για τον αιώνα που µελετούµε, παρατηρούµε ότι εκτός των παραπάνω, αποτελούσε το τείχος απέναντι στην δυτική προπαγάνδα για προσηλυτισµό, αλλά και την άµυνα στις διεκδικήσεις των υτικών και Αρµενίων για τα προσκυνήµατα των Αγίων Τόπων. Μελετώντας την ζωή του Κυρίλλου του Ε του Καράκαλου µπορούµε να δούµε πως ζούσε και συµπεριφερόταν ο κλήρος τα χρόνια εκείνα. Όπως επίσης την διαδροµή που κάποιος ακολουθούσε µέχρι την αρχιεροσύνη, η οποία για την εποχή περιλάµβανε και την εκπροσώπηση των σκλαβωµένων στο οθωµανικό κράτος. Ταυτόχρονα βλέπουµε διάφορες φάσεις από την ζωή των υποδούλων στην καθηµερινότητά τους, την οργάνωσή τους, την προκοπή που αρκετές οµάδες είχαν, αλλά και τον τρόπο που επηρέαζαν οι σκλαβωµένοι Έλληνες την Οθωµανική Αυτοκρατορία τουλάχιστον στην εξωτερική της πολιτική, όπως θα αναφέρουµε παρακάτω. Ο Κύριλλος όσο ζούσε, αλλά και µετά τον θάνατό του, είχε «φανατικούς» υποστηρικτές και αντιπάλους. Στην παρούσα εργασία θα ασχοληθούµε διεξοδικά µε τη ζωή και το έργο του. Το πρώτο κεφάλαιο της εργασίας, αποτελεί µια εισαγωγική αναφορά στην περίοδο την οποία εξετάζουµε και τα όσα συνέβαιναν στο Οικουµενικό Πατριαρχείο. Ειδικότερα την προσαρµογή του στην νέα πολιτική κατάσταση, τους παράγοντες που επηρέαζαν την εκλογή του πατριάρχη, αλλά και τα προβλήµατα που καλούνταν να αντιµετωπίσει ο κάθε πατριάρχης τη συγκεκριµένη περίοδο. Το δεύτερο κεφάλαιο αναφέρεται στο πρόσωπο του Κυρίλλου του Ε, αρχής γενοµένης από την καταγωγή του, παρουσιάζοντας τις απόψεις γύρω 9

11 από το οικογενειακό του όνοµα, κάτι που έφερε σε αντιπαράθεση αρκετούς ερευνητές. Στη συνέχεια, παρουσιάζουµε το περιβάλλον στο οποίο µεγάλωσε, συνεχίζουµε µε τις σπουδές του, εστιάζοντας στις περιόδους που φοίτησε στη σχολή της µονής Φιλοσόφου και στη σχολή της Πάτµου. Το κεφάλαιο κλείνει µε αναφορά στο µοναχικό και ιερατικό στάδιο της ζωής του, περιόδους σηµαντικές αλλά µε ελάχιστες πληροφορίες. Το τρίτο κεφάλαιο αναφέρεται στη µητροπολιτική του δράση, αφού µέχρι να αναλάβει τον οικουµενικό θρόνο, είχε προηγηθεί η δράση του ως µητροπολίτη Μελενίκου και Νικοµηδείας. Αναφορά γίνεται επίσης στη σχέση που είχε µε τον µητροπολίτη από Σερρών Γαβριήλ. Μεταξύ των δυο αντρών υ- πήρχε µια ιδιαίτερη σχέση, καθώς ο Κύριλλος διαδέχθηκε τον Γαβριήλ στην Μητρόπολη Νικοµηδείας, µετά την καθαίρεση του δευτέρου, ενώ για κάποιους ερευνητές είναι ο κύριος λόγος που ανέλαβε το Οικουµενικό Πατριαρχείο, κατά την πρώτη ενθρόνιση. Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται λόγος για την πρώτη πατριαρχία του, µε µια εισαγωγική αναφορά στον προκάτοχό του Παΐσιο Β, ο οποίος ήταν µια ιδιαίτερη προσωπικότητα. Ο λόγος που γίνεται η αναφορά αυτή είναι, για να παρουσιάσουµε το προϋπάρχον κλίµα της εποχής, ταυτόχρονα δε τον ιεράρχη µε τον οποίο ο Κύριλλος είχε µια εναλλαγή πατριαρχιών. Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι ιστορικές µαρτυρίες της περιόδου, για τον τρόπο και χρόνο που έγινε η ενθρόνισή του και κάτω από ποιές συνθήκες. Συνεχίζοντας αναφερόµαστε στα διάφορα προβλήµατα που ο ίδιος κλήθηκε να αντιµετωπίσει, ενώ αµέσως παρακάτω θίγεται το ζήτηµα της έριδας του αναβαπτισµού. Προσεγγίζουµε το θέµα ιστορικά, αναφέροντας ταυτόχρονα τους πρωταγωνιστές της έριδας που τόσο στιγµάτισε τον ΙΗ αιώνα. Στην συνέχεια κάνουµε εκτενή αναφορά στην ίδρυση της Αθωνιάδας σχολής, µιας ενέργειας του Κυρίλλου που ο θετικός αντίκτυπός της αναγνωρίζεται από όλους τους ιστορικούς. Α- κολουθεί αναφορά στις πατριαρχικές πράξεις του κατά την πρώτη του πατριαρχία. Κλείνουµε το κεφάλαιο παρουσιάζοντας τα γεγονότα που οδήγησαν στην εκθρόνιση και την εξορία του. Το πέµπτο κεφάλαιο, αναφέρεται στο διάστηµα που µεσολάβησε κατά τις δυο του πατριαρχίες. Παρουσιάζεται η προσωπικότητα και ο ρόλος του µοναχού Αυξεντίου. Ένα πρόσωπο πολύ σηµαντικό για την εποχή, που πήρε θέση στο ζήτηµα της έριδας του αναβαπτισµού, εκφράζοντας τις ίδιες απόψεις 10

12 µε τον Κύριλλο. Ταυτόχρονα ο Αυξέντιος υπήρξε το έναυσµα των αντιδράσεων (ταραχών) κατά του Παϊσίου Β, κάτι που έφερε τον Κύριλλο ξανά στον πατριαρχικό θρόνο. Ο Αυξέντιος ήταν ταυτόχρονα και η κύρια αιτία κατηγορίων που εκφράστηκαν κατά του Κυρίλλου. Αναφέρονται επίσης ορισµένα από τα στηλιτευτικά κείµενα της εποχής, που στόχο τους είχαν να πλήξουν το πρόσωπο του Αυξεντίου και ταυτόχρονα του Κυρίλλου. Στο έκτο κεφάλαιο αναφερόµαστε στην ανάληψη της πατριαρχίας για δεύτερη φορά, αλλά και στις δράσεις του την περίοδο αυτή. Ειδικότερα εξετάζουµε την οικονοµική διαχείριση του πατριαρχείου, ένα θέµα µείζονος σηµασίας, αλλά και τις σχέσεις του µε τους υπόλοιπους αρχιερείς, µε την κορύφωση της αντιπαράθεσής τους στο ζήτηµα του αναβαπτισµού και την έκδοση του «Όρου». Στη συνέχεια αναφερόµαστε εκτενώς στο κείµενο του Όρου και τις πατριαρχικές πράξεις κατά τη δεύτερή του πατριαρχία. Το κεφάλαιο κλείνει µε τα γεγονότα που έφεραν την δεύτερη πτώση του. Στο έβδοµο και τελευταίο κεφάλαιο, διερευνούµε τη µεταπατριαρχική περίοδο της ζωής του µέχρι και τον θάνατό του, µε αναφορές στον τόπο εξορίας του, την συµµετοχή του στην έριδα των µνηµοσυνών αλλά και στα Ορλωφικά. Στην εργασία αυτή θα αναφερθούµε αρκετές φορές στον Καλλίνικο Γ 2 ο οποίος διαδέχεται τον Κύριλλο το Κάποιοι ερευνητές τον θεωρούν ως Καλλίνικο, θεωρώντας ως Γ τον Καλλίνικο που εκλεχτείτε το 1726 σε διαδοχή του Ιερεµία Γ. εν πρόλαβε όµως να ενθρονιστεί, πεθαίνοντας στο ά- κουσµα της εκλογής του. Στην εργασία µας θα αναφερόµαστε στον διάδοχο του Κυρίλλου ως Γ, όπως αυτός αναφέρεται στους πατριαρχικούς πίνακες 2 Υπήρξε ένας από τους λόγιους πατριάρχες της τουρκοκρατίας. Γεννήθηκε στην Ζαγορά το 1713 και είχε ως διδάσκαλό του τον µοναχό Ραφαήλ. Το 1728 σπουδάζει στην Πατριαρχική σχολή υπό του διδασκάλου Κριτία ενώ το 1743 θα εκλεγεί µητροπολίτης Προϊλάβου, µέχρι το 1748 όταν παραιτείται για να εγκατασταθεί µόνιµα στην Κωνσταντινούπολη όπου ιδιωτεύει. Το 1757 θα εκλεγεί Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως µετά την εκθρόνιση του Κυρίλλου Ε, αλλά µετά από λαϊκή κατακραυγή και µένοντας µόνο 7 µήνες στον θρόνο θα εξοριστεί. Μετά την άρση της εξορίας του επιστρέφει στην Ζαγορά όπου θα ασχοληθεί µε την µελέτη και την συγγραφή. Στην Ζαγορά απεβίωσε το

13 του Οικουµενικού Πατριαρχείου αλλά και στην µονογραφία του Χρυσοβέργη Αθανάσιου 3. Τελειώνοντας την εισαγωγή θα αναφέρουµε τους τέσσερεις συγγραφείς της εποχής του Κυρίλλου που ταυτόχρονα είναι και οι πρωτεύοντες πηγές µας: Σέργιος Μακραίος 4, Αθανάσιος Κοµνηνός Υψηλάντης 5, Καλλίνικος 6 και Καισάριος απόντες 7. 3 Στο πατριαρχικό κατάλογο της επίσηµης ιστοσελίδας του Οικουµενικού Πατριαρχείου αναφέρεται ως Καλλίνικος Γ. Χρυσοβέργης Α., Καλλίνικος Γ,1. 4 Σάθας Κ., Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τοµ. Γ, οά-πέ. Σάθας Κ., Νεοελληνική Φιλολογία. Βιογραφίαι, 629. Βρετός Α., Νεοελληνική Φιλολογία, τοµ.2, 300. Γριτσόπουλος Τ., Μακραίος Σέργιος, Ζαβίρας Γ., Νέα Ελλάς, 203. ηµητρακόπουλος Ανδρόνικος αρχιµ., Ορθόδοξος Ελλάς, Ζαβίρας Γ., Νέα Ελλάς,411. Βρετός Α., Νεοελληνική Φιλολογία, τοµ. 1, 203. Σκουβαράς Ε., Στηλιτευτικά κείµενα, 85. Χρυσοβέργης Α., Καλλίνικος Γ, 3. Λιναριτάκης Ε., Καλλίνικος Γ ( ), Γριτσόπουλος Τ., Καλλίνικος, Σάθας Κ., Νεοελληνική Φιλολογία. Βιογραφίαι, 501. απόντες Κ., Κήπος Χαρίτων,

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΤΟ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ 1.1 Προσαρµογή στη νέα πολιτική πραγµατικότητα Με την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως και την οριστική κατάλυση του Βυζαντινού κράτους το 1453, ο σουλτάνος Μωάµεθ ο Β αντιµετώπισε την Εκκλησία ως ο ίδιος να ήταν διάδοχος των βυζαντινών αυτοκρατόρων, αναγνωρίζοντάς την ως θρησκευτική κοινότητα (µιλέτ) προβαίνοντας µάλιστα σε αρκετές παραχωρήσεις προς αυτή 8. Η κίνηση αυτή ήταν και προς όφελος του κράτους του, αφού ο ίδιος ως καλός πολιτικός σκέφτηκε, ότι θα εµφανιζόταν ως προστάτης της Ορθόδοξης Εκκλησίας, εκµεταλλευόµενος την ενότητα των ορθοδόξων εναντίον της ύσης 9. Ειδικά για τον Μωάµεθ Β ο Σ. Ράνσιµαν, αναφέρει χαρακτηριστικά, ότι είχε ελληνικό αίµα στις φλέβες του, ήταν καλά σπουδασµένος, τον ενδιέφερε η ελληνική παιδεία και ο χριστιανισµός. Η µητριά του Μάρα (Σερβίδα πριγκίπισσα από Ελληνίδα µητέρα) ήταν ορθόδοξη, αλλά και ο ίδιος είχε φροντίσει να ενηµερωθεί για το ορθόδοξο δόγµα σε συναντήσεις του µε τον Γεννάδιο Σχολάριο, τον πρώτο πατριάρχη µετά την ά- λωση Podskalsky G., Η Ελληνική Θεολογία, 27. Ware T.,A study, 2. (Θα πρέπει εδώ να τονιστεί ότι τα ίδια αισθήµατα δεν έτρεφαν όλοι οι σουλτάνοι προς τους σκλαβωµένους, ενώ όσο απο- µακρυνόµαστε χρονικά από την άλωση οι συµπεριφορές τους γίνονται χειρότερες). Βαλαής., Η πατριαρχία του Θεοδοσίου Β,110. Κονόρτας Π., Οθωµανικές θεωρήσεις, Τσελεπίδης Μ., Τα προνόµια της Εκκλησίας,29. Papadopoullos Th., Studies, 8, Ανεστίδης Σ., Το Οικουµενικό Πατριαρχείο υπό οθωµανική κυριαρχία, Ράνσιµαν Σ.,Η Μεγάλη Εκκλησία, 341,363. Babinger Fr., Mehmet the Conqueror, 410, 411. Μυστακίδης Β.,Επί τη άλωσει,25. Πέαρς, Η Άλωσις, 152. Βαφείδης Φιλάρετος, Εκκλησιαστική ιστορία,

15 Σύµφωνα µε τον ιερό νόµο των µουσουλµάνων, οι λαοί της Βίβλου (Χριστιανοί και Εβραίοι) είχαν κάποια «δικαιώµατα» 11 όπως, να έχουν προστασία της ζωής, της τιµής και της περιουσίας τους. Μπορούσαν να ασκούν ελεύθερα τα θρησκευτικά τους καθήκοντα, να έχουν πνευµατικούς αρχηγούς και να πολιτεύονται µεταξύ τους κατά τους ιδιαίτερους νόµους τους, όπως όριζε για αυτούς το οθωµανικό δίκαιο. Όλα αυτά φυσικά µε τον όρο ότι θα έπρεπε να θεωρούν τους εαυτούς τους κατώτερους των µουσουλµάνων, ενώ δεν είχαν δικαίωµα να οπλοφορούν, να ιππεύουν, να διαθέτουν καλύτερα σπίτια και ενδυµασίες από τους µουσουλµάνους. Το σηµαντικότερο όµως όλων ή- ταν, η καταβολή από τους σκλαβωµένους του κεφαλικού φόρου 12. Σύµφωνα πάντα µε τα «δικαιώµατα» που όριζε το οθωµανικό δίκαιο για τους ορθοδόξους, ο οικουµενικός πατριάρχης ήταν υπεύθυνος για το ορθόδοξο µιλέτ, για την υπακοή του στο σουλτάνο (πολλές φορές αυτό τον αναγκάζει να καταφεύγει σε διπλωµατικές µεθόδους για την προστασία του ποιµνίου ειδικά σε περιόδους κρίσεων), για την καταβολή της φορολογίας που του αναλογούσε, αλλά και για την απονοµή δικαιοσύνης µεταξύ των ορθοδόξων. Είχε καταστεί δηλαδή, εκτός από θρησκευτικός και πολιτικός ηγέτης, «the Patriarch of Constantinople as both civil and religious head.» 13. Τα «δικαιώµατα» του πρώτου µετά την άλωση πατριάρχη έγιναν µε αυτοκρατορικό χρυσόβουλο, όπως το αποκαλούσαν οι Έλληνες ή βεράτι (µπεράτι) όπως το αποκαλούσαν οι Οθωµανοί, όρος που τελικά επικράτησε. Το πρώτο βεράτι που εκδόθηκε για τον Γεννάδιο Σχολάριο δεν σώθηκε, αλλά από τότε σε κάθε αλλαγή πατριάρχη εκδιδόταν βεράτι για επιβεβαίωση των δικαιωµάτων του. Ο νέος πατριάρχης κατέβαλε φυσικά και τους α- νάλογους φόρους, µε τον τρόπο που αυτοί επιβλήθηκαν 14. Με την πάροδο 11 Ελευθεριάδης Ν., Τα Προνόµια, 26. Παπαρηγόπουλος. Κ., Ιστορία, 45, σηµ.2. Αναστασίου Ι. Εκκλησιαστική Ιστορία, Ελευθεριάδης Ν., ο.π., 26. Ράνσιµαν Σ., Η Μεγάλη Εκκλησία,,342,357. Αναστασίου Ι. ο.π., Ware T., A study, 2. Th., Papadopoullos Th., Studies,31. Ράνσιµαν Σ.,ο.π.,352. Βαρθόδλης Κ., Ιστορία της Ελλάδος, Βαφείδης Φιλάρετος, Εκκλησιαστική ιστορία, Ράνσιµαν Σ., ο.π., Βαφείδης Φιλάρετος, ο.π., Αναστασίου Ι. ο.π.,

16 του χρόνου οι φόροι αυτοί αυξάνονταν ή προσθέτονταν και άλλοι. Ανάλογοι φόροι δίνονταν επίσης και σε κάθε αλλαγή σουλτάνου 15. Αυτό σήµαινε την τροµερή οικονοµική επιβάρυνση του πατριαρχείου, του οποίου τα χρέη έφθαναν το 1730, στο ποσόν των χρυσών λιρών. Σε αυτό συνετέλεσαν τα µεγάλα χρηµατικά ποσά που δίδονταν για δωροδοκίες αξιωµατούχων, προς µαταίωση αντιχριστιανικών σχεδίων από το οθωµανικό κράτος, στην οικονοµική διαφθορά του κράτους, αλλά και στις συχνές αλλαγές πατριαρχών 16. Χαρακτηριστικό παράδειγµα για το τελευταίο είναι η περίοδος , όπου υπήρξαν τριάντα ένας πατριάρχες, µε µέσο όρο παραµονής στο θρόνο τα τρία χρόνια 17. Αποτέλεσµα των παραπάνω ήταν, η εξάρτηση του πατριαρχείου και του εκάστοτε πατριάρχη από τα πλουσιότερα µέλη της κοινότητας και όχι µόνο. Παρόλα αυτά όµως συνέχιζε να κατέχει την θέση που του άρµοζε στηρίζοντας την Ορθοδοξία, αλλά και τα υπόλοιπα πατριαρχεία, δίνοντας κουράγιο στις δοκιµασίες που περνούσε το ορθόδοξο πλήρωµα. Ως έδρα του το Οικουµενικό Πατριαρχείο χρησιµοποίησε αρχικά το ναό των Αγίων Αποστόλων, έπειτα την µονή της Παµµακάριστου, στη συνέχεια το ναό της Θεοτόκου της Παραµυθίας, κατόπιν το ναό της µονής του Αγίου η- µητρίου στην Ξυλόπορτα και τέλος το ναό του Αγίου Γεωργίου στο Φανάρι όπου βρίσκεται µέχρι σήµερα Επηρεασµός της πατριαρχικής εκλογής από κοινωνικές οµάδες Οι κοινωνικές οµάδες που επηρέαζαν την εκλογή του πατριάρχη, ήταν αρκετές και η καθεµία από αυτές µε διαφορετικό τρόπο. Συγκεκριµένα, οι συντεχνίες αποτελούσαν ενώσεις επαγγελµατιών που σταδιακά απέκτησαν οικονοµική δύναµη, ενίσχυαν τις δράσεις της Ελληνικής κοινότητας έχοντας λόγο και στην εκλογή του πατριάρχη. Περαιτέρω, οι Φαναριώτες αποτελούσαν 15 Γεννάδιος µητρ., Φωτίειος βιβλιοθήκη, Α, 120. Βαλαής., Η πατριαρχία του Θεοδοσίου Β, Γεδεών Μ., Βραχεία σηµείωσις, 146. Βαλαής., ο.π., Χρυσοβέργης Α., Καλλίνικος Γ, Γεδεών Μ., Πατριαρχικοί Πίνακες, Ράνσιµαν Σ., Η Μεγάλη Εκκλησία, Σταυρίδης Β.,Συνοπτική ιστορία, 62. Βαλαής., ο.π.,

17 µια νέα τάξη µεταξύ των υποδούλων, αποτελούµενη από µορφωµένους ανθρώπους που µπορούσαν να ανελιχθούν στην οθωµανική ιεραρχία. Μια τρίτη παράµετρος ήταν οι ξένοι διπλωµάτες. Ο ρόλος τους ήταν διττός. Από τη µια πλευρά προσπαθούσαν να συνάψουν διπλωµατικές σχέσεις µε τους Οθωµανούς, ταυτόχρονα δε ήθελαν να έχουν καλές σχέσεις µε το Οικουµενικό Πατριαρχείο, αξιοποιώντας την επιρροή που ασκούσε ο οικουµενικός πατριάρχης στους ορθοδόξους, αλλά και τον ρόλο που αυτός είχε στην Αυτοκρατορία. Έτσι µετείχαν ενεργά στην εκλογή πατριάρχη, προωθώντας κάποιον που θα εξασφάλιζε τα δικά τους συµφέροντα. Τέλος υπήρχε η σύνοδος, η οποία και θα έπρεπε να ήταν το µόνο αρµόδιο όργανο για την εκλογή του πατριάρχη. Συντεχνίες: Την εποχή εκείνη ονοµάζονταν και συνάφια ή ρουφέτια. Οι υπόδουλοι Έλληνες, ακολουθώντας την Βυζαντινή παράδοση, οργανώθηκαν σύµφωνα µε το επάγγελµά τους σε συντεχνίες, οι οποίες είχαν κάποια σχετική αυτονοµία. Οι Οθωµανοί, δεν ασχολούνταν µε άλλα επαγγέλµατα πλην του στρατιωτικού, του δηµοσίου υπαλλήλου και του τσιφλικά. Όλα τα άλλα επαγγέλµατα τα άφησαν στα χέρια των υποδούλων, ιδιαίτερα δε το εµπόριο που βοήθησε τις συντεχνίες να αποκτήσουν οικονοµική δύναµη 19. Οι πρόεδροί τους (πρωτοµάστοροι), εκλέγονταν και κρατούσαν τα οικονοµικά της κοινότητάς τους. Σύµφωνα µε τον Μ. Γεδεών υπήρχαν 90 µε 100 συντεχνίες µόνο στην Κωνσταντινούπολη 20. Μεγαλύτερη και ισχυρότερη εξ αυτών ήταν η συντεχνία των γουναράδων, η οποία έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την πνευ- µατική ανύψωση των σκλαβωµένων, παραµένοντας ο κύριος υποστηρικτής της Πατριαρχικής Ακαδηµίας µέχρι τα µέσα του ΙΗ αιώνα. Έτσι οι συντεχνίες αφού είχαν οικονοµική ευχέρεια, είχαν και λόγο στην εκλογή πατριάρχη, δεδοµένου ότι η εκλογή του απαιτούσε οικονοµικά ανταλλάγµατα. Οι Φαναριώτες 21 : Ήταν µορφωµένοι Έλληνες που κατοικούσαν στην περιοχή του λόφου του Φαναρίου, κοντά στον Άγιο Γεώργιο, τόπο διαµονής του πατριάρχη. Οι περισσότεροι από αυτούς είχαν σπουδάσει στο εξωτερικό, 19 Καλινδέρης Μ., Αί συντεχνίαι,131. Σκαρλάτος. ο Βυζάντιος, Η Κωνσταντινούπολις, Γεδεών Μ., Μνεία, α µέρ., Για τους Φαναριώτες βλπ. Ζαλλώνης Μ.Φ., Πραγµατεία. Μεταλληνός Γεώργιος πρωτοπρ., Τουρκοκρατία, Ράνσιµαν Σ., Η Μεγάλη Εκκλησία, Papadopoullos Th., Studies. 49, 54, 55, 222. Κούµας Κ., Ιστορίαι, τοµ. 12, Βαλαής., Η πατριαρχία του Θεοδοσίου Β, Παπαρρηγόπουλος Κ., Ιστορία,

18 µε αρκετούς να έχουν την ειδικότητα του ιατρού. Με την ειδικότητα αυτή, τους ανοιγόταν ο δρόµος για να ανελιχθούν στην ιεραρχία του οθωµανικού κράτους, εξυπηρετώντας πολλές φορές την εξωτερική του πολιτική 22. Το 1669 ο βεζίρης Κιοπρουλού δηµιουργεί την θέση του αρχιδιερµηνέα της Πύλης (Υφυπουργού Εσωτερικών), για τον ιατρό του Παναγιώτη Νικούσιο Μαµωνά, ο οποίος είχε εντυπωσιάσει τον βεζίρη µε την µόρφωσή του. Ταυτόχρονα δηµιουργείται η θέση του διερµηνέα του στόλου (Υφυπουργός Ναυτικών), πάλι για Φαναριώτες. Οι θέσεις αυτές ανύψωσαν το κύρος, την ισχύ αλλά και τις επιδιώξεις τους, που σε λίγο θα πετύχουν και την διοίκηση των ηµιαυτόνοµων παραδουνάβιων ηγεµονιών 23. Τα στοιχεία αυτά συνετέλεσαν στην απόκτηση οικονοµικής δύναµης από τους Φαναριώτες, που τους επέτρεπε να έχουν λόγο και στην εκλογή πατριάρχη προτιµώντας κάποιον που θα ασπαζόταν την ιδεολογία τους, διορίζοντας κάποιον εξ αυτών στην αυλή του 24. Οι ξένοι διπλωµάτες: Όπως και οι προηγούµενοι, είχαν και αυτοί τον ρόλο τους στις αλλαγές πατριαρχών. Από τον ΙΣΤ αιώνα οι ηγέτες της ύσης, αφού πίστεψαν ότι η οθωµανική δύναµη δεν µπορεί να αποκρουστεί, αποφάσισαν να την εντάξουν στο σύστηµα των Ευρωπαϊκών κρατών, συνάπτοντας διπλωµατικές σχέσεις µε την Κωνσταντινούπολη. Με τον τρόπο αυτό προσπαθούσαν να αποτρέψουν την επέκταση της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας 25. Ερχόµενοι οι δυτικοί στην Κωνσταντινούπολη ήρθαν σε επαφή µε το Οικου- µενικό Πατριαρχείο τον µόνο «θεσµό» µέσα στην Οθωµανική Αυτοκρατορία που µπορούσε να επηρεάσει τους ορθόδοξους πιστούς αλλά και τις αποφάσεις της Υψηλής Πύλης. Αυτό τους έκανε να προσπαθούν να εξασφαλίζουν την συµπάθεια του οικουµενικού πατριάρχη, βοηθώντας να εκλεγεί κάποιοςπου θα εξασφάλιζε τα συµφέροντά τους 26. Η Ιερά σύνοδος: Σύµφωνα µε την Εκκλησιαστική παράδοση, ήταν η µόνη που θα έπρεπε να συµµετέχει στην εκλογή πατριάρχη. Στην πραγµατικότητα όµως ο πατριάρχης αναδεικνυόταν από την Υψηλή Πύλη, που είχε το 22 Η δράση του Αλ. Μαυροκορδάτου στην συνθήκη του Κάρλοβιτς (1699). 23 Ράνσιµαν Σ., Η Μεγάλη Εκκλησία, 634. Βαρθόδλης Κ., Ιστορία της Ελλάδος, Ράνσιµαν Σ., ο.π., Hering G., Οικουµενικό Πατριαρχείο, Hering G., ο.π., 24. Ράνσιµαν Σ.,ο.π., 389. Ρούσος-Μηλιδώνης Μ., Ιησουίτες,

19 δικαίωµα της αναγνώρισης και διορισµού του. Σε αρκετές περιπτώσεις όµως, αρχιερείς συµµαχώντας µε κάποια από τις προηγούµενες οµάδες, µεµονω- µένα ή ακόµη και µε οθωµανούς αξιωµατούχους, εκθρόνιζαν και ενθρόνιζαν πατριάρχες της αρεσκείας τους. Αρκετοί δε δρώντας από προσωπική φιλοδοξία κατάφερναν να αρπάξουν τον θρόνο καταβάλλοντας υπέρογκα ποσά 27. Το τελευταίο οδήγησε το 1741, στην πρωτοβουλία του µητροπολίτου Ηρακλείας Γεράσιµου για την έκδοση φιρµανίου, βάση του οποίου, για την ενθρόνιση πατριάρχη απαιτείτο η σύµφωνη γνώµη πέντε τουλάχιστον αρχιερέων, των Ηρακλείας, Κυζίκου, Νικοµηδείας, Νικαίας και Χαλκηδόνος. Έτσι α- ναβαθµίστηκε θεωρητικά τουλάχιστον η θέση της συνόδου, αλλά και η εκλογή του πατριάρχη θεµελιώθηκε σε πιο αξιοκρατικές βάσεις Σηµαντικότερα προβλήµατα Πέραν του µεγάλου προβλήµατος των οικονοµικών που προαναφέρα- µε, το Οικουµενικό Πατριαρχείο είχε να αντιµετωπίσει, την προσηλυτιστική δράση των δυτικών, το ζήτηµα των Αγίων Tόπων, την πνευµατική ένδεια των σκλαβωµένων ορθοδόξων, αλλά και όλα τα γενικά προβλήµατα της Αυτοκρατορίας που είχαν συνάµα και αντίκτυπο στους χριστιανούς. Η προσηλυτιστική δράση των δυτικών είχε ξεκινήσει από πολύ νωρίς, ήδη το 1596 αναφέρεται ο όρος Ουνία 29,από την λατινική λέξη unio-ένωση, 27 Κονόρτας Π., Οθωµανικές θεωρήσεις, 206. Papadopoullos Th., Studies, Κοµνηνός Υψηλάντης Αθ., Τα µετά την Άλωσιν, 350. Βαλαής., Η πατριαρχία του Θεοδοσίου Β, 137. Βαφείδης Φιλάρετος µητροπ., Εκκλησιαστική ιστορία, Ως θρησκευτική έννοια βρίσκουµε την Ουνία το 1596 στη Πολωνία και στη νοτιοδυτική Ρωσία. Περιγράφει τους ορθοδόξους χριστιανούς που δέχτηκαν το πρωτείο του πάπα διατηρώντας ταυτόχρονα το ορθόδοξο τυπικό. Η αποδοχή των Πολωνών έγινε µε την βοήθεια και υ- ποστήριξη του βασιλιά τους Σιγισµούνδου προς τους ιησουΐτες προσηλυτιστές, πιστεύοντας ότι έτσι ο ίδιος θα αποκόµιζε πολιτικά οφέλη. Η µέθοδος δράσης τους ήταν πάντα η ίδια σε όλες τις χώρες που δρούσαν, Λιθουανία, Λευκορωσία, Γεωργία, Αλβανία, Συρία, Παλαιστίνη, κλπ, έπειθαν τους ορθοδόξους ότι µεταξύ των δυο δογµάτων δεν υπάρχουν διαφορές και ζητούσαν µόνο την αναγνώριση του πρωτείου. Σιγά σιγά έτσι οδηγούσαν τους ορθοδόξους, στους οποίους υπήρχε και πνευµατική ένδεια, στον πλήρη εκλατινισµό τους. ( βλ. Κωτσιόπουλος Κ. Η Ουνία στη θεολογική βιβλιογραφία. Νασούρ Β., Σίλβεστρος πατριάρχης Αντιοχείας, Στράντζαλης Π., Ο Ιεροσολύµων Εφραίµ, Μεταλληνός Γ.- όνης.- Φρα- 18

20 στην Πολωνία. Με τον όρο Ουνία, περιγράφονται εκείνοι οι ορθόδοξοι Χριστιανοί που δέχονται το πρωτείο του Πάπα, αλλά διατηρούν το ορθόδοξο τυπικό 30. Φυσικά οι ίδιοι αρνούνται τον όρο Ουνίτες και προτιµούν τους όρους Ελληνόρυθµοι, Ελληνοκαθολικοί, Μελχίτες, κλπ 31. Ο τρόπος δράσης των προσηλυτιστών ήταν ο ίδιος πάντοτε. Ξεκινώντας από το ότι δεν υπάρχουν σηµαντικές διαφορές µεταξύ των δύο Εκκλησιών, δίδασκαν στους υποδούλους, «κρατήστε το τυπικό σας απλώς δεχτείτε το πρωτείο του Πάπα». Αφού έπειθαν για αυτό, οδηγούσαν σιγά-σιγά τους σκλαβωµένους σε πλήρη εκλατινισµό 32. Με τα τέσσερα ορθόδοξα πατριαρχεία να βρίσκονται υπό οθωµανική κατοχή το πρόβληµα είχε οξυνθεί. Οι προσηλυτιστές δρούσαν µε την βοήθεια των κρατών τους, που ήθελαν να πετύχουν αύξηση της επιρροής τους στις εν λόγω περιοχές, αφού είχαν ήδη εντοπίσει την φθίνουσα πορεία της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Έτσι οι σχέσεις Λατίνων - Ορθοδόξων είχαν οξυνθεί, παρά τις καλές σχέσεις που προϋπήρχαν, όπως αναφέρει ο µητροπολίτης ιοκλείας Κάλλιστος (Timothy Ware), ειδικότερα δε στα Ιόνια νησιά. Συνεχίζοντας όµως µας πληροφορεί, ότι η δράση των Λατίνων σε Αντιόχεια και Ιερουσαλήµ, µαζί µε την όλο και αυξανόµενη αντιορθόδοξη προπαγάνδα τους, αλλά και η Ενετική κατάληψη της Πελοποννήσου, επέτεινε την ένταση µεταξύ Κωνσταντινούπολης και Ρώµης τον ΙΗ αιώνα 33. Το ζήτηµα των Αγίων Τόπων ήταν ακόµα ένα µεγάλο πρόβληµα που απασχολούσε το Οικουµενικό Πατριαρχείο, το οποίο σύµφωνα µε τον Σ. Ράνσιµαν, «ίσως να ήταν και η κύρια αιτία όξυνσης στις σχέσεις των δυο Εκκλησιών Ανατολής - ύσης». Οι διαµάχες αυτές δεν έµειναν όµως µόνο µεταξύ Λατίνων Ορθοδόξων, αλλά σε αυτό πήραν µέρος και οι Μονοφυσίτες, Αρµέτσέας Η.- Μοράρος Ε.- Αθανάσιος Βανάτος επισκ., Η Ουνία χθές και σήµερα. Αναστασιου Ι. Εκκλησιαστική Ιστορία, ) 30 Μεταλληνός Γ.- όνης.- Φρατσέας Η.- Μοράρος Ε.- Αθανάσιος Βανάτος επισκ., ο.π., Μεταλληνός Γ.- όνης.- Φρατσέας Η.- Μοράρος Ε.- Αθανάσιος Βανάτος επισκ., ο.π.,54. Κωτσιόπουλος Κ., Η Ουνία στην Θεολογική Βιβλιογραφία, Κωτσιόπουλος Κ., ο.π., 26. Μεταλληνός Γ.- όνης.- Φρατσέας Η.- Μοράρος Ε.- Αθανάσιος Βανάτος επισκ., ο.π., Ware T., A study,

21 νιοι, Κόπτες, ενώ στην συνέχεια ενεπλάκησαν και οι ιθύνοντες του οθωµανικού κράτους 34. Το 1517 όταν ο σουλτάνος Σελίµ Α κατέλαβε τα Ιεροσόλυµα, εξέδωσε Χαττί σερίφ προς τον Πατριάρχη Ιεροσολύµων ωρόθεο Β ( ) δηλώνοντας, ότι η φύλαξη των Αγίων Τόπων ανατίθετο και πάλι «είς τήν τῶν Ῥωμαίων ἐξουσίαν.» 35. Οι προσπάθειες των λατίνων για την απόκτηση δικαιωµάτων στους Αγίους Τόπους είναι συνεχείς και ειδικότερα των Γάλλων. Οι διαµάχες δεν θα έχουν τέλος και στις αρχές του ΙΗ αιώνα θα υπάρξει εντατικοποίησή τους. Το 1604 ο Γάλλος πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη επιχείρησε να αποκτήσει δικαιώµατα επί του λόφου του Γολγοθά, καταβάλλοντας ένα αξιοσέβαστο χρηµατικό ποσό. Η προσπάθειά του αυτή αποκρούστηκε, χάρη στις ενέργειες του πατριάρχη Ιεροσολύµων Σωφρονίου ( ), ο οποίος κατάφερε να συγκεντρώσει και να καταβάλει το διπλάσιο ποσό. Με τον τρόπο αυτό ακυρώθηκε το φιρµάνι που παραχωρήθηκε στους Γάλλους, καταφέρνοντας µετά βίας να επανακτήσει µέρος του ιερού λόφου 36. Το 1634 ο σουλτάνος Μουράτ θέτει τέρµα σε µια ακόµα προσπάθεια των λατίνων για κατάληψη των Αγίων Τόπων µε τρία διατάγµατα, δικαιώνοντας τους ορθοδόξους. Η δικαίωση όµως αυτή υπερχρέωσε την Εκκλησία µε τις συχνές αλλαγές φιρµανιών, πότε υπέρ των ορθοδόξων και πότε υπέρ των λατίνων. Αυτήν τη φορά όµως υπήρχε και η ανάµειξη της Ρωσίας. Συµπαραστάτης του πατριαρχείου Ιεροσολύµων ήταν πάντοτε ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. Το 1757 µε διάταγµα του σουλτάνου Οσµάν Γ και µε την τεράστια προσφορά του Αλέξανδρου Υψηλάντη, τα προσκυνήµατα αποδίδονται πλέον στους Ελληνορθόδοξους 37. Η πνευµατική ένδεια των υποδούλων ήταν ακόµα ένα σοβαρό πρόβλη- µα στο οποίο το Οικουµενικό Πατριαρχείο θα έπρεπε να δώσει άµεσα λύση. Ένα πρόβληµα το οποίο είχε ξεκινήσει µε την πτώση της Κωνσταντινούπολης 34 Ράνσιµαν Σ., Η Μεγάλη Εκκλησία, Κοµνηνός Υψηλάντης Αθ., Τα µετά την Άλωσιν, 46. Ελληνισµός, Η εκκλησία Ιεροσολύµων, , Παπαδόπουλος Χρυσόστοµος αρχιµ., Ιστορία της Εκκλησίας Ιεροσολύµων, Παπαδόπουλος Χρυσόστοµος αρχιµ., ο.π., ( ιάταγµα). 20

22 το Τότε οι Έλληνες λόγιοι είχαν καταφύγει στην ύση, όπου και συνετέλεσαν στην διάδοση των Ελληνικών γραµµάτων στις διάφορες Ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, αφήνοντας όµως την Κωνσταντινούπολη και τις άλλες Ελληνικές περιοχές να φθίνουν πνευµατικά 38. Το φαινόµενο ήταν ιδιαίτερα έντονο στην επαρχία, όπου η διδασκαλία γινόταν στα µοναστήρια στα οποία υπήρχαν κάποια βιβλία. Σε πληροφορίες που µεταφέρει ο πάστορας Γκέρλαχ προς τον Μαρτίνο Κρούσιο τον ΙΣΤ αιώνα αναφέρει «Πουθενά σε ολόκληρη την Ελλάδα δεν ευδοκιµεί η µελέτη. εν υπάρχουν δηµόσιες ακαδηµίες ή καθηγητές µε εξαίρεση τα κοινά σχολεία όπου τα αγόρια διδάσκονται ανάγνωση µε το Ωρολόγιο, την Ωκτάηχο, το Ψαλτήρι και άλλα βιβλία που χρησιµοποιούνται στις ακολουθίες. Ελάχιστοι όµως από τους ιερείς και µοναχούς κατανοούν πραγµατικά αυτά τα βιβλία.» 39. Οι µαθητές δηλαδή µπορούσαν να µάθουν α- νάγνωση και γραφή στα µοναστήρια διατηρώντας ένα πνευµατικό σπέρµα και αµυδρό φως ελπίδας, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Τ. Ευαγγελίδης, υπό την αιγίδα της Μεγάλης Εκκλησίας 40. Το µόνο ίδρυµα που µπορούσε να παρέχει κάποια ανώτερη µόρφωση Θεολογική και Φιλοσοφική, ήταν η Πατριαρχική Ακαδηµία ή Μεγάλη του Γένους Σχολή όπως επικράτησε να ονοµάζεται. Αλλά και σε αυτήν οιδυνατότητες ήταν περιορισµένες στις αρχές, λόγω ελλείψεως καθηγητών 41. Υπήρχαν φυσικά αρκετοί οικοδιδάσκαλοι, οι οποίοι παρείχαν κατ οίκον διδασκαλία στους γόνους πλουσίων οικογενειών 42. Έτσι αναγκαστικά οι νέοι που ήθελαν να λάβουν ανώτερη µόρφωση κατέφευγαν στη ύση όπως, στην Βενετία, Πάδοβα, Ρώµη, κάτι που όµως δεν άφηνε ανεπηρέαστα τα θρησκευτικά τους πιστεύω. Στο Ελληνικό κολλέγιο του Αγίου Αθανασίου 43 στην Ρώµη, απαραίτητη προϋπόθεση για την εισδοχή των σπουδαστών ήταν η επίσηµη οµολογία της µιας αδιαίρετης Εκκλησίας, στο πνεύµα όµως των αποφάσεων της συνόδου του Τριδέντου. Κάποιοι από τους Έλληνες σπουδαστές στη ύση είχαν επηρεαστεί από την δυτική θεολογία, οι περισσότεροι όµως όχι. 38 Παρανίκας Μ., Σχεδίασµα, 4-5. Ράνσιµαν Σ., Η Μεγάλη Εκκλησία, Podskalsky G., Η Ελληνική Θεολογία, 81. Ράνσιµαν Σ., ο.π., Ευαγγελίδης Τ., Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας, τόµ. 1, XLII. Ware T., A study, Ευαγγελίδης Τ., ο.π., 6. Ράνσιµαν Σ. ο.π., Ευαγγελίδης Τ. ο.π., Τσιρπανλής Ζ., Το Ελληνικό κολλέγιο της Ρώµης, 36, Podskalsky G., ο.π.,

23 Οι νέοι αυτοί χαρακτηρίζονταν και από ένα ακόµη στοιχείο, πέρα από τη δίψα τους για µάθηση, υπήρχε ο πόθος να βοηθήσουν την πατρίδα τους να βγει από το σκοτάδι και την αµάθεια. Έτσι επιστρέφοντας στην πατρίδα άρχισαν να µεταδίδουν τις γνώσεις τους, ειδικότερα από τα τέλη του ΙΖ αιώνα και αρχές του ΙΗ θα ξεκινήσει ένας αγώνας για την ίδρυση σχολείων και σχολών. Παράλληλα όµως άρχισαν να ενοχλούνται οι συνειδήσεις πολλών κληρικών και ιδίως των µοναχών, οι οποίοι είχαν πάντα µια επιφυλακτική στάση έναντι των εξ Ευρώπης ερχοµένων, όπου και κυριαρχούσε ο Ορθολογισµός 44. Η προσπάθεια όµως για ίδρυση διαφόρων εκπαιδευτικών ιδρυµάτων συνεχίστηκε, γιατί ο λαός έπρεπε και όφειλε να µορφωθεί. Πολύ σηµαντική ήταν η παρουσία και η συµµετοχή των Φαναριωτών στην ίδρυση και χρηµατοδότηση σχολείων, οι οποίοι για ένα διάστηµα δια- µόρφωσαν µια δική τους ιδεολογία φέρνοντας νέες ιδέες στους σκλαβωµένους Έλληνες. Με τους Φαναριώτες άρχισε να εισβάλει στο γένος η φραγκιά, όπως γράφει χαρακτηριστικά ο π. Γεώργιος Μεταλληνός, εννοώντας τον Γαλλικό τρόπο ζωής αλλά και τις Γαλλικές ιδέες, κάτι που απειλούσε µε αλλοίωση την παράδοσή τους. Στο τέλος όµως δεν προχώρησαν αρκετά, παρέµειναν ανατολικοί, προσπαθώντας βέβαια να συζεύξουν τις νέες ιδέες της Ευρώπης µε την δική τους πολιτιστική πραγµατικότητα 45. Στα παραπάνω θα πρέπει να προστεθούν, τα γενικότερα προβλήµατα της αυτοκρατορίας, όπως η συρρίκνωσή της, µε την αντίστοιχη παρακµή που επέφερε, η οικονοµική διαφθορά στην κρατική διοίκηση, οι ανταρσίες των γενιτσάρων και περιφερειακών διοικητών και τέλος το µέγιστο πρόβληµα των σκλαβωµένων, η Ελευθερία. 44 Τζώγας Χ., Η περί µνηµοσύνων έρις, 8. Μεταλληνός Γεώργιος πρωτοπρ., Τουρκοκρατία, Μεταλληνός Γεώργιος πρωτοπρ., ο.π.,148 22

24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΥΤΕΡΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΥΡΙΛΛΟΥ Ε 2.1. Καταγωγή - Οικογένεια Σύµφωνα µε τις πηγές µας, ο Κύριλλος φαίνεται να γεννήθηκε στην Πελοπόννησο 46. Για τον ακριβή τόπο γεννήσεώς του υπάρχουν δυο απόψεις, ότι γεννήθηκε στη ηµητσάνα 47 ή ότι γεννήθηκε στο Ναύπλιο 48. Η άποψη ότι κατάγεται από τη ηµητσάνα φαίνεται ισχυρότερη έναντι της πόλης του Ναυπλίου, γνωρίζοντας ότι τα πρώτα του γράµµατα τα έµαθε στη ηµητσάνα στη σχολή της µονής Φιλοσόφου, από την οποία και αποφοίτησε. Αν δεχθούµε ως τόπο καταγωγής του το Ναύπλιο, λαµβάνοντας υπόψη και τη µεγάλη απόσταση µεταξύ των δυο περιοχών, θα πρέπει να υποθέσου- µε ότι όλη η οικογένειά του µετακόµισε κάποια στιγµή στην ηµητσάνα, όπου και οι συνθήκες διαβίωσης ήταν καλύτερες 49, ή ότι στάλθηκε εκεί µόνος του για σπουδές. Ακόµη µπορούµε να υποθέσουµε ότι, αφού ο πατέρας του δεν αναφέρεται πουθενά σε καµιά πηγή, ούτε και κατά την σύλληψη της οικογένειας, βρέθηκαν στη ηµητσάνα, τόπο καταγωγής της µητέρας του, µετά από την απώλεια του πατέρα του. Το σίγουρο πάντως είναι ότι τα παιδικά του χρόνια τα πέρασε στη ηµητσάνα. Όπως για τον ακριβή τόπο γεννήσεως υπάρχουν δυο απόψεις, το ίδιο φαίνεται να συµβαίνει και για την χρονολογία γεννήσεώς του. Άλλοι την τοποθετούν στις αρχές του ΙΗ αιώνος 50 και άλλοι στα τέλη του ΙΖ αιώνος 51, χωρίς 46 Κοµνηνός Υψηλάντης Αθ., Τα µετά την Άλωσιν,353. Μ α κ ρ α ί ο ς Σ., Υποµνήµατα, 206. Σαβράµης Ε, Η πρώτη καθαίρεσης, Κανδηλώρος Τ.,Η ηµητσάνα, 24.Γριτσόπουλος Τ., Μονή Φιλοσόφου, 281. Σαβράµης Ε., ο.π., 162. Καρβελάς Γ., Ο Οικουµενικός Πατριάρχης Κύριλλος Ε, 6. ( Η εργασία του Καρβελά δεν είναι πλήρης. Παίρνει πληροφορίες µόνο από τους Υψηλάντη, Σάθα και Μαθά.Βλπ. Γριτσόπουλος Τ. ο.π.,284. Σαβράµης Ε. ο.π., 162.) 48 Μ. Γεδεών. Πατριαρχικοί Πίνακες, 535. Σκουβαράς Ε., Στηλιτευτικά Κείµενα, Παπούλας Γ., Αποµνηµονεύµατα, Σκουβαράς Ε., ο.π., 58. Καρβελάς Γ,ο.π.,5. 23

25 συγκεκριµένη ηµεροµηνία. Λαµβάνοντας όµως υπόψη ότι ο Κύριλλος, κατά την κατάληψη της Πελοποννήσου το 1715, συνελήφθηκε και στάλθηκε αιχµάλωτος στην Κωνσταντινούπολη, όπως θα δούµε πιο κάτω, συνδυάζοντας το µε την πληροφορία ότι αγόρια µέχρι 15 ετών στρατολογούνταν στο σώµα των γενιτσάρων, φαίνεται πιο λογικό ο Κύριλλος να γεννήθηκε στα τέλη του ΙΖ αιώνα, για να ήταν το 1715 µεγαλύτερος από 15 χρονών 52. Για την οικογένειά του δεν έχουµε αρκετές πληροφορίες. Από την αναφορά του Υψηλάντη µαθαίνουµε ότι είχε έναν αδελφό πραµατευτή (έµπορο) µε πολύ καλές γνωριµίες στην Κωνσταντινούπολη «μέ τό νά ἦτον ὁ ἀδελφός τοῦ τανῦν Νικομηδείας Κυρίλλου πραγματευτής τοῦ Μπεσίρ ἀγᾶ Κιζλάρ αγασή» 53. Σύµφωνα µε τον Γ. Παπούλα, µε την µεσολάβηση του αδελφού του είχαν δοθεί κάποια ιδιαίτερα προνόµια στην ηµητσάνα. Ένα ακόµη στοιχείο που ενισχύει την άποψη, ότι πράγµατι κάποιος από την οικογένειά του είχε καταγωγή από την ηµητσάνα, παρόλο που η πληροφορία αυτή δεν αναφέρεται από κάποια άλλη πηγή 54. Σύµφωνα µε την διαθήκη του Κυρίλλου, που βρίσκεται στα αρχεία της Μεγίστης Λαύρας και συνέταξε το 1763, φαίνεται ότι είχε και µια αδελφή στην οποία αφήνει εντολή, ως µοναχός που ήταν τότε, να µην ζητήσει κάτι από τα υπάρχοντά του «Κληρονόμον ἔξω ἀπό τήν ἀδελφήν μου έξ αἵματος ἂλλον δέν ἔχω, τήν ὁποίαν παραγγέλλω ἐν βάρει άλύτου άφορισμοῦ νά μή ζητήσῃ τίποτε ἀπό ὅσα ἔχω ἐδῶ εἰς τήν καλύβην, οὔτε νά ἐνοχλήσῃ τόν γέρο- Σάββαν, ὅπου ἀφίνω ἐπίτροπόν μου, ἤ τό ἱερόν μοναστήριον τῆς Λαύρας.» 55. Κάποιες πληροφορίες για τους γονείς του δίνονται από τον Ε. Σκουβαρά, ο οποίος µας πληροφορεί, ότι το οικογενειακό όνοµα του Κυρίλλου ήταν 51 Σαβράµης Ε., Η πρώτη καθαίρεσης,162. Γριτσόπουλος Τ., Ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Κύριλλος Ε, Παπαρηγόπουλος Κ. Ιστορία, Κοµνηνός Υψηλάντης Αθ., Τα µετά την Άλωσιν, Παπούλας Γ., Αποµνηµονεύµατα, Λαυριώτης Α., Πατριαρχικά γράµµατα,

26 Μύσου ή Μυζοτέρου. Περιγράφει την αιχµαλωσία της οικογένειάς του, χωρίς και πάλι να αναφέρεται ο πατέρας, τον τόπο εξορίας τους αλλά και το όνοµα του εµπόρου ο οποίος εξαγόρασε την ελευθερία τους. Σύµφωνα µε τις ίδιες πληροφορίες ο έµπορος αυτός ενυµφεύθη την αδελφή του. Το κοσµικό όνοµα του Κυρίλλου ήταν Κωνσταντίνος 56. Τις πληροφορίες αυτές αντλεί από στηλιτευτικά κείµενα 57, αρκετά από τα οποία αποδίδονται στον Καλλίνικο Γ, σύγχρονου του Κυρίλλου, ο οποίος τον διαδέχθηκε στον πατριαρχικό θρόνο. Συνάµα όµως και του κυριότερου αντιπάλου του κατά τις πατριαρχίες του, στο θέµα του αναβαπτισµού. Σύµφωνα πάντα µε τον Ε. Σκουβαρά, αλλά τώρα από πληροφορίες διαφορετικού στηλιτευτικού κειµένου, το οικογενειακό όνοµα του Κυρίλλου ήταν Μίσος ή Μούσος, το οποίο ο αδελφός του άλλαξε σε Μειζότερος (ανώτερος, µέγιστος) προσδίδοντας του έτσι µεγαλύτερο κύρος. Αυτό το επίθετο ο Καλλίνικος στα κείµενα του παραφράζει ως Μυσότερος, από την αρχαία λέξη «Μῦσος», που έχει την σηµασία του βδελύγµατος, στηλιτεύοντας έτσι τον Κύριλλο ακόµη περισσότερο 58. Με το επίθετο Μειζότερος θα βρούµε τον Κύριλλο και σε νεώτερη µελέτη του Αρχιµ. Ναυκράτιου Τσουλκανάκη. Την πληροφορία αυτή την λαµβάνει από τέσσερις επιστολές τις οποίες φαίνεται να απόστειλε ο Μακάριος Καλογεράς προς τον Κύριλλο. Οι επιστολές που θα εκδοθούν από τον ίδιο σύντοµα, µας παραχωρήθηκαν για την εργασία αυτή. Μόνο όµως η επιστολή Ι, να 4 αποστέλλεται στον «Κυρίλλῳ τῷ μειζοτέρῳ τουπίκλην» 59 όπως αναφέρει χειρόγραφο που βρίσκεται στο µετόχιο του Πανάγιου Τάφου, το οποίο όµως δεν έχουµε δει. Ως Μειζότερο θα τον δούµε σε µια στηλιτευτική ακολουθία και ως Μυσότερο σε στηλιτευτικό κείµενο 60. Σε άλλο στηλιτευτικό κείµενο που δηµοσίευ- 56 Σκουβαράς E., Στηλιτευτικά Κείµενα, 58. Βιβιλάκης Ι., Αυξεντιανός Μετανοηµένος, Κείµενα που γράφτηκαν από αντιπάλους του Κυρίλλου στην έριδα του αναβαπτισµού. Χρησιµοποιούνται ως πηγές από τους Th. Papadopoullo και Ε. Σκουβαρά σε αντίθεση µε τον πρωτοπρ. Μεταλληνό ο οποίος τα θεωρεί ιστορικά αµφίβολα και λιβελλογραφήµατα (Οµολογώ εν βάπτισµα, ) 58 Σκουβαράς Ε.,ο.π., Τσουλκανάκης Ναυκράτιος αρχιµ., Άγιος Μακάριος Καλογεράς,142, Σκουβαράς Ε, ο.π.,159,

27 σε ο Th. Papadopoullos, γράφει ο συγγραφέας του κειµένου, ο οποίος και α- νήκει στην µερίδα που πολέµησε τον Κύριλλο, «Ἐπεί δέ τό καβάδιον ἐφόρεσεν ἀνόμως αὐτός ὁ κακοκύριλλος, μυσώτερος ἐκ μύσους» 61. Άρα όλες αυτές τις προσωνυµίες τις βρίσκουµε µόνο σε κείµενα που γράφτηκαν για να τον στηλιτεύσουν, εκτός της επιστολής του Μακάριου Καλογερά, δηµιουργώντας κάποια ερωτηµατικά ως προς το πραγµατικό επίθετο του Κυρίλλου. Εφόσον φυσικά η παραπάνω επιστολή απευθύνεται στον Κύριλλο. Παρά τα προαναφερθέντα ο ίδιος έµεινε στην ιστορία και στους πατριαρχικούς καταλόγους ως Κύριλλος ο Ε ο Καράκαλος 62. Μπορεί όντως η καταγωγή του ενός εκ των γονέων να ήταν από το Ναύπλιο, από την οικογένεια Μύσου ή Μυζοτέρου ή Μίσου ή Μούσου, αλλά να ισχύει και το Μειζοτέρου µε τον τρόπο που προαναφέρθηκε. Όπως µπορεί το κοσµικό του όνοµα να ήταν Κωνσταντίνος, αφού όπως γνωρίζουµε είναι συνήθεια για κάποιον που εισέρχεται στο µοναχισµό να αλλάζει το όνοµά του και συνήθως το νέο όνοµα να αρχίζει µε το ίδιο γράµµα (Κωνσταντίνος Κύριλλος). Αυτά όµως δεν µπορούν να αµφισβητήσουν το όνοµα Καράκαλος, όνοµα µε προϊστορία στη η- µητσάνα, µε το οποίο και έµεινε στην ιστορία. Το Καράκαλος πολύ πιθανόν να ήταν το οικογενειακό όνοµα του άλλου γονέα, αφού όπως προαναφέραµε ο πατέρας του δεν αναφέρεται πουθενά. Η οικογένεια των Καράκαλων έδωσε πλήθος ιεραρχών 63 στην Εκκλησία όπως, ο πατριάρχης Ιεροσολύµων Θεοφάνης Καράκαλος ( ), ο Μονεµβασίας Νεόφυτος Καράκαλος ( ), ο Ναζαρέτ Παΐσιος Καράκαλος ( ), ο Κορώνης Παΐσιος Καράκαλος, ο Κορώνης Μακάριος Καράκαλος( ) και ο Μεθώνης Άνθιµος Καράκαλος ( ). Κάτι επίσης σηµαντικό που πρέπει να ειπωθεί για την οικογένεια των Καράκαλων είναι αυτό που αναφέρει ο Γ. Παπούλας ότι, «η οικογένεια αυτή από την εποχή του Ιεροσολύµων Θεοφάνη είχε ιδιαίτερες σχέσεις αλλά και την προστασία της Ρώσικης κυβερνήσεως» 64. Αυτό το αναφέρουµε γιατί σε 61 Papadopoullos Th., Studies, 319, στ Γεδεών Μ., Πατριαρχικοί Πίνακες, Ε. Καστόρχης, Περί της εν ηµητσάνης, Τ. Κανδηλώρος,Η ηµητσάνα, 24.Τ. Γριτσόπουλος Τ., Μονή Φιλοσόφου, 397 κ.ε. 64 Παπούλας Γ., Αποµνηµονεύµατα, 4. 26

28 άλλο µέρος της εργασίας, θα δούµε κάποιες κατηγορίες που αποδόθηκαν στον Κύριλλο ως αποτέλεσµα των σχέσεων αυτών. Τελειώνοντας, µε τις λίγες πληροφορίες που υπάρχουν για τα πρώτα χρόνια της ζωής του, αξίζει να δούµε το περιβάλλον στο οποίο γεννήθηκε, έ- ζησε τα πρώτα χρόνια της ζωής του και έµαθε τα πρώτα του γράµµατα Η Πελοπόννησος κατά τα παιδικά του χρόνια Ο Κύριλλος γεννήθηκε, όπως αναφέραµε, στην Πελοπόννησο σε µια εποχή κατά την οποία κυρίαρχοί της ήταν οι Ενετοί, από το 1685 όταν την είχαν καταλάβει από τους Οθωµανούς. Κύριο µέληµα των Ενετών, ήταν να µεταδώσουν στους κατοίκους της Πελοποννήσου το λατινικό δόγµα. Μια προσπάθεια που πολλές φορές συνοδευόταν από βία εκ µέρους τους. Χαρακτηριστικό είναι το έργο που δηµοσίευσε ο Λεοπόλδος Ράγκιος το 1835 στο Βερολίνο, µε αφηγήσεις Ενετών περιηγητών. Την µετάφραση του έργου αυτού έκανε ο Παύλος Καλλιγάς και δηµοσιεύει ο Περικλής Ζερλέντης. Συγκεκριµένα γράφει ο Λεοπόλδος, «Οί Ἑνετοί ἐνόμισαν χρέος, ἀμέσως κατά τήν κατάκτησιν να μεταφυτεύσουν ἐκ νέου είς τήν Πελοπόννησον το λατινικόν δόγμα.» 65. Σωστά αναφέρεται το εκ νέου αφού η προσπάθεια αυτή είχε πρωτοξεκινήσει το 1204 µε την κατάληψη της Πελοποννήσου από τους σταυροφόρους. Οι πιέσεις που ασκούσαν οι Ενετοί στους κατοίκους της Πελοποννήσου πρέπει να ήταν τροµερές, αφού οι κάτοικοι τους έβλεπαν ως τυράννους και ειδικότερα οι κάτοικοι της ηµητσάνας, που όπως προαναφέραµε επί τουρκοκρατίας είχε κάποια ιδιαίτερα προνόµια 66. Χαρακτηριστικά είναι τα γραφόµενα του Α. Motray, ο οποίος το 1710 επισκέφθηκε την Πελοπόννησο, µεταφέροντας «δυσφορίαν καί δυσαρέσκειαν τῶν Ἑλλήνων κατά τῶν Ἑνετῶν ἐπιθυμούντων τήν ἐπάνοδον τῶν Ὀσμανιδῶν.» 67. Σε συνοµιλία που είχε ο Motray µε τον καπετάνιο που τον µετέφερε, κατέγραψε τα ακόλουθα και τα 65 Ζερλέντης Π., Η εν Πελοποννήσω, Κανδηλώρος Τ., Η ηµητσάνα, Ζερλέντης Π., ο.π.,

29 οποία µεταφέρουµε ακριβώς, γιατί εκφράζουν την γνώµη των απλών ανθρώπων της εποχής: «Ἐλεγον δέ εἰς τόν πλοίαρχον τοῦ καϊκίου τοῦ κομίζοντος αὐτόν καί είς τόν γραμματέα αὐτοῡ ὅτι ἀφ οὗ ἀποτίσωσιν ἀνά πᾶν ἔτος είς τούς Ὀσμανίδας δύο μέχρι δέκα γροσίων χαράτσιον ζῶσιν ἐλευθέρως ᾂδουσι, χορεύουσι καί διασκεδάζουσι χωρίς νά ἐνοχλήσῃ τις αὐτούς, ὅτι οὔτε γιανίτσαροι οὔτε ἄλλος στρατιώτης Ὀσμανίδης τολμᾷ οὔτε ἕν ἄπιον ἐκ τῶν κήπων ἡμῶν νά ἀφαιρέσῃ ἄνευ ἀποτίσεως, ὅτι οὐδέποτε Ὀσμανίδης ἐτόλμησε νά εἰσέλθῃ εἰς τούς οἵκους ἡμῶν νά ἴδη τάς γυναῖκας καί τάς θυγατέρας ἡμῶν, ἐάν δέ εἰσήρχετο ἐφονεύετο ἀτιμωρητί. Τοὐναντίον οἱ Ἑνετοί ζῶσιν ὅπως θέλωσιν ἐντός τῶν οἰκιῶν ἡμῶν, ἁρπάζουσιν ἀσυστόλως πᾶν ὅ,τι εὑρισκουσιν, ὅταν δέ παραπονεθῶμεν κακοποιοῦσιν ἡμᾶς. Οἱ στρατιῶται αὐτῶν κοιμῶνται έν τοῖς οἴκοις ἡμῶν, οἱ δέ ἀξιωματικοί ἀκολαστοῦσιν ἁρπάζοντες τάς γυναῖκας καί τάς θυγατέρας ἡμῶν, οἱ ἱερεῖς αὐτῶν κατηγοροῦσι τήν θρησκείαν ἡμῶν καί ἐνοχλοῦσιν ἡμᾶς διαρκῶς νά φραγκεύσωμεν τοῦτο ποτέ οἱ Ὀσμανῖδαι δέν ἐμφαντάσθησαν, τοὐναντίον εἴχομεν πλήρη ἐλευθερίαν ὡς πρός τήν θρησκείαν, πάντων τούτων ἕνεκα προτιμῶμεν αὐτούς». 68 Στο περιβάλλον αυτό γεννήθηκε και µεγάλωσε ο Κύριλλος ένα περιβάλλον τραυµατικό από τους δυτικούς κάτι που ίσως τον σηµάδεψε στην υ- πόλοιπη ζωή του. Η κατάληψη της Πελοποννήσου από τους Ενετούς και η δράση των λατίνων µισσιονάριων, χαρακτηρίζονται από τον µητροπολίτη ι- 68 Ζερλέντης Π., Η εν Πελοποννήσω,

30 οκλείας Κάλλιστο ως δυο από τους βασικότερους λόγους της αντιπαράθεσης υτικών - Ανατολικών στις αρχές του ΙΗ αιώνα 69. Μία ηπιότερη συµπεριφορά των Ενετών αλλά και Ρωµαιοκαθολικών, απέναντι στους κατοίκους της Πελοποννήσου, παρατηρείται στην διδακτορική διατριβή της. Μιχάλαγα, µε αρκετές πληροφορίες από δυτικές πηγές Σπουδές Σχολή µονής Φιλοσόφου Ο Κύριλλος έµαθε τα πρώτα του γράµµατα στην σχολή της µονής Φιλοσόφου στην ηµητσάνα. Αναφέρεται στους αποφοίτους της σχολής από τον Ε. Καστόρχη, ως µητροπολίτης Νικοµήδειας και όχι ως οικουµενικός πατριάρχης 71, όπως αναφέρεται από τον µεταγενέστερό του Τάκη Κανδηλώρο 72. Ο Μ. Γεδεών ο οποίος χρησιµοποιεί τον Ε. Καστόρχη ως πηγή, µας αναφέρει ότι όντως πρόκειται για τον Κύριλλο τον Ε 73. Ίσως η παλαιότερη πηγή που διέθετε ο Ε. Καστόρχης να αναφερόταν στην εποχή που ο Κύριλλος ήταν µητροπολίτης Νικοµήδειας. Για την ιστορία της Μονής που φιλοξενούσε την σχολή αξίζει να αναφερθούµε λίγο εκτενέστερα, τόσο για την αρχαιότητά της αλλά και για την προσφορά της στα Ελληνικά γράµµατα, αφού σύµφωνα µε ιστορικές µαρτυρίες ανέκαθεν λειτουργούσε εκεί Ελληνικό σχολείο 74. Ιδιαίτερα δε κατά την περί- 69 Timothy Ware, A study, Μιχαλάγα., Ιστορία Πελοποννήσου, Καστόρχης Ε., Περί της εν ηµητσάνης, Κανδηλώρος Τ., Η ηµητσάνα, Γεδεών Μ., Πατριαρχικοί Πίνακες, Κανδηλώρος Τ., Ο Αρµατωλισµός,1..Μυστακίδης Β., Σχολεία µετά την άλωσιν,150.( Η Μονή βρίσκεται έξω από την πόλη της ηµητσάνας και σε απόσταση µιας ώρας πεζοπορίας κοντά στον ποταµό Λούσιο. Η ίδρυσή της δε ανάγεται στα πρώτα χρόνια του Χριστιανισµού. Περιλαµβάνει τις µονές του Προδρόµου και της Θεοτόκου, ενώ από πολύ παλιά λειτουργούσε σχολή κληρικών. Η Μονή επανιδρύεται το 963 από τον Ιωάννη Λαµπάρδη ή Λαµπαρδόπουλο που καταγόταν από τη ηµητσάνα και είχε µάθει στη Μονή τα πρώτα του γράµµατα. Ο Ιωάννης ήταν φιλοµαθής και µε την βοήθεια των συγχωριανών κατάφερε να σπουδάσει στην Κωνσταντινούπολη. Στην συνέχεια να σταδιοδροµεί στην αυλή του αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά φθάνοντας µέχρι το αξίωµα του πρωτοσηκρήτη (αρχιγραµµατέα) του αυτοκράτορα. Ο 29