ΤΑΣΟΥ ΑΘ. ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΥ δ.φ. ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ

Transcript

1 ΤΑΣΟΥ ΑΘ. ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΥ δ.φ. ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ ΨΥΧΟΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΙΣ ΤΟΥ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΟΥ ΤΗΣ ΕΝΟΠΛΗΣ ΕΞΕΓΕΡΣΕΩΣ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΠΑΠΑΦΛΕΣΣΑ ΑΘΗΝΑΙ 2007

2 Περιεχόμενα ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΤΩΝ ΦΛΕΣΣΑΙΩΝ... 3 Α' ΠΡΩΤΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ... 4 Βιβλιογραφικά... 4 Ο Μοναχός... 5 Στην Κώνσταντινούπολι... 6 Β' Ο ΦΙΛΙΚΟΣ... 7 Τά Πρώτα βήματα... 7 Στις Ήγεμονίες... 7 Αρμοδίου ορμή και πάθος Δευτέρα παρουσία στις ' Ηγεμονίες Γ ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΣ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ Στον Μοριά Μυστική Συνέλευσις Βοστίτσας Δ ' Ο ΧΑΡΛΚΤΗΡ ΤΟΥ ΑΝΔΡΟΣ Πρώτες Εξηγήσεις Αρχικά Επεισόδια Στην Κωνσταντινούπολι Παράτολμος - ασυγκράτητος Ε' ΠΟΛΕΜ1ΣΤΗΣ - ΥΠΟΥΡΓΟΣ Ή έναρξις του Αγώνος Πρώτα πολεμικά γεγονότα Περί τόν Υψηλάντην Άλλες κινήσεις Δικαίου Επεισόδιο κατά τον πρώτο έμφύλιον πόλεμο Τό δεύτερο επεισόδιον ς' ΘΛΙΒΕΡΕΣ ΜΕΤΑΠΤΩΣΕΙΣ Περίοδος αναμονής Στρατιωτικός Συνέχεια του παιγνιδιού Ζ' ΕΥΦΗΜΟΝ ΤΕΛΟΣ Γεγονότων άνασχόπησις Πειθώ και βία Προς τό ήρωικόν τέλος Άνθολόγησις γνωμών Τελικές κρίσεις ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΠΑΦΛΕΣΣΑ ΤΑΣΟΣ ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ [2]

3 ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΤΩΝ ΦΛΕΣΣΑΙΩΝ Αγίου Σίλα 29, Νέα Πεντέλη, Αττικής, ΤΗΛ.: ΦΑΞ ΑΝΑΤΥΠΩΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΟΥ Κ. ΤΑΣΟΥ ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΥ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΡΗΓΟΡΙΟ ΔΙΚΑΙΟ-ΠΑΠΑΦΛΕΣΣΑ Ο αείμνηστος Τάσος Γριτσόπουλος έγραψε το 2007 τα «Ιστορικά μελετήματα περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, τόμος πρώτος. Μεταξύ των άλων από τη σελίδες αναλύει τη ζωή και τη δράση του αρχηγού της Επανάστασης του 1821 Γρηγορίου Δικαίου ή Παπαφλέσσα της ιστορικής οικογένειας των Φλεσσαίων. Είναι μία μοναδική ιστορική μελέτη που αξίζει να την διαβάσει κάθε Έλληνας και ειδικότερα κάθε ένα μέλος της οικογενείας των Φλεσσαίων. Για το λόγο αυτό και επειδή το βιβλίο αυτό είναι δυσεύρετο, το Διοικητικό Συμβούλευα του Συλλόγου μας απεφάσισε να ανατυπώσει σε φωτοτυπική έκδοση το τμήμα αυτό της μελέτης για χρήση των μελών του. Δηλώνουμε κατηγορηματικά ότι δεν θα χρησιμοποιήσουμε την έκδοση αυτή για εμπορικούς σκοπούς και πάντοτε αναφέρουμε τον συγγραφέα, τους απογόνους του οποίου ευχαριστούμε θερμότατα. Έτσι πιστεύουμε ότι περισσότεροι αναγνώστες θα το διαβάσουν και θα τιμήσουν τον αείμνηστο συγγραφέα που ασφαλώς και αυτός θα το επιθυμούσε. 20 Μαρτίου 2009 Το Διοικητικό Συμβούλιο του Συλλόγου. [3]

4 ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΔΙΚΑΙΟΣ - ΠΑΠΑΦΛΕΣΑΣ Α' ΠΡΩΤΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ Βιβλιογραφικά Πλέον ή άναμφισβήτητον είναι ότι ό Γρηγόριος Δίκαιος, ό και πανελληνίως γνωστός ώς Π α π α φ λ έ σ α ς, είναι μία ευμεγέθης προσωπικότης μέσα στην όλην ' Ιστορία της ' Ελληνικής Επαναστάσεως. Γι αυτήν τήν παράδοξη, πληθωρική και αμφιλεγόμενη μορφή εγράφησαν πολλά και ασφαλώς ημπορούν να γράφουν και αλλά. Δεν γνωρίζω ποιος θα μπόρεση να εισχώρηση στα βάθη της απύθμενης συνειδήσεως του Γρηγορίου Δικαίου-Παπαφλέσα και να δώση τό πορτραίτο του όσο γίνεται εγγύτερα προς τήν πραγματικότητα, εξιστορώντας τα κατ αυτόν άπό τα παιδικά του χρόνια, τήν παράτολμη δράσι του στους κόλπους και στα κράσπεδα της Φιλικής Εταιρείας και μέσα στην δίνη του πολέμου καί στα πολιτικά παρασκήνια άπό τήν δύσκολη έναρξι, τήν έπικράτησι και καθ όλες τις φάσεις του απελευθερωτικού Αγώνος και στις εμφύλιες παρενθέσεις του μέχρι της εμφανίσεως του Αιγυπτίου Ιμπραήμ έως και στην άπόφασί του ν' άντισταθή στο πέρασμα του ή άντίστασις μέχρι θυσίας καθαρά έδειχνε πώς θά έγινόταν χωρίς αποτέλεσμα. Τούτο δμως τό βλέπει καθαρά τώρα ό μελετητής. Γιά νά ίσχύση κ' έδώ πώς αρχή πάσης σοφίας είναι ή της σχετικής βιβλιογραφίας επίσκεψις, σκόπιμον είναι νά άναφερθούμ' ευθύς αμέσως στά όσα εγράφησαν περί του ανδρός σ' επιλογή αξιολογική, ώστε νά είναι δεδομένος κάθε άναγκαίον στήριγμα της παρούσης μελέτης, ή οποία ας δηλωθή αμέσως δεν είναι δυνατόν προς τό παρόν τουλάχιστον νά είναι λεπτομερειακή κ εξαντλητική. Κύριος βιογράφος και πληροφορητής σχεδόν έγκυρος, αν και πολύ σύντομος, είναι ό γνωστός άπομνημονευτής του Αγώνος Φώτιος Χρυσανθόπουλος-Φωτάκος, ό όποιος αφιέρωσε στον ήρωα του Μανιακίου μιά μικρά αυτοτελή μελέτη, εκτός τών σποραδικών ειδήσεων πού δίδει στ Απομνημονεύματα του γι' αυτόν σε κάθε ευκαιρία. Ιδού ό τίτλος: Βίος του παπα-φλέσα συγγράφεις μεν υπό Φ ω τ ά κ ο υ πρώτου υπασπιστοΰ του Γερω Κολοκοτρώνη, έκδοθεις δε υπό Σ. Καλκανδή, εν Αθήναις τύποις Νομιμότητος 1868, σσ. 4 ά.ά Θέσιν βιογράφου έχει και ό ειδικώς ασχοληθείς με τους πρωταγωνιστάς του απελευθερωτικού Αγώνος, στους όποιους αφιέρωσε τους γνωστούς Παραλλήλους Βίους, ο Αναστάσιος Γούδας. Ανεξαρτήτως της άξιας του πολύτομου έργου τούτου, τα περί Δικαίου παρακολουθούν τα γραφόμενα του Φωτάκου, άλλ' οσα αλλά στοιχεία περιέχονται στο περί του ανδρός τμήμα είναι ευπρόσδεκτα και θα χρησιμοποιηθούν στην προκειμένη μελέτη. Ιδού ό ακριβής τίτλος: Ά ν α σ τ. Ν. Γούδα, Βίοι Παράλληλοι, τ. Ε', Συνεταιρισμός, Αθήναι 1872, σσ Μυθιστορηματική βιογραφία, στηριγμένη στή βιογραφία του Φωτάκου και, σ άλλες πηγές, πού κινούνται γύρω άπό τήν Φιλική ' Εταιρεία και τήν Ελληνική Έπανάστασι, έγράφη με πολλήν επιτυχία ιδίως ώς προς τήν ερμηνεία του χαρακτήρος του βιογραφουμένου υπό του Σπ. Μελά. Σ π ύ ρ ο υ Μελά, Ματωμένα ράσα, εκδ. γ', Μπίρης, σσ (συνεξετάζονται Γρηγόριος Ε' και Π. Πατρών Γερμανός). Υπάρχουν βεβαίως και πιο μικρές αυτοτελείς μελέτες αφιερωμένες στον ίδιον ήρωα του Μανιακίου, έχουν όμως περιωρισμένην αξία 2. Με ανάλογο κύρος αναφέρονται στον άνδρα σε διδομένη κάθε φορά 1 1. Ό Φωτάκος στ' Απομνημονεύματα του αναφέρει σε κάθε ευκαιρία τον Γρηγόριο, ένώ ώς προς τήν μάχη του Μανιακίου τό κείμενο του μέχρι τινός είναι πανομοιότυπον. Παραπομπές στους οικείους τόπους. Έχω σημειώσει άλλοτε ότι ή δήθεν βελτιωμένη έπανέκδοσις του βίου του Παπαφλέσα υπό του Γ. Τσουκαλά (' Αθήναι 1959) μετά προσθηκών και βελτιώσεων και αποδόσεως ύπ' αύτού σε δημώδη λόγο αποτελεί «σύμπτωμα πρωτοφανές εις τήν επιστημονικήν ζωήν της χώρας». Τ. Άθ. Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ, 'Η είς Βοστίτζαν μυστική Συνέλευσις των Πελοποννησίων ηγετών, «Μνημοσύνη», τ. Δ' ( ), σ. 28, ύποσ. 1. Και του α υ τ ο ύ, Τα Απομνημονεύματα του Φωτάκου, «Πελοποννησιακά», τ. Γ (1974), σ. 8, ύποσ. 2 (και Εισαγωγή στην έπανέκδοσι των Απομνημονευμάτων του Φωτάκου υπό της Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών). 2 Σημειώνονται μέ τήν ευκαιρία τα ακόλουθα μελετήματα: Ι. Π. Π ε τ ρ ο υ ν ά κ ο υ, Στού Μανιακή. Και μέσ' τα σκόρπια κόκκαλα παλμούς θα βρής και μέτρα, έν Αθήναις 1901, σσ. 61. Λογοτεχνική Βιβλιοθήκη Φέξη. Μεγαλουργήματα του 1821, έν Αθήναις 1914, σσ. 32 [Ίω. Π ε τ ρ ο υ ν ά κ ο υ ]. Π. Α. Α ρ γ υ ρ ο π ο ύ λ ο υ, Οί ήρωες του Μανιακίου Γρηγόριος Δημ. Δίκαιος ή Παπαφλέσας. ' Ο βίος και ή δράσις αυτού ώς μοναχού και των σύν αύτω πεσόντων τη 20ή Μαίου , έν Καλάμαις 1912, σσ. 96. Χ ρ. Δ. Π α ρ α σ κ ε υ ο π ο ύ λ ο υ, Ο Παπαφλέσας και το [4]

5 ευκαιρία και τελικά στην απεγνωσμένη ενέργεια του πρώτον οι άπομνημονευταί του Αγώνος (Αμβρόσιος Φραντζής - Μ. Οικονόμου - Κ. Δεληγιάννης - Ν. Σπηλιάδης - Σπ. Τρικούπης - άλλοι "Ελληνες και ξένοι), δεύτερον οι συγγράφεις και έρευνηταί (Κ. Παπαρρηγόπουλος - Δ. Κόκκινος - Σπ. Λουκάτος κ.ά.) και τρίτον λογοτέχνες (πεζογράφοι, ποιηταί και θεατρικοί συγγραφείς) 3. Ο Μοναχός Καθώς αφηγείται βασίμως ο Φωτάκος, ή οικογένεια Δ ι κ α ί ο υ άπό την Πολιανή του τ. δήμου Άμφείας της Μεσσηνίας 4 παρακολουθείται άπό τα τέκνα του Δημητρίου Δικαίου 28 έκ δύο συζύγων, άπό την νεωτέρα τών όποιων έγεννήθησαν 10 τέκνα και έξ αυτών δρουν κατά την ' Επανάστασι ' Ηλίας, Νικήτας, Κωνσταντίνος και ό Γρηγόριος, πού έγεννήθη το αν μη το Αναφέρει ό Φωτάκος ότι ό Γρηγόριος έμαθε τά πρώτα γράμματα άπό ένα μοναχό κ έπειτα εστάλη στη Σχολή της Δημητσάνας και ακόμη ότι το 1816 άπό ζήλο προς τον μοναχικόν βίο κατετάχθη στο μοναστήρι της Βελανιδιάς πλησίον της Καλαμάτας, πλην όμως έφιλονείκησε με τον ιεράρχη του τόπου, τον μητροπολίτη Μονεμβασίας και μετεκινήθη στο μοναστήρι της Ρεκίτσας, πού ύπήγετο στην εκκλησιαστική δικαιοδοσία της μητροπόλεως Λακεδαιμόνιας 6. Αλλά κ εκεί δεν έμεινε πολύ. Ό Φωτάκος αναφέρει έπεισόδιον με Τούρκο άγά Χουσείν Σερντάρη άπό το Λοντάρι για κτηματικές διαφορές με το μοναστήρι, χάριν του οποίου μ ευφυές σχέδιον ύπερημύνθη ό μοναχός άλλ' έπροκάλεσε τήν μήνιν του Τούρκου. Επίσης αναφέρει άλλο έπεισόδιον, πού έπροκάλεσε διάλυσι συνοικεσίου και έδωκε αφορμή να κινητοποιηθη ή τουρκική μηχανή κατά του νεαρού μονάχου. Ακολούθησε ένοπλη σύρραξις μεταξύ του μονάχου και των αδελφών του σ' επίκαιρη θέσι και τουρκικού αποσπάσματος. Ο αφηγητής επισφραγίζει το τέλος του επεισοδίου με τους αποφασιστικούς λόγους του μοναχού προς τους Τούρκους: Βρε κερατάδες Τούρκοι, νά πάτε πίσω εις τον αφέντη σας τον κερατά, νά τού είπήτε οτι εγώ φεύγω διά τήν Πόλιν και δεν θά γυρίσω πίσω απλούς καλόγηρος, ή δεσπότης θά έλθω ή πασάς! Και άνεκδοτολογικόν χαρακτήρα νά έχουν αυτά τά λόγια, συνδυαζόμενα με τά δύο επεισόδια πού προηγήθησαν και με τήν αναγκαστική άπομάκρυνσι τού 30ετούς ζωηρού μοναχού άπό τον τόπο του, μαρτυρούν δτι πρόκειται γιά ασυνήθη στον έκκλησιαστικόν περίβολο μορφή, πού ίσως έκ λάθους εισήλθε στο μοναστήρι. Ευρίσκω άξιοπρόσεκτον τον χαρακτηρισμό τού Μελά: «ανήσυχη τυχοδιωκτική Μανιάκι, Καλάμαι 1938, σσ. 74. Θ. Σ π ε ρ ά τ ζ α, Άπό το Συναξάρι του 1821, Ό Παπαφλέσσας, Αθήναι 1964, σσ Οί άπομνημονευταί του Αγώνος ανήκουν στις πηγές και χρήσις των γίνεται όπου χρειάζεται παρακάτω, όπως και άρθρων και μελετημάτων σχετικών. ' Εξ αυτών ας σημειωθή ή μελέτη με τήν έκδοσι έγγραφων του Σ π. Δ. Λ ο υ κ έ τ ο υ, Η αλληλογραφία του Γρηγορίου Δικαίου, του Παπαφλέσσα, μετά του Εκτελεστικού σώματος προ τής μάχης εις το Μανιάκι, «Μνημοσύνη», τ. Α'(1967),σσ (σσ , 1 βιβλιογραφία). Ή άξια τής έπανεκδόσεως τών έγγραφων έγκειται στο σύστημα τής εκδόσεως και στά συνοδεύοντα αυτήν σχόλια, διότι προηγουμένως ήσαν τά έγγραφα βασικώς γνωστά και πληθωρικά ύπο-μνηματισμένα υπό Μ. Η. Φ ε ρ έ τ ο υ, Ό Παπαφλέσσας προς το Μανιάκι, «Πελοποννησιακή Πρωτοχρονιά», τ. Β' (1958), σσ Ενδιαφέρει επίσης ή άνακοίνωσις του Σπ. Δουκάτου στο Γ' Τοπικόν Συνέδριον Μεσσηνιακών Σπουδών (Κατάλογος έπαρχων τής επικρατείας άπό τον Γρηγόριο Δίκαιο-Παπαφλέσα πολιτική μαρτυρία, ), που περιλαμβάνεται στον τόμο τών Πρακτικών του Συνεδρίου. 4 Ίω. Έμμ. Ν ο υ χ ά κ η, ' Ελληνική χωρογραφία, τ. Β', έκδ. γ', έν Αθήναις 1901, σ Μ. Χ ο υ λ ι α ρ ά κ η, Γεωγραφική, διοικητική και πληθυσμιακή έξέλιξις τής Ελλάδος , τ. Α', μερ. Ι, Αθήναι 1974, σ. 38. Κεφαλοχώρι κατά τήν απογραφή τής Γαλλικής επιστημονικής αποστολής τό 1828 (247 οικογένειες, άτομα 1113). 5 Η οικογένεια Δικαίου, γράφει ό Φωτάκος, αντικατέστησε τό οίκογενειακόν έπώνυμον με τό Φλέσας, πού προήλθε άπό παραφθορά έκ τής αποστολικής επιστολής προς Έφεσίους ( Έφλεσίους). Τό οίκογενειακόν έπώνυμον Δίκαιος (άπό τήν εκκλησιαστική περιοχή αρχικώς βαπτιστικόν) είναι αρκετά παλαιό. Τό Φλέσας στην Πολυανή άπαντά εις έγγραφα προ του τέλους του ΙΗ' αιώνος, άλλα προ τών μέσων του ιδίου αιώνος υπήρχε στην Καλαμάτα οικογένεια Έφεσίου, άπό τό έθνικόν-γεωγραφικόν 'Έφεσος (Έφέσιος). 6 Η μονή 'Αγίου Γεωργίου Ρεκίτσας, κτίσμα τών άρχων του ΙΗ' αιώνος, κειμένη πλησίον του Δυρραχίου σχεδόν καλύπτει τά όρια τών εκκλησιαστικών επαρχιών Λακωνίας, Μεσσηνίας, Γόρτυνος σήμερα. Προ τής Επαναστάσεως άνηκε μάλλον στην μητροπολίτης Μονεμβασίας, άλλ' ίσως τήν διεκδικούσε και ό μητροπολίτης Λακεδαιμόνιας. [5]

6 φύσι» 7. ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΔΙΚΑΙΟΣ ΠΑΠΑΦΛΕΣΣΑΣ ( ) Στην Κώνσταντινούπολι Δεν δίδει αξιόλογες λεπτομέρειες ό πρώτος βιογράφος τού μοναχού Γρηγορίου Δικαίου-Φλέσα μετά το τελευταίο επεισόδιο. Τον μεταφέρει στην Ζάκυνθο" και είναι πολύ φυσικόν νά κατέφυγε στο νησί. Εκεί, λέγει ό Φωτάκος, «έφωτίσθη περί της πολιτικής του κόσμου και της ζωής του άνθρωπου και δτι ούτος πρέπει νά ήτο ελεύθερος». ' Αορίστως αναφέρεται δτι στην Ζάκυνθο «έμεινε ολίγον καιρόν, εκείθεν δε ύπήγεν εις αλλά μέρη και τέλος εφθασεν εις Κωνσταντινούπολιν». * Αν και ό λόγος είναι πάλι ταχύς, ό βιογράφος δίδει σαφή και οπωσδήποτε αληθοφανή στοιχεία, πού είναι χρήσιμο νά μεταφερθούν εδώ: «είχε κατά νουν τον βίον τον κληρικόν» «άνεκατώνετο εις το Πατριαρχεϊον έδώθεν και εκείθεν» συνήψε σχέσεις με κληρικούς και λαϊκούς, Πελοποννησίους μάλιστα και «άλλους πολλούς»' προσεκολλήθη στον μητροπολίτη Δέρκων, τήν καταγωγή Πελοποννήσιον και μέλος της Συνόδου κοντά στον Δέρκων, «ώς οικείος αυτού» έσχετίσθη και μ' ευρύτερους κύκλους ζωηρά επιθυμία κ έπιδίωξις τού Γρηγορίου ήτο νά γίνη άρχιερεύς, αλλά δεν το κατώρθωσε το μόνον πού επέτυχε ήτο νά γίνη αρχιμανδρίτης. Θεωρώ τον πυρήνα τών ειδήσεων αυτών κοντά στά πράγματα. "Ισως πρέπει νά συμπληρώσω δτι το πιθανώτερον ήτο, πώς ό δυναμικός άρχιερεύς Δέρκων Γρηγόριος 8 έπροστάτευσε τον μοναχόν πατριώτη του, με τον όποιον είχε πολλά κοινά χαρακτήρος και ίσως τον ύπεχρέωσε νά φοίτηση στην Μεγάλη Σχολή του Γένους, του εξασφάλισε τά προς το ζην διορίζοντας τον διάκο ή και εφημέριο σέ κάποιο ναό της ΚΠόλεως και έτσι κοντά του είχε ελευθερία νά μπαινοβγαίνη στο Πατριαρχείο. "Οχι μόνον δέν αποκλείεται νά έγνώρισε τον Γρηγόριο ό Πατριάρχης Γρηγόριος, αλλά και χάρις στά συστατικά του Δέρκων του απένειμε το όφφίκιον του άρχιμανδρίτου, πράγμα πού δέν έγίνετο γιά τον καθένα. Έκτος αυτού, θά τον περιβάλη ύστερώτερα μέ τον πρόσθετον γενικώτερον τίτλο του Πατριαρχικού ' Εξάρχου γιά σπουδαιοτέραν αποστολή. Αυτά είναι εύκολο νά τά συλλάβωμε άπό τά ίδια τά γεγονότα πού ακολούθησαν. "Οτι ό Γρηγόριος θά έφοίτησε στην Πατριαρχική Σχολή συμπεραίνω άπό τήν αναμφισβήτητη μόρφωσι πού διέθετε, άλλως τε υπήρχε περιθώριον χρόνου μεταξύ γιά φοίτησι στή Σχολή ενός άνθρωπου, πού αν ήθελε ημπορούσε νά παρακολούθηση ανώτερα μαθήματα. "Οσο γιά τήν εϊδησι του Φωτάκου, οτι στην ΚΠολι ό μοναχός της Βελανιδιάς και της Ρεκίτσας είχε το νου του στην κληρική σταδιοδρομία, επιδιώκοντας νά καταλάβη έπισκοπικήν έδρα, τείνω νά πιστεύω πώς δυνατόν νά απέβλεπε ό Γρηγόριος στο άρχιερατικόν αξίωμα χάριν του αξιώματος και των πλεονεκτημάτων πού θά του εξασφάλιζαν παρά άπό έφεσι. νά υπηρέτηση τήν Εκκλησία. Το συναγόμενον μέχρι της εγκαταστάσεως του μοναχού Δικαίου-Φλέσα στην βασιλεύουσα είναι, δτι επέδειξε τήν απαιτουμένη ικανότητα προσαρμογής. Δέν ήτο ένας δειλός και άνέβγαλτος επαρχιώτης μοναχός, πού έδυσκολεύ-θη νά προσεταιρισθή το νέον περιβάλλον, αλλά και νά το κερδήση, ώστε νά έχη εμπρός του ανοικτή σταδιοδρομία. Ατυχώς μας λείπουν οι λεπτομέρειες της εγκαταστάσεως του Γρηγορίου στην ΚΠολι και ιδίως ώς προς τον τρόπο συμπεριφεράς του προς τά πρόσωπα πού έγνώρισε και ιδίως εντός του Πατριαρχικού περιβάλλοντος. Αυτά νομίζω πώς δέν θά τά μάθωμε ποτέ, έκτος έάν έλθουν εις φως άπό άγνωστες πηγές αλλά χρήσιμα και πάντως πολύτιμα στοιχεία. Φυσικά χρειάζεται έρευνα και ή έρευνα δέν σταματά ποτέ. Η περαιτέρω βιογράφησις συμπλέκεται μέ τήν δράσι του Γρηγορίου στους τομείς πού ενδιαφέρουν το παρόν μελέτημα, δηλ. μέσα στά περιθώρια της Φιλικής Εταιρείας και της Επαναστάσεως και δή σ' δλα της τά στάδια, εντός των οποίων ή εξεταζόμενη προσωπικότης αναπτύσσει ίδιαιτέραν δραστηριότητα, πού κορυφώνεται και τερματίζεται μέ τήν μεγάλη του ανδρός θυσία στο Μανιάκι στις 20 Μαίου Σ π. Μ έ λ α ς, σ Ιδέ προς τό παρόν τήν μελέτη του Σ τ. Θ ω μ ο π ο ύ λ ο υ, ο μέγας Δέρκων Γρηγόριος ΔΙΕΕ, τ. Α' ( ), τχ. β', σσ 'Ο Γρηγόριος κατήγετο άπό την Ζουμπάτα της Αχαίας, εξελέγη το 1777 μητροπολίτης Λακεδαιμόνιας, το 1791 έγινε Βιδύνης και το 1801 Δέρκων, μόλις εξερράγη ή Έπανάστασις έθανατώθη μαζί μέ τους άλλους συνοδικούς αρχιερείς. Στο πρόσωπο του ό μοναχός Γρηγόριος εύ^ήκε υποστηρικτή, γιατί ό Δέρκων ήτο γνώστης των πραγμάτων της Λακωνίας και δυναμικός άρχιερεύς, μέ ηγετικές και ριψοκίνδυνες ικανότητες. [6]

7 Β' Ο ΦΙΛΙΚΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΔΙΚΑΙΟΣ ΠΑΠΑΦΛΕΣΣΑΣ ( ) Τά Πρώτα βήματα Νέος, πανέξυπνος, ζωηρός, δπως ήτο, εντυπωσιακός, ό μοναχός Γρηγόριος Δίκαιος και με κατάλληλη προβολή και προστασία, εκ πρώτης όψεως πρέπει να έπροκαλουσε σπουδαίαν έντύπωσι, κινούμενος μεταξύ των ομοεθνών του και του ανωτέρου κλήρου, καθώς και μεταξύ των Φιλικών χωρίς να έχη ιδέα γι' αυτούς ακόμη. Έν τούτοις πρέπει να έθεωρήθη κατάλληλο και χρήσιμο πρόσωπο για μια συνωμοτική όργάνωσι. Με τήν συνήθη αοριστία του γράφει ό βιογράφος του Δικαίου ότι «τότε έγνώρισε και τον Παναγ. Αναγνωστόπουλο, παρά του οποίου κατά πρώτον έκατηχήθη τά μυστήρια της Εταιρείας» και αργότερα έγνώρισε τον Παναγ. Σέκερη 9. Το κατηχητικόν του μας πληροφορεί ότι ό Γρηγόριος Δίκαιος, Πελοποννήσιος, 'Έξαρχος και Αρχιμανδρίτης πατριαρχικός, χρόνων 32, κατηχήθη δια του Αναγνώστη Παπαγεωργίου, του Αναγνωσταρά, στην ΚΠολι στις 22 Ιουνίου 1818 και προσέφερε 10 γρόσια 10. Θεωρώ βέβαιον ότι ό φλογερός κληρικός πρέπει να έντυπωσιάσθη με τήν μύησί του, με τήν οποία θα έβλεπε ν' αποκαλύπτεται ένας δρόμος εθνικών μυστικών και δράσεως προς τήν άποτίναξι του τουρκικού ζυγού. Άπόδειξις του ενθουσιασμού του είναι, Οτι τήν επομένη της ιδικής του μυήσεως έσπευσε να κατήχηση τον γνωστό Θεσσαλό διδάσκαλο Χριστόδουλον Ζαχαρίου Αίνιάνα, 25 ετών, να είσπραξη 100 γρόσια και στην συνέχεια να καταστήση το σπίτι τών Αίνιάνων στα Θεραπεία, Οπου διέμενε, εντευκτήριο τών Φιλικών. Ό Φιλήμων πληροφορεί: «Αυτόν, πολλά άσήμαντον ιεροδιάκονο πρώτον, αλλά διαπρέψαντα μετέπειτα εις τήν Έπανάστασιν, έσύστησεν δ Αναγνωσταράς (κθ ην έποχήν ευρίσκετο εις τήν Κωνσταντινούπολη) προς τον Άναγνωστόπουλον, όστις τον παρεδέχθη εις τήν Έταιρείαν». Δεν στερείται ιδιαιτέρας σημασίας ή φράσις του Φωτάκου, πού τοποθετείται ωσάν έπιμύθιον όσων έλαβαν χώραν μετά τήν μύησι του Δικαίου και εντός τών θερινών μηνών του έτους 1818: «έκτοτε πλέον άφησε τά κληρικά και παρεδόθη εις τά της Εταιρείας». Θεωρώ τά λόγια αυτά ανταποκρινόμενα στην πραγματικότητα, με τήν παρατήρησι ότι τά κληρικά δεν θά τ άφήση ποτέ ό Γρηγόριος εφ όσον του χρειάζονται, αλλά και με τήν μαρτυρία γιά το δεύτερον σκέλος της είδήσεως, ότι ακολούθησαν κατηχήσεις νέες αμέσως και αργότερα, γνωστές και μή, δραστηριότης συνεχής και προκαταρκτική έπίπτωσις σπουδαίων ενεργειών (σπουδαίες ενέργειες με την έννοια της σπουδής) ή επιλογή προσώπων αμφιβόλου αρετής και άξιας, όπως ό Καμαρηνός άπό τήν Καλαμάτα 11. Για να συμπεριλάβη ο ευφυέστατος Αναγνωστόπουλος τον νέον κληρικό αμέσως στις τάξεις της Εταιρείας και να του άναθέση δύσκολη αποστολή στις παραδουνάβιες ' Ηγεμονίες, Οπου ήτο άγνωστος μεταξύ άγνωστων, σημαίνει ότι διέκρινε σ αυτόν τον νέο προσόντα σπάνια και ασφαλώς θα είχε σύμφωνο τον σώφρονα Σέκερη και τους άλλους Φιλικούς τής ηγεσίας. Αλλ' οι μεταξύ των δύο ανδρών σχέσεις δεν ερευνώνται άπό άφθονες πηγές. Στις Ήγεμονίες Ένώ το κρίσιμον έτος 1818 έβαινε προς τήν δύσι του, ή ηγεσία τής Φιλικής Εταιρείας άπεφάσιζε μια σοβαρή έξόρμηση ό Ξάνθος στην Πετρούπολι προς τον Καποδίστρια, ό Τσακάλωφ στην Μάνη προς τον Μαυρομιχάλη, ό Αναγνωστόπουλος στις Ηγεμονίες προς τον Νέγρη. 'Η περίπτωσις του Γαλάτη είχε δημιουργήσει έκρυθμη κατάστασι. Ό Αναγνωστόπουλος έφωδίασε με σχετικές οδηγίες τον Δίκαιο και τον έστειλε, πριν αυτός ξεκινήση, στην Μολδοβλαχία. Στους Φιλικούς κύκλους μόλις ολίγους μήνες είχε 9 Φ ω τ ά κ ο υ, Βίος, σ. 7. Γ ο ύ δ α, Παρ. Βίοι, Ε' Βαλ. Γ. Μ έ ξ α. Οι Φιλικοί, Αθήναι 1937, σ. 8, άρ. 46. Όνομα συνδέσμου έδωκε του εξαδέλφου του Ηλία Φλέσσα στην Πολιανή. Ι. Α. Μ ε λ ε τ ο π ο ύ λ ο υ, Ή Φιλική Εταιρεία, Άρχείον Παναγιώτου Δημ. Σέκερη, ΔΙΕΕ, τ. ΙΗ' ( ), σ. 286, άρ. 91. Πρβλ. Ι. Φιλήο ς, ΔΙΕΕ, τ. Α', Αθήναι 1859, σ. 392, άρ. 116, κατηχητής Αναγνωστόπουλος, ΚΠολις Τ ο υ α ύ τ ο ύ, ΔΙΦΕ, εν Ναυπλία 1834, σ Φ ω τ ά κ ο υ, Βίος, σ. 7. Σ π. Μ ε λ ά, Ματωμένα ράσα, σ. 21: «το δεσποτι-λίκι, δλο το εκκλησιαστικό στάδιο του φαίνεται τώρα παιδιάστικο παιγνίδι». Μυήσεις εντός διμήνου τρεις α) 15 'Ιουλ. 1818, Καμαρηνός Κ. Κυριάκος άπό Καλαμάτα, γρόσια 250 β) 25 Αύγ. 1818, Κωνστ. Αλεξανδρόπουλος άπό Στεμνίτσα, γρ. 50 γ) 26 Αύγ. 1818, Παν. Γιατράκος, Μανιάτης, γρ. 10. Βλ. Μ ε ξ α, Φιλικοί, σσ. 8, 10, 13, άρ. 47, 2,60,82, 83. Μ ε λ ε τ ό π ο υ λ ο ς, σσ. 314, 327,338, άρ. 305,307,408. Φ ι λ ή μ ο ν ο ς, ΔΙΕΕ,τ. Α' 387, 10. [7]

8 διατρίψει και ήδη ανοιγόταν γι' αυτόν πεδίον δραστηριότητος, Όχι όμως σύμφωνα με τις οδηγίες Αναγνωστοπούλου αλλά προς τις ενθουσιώδεις παρορμήσεις του. Γράφει ό Φιλήμων: «κινούμενος άπό υπέρμετρον ενθουσιασμόν και βοηθούμενος άπό τήν φυσικήν του παρρησίαν και τήν έπιφάνειαν τον ιερατικού του σχήματος, έξήπλωσε τον προσηλυτισμόν άνευ διακρίσεων και εις τάς δύο Ηγεμονίας 12. Άλλ' ό Δίκαιος αναπτύσσοντας δραστηριότητα ασυνήθη και τολμηρή, θα δημιουργήση ζητήματα και θα θέση σε κίνδυνο τήν ύπόθεσι τής Εταιρείας. Οι ειδήσεις του βασικού βιογράφου του Δικαίου για όλα αυτά είναι περίπου ακριβείς, αλλά σύντομες, ανεπαρκείς και κατά τρόπον αόριστον εντελώς διατυπωμένες, προς έπαινον σκόπιμον του βιογραφουμένου, είτε γιατί ό σ. δεν γνωρίζει λεπτομέρειες, εϊτε γιατί δεν θέλει νά τις άναφέρη. Και δή γράφει (σσ. 7-8): «...ένομίσθη πολύ χρήσιμος προς διάδοσιν τών μυστικών της Εταιρείας και εστάλη ώς απόστολος εις τάς Ηγεμονίας, ένθα έλαβε φήμην μεταξύ τών Φιλικών ικανού αδελφού και δραστήριου αποστόλου». Και συμπληρωματικώς υποσημειώνει (σ. 72, α): «έν Βουκουρεστίω ο αρχιμανδρίτης προδοθείς έφυλακίσθη υπό τού ήγεμόνος της Βλαχίας Σούτζου ώς ταραξίας και διεγείρων τά πνεύματα τών εκεί χριστιανών κατά τού σουλτάνου...». Οι βασικές αυτές ειδήσεις συνάδουν προς τόν χαρακτήρα του Δικαίου, άλλ' έχουν ανάγκη συμπληρώσεως. Από στοιχεία καθαρώς Φιλικά φαίνεται ότι ή δραστηριότης του Δικαίου καλύπτει περίοδο τουλάχιστον άπό Μαρτίου μέχρι Σεπτεμβρίου 1819 και ή δραστηριότης είναι κατηχητική-οίκονομική και έπαναστατική-έπικίνδυνη, γύρω άπό τις μεγάλες πόλεις Ιασίου, Γαλατσίου και Βουκουρεστίου. Στις 13 Μαρτίου εισπράττει άπό τόν προ διμήνου κατηχημένον έμπορο Αδάμ Πάγκαλο 500 φλωριά, κατηχεί την ίδια εποχή τόν Σέργιο Πρανά, τόν Σεπτέμβριο στο Βουκουρέστι τόν αρχιμανδρίτη Βενιαμίν Ελευθεριάδη και τόν έμπορο Κ. Σαϊτζή Σερδάρη, εισπράττοντας εισφορές τών δύο τελευταίων 300 και γρόσια 13. Οπωσδήποτε το κατηχητικό έργο είναι πολύ ευρύτερο και σ' αυτό ανάγονται και οι πάσης φύσεως επαφές του. Σταθμόν στην παραμονή του στο Βουκουρέστι αποτελεί ένα υποσχετικό έγγραφο στις 3 Αυγούστου 1819, πού έχει ιδιαιτέρα οπωσδήποτε σημασία. Δίκαιος, Γεωργάκης ' Ο- λύμπιος και ' Ιω. Φαρμάκης υπογράφουν, ασφαλώς ύστερ' άπό προεργασία, σπουδαίο έγγραφον: «Ενώπιον τού υπέρτατου όντος και της αληθούς σοφίας όρκιζόμεθα... άδελφοποιήθημεν διά νά φυλάξωμεν στερεώς και άπαραβάτως σώας τάς ιεράς υποσχέσεις προς τόν Θεόν, ας ο εις προς τόν άλλον έδώσαμεν, αποβλέπουσας όλως διόλου προς τιμήν και άσφάλειαν της μόνης φιλτάτης μητρός μας πατρίδος και ημών τών ιδίων. Μά τήν άνάστασιν αυτής, διά τήν οποίαν συγκροτούμεν τόν θείον τούτον σύνδεσμον. "Εκαστος ημών... υπόσχεται νά γνωρίζη τόν έτερον οικειότερον τού γνησίου αυτού πατρός και μητρός..., νά συντρεχώμεθα με όλην μας τήν ψυχήν..., χύνοντες το αίμα μας μέχρι τελευταίας ρανίδος..., προς πίστωσιν δε τούτου κατασπασάμενοι τόν τίμιον και ζωοποιόν σταυρόν ύπεγράφθημεν 14. "Εγκυρη πηγή τών διαδραματιζομένων στην Μολδοβλαχία είναι κατά λόγον πρώτον ό Φιλήμων, ό όποιος συνήθως τις ειδήσεις δεν ταξινομεί και δέν χρονολογεί. Γράφει λοιπόν κατ' αρχήν ότι ό Αναγνωστόπουλος παρετήρησε στο Γαλάτσι μεγάλον διερεθισμό στά Φιλικά πνεύματα, πρόωρον και έπίφοβον. Και δή γιά τόν Δίκαιο προχωρεί στις διαπιστώσεις του ό Φιλήμων: «Το τόλμηρότερον παρά τα αλλά κίνημα ήτο το να φρονηματίση τον Γεώργιον Όλύμπιον, τον Σάββαν Καμινάρην και Βασίλειον Καραβίαν, ότι ή Έπανάστασις κινείται μετ' ολίγον πρέπει να εύρεθώσιν έτοιμοι ούτοι και έπ' αύτω τούτω έρχεται ο 1 Αναγνωστόπουλος, απεσταλμένος παρά της Αρχής, διά νά διάθεση τά πάντα. Οι πολεμικοί αύτοι συναμιλλώνται και μεταχειρίζονται όλην τήν δραστηριότητα των». Τι είδους δραστηριότητα ανέπτυξαν οι παρακινούμενοι άπό τον Δίκαιο, δεν το λέγει ο σ., παρατηρεί όμως ότι ή μυστική των κίνησις έπροκάλεσε τήν περιέργεια και τον φόβο των αρχόντων και τις υποψίες των ανέφεραν στον ηγεμόνα Αλ. Σούτσο, ό όποιος ανέθεσε τήν σχετική έρευνα στον διερμηνέα της Ρωσικής Πρεσβείας Γ. Λεβέντη, ό όποιος οικονόμησε με φρόνησι τά πράγματα, αλλά φόβος μέγας έκυρίευσε και αυτόν και τον Νέγρη. 12 Φ ι λ ή μ ο ν ο ς, ΔΙΦΕ, 233. Τ ο υ α ύ τ ο υ, ΔΙΕΕ, Α' 26, όπου τον Γρηγόριο ο σ. χαρακτηρίζει «άνδρα φέροντα μεν κακάς τινας ιδιότητας, άλλα διακρινόμενον περί το ένεργεϊν επι Ίκανότητι και τόλμη». 13 Μ έ ξ α ς, σσ. 35, 41, 61, άρ. 223, 264, 403. Μ ε λ ε τ ό π ο υ λ ο ς, σ. 277, 20 κλπ. 14 Γ ο ύ δ α ς, Ε' [8]

9 Επελήφθη των πραγμάτων ό Αναγνωστόπουλος, γράφει παρακάτω ό Φιλήμων, αντελήφθη τήν έξαψι των πνευμάτων, τις μεγάλες καταχρήσεις και τήν έξάπλωσι του μυστικού σε ανωφελή υποκείμενα. Καθησύχασε τά πράγματα, εισήγαγε τον θεσμό των Εφορειών κατά πόλεις και γιά νά στρέψη προς άλλην κατεύθυνσι τήν ματαιοδοξία του Νέγρη έπενόησε τήν σύστασι ανωτέρας Σχολής με αποκλειστική του άπασχόλησι. ' Αλλ ό Φιλήμων άπό τήν «κινδυνώδη διαγωγήν τού Δικαίου», πού εξετέθη αρχικώς, μεταπηδά κατόπιν στην άνακάλυψι συνωμοσίας Δικαίου-Ολυμπίου-Φαρμάκη και λέγει ότι «ο Δίκαιος έμετρίασεν έπιπληχθείς τήν άπρόσεκτον διαγωγήν του» και ότι «διά το άνήσυχον και ταραχώδες πνεύμα του έσύρετο ενίοτε εις ατοπήματα πολύ επικίνδυνα» και πιο συγκεκριμένα ότι ό Δίκαιος «συμφωνεί με τον ανδρείον μεν αλλά απλούν Γ. Ολύμπιον και τον Ι. Φαρμάκην δι' ένορκων και έγγραφων δεσμών τήν έπανάστασίν των εις έποχήν και ήμέραν προσδιωρισμένην». Υποθέτει ό Φιλήμων ότι ό Δίκαιος έκινήθη άπό έκδίκησι προς τον Αναγνωστόπουλο, πού τον έπεσκίασε με τις ενέργειες του και τους εναντίον του «ονειδισμούς», γι' αυτό έπεισε τούς δύο πολεμικούς νά εκτελέσουν «ολέθριον σχέδιον» επαναστάσεως, με αποστολή τού Ολυμπίου στις Ηγεμονίες, τού Φαρμάκη στην Ρούμελη και τού Δικαίου στην Πελοπόννησο. Η δεξιότης τού Αναγνωστοπούλου, καταλήγει ό Φιλήμων, έπρόλαβε τά επαπειλούμενα δεινά. «Ο Δίκαιος μεταμελείται, συναισθανόμενος το μέγα βάρος τού εγκλήματος». «Ο Λεβέντης και άλλοι τινές έγνωμοδότησαν τον θάνατον τού Δικαίου, άλλ ο Αναγνωστόπουλος έχων προ οφθαλμών τάς έκδουλεύσεις τού ανθρώπου και το ενεργητικόν του και ότι θέλει είναι και ούτος ένας τών ανθρώπων της Επαναστάσεως, προσέχει εις το νά μή κακοποιηθή, θέλει μάλιστα νά τον κερδήση διά τήν συμμετοχήν του εις τήν Αρχήν, τήν οποίαν φανερώνει και προς τούτον (τέλη Ιουλίου 1819) 15». Από θαυμασμόν προς τον Δίκαιο ό Κανδηλώρος αμφισβητεί τά γραφόμένα του Φιλήμονος σχετικά με τα επαναστατικά σχέδια της τριάδος Δικαίου- Ολυμπίου-Φαρμάκη, αποδίδοντας το επεισόδιο στο φιλύποπτον και στην δυστροπία τού Αναγνωστοπούλου, επικαλούμενος ιδίως την σιωπή Ξάνθου και Λεβέντη, αφού μάλιστα ο Ξάνθος την συνωμοσία χαρακτηρίζει ώς πλάσματα και μύθους, έφ' όσον στην συνάντησί του με τους αναφερομένους στο Βουκουρέστι όταν επέστρεψε άπό την Πετρούπολι δεν τού ανέφεραν τίποτε γι' αυτά.16 Ώς γνωστόν, το Δοκίμιον περί Φιλικής Εταιρείας είναι νεανικόν έργον του Φιλήμονος και στηρίζεται κατά μέγα μέρος στις προσωπικές πληροφορίες του Αναγνωστοπούλου. Ο Φιλήμων όμως είναι πρόσωπο σοβαρό και άξιόπιστον, τον δε Δίκαιο πιθανώτατα έγνώριζε άπό τήν ΚΠολι και τον έμελέτησε άπό πολύ κοντά κατά τήν πορεία της Επαναστάσεως. Τό δε πρώτο Δοκίμιον ώς προς τήν ' Εταιρεία των Φιλικών συνεπλήρωσε με τό δεύτερο Δοκίμιον περί της Ελληνικής Επαναστάσεως. Και ναι μεν τούτο παρέμεινε ημιτελές, αλλά ό σ. δεν επανέφερε εκτεταμένα τον λόγο περί του Δικαίου, όπως είχε πρόθεσιν. Πριν άναλύσωμε τις ειδήσεις του Φιλήμονος, ας μεταφέρωμε όσα στοιχεία προσφέρει γιά νά σύνθεση προχείρως σε πρώτο πλάνο τό πορτραίτο του Γρηγορίου. Γράφει λοιπόν: «Ο Δίκαιος ήτον αναστήματος στρατιωτικού. Είχε πολύ αντιληπτικόν το πνεύμα. Αν και ήτον ανυπόμονος εις τάς σκέψεις του, δεν άπεμακρύνετο πολύ άπό τού νά έμβατεύη με ταχύτητα εις τα αίτια, έχων μικρά διδόμενα. Ο νους του περιεστρέφετο είς ό,τι έγνώριζε. Αν έλάμβανεν έξωθεν άφορμάς, ύψούτο και έμεγαλύνετο. Ό,τι με δυσκολίαν ήμπόρει νά επινόηση, τούτο έδύνατο νά έκτελή με πολλήν εύκολίαν. Ή υπερβολή συνόδευσε τάς πράξεις του και ή αύθάδεια τά κινήματα του ένεκα μιας ακράτητου ορμής. Είς τήν μεταμέλειάν του διά τίνα σφάλματα ωθούμενος ύπό της ίδιας έξεως ύπέπιπτεν είς άλλην ύπερβολήν. Ητον άνθρωπος μιας φιλοδοξίας, ηνωμένος με ματαιότητα, άπό τήν οποίαν συρόμενος έγίνετο ώς έπι τό πολύ άπιστος και άγνώμων. Σπανίως έκεντάτο άπό τό αίσθηματης ευγνωμοσύνης». 15 Φ ι λ ή μ ο ν ο ς, ΔΙΦΕ, σσ. 227, 233 κεφ., 248 κεφ., Τ. Χ. Κανδηλώρου, Φιλική Εταιρεία, έν Αθήναις 1926, σσ Ή εκθεσις των γενομένων γίνεται με άντιαναγνωστοπουλικόν πνεύμα. Σ επιστολή Δ. Θέμελη (Ιάσιον 4 Αύγ. 1819) προς Ξάνθον στο Κισνόβι λόγος γίνεται γι ασθένεια του Δικαίου και σε ύστερόγραφον προστίθεται ότι «ό Δίκαιος μας υγιαίνει», άλλα προφανές είναι ότι ασθένεια είναι ή περιπέτεια του και ότι υγιαίνει είναι ή λύτρωσίς του. Αυτά δεν τ' αντελήφθη ό Κανδηλώρος ούτε ότι έδημιούργησαν ζητήματα στην Εταιρεία και στον ίδιο τόν Δίκαιο. Ο Ξάνθος πού ευρισκόταν στην Πετρούπολι ευρίσκει με τά κατορθώματα τοΰ Δικαίου ευκαιρία επιθέσεως κατά τοΰ Αναγνωστοπούλου. «Άπό τήν ματαίαν φιλοτιμίαν και μεμψιμοιρίαν αύτού ισχυρίζεται προήλθαν όλαι αι άταξίαι όσας ό Δίκαιος και οι συν αύτω έπραξαν» και δεν θά διέπραττε «σχέδια και συνωμοσίας», πού πάντως ό Ξάνθος «υποθέτει πλάσματα και μύθους». Περί τούτων ίδέ Έμ. Ξάνθου, Απομνημονεύματα περί της Φιλικής ' Εταιρείας, Αθήναι 1845, σσ. 58, 60. Τ. Ά θ. Γ ρ ι τ σ ο π ούλου, Φιλικά κείμενα. Εμ. Ν. Ξάνθου Απολογία..., «Μνημοσύνη», τ. Ζ' ( ), σ. 74. [9]

10 Και συμπληρωματικώς υποσημειώνει: «Μολαταύτα ο παράδοξος ούτος άνθρωπος συνήργησεν έξαισίως εις τον σκοπόν της Επαναστάσεως και πριν και μετέπειτα. Διεκρίθη εις την εποχήν κατά την οποίαν ώδηγεϊτο από τον Άναγνωστόπουλον, διότι προχωρών εις μητροπολίτας, άρχοντας και άλλον, όπου ένεκρίνετο, έξήπλωνε πολύ την Έταιρείαν» (σ. 251 και ύποσ. α). Το ότι κατηγορείται ό Δίκαιος για αλόγιστον άνοιγμα της Εταιρείας, και συγχρόνως επαινείται διότι κατώρθωνε να την έξαπλώνη, δεν είναι ασυμβίβαστα. Οι συνεννοήσεις του με 'Ολύμπιο και Φαρμάκη πριν έλθη ό Αναγνωστόπουλος δεν ημπορεί να είναι άσχετες προς το ενόρκως διατυπωμένο προς έκτέλεσιν σχέδιον επαναστάσεως τών τριών, έστω και αν διατυπώνωνται τα γενόμενα χωριστά και άχρόνιστα. Το «όλέθριον» σχέδιον αποτελεί συνέχεια όχι μόνον τών συνεννοήσεων αλλά και έπέκτασιν αυτών και ύλοποίησιν του υποσχετικού της άδελφοποιήσεως τών τριών, πού φέρει χρονολογία 3 Αυγούστου Υπέρ της ερμηνείας αυτής υπάρχει και άλλο χρονολογημένο άπό 12 Αυγούστου 1819 κείμενο, ή γνωστή επιστολή τών τριών βιαστικών επαναστατών προς ελληνικές προσωπικότητες στην Πετρούπολι για οικονομική ένίσχυσι της Εταιρείας 17. 'Από όλα αυτά συνάγεται ότι ό Δίκαιος κινείται με άλόγιστον πάθος, ενθουσιασμό και επιπολαιότητα γιά τήν Εταιρεία. Και όμως τήν ωφελεί. Τήν ζημία πού θά ημπορούσε νά της κάμη επρόλαβαν οι δύο συνειδητοί και ισχυροί εταίροι με τήν γνωστή επιφάνεια και το κύρος πού διέθεταν, ό Γεώργιος Λεβέντης και ό Σπ. Βαλέστας (ό δεύτερος μυστικός γραμματεύς του ήγεμόνος Αλ. Σούτσου), αμφότεροι δεξιοί χειρισταί δύσκολων υποθέσεων. Έτσι ό συλληφθείς και κρατούμενος ώς «φιλοτάραχος και ριψοκίνδυνος» Δίκαιος άπεφυλακίσθη και έβοηθήθη νά έπιστρέψη στην ΚΠολι, χωρίς νά γίνη «θύμα παράκαιρον της ανοησίας του 18». Τώρα, ύστερ' άπ' αυτά, ένώ πλέον πρέπει νά εύρισκώμεθα στο φθινόπωρο του 1819 και ό Δίκαιος ετοιμάζεται νά έπιστρέψη στην Πόλι, μετά τις επιπλήξεις, τις δυσφορίες, κινδύνους κλπ., γίνεται μέλος της Αρχής, όχι βέβαια στά τέλη Ιουλίου πού αναφέρει ό Φιλήμων, ούτε με τήν ανεξήγητη προθυμία του Αναγνωστοπούλου και με το αιτιολογικόν των, όπως τά πράγματα παρουσιάζει πάλι ό Φιλήμων και είδαμε παραπάνω. Στο σημείον αυτό νομίζω ότι πρέπει νά τοποθετηθή ένα πρωτότυπο, παράτολμο και χαρακτηριστικό επεισόδιο, πού περιγράφει ο Φωτάκος άχρονίστως, αλλά μόνον εδώ ημπορεί νά τοποθετηθή, δηλ. ολίγον πριν αναχώρηση ό Δίκαιος γιά την ΚΠολι. Πώς το έμαθε ο Φωτάκος είναι άλλο ζήτημα, αλλά αυτός ψέματα δεν γράφει και δεν πιστεύω πώς εδώ μεταδίδει ανεκδοτολογικού χαρακτήρος έπεισόδιον. Ο Δίκαιος έπεσκέψθη τον Αναγνωστόπουλο, που και πότε δεν αναφέρεται, αποφασισμένος να λύση το πρόβλημα της Εταιρείας. Ητο πολύ φυσικόν να τον άπασχολή ενα τέτοιο πρόβλημα ύστερα άπό όσα συνέβησαν και ύστερα άπό την στάσι του Αναγνωστοπούλου απέναντι του, ένώ πλέον είχε λήξει το περιστατικόν και ίσως επρόκειτο να χωρισθούν οι δύο άνδρες, πού μέχρι αύτη την στιγμή δεν έλαλούσαν τήν ιδία γλώσσα. Λέγει λοιπόν ο Δίκαιος: «Συ γνωρίζεις τήν Αρχήν και κάμνεις ώς Αρχή. Θέλω λοιπόν και εγώ νά τήν μάθω και νά είμαι Αρχή. θέλω νά μου τήν είπης και νά με κάμης μέλος αυτής, όχι απλούν, αλλά πρώτον... Έάν δεν μου ομολογήσης τήν πηγήν και εάν δεν με κάμης Αρχήν, σε σφάζω και έπειτα πηγαίνω εις τον σουλτάνον και προδίδω εις αυτόν τα πάντα, γίνεσαι και συ προδότης και χάνεις τήν ζωήν σου...». Λέγοντας αυτά έβγαλε άπό τα ράσα του ένα απειλητικό μαχαίρι. Ο Αναγνωστόπουλος θά έξεπλάγη βεβαίως, αλλά θέλοντας και μή φαίνεται ότι θα ώμίλησε στον τολμηρόν αρχιμανδρίτη για τήν αόρατη και ανύπαρκτη Αρχή και για τήν σκοπιμότητα αυτής της κεκαλυμμένης μορφής της, ασφαλώς δε τότε θά προσέλαβε τον Δίκαιο στην ηγεσία της Εταιρείας, τήν ανάγκη κάνοντας φιλοτιμία. Έτσι και απέφυγε ίσως νά έκθέση τά γενόμενα στον Φιλήμονα, λέγοντας μόνον ότι έθεωρούσε χρήσιμον στοιχείο γιά τήν Εταιρεία και τήν Επανάστασι τον αρχιμανδρίτη Δίκαιο. Δάκτυλος Αναγνωστοπούλου γιά συγκάλυψι πρέπει νά ήταν και ή αποστολή της επιστολής τών τριών στην Πετρούπολι γιά τήν προσφορά συνδρομών. Τον Δίκαιο θεωρώ ίκανόν νά εδημιούργησε το έπεισόδιον αύτό και νά επέτυχε με το σπαθί του τήν συμμετοχή του στην Ανωτάτη Αρχή και τήν προβολή του, προς διασκέδασιν τών επεισοδίων, της φυλακίσεως και του γενικού διασυρμού του Φ ι λ ή μ ο ν ο ς, ΔΙΕΕ, τ. Α', σσ Αμβροσίου Φραντζή, Επιτομή της ιστορίας της άναγεννηθείσης Ελλάδος, έκδ. Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών, τ. Α', Αθήναι 1976, σσ. 157 κεφ. Δημ. Β. Οίκονομίδου, Ό Φιλικός Γεώργιος Θ. Λεβέντης, «Πελοποννησιακά», τ. Β' (1957), σ Φ ω τ ά κ ο ς, Γ ο ύ δ α ς, Ε' , αποκαλεί τήν άφήγησι του Φωτάκου «Ισχυρισμόν όχι σπονδαίον» και σπεύδει νά συναγάγη το συμπέρασμα, ότι «άνευ του Παπαφλέσα ούτε ή Εταιρεία ήθελε λάβει τοιαύτην τεραστίαν και [10]

11 Αν επομένως πράγματι συνέβη το παραπάνω επεισόδιο, πρέπει να δεχθούμε ότι συνέβη στην Μολδοβλαχία, για τον απλούστατο λόγο ότι ό Αναγνωστόπουλος δεν επέστρεψε πλέον στην ΚΠολι. Εφ όσον δε οι κατά Δικαίου αιτιάσεις και εξάψεις των πνευμάτων, ο κίνδυνος και ή άποσόβησις αυτού συνέβησαν όντως, πρέπει να τοποθετηθούν εντός του Αυγούστου και να θεωρηθούν τα επεισόδια συνηρτημένα με άμοιβαίαν έξάρτησι. Φρονίμως ποιών ό Αναγνωστόπουλος έθεσε μεν τέρμα στα γεγονότα, έκάλυψε τον Δίκαιο, άλλ' έν όψει της αναχωρήσεως του έκρινε ότι δεν ήτο δυνατόν ό ταραξίας να συνεχίση την ανωμαλία στις Ηγεμονίες. Τον έφωδίασε λοιπόν με βραχύ συστατικόν και τον ύπεχρέωσε να έπιστρέψη στην ΚΠολι. Ο Φιλήμων δημοσιεύει το γραπτόν συμβολικόν κείμενον: «'Ο αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δίκαιος, γνωρίσας ήδη τους μεγάλους ιερείς των Ελευσίνιων, συνιστάται ώς τοιούτος εις την εύνοιάν των όπως έχη χώραν εις τά συμβούλια των» (σ. 252). Νομίζω ότι με όσα συνέβησαν στις Ηγεμονίες, μ' αυτό το επικίνδυνο ανακάτωμα των πραγμάτων και των πνευμάτων, η Εταιρεία και οι στόχοι της δεν έχασαν. Φεύγοντας όμως άπ' εκεί ό Δίκαιος ίσως έφερνε μαζί του ίκανοποίησι σοβαρά, ήσθάνετο τολμηρότερος, θρασύτερος, όρμητικώτερος. Κάτι περισσότερο. Υποθέτω πώς αισθανόταν ότι άνοιγε μια καινούργια σελίδα στην ζωή του, την ανθρωπινή, την ιερατική, την Φιλική, την εθνική. Αρμοδίου ορμή και πάθος Την επιστροφή του άρχιμανδρίτου Γρηγορίου Δικαίου στην ΚΠολι συνώδευαν ανάλογες φήμες, για τήν δραστηριότητα και τις ανωμαλίες της Βλαχομπογδανίας. Νομίζω ότι συγκεχυμένες τις φήμες πού επικρατούσαν γι' αυτόν δίδει ό βιογράφος του Φωτάκος (σ. 8) δια τοιούτων: «...εστάλη ώς απόστολος εις τάς Ηγεμονίας, ένθα έλαβε φήμην μεταξύ των Φιλικών ικανού αδελφού και δραστήριου αποστόλου, μετά δε ταύτα κατέβη πάλιν εις ΚΠολιν μέγας και πολύς. Μέχρι τινός δε και μετά τήν επάνοδόν του ό Παπαφλέσας έτρεχεν εις τά τυφλά ώς απλούς απόστολος της Εταιρείας...». Ο Φιλήμων όμως είναι πληροφορημένος καλύτερα. Στην ΚΠολι συνηντήθησαν δύο ζωηρά πνεύματα και έθεσαν άσυναισθήτως σε νέον κίνδυνο τήν Εταιρεία. Ο Θ. Νέγρης και ό Δίκαιος. Ο πρώτος προσπαθεί να έπηρεάση τον δεύτερον, επιδιώκει να πληροφορηθή για τήν Εταιρεία περισσότερα, να είσέλθη στην ηγεσία. Ό Δίκαιος άνθίσταται, αλλά πιέζεται, πληροφορείται ύποπτες ενέργειες του Νέγρη και «αποφασίζει νά τον θανάτωση». Ζητεί όμως προηγουμένως τήν γνώμη του Αναγνωστοπούλου μ' επίτηδες άπεσταλμένον. Ό Αναγνωστόπουλος τον αποτρέπει. Του έγραφε: «Δίκαιε, το ξίφος το όποιον συ άπροσέκτως ετοιμάζεις διά τον Νέγρην θέλει διαπεράσει εμέ μάλλον. Η θέσις, εις τήν οποίαν προεχώρησας, πρέπει νά σε χορήγηση τον ευγενή ένθουσιασμόν τού νά δειχθής ανώτερος τών παθών σου. Βλέπε άπό τής στιγμής αυτής τήν ιστορίαν της ζωής σου είς το μέλλον...».. Παραθέτει ολόκληρη την πολύ ενδιαφέρουσα αυτήν επιστολή του Αναγνωστοπούλου ό Φιλήμων και προσθέτει (σσ. 256 κέξ): «Ό πονηρός αυτός άνθρωπος (ο Δίκαιος) μεταμελείται και μάλιστα ενεργών τήν είς το Σταυροδρόμιον συνέντευξίν του με τον Νέγρην δεν διστάζει και να παρουσιάση τήν έπιστολήν του Αναγνωστοπούλου. Ό Νέγρης έκπεπληγμένως έρωτά..., ο δε Δίκαιος αποκρίνεται ή επιστολή αυτή σώζει και τους δύο άπό ενα κίνδυνον». Δεν θα παρακολουθήσωμε τήν υποκριτική στάσι του Νέγρη, μνημονεύοντας μόνον ότι κατά Αναγνωστοπούλου και Ξάνθου έγραψε επιστολή στον Καποδίστρια και ή επιστολή έφθασε στα χέρια του Ρώσου αύτοκράτορος Αλεξάνδρου. Ατυχώς δεν δίδονται χρονολογίες στο έπεισόδιον. Υποθέτω ότι δεν απέχει πολύ άπό τήν εποχή της επιστροφής του Δικαίου στην ΚΠολι, ας πούμε προ του τέλους του "Εκτοτε ό Δίκαιος παραμένει ισχυρός πλησίον τών λοιπών ηγετών και δή του Π. Σέκερη. Τον βαρύνουν διάφορες κατηγορίες, οικονομικής φύσεως και έπιπολαιότητος 20. "Αλλην εντελώς τροπή θά πάρουν τά Φιλικά πράγματα άπό τά έκπληκτικήν διάδοσιν, ούτε ίσως ή Επανάστασις ήθελεν έκραγή ότε εξερράγη...η. Πρβλ. και Μ. Ο ι κ ο ν ό μ ο υ, Ιστορικά της ' Ελλην. Παλιγγενεσίας ή ο ιερός των Ελλήνων άγων, φωτομηχανική έπανέκδοσις, έπιμέλεια-είσαγωγήεύρετήριον Ιωάννας Γιανναροπούλου - Τ. Άθ. Γριτσοπούλου, Αθήναι 1976, σσ Ο σ. παρουσιάζει με παραστατικότητα το έπεισόδιον, αλλά χρονολογικώς δέν το τοποθετεί. Ο Ξάνθος στην Απολογία του αναφέρει ότι ό Αναγνωστόπουλος του έγραψε στην Πετρούπολι ότι «εβάλεν εις το μυστήριον της Αρχής τον Γρηγόριον Δίκαιον και τον Γ. Λεβέντην». Τ. Α θ. Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ, Φιλικά κείμενα, σ. 74. Αλλά δέν στερείται σημασίας και το κείμενόν του Φ ι λ ή μ ο ν ο ς, ΔΙΕΕ, Α' 25: «εκτάκτως ό Αναγνωστόπουλος παρέλαβεν έν τη ολομέλεια τον άρχιμανδρίτην Γρηγόριον Δίκαιον». 20 Μετά τήν επιστροφή του στην ΚΠολι αναφέρεται κατήχησις του Κυπρίου διδασκάλου Χαρ. Μάλη στις 28 Οκτ Μ έ ξ α ς, σ. 64, αρ Μελετόπουλος, σ. 350, άρ Αλλά φαίνεται πώς είχε καταστή κοινόν μυστικόν, ότι [11]

12 τέλη Απριλίου 1820, οπότε αναδεικνύεται αρχηγός της Εταιρείας ό ' Αλέξανδρος ' Υψηλάντης. Στο μεταξύ έχει λάβει εύρυτάτην διάδοσι το μυστικόν της Εταιρείας και δή στην ΚΠολι και στην Πελοπόννησο. Θ' αναχώρηση γιά τις Ηγεμονίες πάλι ό Δίκαιος, όπου θά διαδραματισθούν γεγονότα αποφασιστικής σημασίας, αλλά πριν φύγη, θά χρεωθή πάλι μ' ένα νέο επεισόδιο, πού δεν αποκλείεται νά συνέβη στην επιστροφή του, αλλά πρέπει νά μνημονευθή, γιατ' είναι χαρακτηριστικόν. Αν και με τήν γνωστήν αφέλεια της άφηγήσεώς του, όμως εκθέτει σωστά ό Φωτάκος το έπεισόδιον, πού έτάραξε τις τάξεις τών Φιλικών σε κρίσιμες ώρες. Αίτιον αυτού υπήρξε ό συνήθης επιπόλαιος ενθουσιασμός, με τον όποιον ενεργούσε ό Δίκαιος, συγκεντρώνοντας διάφορα πρόσωπα στην κατοικία του, μιλώντας ανοικτά μαζί τους, ενώπιον του Τούρκου ύπηρέτου του και συμπεριφερόμενος άσχημα στον υπηρέτη. Κάποιαν ήμερα λοιπόν τον έδειρε άσχημα γι' ασήμαντη αφορμή κι ο υπηρέτης μετέβη στον μποσταντσήμπαση (διευθυντή της Αστυνομίας) και τον κατήγγειλε με επιμονή ότι ενεργεί συνωμοσία εναντίον του σουλτάνου, διεγείροντας τους γκιαούρηδες στα όπλα. Εκλήθη ο Δίκαιος να δώση εξηγήσεις, τις έδωκε με πειστικότητα αντιστρέφοντας τήν κατηγορία κατά του κατηγόρου του, ότι τον περισυνέλεξε καθ' οδόν έγκαταλελειμμένον σ' ένα ταξίδι και τον διατρέφει, σύμφωνα με τήν διδασκαλία του Ευαγγελίου, άλλ' είναι ψεύτης και άγνώμων. Επέδειξε μάλιστα πετραχήλι και βιβλίον προσευχών και με σχετικήν ευφράδεια κατώρθωσε να διαλύση τις υποψίες, αλλά και ν άποπεμφθή βιαίως ο υπηρέτης ψευδοκατήγορος! «Αυτός όμως έμουρμούριζε και έλεγεν ότι εις το σπίτι του έρχονται πολλοί και ότι είναι μελέτμπασης (εθνάρχης) και έστειλεν ό μποσταντσήμπασης στο σπίτι του να παραλάβουν τα πράγματα του, αλλ' είχε προλάβει ό άρχιερεύς Δέρκων και τα εσήκωσεν εκείθεν, έδωσε και 700 γρόσια εις τους Τούρκους και ούτως έλευθερώθη ό Φλέσας». Το έπεισόδιον ο Φωτάκος τοποθετεί περί τά τέλη του 1820, ολίγον προτού νά φύγη γιά τήν Πελοπόννησο ο Δίκαιος και γιά τον Τούρκο υπηρέτη του λέγει ότι του τον έχάρισε ο Υψηλάντης, μάλιστα ότι του έχάρισε δύο άλλ ο ένας του έφυγε στά μισά του δρόμου. Στην Απολογία όμως του Ξάνθου διαβάζομε τά έξης: «Ό Ξάνθος διευθύνθη εις Βουκουρέστιον με γράμματα του πρίγκηπος εκείθεν έγραψεν εις τους δύο (Αναγνωστόπουλον και Τσακάλωφ στην Πίζα) νά έλθωσιν εις Βεσσαραβίαν, καθώς έγραψε και εις ΚΠολιν προς τον Π. Σέκερην, αυτός δε ειδοποίησε τον εκεί ευρεθέντα Γρηγόριον Δίκαιον, τον όποιον είχεν ελευθερώσει από τους όνυχας του μποσταντσήμπαση προδοθέντα με δόσιν δύο χιλιάδων και εκατόν μαχμουδιέδων, δηλ. γροσιών πενήντα δύο χιλιάδων και πεντακοσίων και έτρεξεν εις Γαλάτσι 21». Οι άγωνισταί, οι τολμηροί, οι μάρτυρες, συμβαίνει συχνά και νά φυλακίζωνται και νά κοστίζουν στις οργανώσεις πού ανήκουν. Αλλά συμβαίνει και έξ έπιπολαιότητος και σπουδής ένεκα υπερβολικού ενθουσιασμού οι πρωτεργάτες νά φυλακίζωνται. Στις περιπτώσεις των αγώνων ή φυλακή αποτελεί τίτλον τιμής, άρκεί νά υπάρχουν δέξιοι χειρισμοί γιά νά αποσοβούνται οι κίνδυνοι. Εδώ οι χειρισμοί οφείλονται στους Γ. Λεβέντη, Σπ. Βαλέτα, Δέρκων Γρηγόριο και Παναγιώτη Σέκερη. Κοντά στους υπερβολικά τολμηρούς και ριψοκίνδυνους υπάρχουν συνήθως και οι φρόνιμοι, συντηρητικοί, προνοητικοί, οι προωρισμένοι νά εξασφαλίζουν τήν απαιτουμένη ισορροπία. Αφού είχαν διευθετηθή τά σοβαρά ζητήματα πού είχε δημιουργήσει τον Μάιο 1820 ο Δίκαιος μετεκινήθη στις Ηγεμονίες γιά νά συναντηθή με τον αρχηγό των Φιλικών Άλέξ. Υψηλάντη. Δευτέρα παρουσία στις ' Ηγεμονίες Από τις καθόλου κολακευτικές εντυπώσεις πού ό τολμηρός Δίκαιος άφήκε στους Φιλικούς κύκλους στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες άπό την πρώτη του παραμονή έκεί περίπου προοιωνίζετο και το ποιον της νέας δραστηριότητος. Ο Φιλήμων δημοσιεύει απόσπασμα επιστολής του Γ. Λεβέντη στις 19 Μάιου 1820 προς τον Ξάνθο, όπου περί Δικαίου δίδει σαφείς χαρακτηρισμούς: «..Ο Αρμόδιος (Δίκαιος) είναι καλός, πλην εις άκρον τολμηρός εις τα έγγραφα του και ήθελε γίνει ώφέλιμον, αν εκείθεν τον εέεγετο ότι έμαθον οι εκεί (εν Πετρουπόλει) φίλοι το άχαλίνωτον θράσος του και ότι πρέπει να γίνη κατηχούσε, εισέπραττε, παρέλειπε νά παραδίδη χρήματα και στοιχεία τών μυουμένων, ώς ή περίπτωσις του Αντωνίου Πελοπίδα, πού τον είχε μυήσει το 1818 ό Δίκαιος και άφιερωτικόν του δεν είχε δώσει (Μέξας, 17, άρ. 3). Υπάρχει γραπτή μαρτυρία του Σπηλιάδη: «ό αρχιμανδρίτης Δίκαιος άργυρολογεί κατηχών και τον τυχόντα και διοργανίζει είς Βουκουρέστι νά κινηθή έπανάστασις...» (τά λόγια του Σπηλιάδη απηχούν τήν κοινή γνώμη). Βλ. Η κατά Ι ω ά ν ν η ν Φιλήμονα, Σύντομος βιογραφία του Ν. Σπηλιάδου... και περιπέτεια του ίδιου μυηθέντος τά της Φιλικής Εταιρείας, εν Ναυπλίω 1868, σ. 51. Ώς προς τά οικονομικά είναι εκτάκτως περίεργος ο λογαριασμός πού έτηρούσε ο Σέκερης και άπό Όκτ μέχρι Αύγουστου 1820 παρουσιάζει αναλήψεις και χρεώσεις γιά πληρωμές πού ανήρχοντο είς γρόσια. Μελετόπουλοςσς Φωτάκος σς.9-11 Τ. Αθ. Γριτσόπούλου, Φιλικά κείμενα σ. 79 [12]

13 μετριότερος. Με τούτο διορθώνεται, διότι κατά τά αλλά είναι καλός, έχει ψυχήν γενναίαν, θάρρος ελληνικόν και αλλά αναγκαία εις τον άνθρωπον προτερήματα» 22. Θα έλθη τον Σεπτέμβριο στις Ηγεμονίες ό Δίκαιος για να συνάντηση προσωπικώς τον αρχηγό τής Φιλικής Εταιρείας. Ό Υψηλάντης όμως κινείται με έντατικόν ενδιαφέρον γύρω άπό το μέγα θέμα. Στο σημείον αυτό ενδιαφέρει να μνημονευθή ότι έκτός άπό τις πληροφορίες πού συνεκέντρωνε, τά γράμματα πού ελάμβανε και έγραφε και τά πρόσωπα πού συναντούσε, ευρισκόμενος στην Οδησσό εδέχθη τον άπεσταλμένον τών Πελοποννησίων ηγετών ' Ιωάννην Παπαρρηγόπουλο ολίγον προ του τέλους Αυγούστου 1820, ό όποιος του παρέδωσε συμβολικήν επιστολή τών προεστών και αρχιερέων και προφορικώς του ανέπτυξε τις σκέψεις των, διαβεβαιώνοντας αυτόν ώς προς τήν Πελοπόννησο ότι «ούτε ή στρατιωτική δύναμις ούτε ή πολεμική παρασκευή αυτής εισί τοιαύται οίας περιγράφουσιν ούτος και εκείνος 23». Ναι μεν ό ' Υψηλάντης ήταν προσανατολισμένος γιά τήν έναρξι τής Επαναστάσεως στις αρχές του 1821, αλλά έλαβε σοβαρά ύπ' όψιν και όσα του εξέθεσε ό Παπαρρηγόπουλος. Στο μεταξύ άλλοι του έγραφαν γράμματα με σκέψεις και υποδείξεις, με συνδυασμό τής αποστασίας του Αλή πασά και τής απασχολήσεως του σουλτάνου μαζί του. Επιστολή του Δικαίου άπό ΚΠολιν στην 1 Σεπτεμβρίου 1820 αναφέρεται στον Πενθερό Γ Αλή πασά) 24. Ό επιστολογράφος τονίζει ότι «τώρα χρειάζεται άλλο σχέδιον, το όποιον ανάγκη να βαλθή όσον τάχος εις ένέργειαν, επειδή ή αργοπορία ημπορεί νά επιφερη ζάλας, κινδύνους και άποτυχίαν». Με την έπιτάχυνσι της Επαναστάσεως συνετάσσοντο μ' επιστολές προς τον Υψηλάντη παλιοί Φιλικοί και μεταξύ αυτών και αυτός ο Ιω. Παπαρρηγόπουλος. Ενδιαφέρει έδώ νά γίνη ειδική μνεία του καλουμένου «Γενικού Σχεδίου», πού ετέθη ύπ' όψιν του Υψηλάντη και πιθανώς προήρχετο άπό τον Λεβέντη και τόν Δίκαιο. Στο άρθρον ΣΤ' αναφέρεται ότι αφότου οι Πελοποννήσιοι έπληροφορήθησαν την εκλογή του Καλού (Υψηλάντη), «άλλο δεν προσμένουν παρά πότε ν' άκούσωσι της φωνής αύτού διά ν' ακολουθήσουν τάς διαταγάς του». Παρακάτω έγνωμοδοτούσαν: «νά θαλασσοπλοήσουν ό Καλός και ό Αρμόδιος (Παπαφλέσας) εις Πελοπόννησον, επειδή, ό εμφανισμός αυτών θέλει εμπνεύσει γενικώς εις όλους τους Πελοποννησίους τόλμην κατά του εχθρού». Άλλ' υπεβλήθησαν και αλλά σχέδια και ό Υψηλάντης επιθυμούσε νά έξευρεθή το ώφελιμώτερο διά κοινής συζητήσεως έπί του όλου θέματος. Απεφάσισε λοιπόν νά συναντηθή με τους παράγοντες τής Εταιρείας. Ο Φιλήμων πληροφορεί ότι «παρά τόν Περραιβόν προσεκάλεσε και τόν Δίκαιον εις τόν Προύθον, ίνα φωτισθή κάλλιον περί τής Πελοποννήσου» 25. Συνοδευόμενος άπό τόν Γ. Λασάνη ό Άλ. Υψηλάντης έφθασε στο Ίσμαήλι τήν 1 ' Οκτωβρίου Το μέλος τής Αρχής Έμ. Ξάνθος εύρίσκετο έκεί. Αυτός ειδοποίησε στην ΚΠολι τόν Γρηγόριο Δίκαιο και ήλθε έξεπίτηδες. Παρευρίσκοντο ό Περραιβός, ό Δημ. Ίπατρος, ό Δημ. Θέμελης, ό Διονύσιος Εύμορφόπουλος, ό Πέτρος Μαρκέζης, ο Ήβος Ρήγας, ο Ν. Γαϊτάνος, ό Πελοποννήσιος αρχηγός ρωσικού στολίσκου "Ιστρου Σπύρος Παπαδόπουλος-Κομνηνός και άλλοι. Οι συγκεντρωμένοι συνεσκέφθησαν χωρίς ν αποτελούν έπίσημον άρμόδιον όργανον, γιά νά ένημερωθή ό αρχηγός, νά σχηματίση γνώμη εν όψει τής λήψεως αποφάσεων. Εν τούτοις οι συγκεντρωμένοι είχαν έγκυρη γνώμη, γιά νά πάρη υπεύθυνη θέσι. Το θέμα ήτο ένα και βασικό με δύο πτυχές, ώς δύο ζητήματα: «Περί τής καταβάσεως ή μή του Ύψηλάντου εις τήν Πελοπόννησον και περί τής ταχείας ή μή ενάρξεως του πολέμου» Φ ι λ ή μ ο ν ο ς, ΔΙΕΕ, Α' Φ ι λ ή μ ο ν ο ς, ΔΙΕΕ, Α' 75-76, Β' ' Η επιστολή πού έφερε στις σσ του τ. Α'. 24 Φ ι λ ή μ ο ν ο ς, ΔΙΕΕ, Α' 76-77, ή ενδιαφέρουσα άποκριτική επιστολή σσ Σύνοψις περιεχομένου:, κολακευτικά τής προσωπικότητος του αρχηγού ενήργησε έπί τών εντολών του επιθυμεί όσον τάχος να φθάση στο Ισμαήλ να συνομιλήσουν, να του δείξη τά σχέδια προσοχή έπί του σχεδίου Περραιβου' περί Αλή πασά χρειάζεται άλλο σχέδιον ό Αρμόδιος διακρίνεται γιά τήν ειλικρίνεια του, τήν γενναιότητα φρονημάτων και πίστιν προς τον αρχηγό, πού θά πληροφορηθή άπό έγγραφα υπόπτων, ότι «ήδυνήθη να κατάπαυση τά ιδιαίτερα αυτών πάθη και να προξενήση τήν κατά θεόν προς αλλήλους άγάπην». 25 Φ ι λ ή μ ο ν ο ς, ΔΙΕΕ, Α' (το Σχέδιον), 58, 215 (επιστολή άπό * Οδησσό 23 Σεπτ προς Περραιβόν, με τήν εντολή νά τόν περιμένη στο ' Ισμαήλι, όπου ημπορεί νά άνταμωθή με τόν Δίκαιον. 26 Φ ι λ ή μ ο ν ο ς, ΔΙΕΕ, Α' 82. [13]

14 Ο Φιλήμων είναι έγκυρος πληροφορητής τών όσων έλαβαν χώραν κατά τήν θορυβώδη σύσκεψιν τής 7 Οκτωβρίου 1820 στο Ίσμαήλι. Οι πιο πολλοί έτάσσοντο με τήν ταχεία κήρυξι τής Επαναστάσεως. Αντετίθεντο ό Περραιβός και ό Παπαδόπουλος-Κομνηνός. Ό Δίκαιος παρουσίασε γενικήν αναφορά τών Πελοποννησίων, ότι «τά πάντα και στρατός και όπλα και εφόδιακαι τροφοί είσιν Ετοιμα κai ουδέν λείπεται ή μόνη ή παρουσία και ή προς κίνησιν διαταγή του Ύψηλάντου». Αλλ ή αναφορά ήταν πλαστή, πλαστογραφημένες και οι πολλές υπογραφές της, το δε περιεχόμενον αυτής άντετίθετο προς την επιστολή πού έφερε ό Παπαρρηγόπουλος. Παρουσίασε ακόμη ό Δίκαιος ενισχυτική της απατηλής αναφοράς και επιστολή των Δεληγιανναίων προς τον Υψηλάντη με ημερομηνία 3 Αυγούστου 1820, πού είναι συντεταγμένη με πολεμικόν ύφος. «Ή οκτάς της Άδελφότητος των Παπαγιαννοπούλων» (έτσι υπογράφονται οι έπιστέλλοντες) ανατρέχουν στα κατορθώματα των αρχαίων Ελλήνων και αναθέτουν στον αρχιμανδρίτη Γρηγόριο Δίκαιο να πληροφόρηση τον Υψηλάντη για τήν προθυμία των να εκτελέσουν τις προσταγές του. Βεβαίως πλαστή ήταν και ή επιστολή αυτή, άλλ' ό Δίκαιος είχε φροντίσει να ένισχυθή στις εισηγήσεις του και με άλλη επιστολή προς τον Υψηλάντη, του Λιμπερίου Θεοχαροπούλου (ΚΠολις 21 Αυγούστου 1820). Παρά ταύτα όμως ή εναντίον αυτού έπίθεσις των δύο ήτο οξυτάτη. ' Ο Περραιβός άντετάσσετο κατά των πλαστών έγγράφων και έγνώριζε τήν κατάστασι της Πελοποννήσου, «στό κίνημα του αφίνετο άωρον, με το νά ήσαν απειροπόλεμοι οι Έλληνες και οι πλείστοι άοπλοι και ο κίνδυνος μέγας». Ο δε στρατιωτικός Παπαδόπουλος-Κομνηνός έζύγιζε καλά τά πράγματα και απευθυνόμενος προς τον Δίκαιο του είπε τά αξιομνημόνευτα αυτά: «Παπά, νά διαβάζης το Ψαλτήρι σου και τά τοιαύτα πράγματα δεν είναι δική σου δουλειά. Σε ερώτησα, πόσους χρόνους λείπεις άπό τήν Πελοπόννησον και με άπεκρίθης τρεις ήμισυν' άλλ' εγώ λείπω εκείθεν μόλις προ επτά μηνών και τίποτε δεν είδα άφ' όσα λέγεις και ή αναφορά σου περιέχει». Ησαν όντως ενημερωμένοι οι Φιλικοί γιά τήν κατάστασι πού επικρατούσε στην Πελοπόννησο. Άλλ ό Υψηλάντης έπροτιμούσε νά κηρυχθή ή Επανάστασις έκει, πριν προλάβη ό σουλτάνος νά μεταφέρη νέες στρατιωτικές ενισχύσεις. Κ έτσι έτάχθη ή σύσκεψις υπέρ της ταχείας κηρύξεως του πολέμου και τά περαιτέρω άφήνοντο στην πρόνοια του θεού. Αυτή είναι και ή πρώτη άπόφασις πού έλαμβάνετο, εύρίσκετο μέσα στά περιθώρια του «Γενικού Σχεδίου» και δέν καθώριζε μέν τήν ήμερα ενάρξεως της Επαναστάσεως, αλλά πιθανώς έτοποθετείτο στις αρχές Δεκεμβρίου, και προεβλέπετο ή μετάβασις του Υψηλάντη στην Πελοπόννησο μέσω Τεργέστης μέ πλοίο, πού θά του εξασφάλιζε ό Δίκαιος 27. Ασφαλές συναγόμενον τών ανωτέρω είναι, ότι ό αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δίκαιος-Παπαφλέσας, έν γνώσει της πραγματικής καταστάσεως της υποδούλου Ελλάδος και με προσωπικές του εκτιμήσεις πρωταγωνιστούσε να κηρυχθή ή Έπανάστασις και σχεδόν έπροσπαθούσε να ρυθμίση αυτός τις λεπτομέρειες της ενάρξεως του απελευθερωτικού Αγώνος. Ποία ήτο ή πραγματική κατάστασις στα διάφορα διαμερίσματα της υποδούλου ' Ελλάδος έγνώριζαν οι Φιλικοί και ημπορούσαν να εκτιμήσουν οι έξ αυτών στρατιωτικοί 28. Ή Ελλάς δεν ήταν έτοιμη, κάθε άλλο μάλιστα. Έν τούτοις αληθές είναι ότι, κατά τήν διετία πού μεσολαβεί άπό τον θάνατο του έκ τών ιδρυτών της Φιλικής Νικολάου Σκουφά μέχρι της εκλογής ώς αρχηγού του πρίγκιπος Άλεξ. Ύψηλάντου, ή Αόρατος Αρχή είχε κατορθώσει νά προετοιμάση ψυχικώς τους όπου γής Έλληνες, ότι ή άπελευθέρωσις τής πατρίδος έρχεται. Οι κάτοικοι τών διαφόρων διαμερισμάτων, χωρίς νά είναι Φιλικοί, έπερίμεναν κάτι νά γίνη, κάτι έκτακτον, άλλ' άκαθόριστον. Αυτές όμως οι διαπιστώσεις πολύ απείχαν άπό το ν' άνταποκρίνωνται θετικά στις ενέργειες του άρχιμανδρίτου. Ο άνθρωπος αυτός έπροσπάθησε στο Ισμαήλι μέ πλαστά έγγραφα και ασταθή επιχειρήματα ν' απόσπαση μιαν άπόφασι νά κηρυχθή το συντομώτερο ή Έπανάστασις αρχίζοντας άπό τήν Πελοπόννησο. Και το κατώρθωσε. Μέ ισχυρές τις συμφωνίες του Ίσμαηλίου ο Γρηγόριος επέστρεψε στην ΚΠολι στις 4 Νοεμβρίου «Καταγίνομαι μετά τών λοιπών φίλων μας νά βάλωμεν είς τάξιν το έμπόριόν μας και έπειτα νά 27 Φ ι λ ή μ ον ος, ΔΙΕΕ, Α' 82-85, Χ ρ ι σ τ όφ ορ ου Π ε ρ ρ α ι β ού, Απομνημονεύματα πολεμικά, στην σειρά οίκου Τσουκάλα «Απομνημονεύματα Αγωνιστών του 21». ['Αθήναι, 1956], σσ Αλ. Δ ε σ π ο τ ό π ο υ λ ο υ, Η απόφασις περί της Έλλην. Επαναστάσεως του 1821, ' Αθήναι 1965, σσ Τ. Ά θ. Γ ρ ιτ σ ο π ο ύ λ ο υ, Η εις Βοστίτσαν μυστική Συνέλευσις σς. 9 κέξ. 28 Ανετέθη εγκαίρως σε απεσταλμένους στρατιωτικούς για τήν Μακεδονία-Θράκη-Πελοπόννησο (Γ. Φαρμάκη- Ολύμπιο, Αναγνωσταρά και Χρυσοσπάθη) (ιδική έρευνα γιά τήν καθόλου κατάστασι τής χώρας, για όσους θα μπορούσαν νά φέρουν όπλα κλπ. Ι. Φ ι λ ή μονός, ΔΙΦΕ, σσ Έμ. Ξ ά ν θ ο υ, Απομνημονεύματα, σσ Τ. Χ. Κανδηλώρου, Ή Φιλική Εταιρεία, έν Αθήναις 1926, σσ Τ. Ά θ. Γριτσοπούλου, Ή είς Βοστίτσαν μυστική Συνέλευσις, σσ [14]

15 κινήσω είς τά ίδα», έγραφε στον Ξάνθο στο ' Ισμαήλι στις 12 Νοεμβρίου, προσθέτοντας ότι έγραφε προς τους ' Αναγνωστόπουλο και Τσακάλωφ νά μεταβούν και αυτοί στην Πελοπόννησο, ένώ μετά 3 ήμερες άπηυθύνετο στους Εφόρους στην Μόσχα (ή συνθηματική του επιστολή 15 Νοεμβρίου): «ελπίζει ο Αρμόδιος (Δίκαιος) νά ανταμωθη με τον Καλόν (Άλ. Υψηλάντη), επειδή άπό τά 62 (ΚΠολι,) ο Αρμόδιος έστειλε μίαν Καμήλαν (πλοίο,) προς τά 83 (Τριέστι) νά φέρη τον Καλόν εις τά 2 (Πελοπόννησο)» Επέμεινε και σ' αυτήν τήν επιστολή νά θέση τήν ίδια κατηγορηματικήν κατακλείδα: «Κύριοι, παντού ο διοργανισμός έγινε κατά θαυμάσιον τρόπον καγώ ελπίζω καλήν έκβασιν του σκοπού μας. Πασχίσατε λοιπόν.. 29». Ενισχυμένος αισθανόταν ό Γρηγόριος πλέον. Στις 15 Νοεμβρίου 1820 πού έγραφε στους Εφόρους της Μόσχας στην Τεργέστη έστελνε το πλοίο, πού θα παρελάμβανε τον ' Υψηλάντη για την Πελοπόννησο, όπου είχε άποφασισθή να συναντηθούν περί τα τέλη του μηνός. Επιβεβαίωσις τούτων είναι ή εντολή του Ύψηλάντου προς τους Εφόρους ΚΠόλεως να μετρηθούν χάριν προετοιμασίας του Αγώνος γρόσια στον Περραιβό και στον Δίκαιο. Ό Σέκερης τα κατέβαλε. Πρέπει να σημειωθή ότι ό Υψηλάντης με διαφορετικές εκτιμήσεις μετέβαλε τήν άπόφασι του Ίσμαηλίου και στις 14 ' Οκτωβρίου στο Κισνόβι απεφάσισε να δώση ό ίδιος το σύνθημα της εξεγέρσεως άπό τήν Μολδοβλαχία στις 15 Νοεμβρίου. Ή ημερομηνία αύτη μετεκινήθη και έμεινε πάντοτε ό προσανατολισμός του Υψηλάντη για τήν "Ανοιξι του Ο Δίκαιος έτοιμος έξεκινούσε για τήν Πελοπόννησο, αλλά τις μεταβολές αυτές δεν είχε πληροφορηθή. Γ ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΣ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ Στον Μοριά Η ακριβής ημερομηνία βεβαίως προ του τέλους Νοεμβρίου 1820 της αναχωρήσεως του Γρηγορίου Δικαίου άπό τήν ΚΠολι για τήν Πελοπόννησο, υπό τις συνθήκες πού είδαμε, δεν είναι γνωστή. Οπωσδήποτε ό αρχιμανδρίτης έπίστευε πώς αρχές Δεκεμβρίου 1820 έμελλε να συναντηθή με τον αρχηγό των Φιλικών 'Αλ. Υψηλάντη και να δώσουν το σύνθημα της ενάρξεως του απελευθερωτικού Αγώνος. Προφανές είναι και δεν χρειάζονται σχόλια, ότι ώδηγείτο το Έθνος σ' έναν Αγώνα πού συγκεκριμένα ούτε εγνώριζε ούτε γι' αυτόν είχε προετοιμασθή στρατιωτικώς. Αφού μάλιστα ή έναρξις του Αγώνος έπρογραμματίζετο στην Πελοπόννησο, ας μνημονευθή αμέσως και θα δούμε στή συνέχεια ότι οι κατηχημένοι Φιλικοί της χώρας ήσαν εντελώς αντίθετοι. Πρώτος σταθμός τού άρχιμανδρίτου Κυδωνιές (Άιβαλί) και Σμύρνη. Αναφέρεται ότι έξήψε το φρόνημα τών κατοίκων και έφόρτωσε πλοίο με πολεμοφόδια για τήν Πελοπόννησο, πλην όμως γι' αυτό το πλοίο δεν γίνεται προς το παρόν λόγος για τήν έκφόρτωσί του 31. "Υστερα έφθασε στην Ύδρα, στις Σπέτσες, όπου έκαμε διευθετήσεις και άπό εκεί στο "Αργός, όπου ειδοποιημένος τον έπερίμενε ο αδελφός του Νικήτας με άλλους 2-3 οπλοφόρους. Γραφικός στην περιγραφή του ό Φωτάκος: «...ενταύθα (στο Άργος) ό αρχιμανδρίτης είχε κατάλυμα είς τήν Μητρόπολιν του άρχιερέως... εδώ έμυρίσθη κάτι κακόν δια τον εαυτόν του και άμυδρώς ένόησεν επιβουλήν ομιλών μετά τών αδελφών Περρουκαίων, του άρχιερέως και λοιπών αδελφών της Εταιρείας. ' Ο αρχιμανδρίτης παρουσιάσθη είς το Άργος ώς έξαρχος δήθεν στελλόμενος άπό τα Πατριαρχεία της ΚΠόλεως, έχων και τοιαύτα 29 Έμ. Ξ ά ν θ ο υ, ' Απομνημονεύματα, σσ , αρ. 70, επιστολή άπό ' Ισμαήλι 12 Νοεμ. 1820, και σσ. 137 της 15 Νοεμ προς τους Εφόρους της Μόσχας. Τά συμβάντα και τις κινήσεις του θα έπαναλάβη ό Δίκαιος στην από 22 Φεβρ Εκθεσί του. Αυτόθι, σσ Φ ι λ ή μ ο ν ο ς, ΔΙΕΕ, Α' Φωτάκος, Βίος, σ. 11. Φιλήμονος, ΔΙΕΕ, Α' 84,85,232 κεφ Ν. Σπηλιάδου, Απομνημονεύματα, Α' 9. Ξ ά ν θ ο υ, Απομνημονεύματα, σσ. 137, , αρ. 108,109. Άλ. Δεσποτόπουλου, Η άπόφασις, σσ. 102 κεφ., 107 κεφ., 112 κεφ. Τ. Άθ. Γριτσοπούλου, Η εις Βοστίτσαν μυστική Συνέλευσις, σ. 12, Ιδέ επιστολή του Γρηγορίου «έκ Πελοποννήσου» 12 Φεβρουαρίου 1821 προς τους Εφόρους στην ΚΠολι. Πληροφορούμεθα ότι άνεχώρησε περί τα τέλη Νοεμβρίου παρέπλευσε τήν Μυτιλήνη στις Κυδωνιές αντάμωσε τους διδασκάλους της Σχολής έστειλε στην Σμύρνη τον Ηβο Ρήγα, «όστις ήδη και επέστρεψε με το τέταρτον πραγματείας μπαρουτιού». 270 βαρέλια και μολύβι, καντάρια 161 προς Σμυρναίους έγραφε και γι' άλλες αναγκαίες ποσότητες πολεμοφοδίων. Φ ω τ ά κ ο υ, Βίος, σ. 13. Για τήν άφιξι του πλοίου με το ύλικόν και για τήν παραλαβή του (μέσα Μαρτίου) στις σσ Πρβλ. Α μ β ρ ο σ ί ο υ Φραντζή, ' Επιτομή τής ιστορίας τής αναγεννηθεί σης ' Ελλάδος, έκδ. ' Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών, τ. Α', Αθήναι 1976, σσ [15]

16 γράμματα του Πατριάρχου, "Οταν έφθασεν εις Αργός, ο αδελφός του Νικήτας του αλλάξε τά φορέματα, του εφόρεσε τούρκικα κ α λ ι ο ν τ σ ί τ ι κ α, τον ώπλισεν ώς Τουρκον, καθώς και τους άλλους και εκείθεν έπέρασεν είς τήν κωμόπολιν Άγιον Γεώργιον τής Κορίνθου. Εκεί είς τον Βράχον μοναστήριον έμεινεν ώς εξαρχος τής Μεγάλης Εκκλησίας, έμαθε τάς ενεργείας τής Εταιρείας κατά τήν Πελοπόννησον άπό τον ήγούμενον τής μονής του Βράχου Δανιήλ Μπαμπούκην...» 32. Από τις ειδήσεις του Φωτάκου και όσες άλλες έχομε εκ πρώτης χειρός συνάγεται ότι ό Επίτροπος του Αρχηγού της Εταιρείας και Πατριαρχικός Έξαρχος αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δίκαιος-Παπαφλέσας έδαπάνησε όλόκληρον τον μήνα Δεκέμβριον περιμένοντας τον άρχηγόν τής Εταιρείας, ισχυρίζεται μάλιστα ότι εγκαίρως. απέστειλε πλοίο στην Τεργέστη, για να τον παραλάβη. Αλλά περιμένοντας δεν παρέμεινε αργός. Πολύ σωστά κατέφυγε στ απόμερο μοναστήρι του Βράχου, διότι ό ηγούμενος Δανιήλ Παμπούκης, όπως και ό αδελφός του διδάσκαλος Νικηφόρος, ανέπτυξαν Φιλική δραστηριότητα μεγάλης εκτάσεως και αποτελούσαν τώρα γι' αυτόν μια καλή βάσι για σχετικές ενέργειες, χωρίς να δίδη αφορμή υπονοιών, έφωδιασμένος με τις δύο ιδιότητες. Τούτων όμως αμφοτέρων δεν φαίνεται ότι κατώρθωσε να κάμη καλή χρήσι. Αποτελεί μνημείον σαφές για την ιδιόμορφη αυτήν προσωπικότητα ή γνωστή άπό 24 Δεκεμβρίου 1820 εγκύκλιος του προς τους πολιτκούς και κληρικούς της Πελοποννήσου. Αφού ήλθε «να παρουιάση το πρόσωπον του Υψηλάντου», έκρινε ότι μπορούσε ν άπευθύνη ένα πρωτότυπο διάγγελμα, μια αυστηρή ημερησία διαταγή αρχηγού προς υποτελείς και υποτακτικούς, για το πρώτο μέγα θέμα καί για τα παρακλάδια του, χρησιμοποιώντας παραλλήλως και το κύρος τού εκκλησιαστικού αξιώματος. Ενδιαφέρει να μεταφερθούν τα κύρια σημεία τού κειμένου. Αρχιερείς, άρχοντες, δημογέροντες, ν' αφήσουν τα προς αλλήλους πάθη, να συνέλθουν σ' άρμόδιον μέρος, να συσκεφθούν για τα θέματα τού ιερού σκοπού, με βάσι τις γνώμες τού Ύψηλάντου δυο άπό τους πλέον ευυπολήπτους να εκλεγούν κ' εγκατασταθούν στην Τριπολιτσά, «ίνα θεωρώσι τάς συμπίπτουσας κοινάς της πατρίδος υποθέσεις» (είδος διευθυντηρίου)" οι άλλοι ν' ασχοληθούν στις επαρχίες τους με τήν προετοιμασία τού Αγώνος. Να υπογραφή έγγύησις και ένορκος συμφωνία μακριά άπό παλαιά πάθη, χάριν εξασφαλίσεως πειθαρχίας γιά νά εκτελεσθούν οι διδόμενες εντολές. Νά κληθούν ώς συναγωνισταί οι ευρισκόμενοι στην ΚΠολι επίτροποι (έκεί κινδυνεύουν). Νά όργανωθή το στρατιωτικόν κατά επαρχίες με διάταξι βαθμών σε σώμα Πελοποννησιακό , καλά έξωπλισμένο. Όπλα και πολεμοφόδια θά στέλνουν οι Φιλικοί προσκαλούμενοι. Νά καταρτισθή κατάλογος της αδελφότητος καθαρός γιά ανάλογες εισφορές ύψους ενός εκατομμυρίου. Κατακλείς είναι έκκλησις προς τους ηγέτες της Πελοποννήσου, νά ανταποκριθούν στην θέλησι τού αρχηγού, εκφράζοντας γνώμη γιά τήν σύνταξι τού σχετικού διοργανισμού, χωρίς νά παραστή ανάγκη νά οργάνωση τά πράγματα το "Εθνος ερήμην τών Πελοποννησίων 33. Ή άφιξις τού Παπαφλέσα διεδόθη σ' ολόκληρη τήν Πελοπόννησο και ϊσως και στην τουρκική εξουσία νά έφθασαν ψιθυρισμοί. Αναφέρεται ότι ό πρόκριτος τού Μυστρά Παν. Κοπανίτσας, πού ημπορούσε νά γνωρίζη ολίγα ή πολλά περί τού ανδρός, είπε τήν αξιοσημείωτη φράσι' Ό Παπαφλέσας 32 Φ ω τ ά κ ο υ, Βίος, σσ Στο σημείον, όπου ό σ. ομιλεί για γράμματα του Πατριάρχου, θέτει δείκτην ύποσημειώσεως β, αλλά στις παρακάτω σελίδες τών υποσημειώσεων δεν υπάρχει ανταπόκρισις (δεν είναι μοναδική φορά) και έτσι παραμένει ακάλυπτη ή ειδησις περί του πολυτίμου πατριαρχικού εγγράφου. Ώς προς τήν συνάντησι στο Άργος μέ τους οπλοφόρους του Νικήτα ίδέ Γ ο ύ δ α, Παρ. Βίοι, Ε'155. Μ. Ο ι κ ο ν ό μ ο υ, Ιστορικά, σ. 76. Ά. Φ ρ α ν τ ζ ή, Επιτομή, Α' 92, Β' 537. Ν. Σπηλιάδου, Απομνημονεύματα, τ. Α', 'Αθήνησι 1851, σσ. 9, Κ. Δ ε λ η γ ι ά ν ν η, Απομνημονεύματα, τ. Α', στη σειρά Απομνημονεύματα αγωνιστών τού 21 του οίκου Τσουκαλά, [Αθήναι 1957], σσ. 107 κεφ. (ό σ. εκφράζεται περιφρονητικά και υβριστικά γιά τον Δίκαιο). 33 Φιλήμονος, ΔΙΦΕ, σσ Πρβλ. Φραντζή, Α'92. Οικονόμου, σ. 77. Δεληγιάννη, Α' Παλ. Πατρών Γερμανού, Απομνημονεύματα, φωτοτυπική έπανέκδοσις, έπιμέλεια-είσαγωγή-εύρετήριον Ιωάννας Γιανναροπούλου - Τ. Άθ. Γριτσοπούλου (Βιβλιοθήκη Δημητσάνας), Αθήναι 1975, σσ Άς έπισημειωθή ότι στην Μητρόπολι στο "Αργός συνήντησε τον Δίκαιο ο Σπηλιάδης και του έπέδωκε επιστολή, άλλ' εκείνος δεν τον ήθελε κοντά του. Και ήταν ή 2 ή 3 * Ιανουαρίου ' Η κατά * Ιωάννην Φιλήμονα σύντομος βιογραφία του Ν. Σπηλιάδου... και περιπέτειαι του ιδίου..., έν Ναυπλίω 1868, σσ [16]

17 είναι; Έχαθήκαμεν Η επιβουλή πού έμυρίσθη άμυδρώς πως, όπως αναφέρει ό Φωτάκος, πρέπει νά έκληφθή ώς άλλη άντίδρασις πολιτικών στην έμφάνισι και τά καμώματα τού Γρηγορίου, πού είχε συνέχεια και αυτή είναι ή μετά σχετικήν συνεννόησι, αποφασιστική συνάντησις αρχόντων και κληρικών μαζί του στην Βοστίτσα άπό Ιανουαρίου Τό θέμα τούτο μ' έχει απασχολήσει σε ιδιαιτέρα μελέτη μέ άνάλογον άνοιγμα της αυλαίας σ' όλο τό πλάτος του θέματος ώς προς τα Πελοποννησιακά πράγματα. Έδώ χρειάζεται βραχεία αναδρομή στά γενόμενα. Μυστική Συνέλευσις Βοστίτσας "Ισως εϊναι βέβαιον ότι υπήρχε ανταγωνισμός φατριών κατά τά τελευταία χρόνια στις τάξεις τών αρχόντων Πελοποννήσου, πού έτεινε μεν νά υποχώρηση λόγω αθρόας εισχώρησε ως της Φιλικής Εταιρείας μέσα στους κόλπους τών προκρίτων, κληρικών και εμπόρων, άλλ' ή χαλαρότης της Φιλικής κινήσεως είχε δημιουργήσει κατάστασι τέλματος. Δύο λίθοι έτάραξαν τό τέλμα κατά τό τέρμα του Πρώτον ή κατά Νοέμβριον άφιξις στην Τριπολιτσά του νέου διοικητού Χουρσίτ πασά, πού ύπήρξεν αφορμή συγκεντρώσεως προεστών και αρχιερέων στην πρωτεύουσα του πασαλικίου και δεύτερον ή θορυβώδης άφιξις του Παπαφλέσα και ή επείγουσα συγκέντρωσις τών πολιτικών παραγόντων στην Βοστίτσα. Ή συνάντησις μέ τον έκπρόσωπον του αρχηγού της Εταιρείας αποτελεί ασφαλώς πολιτικήν πράξι και τούτο είναι ιστορικής σημασίας γεγονός κρινόμενον άπό τά αποτελέσματα πού επέφερε. Ας σημειωθή ευθύς αμέσως ότι ύπό τήν επήρεια τών πραγμάτων συνήρχοντο γιά νά λάβουν αποφάσεις δύο παρατάξεις, πού διετείνοντο ότι ήσαν μία, δηλ. ή Φιλική-Εθνική, ένώ στην ουσία ό Φιλικός μανδύας απλώς τους έκάλυπτε χωρίς νά τους έκφράζη εντελώς όλους μαζί και χωριστά. Τό σκηνικόν τής Συνελεύσεως προκαλεί ενδιαφέρον, γιατί μέ τήν κάλυψί του εγίνοντο οι συζητήσεις, γιά νά ληφθούν οι αποφάσεις γιά τήν τύχη του ν Εθνους, και μάλιστα κάτω άπό τά άγρυπνα βλέμματα τής, πάντοτε καχύποπτης τουρκικής εξουσίας. Οι πολιτικοί και θρησκευτικοί αρχηγοί του υποδούλου λαού είχαν χρέος νά εγγυώνται μονίμως στον κατακτητή τήν υποταγή τών ραγιάδων, ήσαν ελεγχόμενοι και υπεύθυνοι συνεργάτες του, έστω και αν δέν ήσαν αδιάβλητοι, πάντως έπαιζαν επικίνδυνα μέ τήν φωτιά και πολύ φυσικόν ήτο νά βαδίζουν μέ βήμα σημειωτόν στον δρόμο πού τους έχάραζε ή Εταιρεία, τους ώρκιζε και τώρα τους έκαλούσε ν' αναλάβουν τά ηνία τής τολμηρής έξορμήσεως. Βεβαίως τήν έξόρμησι είχαν άποδεχθή αορίστως κατά τήν μύησίν των. Δέν είχαν όμως έκτοτε τίποτε δεδομένον σαφές, δέν είχαν ένημερωθή στις αποφάσεις πού ελήφθησαν μέ πλαστογραφημένα μάλιστα έγγραφα ερήμην αυτών και δέν είχαν λάβει άπάντησι στά επείγοντα και πιεστικά των ερωτήματα. Επομένως, δικαίως έδίσταζαν και προσήλθαν όχι περίεργοι νά μάθουν, αλλά μέ τήν καρδιά σφιγμένη μέ όσα διεδίδοντο και μέ όσα εκπληκτικά έδιάβασαν στο διάγγελμα του εκπροσώπου τής Αρχής. Ή πρωτοβουλία τής συγκεντρώσεως ώφείλετο στον Π. Πατρών Γερμανό, πού ειδοποίησε και τους άλλους. Οι άλλοι ήσαν οι φίλοι του και οι πλησίον του: πρώτον, οι Αχαιοί ηγέτες, Ασημάκης και Ανδρέας Ζαίμης, Σ. Χαραλάμπης, Ασημάκης Φωτήλας, Ιω. Παπαδιαμαντόπουλος, Ανδρέας Λόντος, Σ. Θεοχαρόπουλος, ' Ιω. Παπαδόπουλος-Μουρτογιάννης, Χαρ. Περρούκας και οι κληρικοί, έκτος του Γερμανού Π. Πατρών, Προκόπιος Κερνίτσης, Γερμανός Χριστιανουπόλεως και Αμβρόσιος Φραντζής. Ό αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δίκαιος-Φλέσας μόνος του έκρατούσε το άλλο άκρον στην διελκυστίνδα. Φορτωμένος και επιδεικτικός εκπρόσωπος τής Ανωτάτης Αρχής και Πατριαρχικός "Εξαρχος, ενθουσιώδης και αποφασιστικός ύπό το βάρος αδάμαστου φρονήματος, ένδειξις εξωτερική του οποίου ήτο αυτή ή παράξενη όψις του και έκφρασις εσωτερική αυτά πού ήταν έτοιμος νά πή στην συγκέντρωσι. Μία άλλη νότα παραφωνίας ήταν ή κουστωδία τών ένοπλων ακολούθων του άρχιμανδρίτου, μερικοί άπό τους οποίους παρέμειναν στο προαύλιο και μερικοί έστρογγυλοκάθισαν μέσα στον όντά του αρχοντικού του Λόντου στή Βοστίτσα, δίπλα στους συγκεντρωμένους άρχοντες και κληρικούς. Αντλεί ό αρχιμανδρίτης άπό τ' αξιώματα του πρώτον άπό τις αποφάσεις τής ηγεσίας τής Εταιρείας δεύτερον άπό όλα τ' αλλά στοιχεία ύστερα, πού συνηγορούν ότι επείγει ή κήρυξις τής Επαναστάσεως και δή άπό τήν προετοιμασία τής Εταιρείας, άπό τήν ετοιμότητα τών στρατιωτικών σωμάτων, άπό τήν συμπαράστασι μεγάλων δυνάμεων, πού θα συμβάλουν με χρήματα, πολεμοφόδια, στρατό και ηθικής αξίας μέσα. Με αλλά λόγια, επάνω σε ασφαλές σχέδιον παρουσιάζετο ώς ρυθμισμένη ή έξέγερσις και καλά ώργανωμένη ένισχύετο άπό μεγάλη ευρωπαϊκή δύναμι. Ο αρχιμανδρίτης διέθετε ευφράδεια και επιχειρηματολογία γιά νά φανή αληθοφανής εις όσα ύπεστήριζε με θέρμη, επικαλούμενος τις γραπτές οδηγίες του Υψηλάντου. Κατ αρχήν νομίζω ότι πρέπει νά εντυπωσίασε τους άλλους. Άλλ' έπροκάλεσε τήν ζωηρά τους άντίδρασι. Διότι σχεδόν τίποτε δεν [17]

18 έπίστευσαν άπό τις ευχάριστες ψευδολογίες του. Επραγματοποιήθησαν 5 συνεδριάσεις εντός του τετραημέρου και οι συζητήσεις υπήρξαν θυελλώδεις. Οι σώφρονες τής συγκεντρώσεως διετύπωσαν με βροχή ερωτήσεων τις αντιρρήσεις των. Οι αντιθέσεις έπροκάλεσαν δεινούς χαρακτηρισμούς τών ιδεών και του μεταφορέως. Αυτός έθεωρήθη έξωλέστατος και άπατεών, οι προτάσεις του σαθρές, απαράδεκτες, επικίνδυνες γιά το "Εθνος. Τά πάντα καλύπτει ή άγνοια και τά παραποιεί ή μεγαλοστομία του εκπροσώπου τής Αρχής. Το έρωτηματολόγιον πού διετυπώθη ήταν αμείλικτο, άλλ' απεικόνιζε τήν πραγματικότητα, γι' αυτό όλα τά ερωτήματα μόνον αρνητική άπάντησι θά έπαιρναν, ένώ στο βάθος έκρυβαν απορίες πού θά έπρεπε ν αντιμετωπισθούν ώς προβλήματα και μάλιστα επείγοντα και επικίνδυνα. Οι πρώτες συνεδριάσεις πρέπει νά έληξαν με αντιθέσεις μέχρις αδιεξόδου, έν μέσω θορυβωδών συζητήσεων. Οι αντιθέσεις μπορούν να συνοψισθούν ορατές μέ κριτήρια σημερινά. Ο Παπαφλέσας ένεφανίζετο ώς κομιστής σταθερών αποφάσεων της Φιλικής Εταιρείας και για λογαριασμό τής Εταιρείας έπροχωρούσε σ' απειλές, ότι αυτός θα έξεκινούσε και θα διεξήγε τον έθνικόν Αγώνα, για τον όποιον όλα ήσαν έτοιμα, ένώ δέν ήσαν. Εάν ή Έπανάστασις έκηρύσσετο, ήταν καταδικασμένη, όπως ισχυρίζοντο μέ το δίκιο τους οι προεστοί. Παράτολμες οι θέσεις του Παπαφλέσα, θα ώδηγούσαν στα επακόλουθα τής εξεγέρσεως του 1770, γι αυτό έπρεπε ή Επανάστασις ν' άναβληθη. Στους δισταγμούς των και στις απαιτήσεις των να εξασφαλισθούν εγγυήσεις οι προεστοί ήσαν κατηγορηματικοί. Οι ιδικές των θέσεις εύρίσκοντο στο άλλο άκρον. 'Εν τούτοις ανάμεσα στις αντιθέσεις ημπορούσε ν' άναζητηθή μία νέα άπό όλους αποδεκτή θέσις-λύσις. Η προβληματική συνάντησις των παραγόντων τής Επαναστάσεως στην Βοστίτσα κατά το τετραήμερον Ιανουαρίου 1821 κατέληξε σέ σωστές και σωστικές για το μέγα πρόβλημα αποφάσεις, ύστερ' άπό προσγείωσι στην πραγματικότητα μέ τις αναγκαίες μετατοπίσεις άπό τις αρχικές ακραίες τοποθετήσεις. Δυστυχώς οι δύο όψεις του θέματος καθ' έαυτήν ή καθεμιά κατεδίκαζαν τον έθνικόν πόθο και το τρυφερό όνειρο τών "Ελλήνων. Ή μία θέσις ώδηγούσε σέ βεβαία αποτυχία και καταστροφή. ' Η άλλη θέσις έματαίωνε δια παντός τής Φιλικής Εταιρείας τους σκοπούς και τους πόθους του έθνους και παρέτεινε το καθεστώς τής δουλείας. Συνηντήθησαν στην Βοστίτσα δύο κόσμοι.ο ένας έχαρακτηρίζετο άπό τον παράφορο ενθουσιασμό εκείνων πού έσπευδαν, έβιάζοντο, υπερτιμούσαν μέ πάθος τήν έννοια και τήν αξία τής σπουδής. Ο άλλος, ό συντηρητικός κόσμος, τής πείρας και τής λογικής νομοτέλειας, αντιπροσώπευε τήν σύνεσι και έθετε πρώτα τήν μελέτη, αντικαθιστώντας το πάθος μέ τον λόγο. Φυσικές ήσαν οι άντιγνωμίες και οι αντιθέσεις τών δύο κόσμων. Αλλά μέγα είναι το κατόρθωμα, ότι ή συνάντησις έφερε το μέγα αποτέλεσμα. Έκερδήθη ή ύπόθεσις του "Εθνους, διότι συνήργησε ή σύνθεσις π ά θ ο ς μετά λ ό γ ο υ. Γιά νά παραχθή σπινθήρ έχρειάζοντο οι δύο πόλοι, ό θετικός και ό αρνητικός. Αυτοί οι δύο πόλοι συνηντήθησαν στην Βοστίτσα, συνεργάσθηκαν και ή άνάφλεξις έγινε. Έγινε χωρίς σπουδή στην ώρα της, αλλά δέν έματαιώθη. Προς στιγμήν πολιτικοί και κληρικοί έσκέφθησαν νά συμμαζέψουν τον παράλογον εκπρόσωπο τής Αρχής, νά τον κλείσουν σέ μοναστήρι, νά τον περιορίσουν άπό τήν ελεύθερη επικοινωνία μέ τον κόσμο, ώστε νά παύση νά του άριαδιάζη ψέματα, νά τον παραπλανά, νά τον παρασύρη μέ τήν επικίνδυνη ορμητικότητα του, μέ το ασυγκράτητο πάθος του. Θά ήταν λάθος. Γιατί θά έφυλάκιζαν τήν ίδια τήν Επανάστασι, θά τήν έκλειναν στο αρχείο. Οι επαναστάσεις δέν γίνονται μέ τήν λογική αλλά μέ το πάθος. ' Αντελήφθησαν σωστά όμως οι άρχοντες ότι ερχόμενη μέ τήν ορμητικότητα της ή ' Επανάστασις θα ήτο δυνατόν νά τους παρασύρη και αυτούς. Γι αυτό σωστά απεφάσισαν νά συγκρατήσουν προσωρινώς τον έξαλλον άρχιμανδρίτην, όσο μπορούσαν, ώστε στο μεταξύ νά φροντίσουν γιά τ' απαραίτητα. ' Εάν εξακολουθούσαν νά υπολογίζουν με το μέτρο στό χέρι, Έπανάστασις δεν θά έγίνετο ποτέ. Γιατί ποτέ δεν ήτο δυνατόν νά υπάρξουν τόσες εγγυήσεις πού έζητούσαν γιά την επιτυχία της. Γι αυτό ακριβώς έχρειάζετο ό Παπαφλέσας, γιά νά γίνη ή Επανάστασις. Νά γίνη, άλλ' όχι όπως ήθελε νά τήν ξεκινήση αυτός ό βασικός και έξαλλος, ενεργώντας απερίσκεπτα. Νά γίνη ή Επανάστασις, αλλά νά γίνη άπό όλους και όσον το δυνατόν μετά άπό αναγκαία προετοιμασία. Γι αυτό και ετέθησαν χρονικά όρια ή συντομωτέρα χρονολογία μετά δύο μήνες, ανήμερα του Ευαγγελισμού ή αμέσως επομένη διαζευκτικώς μετά τρεις μήνες, ανήμερα του Αγίου Γεωργίου τέλος τρίτη ημερομηνία, άλλον ένα μήνα αργότερα, του Αγίου Κωνσταντίνου. Μέ παρούσα σ' όλες τις περιπτώσεις τήν θρησκεία. Μέ γενική και ομόθυμη συμμετοχή αρχόντων και λαού και μέ τήν βοήθεια τού Θεού. Δέν έχει σημασία, αν τά γεγονότα προέτρεξαν και δέν έπειθάρχησαν στις ημερομηνίες. Άρκεί ότι έγιναν κανονικά γιατί όλοι έσεβάσθησαν τις σωστές συμφωνίες. Τούτο δέν ήτο κέρδος τού Παπαφλέσα. Ητο κέρδος τού "Εθνους. Ο Παπαφλέσας δέν ήτο ό ηττημένος της μυστικής Συνελεύσεως, όπως δέν ήτο και ό νικητής. Δέν επέμεινε στην [18]

19 παράτολμη ορμητικότητα του. Ανεχαιτίσθη, αλλά δέν έχασε. Απλώς τήν ορμή υπήγαγε και τήν μετέδιδε έκτοτε κάτω άπό τις αναγκαίες συγκρατημένες δεσμεύσεις πού έπρεπε. Αυτές τις λογικές δεσμεύσεις δέν ήτο δυνατόν νά τις κουβαλάη μαζί του ό φλογερός αυτός ιερωμένος και Φιλικός. Τουλάχιστον έδειξε πώς συνεβιβάσθη, έστω ύποκρινόμενος ότι συμφωνεί, αλλά και σ' αυτήν τήν περίπτωσι ύπεχρεώθη νά κάνη υπομονή δύο μηνών και τον χρόνο αυτόν έχρησιμοποίησε γιά νά ξεσηκώση τον κόσμο. Θέλει ασφαλώς νά ξεκινήση ή Επανάστασις, αλλά δέν μπορεί και αναγκάζεται νά περιμένη. Καθώς θά δούμε, αν αυτήν τήν μορφή συλλάβωμε υπό οιονδήποτε άλλον τύπο, δέν θά έχωμε τον πραγματικόν Παπαφλέσα 34. Και πάντως δέν μπορούμε νά λέμε ότι αυτός στην συγκέντρωσι της Βοστίτσας, «θέλανε δέν θέλανε, είχε μισοβάλει τους προεστούς στό σακκί» 35. Μέ τήν αναγκαία στροφή πού έκαμε ό εκπρόσωπος τής ' Αρχής, εδέχθη νά μή άποτελή κίνδυνο τού Αγώνος περιφερόμενος άσυλλόγιστα. Οι άρχοντες και οι κληρικοί με ανάλογη στροφή αντελήφθησαν πώς δεν μπορούσαν ν' αποτελούν άρνησι για το μέγα θέμα εσυνειδητοποίησαν τις υποχρεώσεις των και ανέλαβαν να βρουν χρήματα και να προετοιμάσουν τήν έξέγερσι σε καθωρισμέ-νες ημερομηνίες, συνεργαζόμενοι μεταξύ των ώς πραγματικοί Φιλικοί και ώς υπεύθυνη ηγεσία του λαού, όχι ώς εκπρόσωποι της αρνήσεως. Τα περαιτέρω Αν δεν έφυγε σοφώτερος ό ορμητικός Παπαφλέσας άπό τήν συγκέντρωσι της Βοστίτσας, πάντως άπεχωρίσθη τους διστακτικούς συγκρατημένος. ' Επιμονή και θέλησι είχε, τώρα έσυμμάχησε με τον χρόνο και απέκτησε άλλο απαραίτητο στοιχείο, τήν υπομονή. Ήρχετο έξαλλος και βιαστικός στην Βοστίτσα. Εκεί θα κατενόησε ότι ή συνάντησις, οι άντιγνωμίες, οι τελικές αποφάσεις μετέβαλαν τήν σύσκεψι σε ιστορικόν σταθμό για τον Αγώνα. Αυτά δεν σημαίνουν ότι ανέκοψαν τις πρωτοβουλίες του, τά γεγονότα όμως μαρτυρούν ότι αντελήφθη ό εκπρόσωπος της Ανωτάτης Αρχής πώς ώφειλε νά μεθοδεύη τις ενέργειες του, χωρίς ν' άναστέλλη βέβαια τις ορμητικές εκρήξεις του και τις επαφές του με τά κατάλληλα πρόσωπα. Ο Φωτάκος πληροφορεί: «Άναχωρήσας έγύριζεν έδώθεν και εκείθεν, άνταμώνων τους αδελφούς της Εταιρείας, κατηχών και άλλους και σπείρων τον σπόρον της Επαναστάσεως». Πιο συγκεκριμένα, συνήντησε στην περιοχή Καλαβρύτων τον τολμηρό Ν. Σολιώτη, επιστάτη των ταχυδρομείων, στά Λαγκάδια τους Δεληγιανναίους, στά Μαγούλιανα τον Αναγνώστη Παπαγιαννόπουλο και μέσ' άπό τά χωριά της Καρύταινας κατευθύνθηκε στην πατρίδα του Πολιανή και ύστερα στο μοναστήρι Γαρδίκι. Εύφυώς άρχισε νά κτίζη Σχολή στην Πολιανή γιά νά έχη κάλυψι. Αξιομνημόνευτα εϊναι τά καταληκτικά λόγια του Φωτάκου: «...είχε μεθύσει τους ανθρώπους ο θεός δια νά πιστεύουν τά ψέματα ώς αληθινά» 36. Από τον ίδιο και μοναδικόν του Παπαφλέσα βιογράφο, τον Φωτάκο, έχομε κάποιες ειδήσεις ακόμη γιά το δίμηνο Φεβρουαρίου-Μαρτίου 1821 του ανδρός. Και πρέπει νά μεταφερθούν έδώ σε συνδυασμό με μιά επιστολή άπό 22 Φεβρουαρίου προς τον Ξάνθο, γνωστή βέβαια άπό τ Απομνημονεύματα του, άλλ' άναδημοσιευομένη άπό τον Φωτάκο, καθώς και άπό τον Γούδα. Ό εκπρόσωπος του αρχηγού της Εταιρείας δοκιμάζεται, δείχνει ότι φέρει βαρέως πού δεν εμφανίζεται ό Υψηλάντης, γιά νά ξεκινήση ή Επανάστασις, ανησυχεί μάλιστα πού «χρονοτριβεί» και «ο καιρός παρέρχεται», ένώ «ή ύπόθεσις χρειάζεται τάχος και επιφέρει ζημίαν ή βραδύτης και αμέλεια του». Δεν παραλείπει νά έπισημάνη ότι ή καθυστέρησις και ό πολλαπλασιασμός των μελών της Εταιρείας «αδύνατον νά μη δώσουν ύπόνοιαν μικράν ή μεγάλην εις τους Τούρκους». Έπ' αυτών στηρίζει έκκλησιν νά έπιταχύνη τον ερχομό του ό πρίγκιψ και δέχεται ότι ή μεγάλη ύπόθεσις δεν ημπορεί να προχώρηση αποτελεσματικά «άνευ Ύψηλού ονόματος» 37. Δεν έγνώριζε τί είχε συμβή κ εξακολουθούσε νά περιμένη, δυσανασχετώντας, την 34 Τ. Ά θ. Γριτσοπούλου, Ή μυστική Συνέλευσις της Βοστίτζας, δια μακρών, σσ Είδικώτερα τό μελέτημα αναλυτικά περιέχει: 3) Ή κατάστασις της Πελοποννήσου, σσ ) Τά μέχρι της συσκέψεως, σσ ) Τά εις Βοστίτζαν διαδραματισθέντα, σσ ) Αποφάσεις της συσκέψεως, σσ ) Σημασία της συσκέψεως, σσ Μ ε λ α ς, σ. 55. Ό σ. δέχεται ότι μές άπό τήν ατμόσφαιρα έχθρας και δυσπιστίας με τις ψευτιές πού παρέταξε ό Παπαφλέσας είχε μεγάλη επιτυχία το ότι χάρις σ' αυτόν ελήφθησαν αποφάσεις σοβαρές, δεν είναι απόλυτο. 36 Φωτάκου, Βίος, σσ Έμ. Ξ ά ν θ ο υ, Απομνημονεύματα περί τής Φιλικής Εταιρείας, Αθήναι 1845, σσ Φ ω τ ά κ ο υ, Βίος, σσ Γ ο ύ δ α, Παρ. Βίοι, Ε' [19]

20 συμφωνημένη άφιξι του Άλ. Υψηλάντου. Ώς φαίνεται, ο εκπρόσωπος της Αρχής έξώδευε υπομονή και δραστηριότητα μεταξύ μονής Γαρδικίου-Πολιανής και Αγρίλου, πλησίον του αδελφού του Νικήτα, σύμφωνα με όσα πληροφορεί πάλι ο Φωτάκος, ο οποίος με μερικά ανεκδοτολογικού χαρακτήρος στοιχεία αναφέρει φημολογία περί μελετωμένης δολοφονίας του άρχιμανδρίτου, άλλά και του Θ. Κολοκοτρώνη, πού είχε φθάσει άπό την Ζάκυνθο στην Μάνη κ' έφιλοξενείτο άπό τον Π. Μούρτζινο-Τρουπάκη. Κατά τις διαδόσεις, τις δολοφονίες υποκινούσε ή ώργάνωνε ο Μαυρομιχάλης, τον οποίον προσπαθεί μεν νά δικαιολόγηση ο Φωτάκος, άλλά ώς προς τον Παπα-Φλέσα εξειδικεύει τον λόγο διά των εξής: "...υπήρξε λογομαχία και σύγχυσις εις τήν οικίαν του 77. Μαυρομιχάλη, φοβούμενου την κατασκοπίαν των Τούρκων και λέγοντος πολλά λόγια εναντίον του είς το φανερόν». Στις ενέργειες του ο μπέης ελάμβανε ύπ' όψιν τις γνώμες των καπεταναίων τής Μάνης, πού συγκαλούσε στο σπίτι του και συνωμιλούσε μαζί τους κ' έδώ φαίνεται πώς αυτοί έδειχναν συμπάθεια προς τον αρχιμανδρίτη, εναντίον του οποίου εν τούτοις ο μπέης επεχείρησε νά χρησιμοποίηση τον ίδιο τον στενό του συνεργάτη Δημ. Δραγώνα ήταν ο ταμίας του, άπό τον οποίον έζήτησε νά φονεύση τον Γρηγόριο. Ό Δραγώνας εκτελούσε αποστολή κατ' έντολήν τού προϊσταμένου του κ' έπεσκέφθη τον Πετρόμπεη στην Μάνη, έξεπλάγη όμως με τήν πρότασι τού μπέη και τήν έπίπληξι πού τού έκαμε, γιατί δεν άφήκε στην Βοστίτσα νά τον εξοντώσουν οι άρχοντες. Τον Γρηγόριο λοιπόν ο Δραγώνας έσπευσε νά τον έπισκεφθή, αν και έθεωρήθη παραδόξως ύποπτος, άλλά τού μετέδωσε όλη τήν αλήθεια με προσπάθεια δικαιολογήσεως τού Μαυρομιχάλη 38. Ότι μεταξύ Πολιανής και Κιτριών υπήρχε άνταπόκρισις κατά τό δίμηνο Φεβρουαρίου-Μαρτίου θεωρώ βέβαιον. "Οτι μεταξύ των δύο ηγετικών προσωπικοτήτων έλάνθανε άντίθεσις θεωρώ επίσης βέβαιον. Από πλευράς Φιλικής Εταιρείας άμεσος συνεργάτης τού μπέη τής Μάνης ήτο ο Περραιβός και όχι ο Δίκαιος. Ό Μαυρομιχάλης δεν ήτο ευχαριστημένος με τον Περραιβό, γιατί έχρειάζετο πολλά χρήματα και τά έζητούσε και δεν τά έπαιρνε 39. Τον Δραγώνα ο αρχιμανδρίτης απέστειλε στην Μάνη, γιά νά πληροφορηθή τά καθεστώτα. Έτσι ή αλλιώς, σ' ένα σημείον τής άφηγήσεώς του ο Φωτάκος Προσθέτει για τον Πετρόμπεη: «μετά ταύτα συνεβιβάσθη με τον άρχιμανδρίτην Φλέσαν 40. Ασφαλές είναι οτι όλοι οι Φλεσαϊοι και οι περί αυτούς ενεργούσαν στρατολογία, περιώδευαν άνά την Μεσσηνία και «ενεργούσαν τα της Επαναστάσεως» 41. Και αυτά τα βεβαιώνει ό Φωτάκος. Αλλά δεν χρειάζεται πλέον ή μαρτυρία του, για να έπισημοποιηθή ή πασίγνωστη πρώτη επίσημη και μαρτυρουμένη επαναστατική πράξις στις 23 Μαρτίου, όταν πολιτικοί και στρατιωτικοί απελευθέρωσαν τήν Καλαμάτα και μετ' αυτών εθριάμβευσε πρώτος και καλύτερος ό αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δίκαιος, ό πασίγνωστος Παπαφλέσας, ό οποίος κινητοποιείται ακολούθως προς τήν 'Αρκαδία-Ανδρίτσαινα-Καρύταινα-'Αργολίδα με ηγετικές διαθέσεις, καθώς θα δούμε. Δ ' Ο ΧΑΡΛΚΤΗΡ ΤΟΥ ΑΝΔΡΟΣ Πρώτες Εξηγήσεις Με όσα εξετέθησαν στις προηγούμενες υποδιαιρέσεις προσπάθεια έγινε να παρακολουθήσωμε τον αρχιμανδρίτη Γρηγόριον Δίκαιο-Φλέσα μέσα στην Φιλική και προεπαναστατική του δραστηριότητα μέχρι πού στις 23 Μαρτίου κατελήφθη ή Καλαμάτα και αυτός ήταν ένας άπό εκείνους πού συνήργησαν στην πρώτη και σπουδαία επαναστατική αυτή πράξι, μεθ' ό έκινήθη μέσα στην πορεία τών γεγονότων. Επομένως δεν επιδιώκεται με το παρόν μελέτημα νά παρακολουθήσωμε γνωστές άλλωστε σελίδες έν όψει της οργανώσεως και ενάρξεως του απελευθερωτικού Αγώνος παρά καθ' όσον μετέχει μ' οποιονδήποτε τρόπο στην έξέλιξι τών γεγονότων ό Γρηγόριος Δίκαιος και τά επηρεάζει. Στηριζόμενοι τώρα εις όσα εξετέθησαν μετά τών συναφών παρατηρήσεων και κρίσεων, μπορούμε νά άναζητήσωμε τον 38 Φ ω τ ά κ ο υ, Βίος, σσ αναλυτικά. 39 Φ ω τ ά κ ο υ, Βίος, σ Φ ω τ ά κ ο υ, Βίος, σ Φ ω τ ά κ ο υ, Βίος, σ. 33. [20]