Transcript

1 1 Συλλογή άρθρων του Γιώργου Κοροπούλη απο την στήλη Εν-στάσεις της Ελευθεροτυπίας (2/01/ /12/2004) no n2j3 Total Recall (from USA) - 02/01/2004 Η ταινία του Πολ Φερχόφεν «Ολική επαναφορά» βασίστηκε, ως γνωστόν, σ' ένα διήγηµα του Φίλιπ Ντικ, που δηµοσιεύτηκε, το µακρινό Απρίλιο του 1966, στις ΗΠΑ. Αλλά από το διήγηµα ώς το σενάριο αρκετά πράγµατα αλλοιώθηκαν. Θα προσπαθήσω ν' αποκαταστήσω την αυθεντική ιστορία - κι έπειτα θα εξηγήσω (επιτέλους) για ποιο λόγο τη θυµήθηκα. Λοιπόν: Ο Ντάγκλας Κουέιλ, «αξιοθρήνητος µισθοσυντήρητος υπαλληλάκος», είναι, από τότε που θυµάται τον εαυτό του, θαυµαστής του Giorgos - αδιαµφισβήτητου αρχηγού της Κεντροαριστεράς και ήδη επί πολλά έτη (δέσποτα) καταξιωµένου πρωθυπουργού. Ο κλητήρας Κουέιλ καµαρώνει τον Giorgos, διότι διακρίνει στο προφίλ του την «επιρροή της φιλελεύθερης αµερικανικής κουλτούρας της ανατολικής ακτής, µε µιαν απόχρωση σκανδιναβικής σοσιαλδηµοκρατίας, που µπορεί να τον αποστασιοποιούν από τους νεοσυντηρητικούς, του επιτρέπουν όµως να προσαρµόζεται άνετα στο περιβάλλον της παγκοσµιοποίησης και του Νταβός και να αναζητεί εντός του πλαισίου αυτού την προοπτική της χώρας» (αντιγράφω κατά λέξη από το διήγηµα, που το έχω σε δύο πανοµοιότυπες εκδόσεις: µία σε σαββατιάτικη και µία σε κυριακάτικη εφηµερίδα)... Αλλά, κυρίως, τον καµαρώνει (ο Κουέιλ τον Giorgos) γιατί τον θυµάται νεαρό αµφισβητία και άρτι αφιχθέντα από τις διαδηλώσεις, να τριγυρνά µε µια γλάστρα κι έναν υπνόσακο -και να εκλέγεται, δίχως βοήθεια, βουλευτής στην περιφέρεια του µπαµπά και του παππού του, πρωθυπουργών (στην εποχή τους) και των δύο... Ενα παιδάριο! Και όµως (θυµάται ο Κουέιλ): Μετά από µια σύντοµη θητεία ως µέντιουµ κι ως υπουργός (όχι συγχρόνως), και παρά το σαµποτάζ των (διόλου έµπειρων, τελικά) δηµοσκοπιστών, που ρωτούσαν χρησιµοποιώντας υποκοριστικά και έβγαζαν ποσοστά αξιοθρήνητα σαν τη ζωή του κλητήρα, απεδείχθη ότι ο Giorgos είχε «σηµαντική διείσδυση στις φτωχότερες τάξεις και στους αγρότες», ειδικά σε εξειδικευµένους αγρότες, κι ότι «µε τη µετριοπάθεια και την ηπιότητα που τον χαρακτήριζαν δεν δηµιουργούσε απειλητικά σύνδροµα στους ταλαντευόµενους ψηφοφόρους αλλά, αντιθέτως, ήταν ικανός να καλύψει τα µεγάλα κενά που είχε αφήσει η διακυβέρνηση του προκατόχου του»... Πράγµα δύσκολο, αφού ο προκάτοχός του αποθεωνόταν επειδή είχε καλύψει, υποτίθεται, ακριβώς αυτά τα κενά. Ο Κουέιλ θαυµάζει λοιπόν τον Giorgos, αλλά δεν είναι απόλυτα ευτυχισµένος... Τις νύχτες ονειρεύεται µια διαφορετική πραγµατικότητα, εντελώς απαξιωτική για τον αρχηγό του. εν είναι ανάγκη ν' αναφέρω τις θλιβερές λεπτοµέρειες. Σηµασία έχει ότι ο Κουέιλ ξέρει πως βλέπει όνειρο: όνειρο που το διαψεύδει όλη του η ζωή, όπως τη θυµάται... Παραταύτα, δεν µπορεί ν' απαλλαγεί, από την επιθυµία να ζήσει για λίγο αυτή την «άλλη» πραγµατικότητα σαν κάτι εκεί να είναι πιο γνήσιο ή, έστω, οικείο. Ετσι παρακολουθεί ένα πάνελ ή απαντά σ' ένα γκάλοπ: κάνει τελοσπάντων ό,τι κάνουν όσοι επιθυµούν να (ψευτο)ζήσουν µιαν εικονική πραγµατικότητα. Αλλά µόλις αρχίζει η διαδικασία, κι ενώ ο Κουέιλ έχει ψηφίσει σε δύο exit - pole και προσπαθεί εναγωνίως να απαντήσει στην ερώτηση «τα παιδιά του Ζεβεδαίου ποιον είχαν πατέρα, τον Ζεβεδαίο ή άλλον» (Ζεβεδαίος 51%, άλλος 49%), κάτι αλλόκοτο συµβαίνει: Η τεχνητή µνήµη που είχε παραγγείλει (και χάρη στην οποία το όνειρο θα του φαινόταν για λίγο αληθινό κι ο Giorgos αµετάκλητα απαξιωµένος) δεν γίνεται να εµφυτευθεί. Γιατί, απλούστατα, υπήρχε ήδη εκεί! Αυτό που (άθελά του) ζητούσε ο Κουέιλ ήταν η αληθινή µνήµη του, εξουδετερωµένη από µια ψευδοµνήµη που ο έρµος ο κλητήρας ώς τώρα τη θεωρούσε αυθεντική αλλά που του την είχαν εµφυτεύσει, προ ολίγων εβδοµάδων. Κι ήταν τόσο λεπτοδουλεµένη η εµφύτευση ώστε µόνο καθ' ύπνον ένιωθε ο Κουέιλ ότι κάτι δεν πάει καλά, διάολε! Οτι κάτι στην πραγµατικότητα, για την οποία τον ενηµέρωναν τα κανάλια και όλος σχεδόν ο Τύπος, ήταν βαθιά, ουσιαστικά, εικονικό. Οπότε; Τι παθαίνει ο Κουέιλ έτσι όπως ξαφνικά αναποδογυρίζουν όλα; Στην ταινία, γίνεται υπερήρωας, σώζει µεταλλαγµένους κι όλοι τον φωνάζουν Κίµωνα. Στο διήγηµα, αντιθέτως, ο Κουέιλ συνειδητοποιεί (τώρα που η αληθινή µνήµη του αποσυµπιέστηκε) πως η νόθευση δεν έχει όρια. Οπου και να στραφεί, οι ίδιοι διαχειριστές της πραγµατικότητάς του (δηλαδή της εικόνας της), οι ίδιοι διαµορφωτές της κοινής γνώµης του, ψιθυρίζουν: We can remember for you wholesale... Σαλτάρει όµως οριστικά όταν κατανοεί πως η αγοραπωλησία γίνεται µεταµφιεσµένη σ' ενηµέρωση - δηλαδή ερήµην µας κι εποµένως απρόσκοπτα: Η ζωή του καθενός, σε κάθε της έκφανση, δίχως εξαίρεση, διαγράφεται - και στο κενό της εµφυτεύεται άλλη, ψεύτικη κι αποδεκτή µετ' επαίνων. Μεταξωτά φύκια απευθείας! Oh, yeah! - 16/01/2004 Τις τελευταίες εβδοµάδες, το κύµα έφερε στο πολιτικό πια προσκήνιο όλο το φύκι του life style -έτσι που οι Πέτροι, οι Θέµοι (κ.λπ.) των περασµένων εκλογών ν' αποδεικνύονται, εκ των υστέρων, γενική πρόβα, πιλοτικό πρόγραµµα... Τώρα κόχλασε κι επιτέλους ξαφρίζεται ό,τι σιγόβραζαν επί εικοσαετία οι maitres µιας

2 2 επιδεικτικής, γενικευµένης, άνευ ορίων και όρων τάχα, ελαφρότητας -η οποία ήταν εξαρχής και φαινοµενική και προγραµµατική: Προϋποθέτει µια κοινωνία που συνεθλίβη υπό το βάρος της «Νέας Τάξης» και των γυµνών, απροσχηµάτιστα οικονοµικών συµφερόντων κι ισοπεδώθηκε τόσο, ώστε να µιλάει, όπως στα κόµικς, µε µπαλονάκια και να σκέπτεται µε αφρούς. Συνεπώς, το life style δεν είναι επικουρικό, µολονότι έτσι πρέπει να φαίνεται: Είναι το πρόταγµα της «τηλεοπτικής δηµοκρατίας» µας, όπου «η πολιτική ξαναγίνεται της µόδας» (oh, yeah!) κι όλοι φωνάζουµε γιατί ο Ηγέτης «θέλει ν' ακούσει τον πολίτη» -καλοσύνη του! Ηδη ξεφωνίζαµε τα προβλήµατά µας άλλωστε, στην Πάνια, τον Ασκητή και τον Χαρδαβέλλα -στο πλαίσιο των ίδιων ακριβώς τηλε-δηµοκρατικών θεσµών. Ok λοιπόν! Αλλά γιατί κόχλασε τώρα η σούπα; Γιατί θέτουν σε πορτοκαλί συναγερµό τους καταναλωτές της εικόνας τους οι πιο χλιδάτοι επώνυµοι; Η επιχείρηση ανακατασκευής της πραγµατικότητας, η οποία εδώ και πολύ καιρό ανελήφθη µέσω των media, θυµίζει την κουκούλα που φοράνε σ' οποιονδήποτε οιονεί αντιστασιακό τα troops των απελευθερωτών του. Το ισοδύναµο της αισθητηριακής αποµόνωσης, που ιδανικά πετυχαίνει η κουκούλα, είναι, εν προκειµένω, η απόλυτη λήθη -κι έπειτα η απόλυτη εξοικείωση: Μαθαίνουµε να εκλαµβάνουµε ως πραγµατικότητα το θέαµα που εκτυλίσσεται στην οθόνη µε την οποία έδεσαν τα µάτια µας. Κοιτάµε (από µέσα) την ψηφιακή κουκούλα, ώσπου καταντάµε, αντί να αισθανόµαστε, θύµατα βασανιστηρίων, να νιώθουµε «πληροφορηµένοι». Αναµασάµε τότε τις κοινοτοπίες που µας καταδικάζουν. ιατυπώνουµε εµβριθείς «γνώµες», δίχως ν' αντιλαµβανόµαστε πως αναπτύσσουµε ταυτολογίες -και πως περιοριστήκαµε να επικυρώνουµε. Παίζουµε τους opinion makers -όπως ο απένταρος νεοφιλελεύθερος το διευθυντή πολυεθνικής, η µαριονέτα µικροπολιτικών ελιγµών τον Κλαούζεβιτς της πολιτικής στρατηγικής κι ο πλασιέ λογοτεχνικών σκουπιδιών τον κριτικό τέχνης. Ετσι η εικονικότητα φθείρει κατ, αρχάς την ορθοφροσύνη µας, εντέλει όµως τη στοιχειώδη, «ηθική βεβαιότητα», που ο Καρτέσιος τη διέκρινε προσεκτικά από την άλλη -τη «µεταφυσική», καθώς την ονόµαζε. Το ερώτηµα, πράγµατι, δεν είναι καν, τώρα πια, αν µπορούµε να κρίνουµε κάτι «εξετάζοντάς το από την άποψη της καθαρής γνώσης», αλλά αν µπορούµε «να µην αµφιβάλλουµε πως η Ρώµη υπάρχει, µολονότι δεν πήγαµε» -και (κυρίως) αν µπορούµε «να ρυθµίσουµε τα ήθη µας»... Κι αν για λίγο ακόµη το µπορούµε, αν σώζεται στο σκληρό δίσκο λίγη απ' την καλλιέργεια του κοινωνικού ανθρώπου που διαγράφει η ψηφιακή κουκούλα, τότε δεν πετυχαίνουµε να είµαστε άνετοι, cool, καθώς πρέπει: η πώρωση και η αποκτήνωση παρεµποδίζονται από κάτι απροσδιόριστο, από µια παλιά, κι άρα σχεδόν αντανακλαστική, απέχθεια προς το φαρισαϊσµό και το ψέµα. Αυτή η αδιατύπωτη ενόχληση διασπά την ψηφιακή κουκούλα, ξηλώνει τις ραφές της -και η τηλεοπτική εικόνα, που προβάλλεται στη φόδρα της, διαλύεται. Τότε επανεµφανίζεται η όντως κοινωνία, η υλικότατη, που ήταν πάντα εκεί όπως η βαρύτητα... Επανεµφανίζονται, φέρ' ειπείν, τα 19 στρατόπεδα λαθροµεταναστών, στην περίµετρο της χώρας που έχει πρωτεύουσα το Καλέντζι -κι έπειτα όλες οι (κοινωνικές) περιοχές όπου οι άνθρωποι «δεν ξέρουν / δεν απαντούν», είτε επειδή δεν βρέθηκαν ακόµη στην εµβέλεια των ριάλιτι, των ντιµπέιτ και των πάνελ, οπότε δεν συνεθλίβησαν τόσο που να µιλάνε την αργκό του αφανισµού τους, είτε επειδή, απ' τη γωνία όπου στριµώχνεσαι αφόρητα, ο βασιλιάς φαίνεται πάντα γυµνός. Κι εποµένως πρέπει να εξουδετερωθεί ακριβώς η αίσθηση πως στριµώχτηκες, πως συνθλίβεσαι: πρέπει να εξουδετερωθεί η βαρύτητα. ιαγράφονται ήδη τα δεδοµένα της ελευθερίας και της αξιοπρέπειάς σου. Ως προς αυτό, συρµατοπλέγµατα, περιπολικά, τσιµέντα, δακτυλοσκοπήσεις, σκαναρίσµατα, όλα ωχριούν µπρος στην οµίχλη του τρόµου µε την οποία σε τυλίγουν: να διαποτίσει το µεδούλι, να µουδιάσει το µυαλό, να αισθάνεσαι έρµαιο και να (ψευδο)πολιτεύεσαι µόνος. Οµως αυτή η νέα συνθήκη πρέπει να γενικευθεί -κι η νοµιµότητά της να διατυπωθεί στη γλώσσα της πώρωσης: γιατί, τώρα, όλη η κοινωνία γίνεται η γωνία απ' όπου µπορεί να φανεί γυµνός ο βασιλιάς. Η άραφτη, µεταξωτή κουκούλα του life style εγγυάται ακριβώς ότι νιώθεις παντού ζωηρός και (ουάου!) ανάλαφρος κάτω απ' την πρέσα. Υπενθύµιση περί εθελοδουλείας - 24/01/2004 Ο Ετιέν ντε λα Μποεσί έζησε την εποχή της θριαµβεύουσας Μεταρρύθµισης, του µανιερισµού, του Κοπέρνικου, του Βεσάλιου, του Παράκελσου. Πέθανε στα 32 του -κι ο Μοντέν θρήνησε το χαµό του στο υποδειγµατικό δοκίµιό του «Περί Φιλίας». Ο ρηθείς Ντε λα Μποεσί λοιπόν, 18 µόλις ετών, έγραψε έναν φλογερό λόγο (ή πραγµατεία) περί εθελοδουλείας -«θέλοντας να κάνει το εγκώµιο της λευτεριάς κατά των τυράννων» (Μοντέν, µετάφραση Κλέωνος Παράσχου). Είπαν πως η σύντοµη αυτή πραγµατεία δίνει την εντύπωση «αρχαίου χειρόγραφου, που βρέθηκε κάτω απ' το σπασµένο άγαλµα του νεότερου Γράκχου». Το πνεύµα της όµως διασώζεται ακέραιο στη δική µας ανώνυµη «Ελληνική Νοµαρχία» - και σε άλλα, διασηµότερα συγγράµµατα του επαναστατικού ιαφωτισµού. Γι' αυτό το λόγο, άλλωστε, το κείµενο κυκλοφορούσε επί 28 χρόνια σε χειρόγραφο. Και όταν επιτέλους τυπώθηκε (µε άλλον, απαλυντικό τίτλο: «Εναντίον του ενός»), λειψό στην αρχή κι έπειτα ολόκληρο, ο επιστήθιος φίλος του συγγραφέα του, ο Μοντέν, διαµαρτυρήθηκε πως «το δηµοσίεψαν µε κακό σκοπό εκείνοι που ζητούν να

3 3 ταράξουν και ν' αλλάξουν την κατάσταση των θεσµών µας», εξ ου και «το ανακάτωσαν µ' άλλα γραφτά του δικού τους φυράµατος». Εννοούσε, βέβαια, τους καλβινιστές -αλλά προσδιόρισε µε ακρίβεια την ορθή χρήση του βιβλίου, σε κάθε εποχή... Κι εφόσον ορθά την προέβλεψε, προσπάθησε να θάψει ξανά το επικίνδυνο αυτό έργο (όπως ο Γεννάδιος έκαψε το έργο του φίλου του Πλήθωνα, µόλις έλαβε εξουσία από τον Πορθητή) και δηµοσίευσε, αντ' αυτού, άλλο έργο του Λα Μποεσί, «πιο πεταχτό και πιο πρόσχαρο»: 29 σονέτα, αφιερωµένα στην κόµισσα de Guiche. Τώρα µάλιστα! Η«Πραγµατεία περί Εθελοδουλείας» (που κυκλοφόρησε στα ελληνικά, λειψή στην αρχή, σε µετάφραση Μιχαήλ Στασινόπουλου, κι έπειτα ολόκληρη, σε µετάφραση Π. Καλαµαρά, από την «Ελευθεριακή Κουλτούρα» και, σε δεύτερη έκδοση, από το «Πανοπτικόν»: εύκολα θα τη βρείτε) δεν είναι υπόδειγµα οργανωµένης πολιτικής σκέψης, πολλώ µάλλον πολιτικής στρατηγικής. Είναι το πυρακτωµένο νήµα του λαµπτήρα - γυµνό. Είναι το σηµείο όπου κάποιος, προγραµµατικά «αφελής», εκπλήσσεται διαρκώς: «Πώς συµβαίνει, αυτή η επίµονη προθυµία προς υποταγή να έχει ριζώσει τόσο ώστε η ίδια η αγάπη για την ελευθερία να φαίνεται τώρα αφύσικη;» Ναι, µπορούµε να εµβαθύνουµε επ' άπειρον - και ίσως να κατανοήσουµε εντέλει αυτήν την παράδοξη κατάσταση, όπου «ο άνθρωπος δεν χάνει την ελευθερία του, αλλά µάλλον κερδίζει τη σκλαβιά του», συναινεί δηλαδή ενεργώς. Αλλά δεν θα καταλάβουµε τίποτα παραπάνω, δίχως την πρωτόλεια διαύγεια (µια ηθική στάση εντέλει) που επιτρέπει στον «αφελή» Λα Μποεσί να θεωρεί «εργαλεία της τυραννίας» τα «δολώµατα» που µεταµφιέζουν τη συναίνεση και τη δουλοπρέπεια σε κάτι δήθεν φυσιολογικό και να τα απαριθµεί σαν να είχε µπροστά του µια σύγχρονη ανάλυση για τα media: «παιχνίδια, φάρσες, θεάµατα, µονοµάχοι, παράξενα ζώα, µετάλλια, εικόνες»... Η κατανόηση, µ' όλη τη θεωρητική εργασία που προϋποθέτει, θεµελιώνεται στη διαρκή έκπληξη - δηλαδή στην απλή αδυναµία (πριν καν τη συντεταγµένη άρνησή µας) να δούµε σαν αυτονόητο, δήθεν, και ρεαλιστικό το «power game», καθώς το λένε: «Καλέ Θεέ, τι µαρτύρια, τι βάσανα! Ν' απασχολείσαι µέρα και νύχτα σχεδιάζοντας πώς θα ευχαριστήσεις ένα άτοµο κι όµως να το φοβάσαι περισσότερο απ' οτιδήποτε άλλο στον κόσµο! Να είσαι πάντα έτοιµος, µε τ' αυτιά ανοιχτά, διερωτώµενος από πού θα έρθει το χτύπηµα. Να ερευνάς για συνωµοσίες, να παραφυλάς για παγίδες, να προσπαθείς να διαβάσεις στα πρόσωπα των φίλων σηµάδια προδοσίας, να χαµογελάς στους πάντες και να φοβάσαι θανάσιµα τους πάντες, να µην εµπιστεύεσαι κανέναν είτε σαν ανοιχτό εχθρό είτε σαν αξιόπιστο φίλο. Να επιδεικνύεις πάντοτε µια χαρούµενη έκφραση παρά τη φοβισµένη καρδιά σου - µη µπορώντας να είσαι χαρούµενος, αλλά και δειλιάζοντας να φανείς λυπηµένος». Ετσι περιέγραψε ο Λα Μποεσί - όχι «το ξεχωριστό σηµείο της Κόλασης, που προορίστηκε για τους τυράννους και τους συνενόχους τους», αλλά τον παραπλήσιο χώρο αυτοεξευτελισµού, τον προορισµένο για το υπηρετικό προσωπικό... Σ' αυτόν το χώρο, που θα 'πρεπε ν' απωθεί τους πάντες, στριµώχνονται τώρα αρτίστες εθελοντές της τροµο-ολυµπιάδας («η πρόεδρος µας δίνει απίστευτη ενέργεια, αισιοδοξία και δύναµη»), πολιτευτές εδώ πολυτεχνίτες κι ερηµοσπίτες εκεί, αναρριχησίες που πατούν αγαπητικά στα κεφάλια των φίλων, θεοµπαίχτες που επικαλούνται το τετελεσµένον του Μεγάλου Αδελφού - και που ο «αφελής» Λα Μποεσί τούς ρωτάει: «Πού βρήκε αρκετά µάτια για να σας κατασκοπεύσει, αν δεν του τα δώσατε οι ίδιοι;» Πόσα θες να µας τρελάνεις; - 07/02/2004 Οµολογώ κατ' αρχάς πως η βιβλιοθήκη µου ξέµεινε στη νεολιθική εποχή -κι όχι µόνο όσον αφορά τη λογοτεχνία, όπου λείπει, µεταξύ άλλων, το πρόσφατο µυθιστόρηµα του κ. Ανδριανόπουλου (στον οποίο συνιστώ, εν παρόδω, να µη µεταγράφει τόσο φιλελεύθερα εκ της αγγλικής πασίγνωστα ελληνικά ονόµατα, ειδάλλως νοθεύει µε λάθη το καθαρό κιτς). Φύσηξα, λόγου χάριν, τη σκόνη από κάποια συγγράµµατα περί «συµµετοχικής δηµοκρατίας», που τα θεωρούσα κλασικά, και πουθενά δεν βρήκα να σηµαίνει τον µαζικό αυτοεξευτελισµό ενός συνονθυλεύµατος «συνέδρων» (και φίλων), που συναινούν να αναγγέλλεται ως δεδοµένο αυτό που θ' αποφασίσουν βάσει της ελεύθερης, υποτίθεται, κρίσης τους. Οπότε θεώρησα περιττό ν' αναδιφήσω και άλλα, θεµελιώδη συγγράµµατα (περί «ελευθερίας» π.χ.), γιατί συνειδητοποίησα πως δεν τίθεται ζήτηµα ελλιπούς βιβλιογραφίας: Ολόκληρη η βιβλιοθήκη, η δική µου και οποιαδήποτε, απωθείται στο παρελθόν. Ε, ναι: Ο,τι έµαθα να θεωρώ αερολογία ή κοροϊδία, µετατοπίστηκε βίαια κι εννοηµατώνεται τώρα ως «ρήξη» και (κυρίως) όλοι το κατανοούν έτσι: ως «ρήξη». Ολοι; Ολοι, λένε τα γκάλοπ. Αλλά αν είναι έτσι, τότε δεν µου διαφεύγει το τάδε ή το δείνα σύγγραµµα. Μου διαφεύγει η ουσία της νέας πραγµατικότητας, στη θέση της οποίας ξέµεινα να βλέπω µια εξ αντικειµένου (υπογραµµίζω: εξ αντικειµένου) παρανοϊκή κατασκευή. Οντως, κατέφυγα ξανά στη βιβλιοθήκη µου και απεκύλισα κάποιο απ' τα απολιθωµένα βιβλία (rock 'n' roll, όπως διδάσκει το Ευαγγέλιο: το αναφέρω, γιατί είναι in η παραποµπή εις τας Γραφάς), για να ελέγξω, αυτή τη φορά, το ίδιο το νόηµα της παράνοιας. Προτίµησα µάλιστα ν' αναχθώ στις πηγές: απευθείας στις παρατηρήσεις του Φρόιντ «σχετικά µε µια αυτοβιογραφικά καταγεγραµµένη περίπτωση παράνοιας», γνωστές µε τον κωδικό «Ο πρόεδρος Σρέµπερ»... Εκεί διάβασα ότι ο εν λόγω (εκλεγµένος, φαντάζοµαι: και η παράνοια έχει τα όριά της) πρόεδρος ήταν για δέσιµο, διότι, λέει, πίστευε ότι «οι ανθρώπινες µορφές που έβλεπε» (στην τηλεόραση; σε πάνελ; σε γήπεδα;) «ήσαν προϊόντα θαυµάτων, φευγαλέα φτιαγµένοι άνδρες» κι «ο

4 4 ίδιος υπήρχε µόνο σε µια δεύτερη, κατώτερης αξίας µορφή» (ίσα για να ψηφίσει). Επιπλέον ανησυχούσε «για την εξάπλωση µιας γενικής νευρικότητας», λόγω του τελευταίου µηνύµατος της Αλ Κάιντα, «και ανηθικότητας» - συνέπεια της οποίας ήταν «να ξεσπάσουν εξοντωτικές επιδηµίες στην ανθρωπότητα» (από γενετικά µεταλλαγµένες τροφές, λόγου χάριν). Οµως το καλύτερο έρχεται µετά: «Μερικά χρόνια αργότερα, όταν ο δρ Σρέµπερ είχε επιστρέψει στην ανθρώπινη κοινότητα και ξαναπήρε στα χέρια του τα βιβλία, τις παρτιτούρες και τα άλλα πράγµατά του, δεν µπόρεσε να ανακαλύψει σε αυτά τίποτε που θα συµβιβαζόταν µε την παραδοχή ενός χάσµατος στην ιστορία της ανθρωπότητας». Και τότε προέβη στην ακόλουθη δήλωση: «εν µπορώ να µην αναγνωρίσω ότι, από την εξωτερική άποψη, όλα παραµένουν όπως πριν. Στο ερώτηµα αν, παραταύτα, έχει επιτελεσθεί στα πάντα µια βαθιά εσωτερική αλλαγή θα επανέλθω». Να γιατί όλη η βιβλιοθήκη µου είναι παρωχηµένη! Σήµερα, ο δρ Σρέµπερ δεν θα είχε την πολυτέλεια να διαχωρίσει µια «εξωτερική» και µια «εσωτερική» άποψη. Θα ήταν ένας οξυδερκής χρονικογράφος -και η παράνοιά του θα συνέπιπτε µε την οξυδέρκειά του: Γιατί θα ήταν αδύνατον να σκεφτεί κάτι τόσο τρελό που να µην το βλέπει πραγµατοποιηµένο -κι εξίσου αδύνατον να µην αντιληφθεί τη δοµή ενός παραληρήµατος καταδίωξης σ' όσα ακριβώς του υπαγορεύουν να θεωρεί ως λογικά δεδοµένα οι κάµερες και οι κλούβες παντού, τα think tanks του ιερού «Πολέµου κατά του τρόµου» και οι οµιλίες του πλανητάρχη προς το έθνος (του)... Και θα αισθανόταν, εντέλει, σαν να ανεστράφη η κλεψύδρα και οι παρανοϊκές δοµές «ρέουν», ας πούµε, από την πραγµατικότητα προς το νου του -αν άκουγε την ακόλουθη ιστορία: Τις προάλλες, φίλος µε διεγνωσµένη καρδιοπάθεια (αναγνώστης µου), προγραµµάτισε τεστ κοπώσεως σε κεντρικό νοσοκοµείο των Αθηνών µε ραδιενεργό θάλλιο, φυσικά. «Εντάξει», λέει ο γιατρός. «Το καλοκαίρι µην έρθεις µονάχα»! Και το ίδιο ισχύει (έµαθε ο φρικαρισµένος φίλος µου) για το ραδιενεργό τεχνίτιο, µε το οποίο αντιµετωπίζονται οστικές µεταστάσεις! Μεταξύ 15 Ιουλίου και 15 Σεπτεµβρίου, η χρήση ραδιενεργών ισοτόπων απαγορεύεται -για να µην µπερδευτούν οι τύποι που θα κυκλοφορούν µε γκάιγκερ «υψηλής ευαισθησίας κι ευκρίνειας» και θ' ανιχνεύουν αντι-ολυµπιακές, βρώµικες βόµβες. Αν µπερδευτούν, θα πυροβολούν! ιαγνωστείτε ή θεραπευτείτε τώρα, λοιπόν, ειδάλλως ξενιτευτείτε ή ψοφήστε... Να τι λέει, σήµερα όχι το ιστορικό ενός παρανοϊκού, αλλά το ρεπορτάζ, πρόεδρέ µου. Ενα πρωτόγνωρο και ωραίο ξεπούληµα - 18/02/2004 Ο κ. Κόινερ (διηγείται ο Μπρεχτ) συνάντησε κάποιον φίλο του, που είχε χρόνια να τον δει. «Ε, λοιπόν, εσύ καθόλου δεν άλλαξες!», αναφώνησε ο φίλος του. «Ωχ!», είπε ο κ. Κόινερ - και χλόµιασε... Η µικρή και ίσως ενοχλητικά διδακτική ιστοριούλα συνοψίζει το µοτίβο που χαράχτηκε στη µιαν όψη του νοµίσµατος της modernite - αυτήν που, όταν το στροβιλίσουµε, κερδίζει. Συνοψίζει τη θεµελιώδη υποχρέωση να ξοδευόµαστε µες στο φευγαλέο παρόν: ν' αλλάζουµε πάλι, και πάλι και πάλι. Αν δεν το πετύχουµε, χλοµιάζουµε θορυβηµένοι -γιατί «οτιδήποτε θα 'ναι προτιµότερο / παρά η αργή δολοφονία µας από το παρελθόν». Αλλωστε, η «τωρινή στιγµή» είναι, σε τελική ανάλυση, το µοναδικό αντικείµενο της πολιτικής δράσης - εξ ου κι οφείλουµε, όπως το κωδικοποιούσαµε άλλοτε, να προβαίνουµε, ανά πάσα στιγµή, σε «συγκεκριµένη ανάλυση της συγκεκριµένης κατάστασης». Οµως η ίδια χλοµάδα µπορεί να είναι νεκρική, αν αυταπατώµεθα πως αναπαράγουµε «τον επιταχυνόµενο µορφασµό» (θα έλεγε ο Πάουντ) της εποχής, ενώ στην πραγµατικότητα χαµογελάµε δουλοπρεπώς και πλέκουµε το εγκώµιο της άνευ όρων προσαρµογής σε κάτι που µοιάζει µοιραίο. Γιατί (θα 'πρεπε να) είναι αυτονόητο πως το νόµισµα της modernite δεν περνάει αν δεν χαραχτεί σωστά και η άλλη πλευρά του -όπου θα κοκκίνιζες από ντροπή αν κάποιος σου έλεγε πως άλλαξες κι εννοούσε πως, για χάρη Κύριος οίδε ποιου power game, ξεπούλησες κι απλώς συµµορφώθηκες. Κι αν ενοχλεί αυτή η «ηθική» διατύπωση, µπορούµε να µεταφράσουµε την ίδια πεποίθηση στην καθαρή γλώσσα της «αισθητικής», ως εξής: «Το ωραίο είναι καµωµένο από ένα στοιχείο αθάνατο, αναλλοίωτο (...) κι από ένα στοιχείο σχετικό, περιστασιακό», που το αποτελούν εναλλακτικά «η εποχή, η µόδα, η ηθική, το πάθος» - και που είναι «το διασκεδαστικό, γαργαλιστικό κι ορεκτικό περιτύλιγµα του θείου γλυκίσµατος», αλλά είναι κι ο µόνος τρόπος να πιαστεί στην παγίδα της συνείδησής µας, δίχως να µας συντρίψει (κι ίσως ο µόνος τρόπος να µην υφίσταται καν, για µας), το αναλλοίωτο, παραµόνιµο στοιχείο. Ετσι τουλάχιστον το διατύπωσε ο Μποντλέρ - που δεν τον βαρύνει κάποια τυχαία αµαρτία της «σύγχρονης ζωής» αλλ' απευθείας το προπατορικό αµάρτηµα της πλήρους εµπλοκής στην (εκάστοτε) «µοντέρνα συνθήκη». Ολ' αυτά είναι αυτονόητα. Επαναλαµβάνοντάς τα, θα έπρεπε ήδη να έχω χλοµιάσει. Αλλά φαίνεται πως επείγει να τα επαναλάβουµε, καταπιέζοντας τη διάθεση (την υποχρέωση) να πούµε κάτι πέραν αυτών. Γιατί η πρωτόγνωρη και ωραία συγκίνηση που νιώθουν ολοένα περισσότεροι «επώνυµοι» συµπολίτες µας ποντάροντας σ' αυτά τα αυτονόητα, µπορεί να οφείλεται στο ότι δεν τα κατάλαβαν καλά - εξ ου και προσπαθούν να θέσουν σε κυκλοφορία ένα νόµισµα που έχει µόνο µιαν όψη. Μοιάζει παράξενο! Γιατί οι εν λόγω «επώνυµοι» είναι άνθρωποι ευρύτατης παιδείας, που απαγγέλλουν στίχους του Σαββόπουλου σε τηλεοπτικά «παράθυρα» (και ηµουλά στα εγκαίνια του µετρό, αν θυµάστε) ή πολιτεύονται ευθαρσώς ως «συγγραφείς» επικρατείας. Κι αυτά τα παιδιά της (κάθε) αλλαγής, σίγουρα παίζουν στα δάχτυλα τις εµβληµατικές µορφές της: τον Μπρεχτ, τον Πάουντ, τον Μποντλέρ. Ισως όµως η µετατροπή

5 5 της δηµόσιας εικόνας σου στο κατεξοχήν εµπόρευµα που πουλάς (αυτό κυρίως σηµαίνει «επώνυµος», στο ιδίωµα της Νέας Εποχής), να δηµιουργεί σύγχυση στα δεδοµένα, στα - πώς τα λένε; στα data... Και τότε, στην ηθική ευθύνη υποκαθίσταται η διαχωρισµένη υποχρέωση να κερδίσεις, να φανείς: Στον δισδιάστατο κόσµο της οθόνης, όπου εγκλωβίστηκες, µόνο ό,τι φαίνεται υπάρχει. Και, για να κερδίσεις στα σίγουρα, η όψη της ντροπής κηρύσσεται εξ ορισµού χαµένη, οριστικά αθέατη: αποσιωπάται, αφανίζεται µπρος στον κίνδυνο να φανείς παρωχηµένος, ηθικολόγος. Αλλά σ' αυτήν την αποσιωπηµένη πλευρά (κι ακριβώς επειδή την αποσιωπούµε σαν να µην υπήρξε ποτέ) µετασχηµατίζεται σε πώρωση και σε κυνισµό η πρωτόγνωρη, ωραία διάθεσή σου ν' αλλάζεις καταπώς φυσάει ο άνεµος. Εκεί παίζεται και χάνεται, πάλι, και πάλι, και πάλι, η τσίπα - ώσπου συµµορφώνεσαι και δεν βλέπεις καν πόσο πετυχηµένα εξετάστηκες και προβιβάστηκες σε ό,τι υποτίθεται πως σιχαινόσουν... Κι αν εξακολουθήσεις να πουλάς, µαζί µε τη δηµόσια εικόνα σου, κι εκείνη την παλιά σιχασιά, ε, µα αυτό ήταν το ζητούµενο: η απόλυτη νόθευση - ώστε να αχρηστευτεί εντέλει και η πλευρά που (δήθεν) κερδίζει: να παγιδευτεί η «τωρινή στιγµή» µες στην εικονική αλλαγή των πάντων κι έτσι να πάψει να αποτελεί διακύβευµα. Κι αν δεν υπηρετήσεις αυτήν τη νόθευση, για ποιον άλλο λόγο σε κατασκεύασαν «επώνυµο», έρµε; Μαύρα πουλιά, µαύρα µαντάτα - 12/03/2004 Παρακολούθησα µε προσοχή τα έγκυρα δελτία ειδήσεων, κατά το τελευταίο εικοσαήµερο της προεκλογικής περιόδου, γιατί νοµίζω πως γενικά λειτουργούν σαν τα χαρακτικά του Escher... Θυµίζω πως αυτά τα χαρακτικά είναι κατ' ουσίαν οπτικά παιγνίδια: Βλέπουµε, π.χ., ένα σµήνος λευκών πουλιών σε µαύρο φόντο. Αλλά αν κοιτάξουµε προσεκτικά το µαύρο φόντο, θα δούµε πως σχηµατίζει το αρνητικό της εικόνας που αρχικά είδαµε: ένα πανοµοιότυπο σµήνος µαύρων πουλιών σε λευκό φόντο... Καθ' όµοιο τρόπο, σ' ένα δελτίο ειδήσεων, αυτά που παραλείπονται σχηµατίζουν ξανά την κυρίαρχη εικόνα που βλέπουµε στην οθόνη. Αυτή τη φορά µάλιστα, η κυρίαρχη εικόνα λέει την αλήθεια: Λέει πόσο ψεύτικη και θεµελιωµένη σε αποσιωπήσεις είναι. Λέει τι πρέπει να µας αφαιρεθεί για να γίνουµε σοβαροί ψηφοφόροι, στατιστικά σηµαντικοί: Αποκαλύπτει το συντακτικό της -κι αποκαλύπτεται ως (εικονική) γλώσσα των λοβοτοµηµένων. Για παράδειγµα: Υποτίθεται πως το Παγκόσµιο Χωριό είναι το νέο διακύβευµα. Εξ ου κι ο εξάγγελος της Νέας Εποχής, ο κ. Γ.Α. Παπανδρέου (υπέρ του οποίου δρούσαν τα δελτία που έβλεπα) υποσχόταν να συνδέσει χαρτόκουτα αστέγων, στρατόπεδα συγκέντρωσης προσφύγων και τον Αλλο Κόσµο, όπου εξοστρακίζονται οι Αλβανοί, µε το Internet... Παραδόξως όµως, οι ειδήσεις µου απ' αυτό το Χωριό περιορίστηκαν, προεκλογικά, ως εξής: Πρώτον, µάθαινα για ατυχήµατα και φυσικές καταστροφές -διότι η Φύσις (συµπληρώνετε το σχετικό κλισέ) ή διότι ο άνθρωπος (συµπληρώνετε το σχετικό χωρίο του Εκκλησιαστή). εύτερον, µάθαινα νέα από το ιάστηµα. Ακόµη τρέµω στη σκέψη εκείνου του αστεροειδούς που παρατρίχα θα εξαφάνιζε τον ευρωπαϊκό πολιτισµό προ ηµερών! Η κατάσταση θύµιζε την ταινία «Αρµαγεδδών» και υπήρξαν σκέψεις να αντιµετωπιστεί αναλόγως: Ο τρόµος συνδυάστηκε µε την παρότρυνση να εναποθέσω τις ελπίδες µου στην Αυτοκρατορία. Τρίτον λοιπόν, για εµπέδωση, µάθαινα νέα απ' το µέτωπο του (ανιστορικού, απολίτικου) Τρόµου. Επανεµφανίστηκε ώς κι ο Μπιν Λάντεν -για τις ανάγκες των εκλογών στην πρωτεύουσα και, by the way, των ασκήσων στη µακρινή Αττική... Ως εδώ, βλέπουµε τα λευκά πουλιά: βλέπουµε τι επελέγη να (ψευτο)γνωρίζουµε. Οµως τα µαύρα πουλιά είναι ακόµη πιο εύγλωττα: εν άκουσα λέξη για το πείραµα στη Βραζιλία, για τις ταραχές στη Βενεζουέλα ή την Αϊτή, για την αντίσταση στην Παλαιστίνη ή στο Ιράκ, για την επαίσχυντη στάση µας στη Χάγη. (Ποιο Τείχος; Ποιο απαρτχάιντ;) εν άκουσα καν λέξη για την Κύπρο, µετά το «θρίαµβο» της Νέας Υόρκης -λέξη για τα ζόρια και τους εκβιασµούς. Μέχρι και το µεταµοντέρνο µελό, όπου όλοι αγκαλιάζονταν κι ο Ανάν τούς έσκεπε σαν Αγιος Βαλεντίνος, εξαλείφθηκε απ' την οθόνη. Η ιστορία, η κοινωνία, η µνήµη δεν ήσαν πια ούτε η βελόνα που ήσαν ώς χθες µέσα στα άχυρα των δελτίων. Ακόµη και οι προσοµοιώσεις τους κρίθηκαν προσωρινά επικίνδυνες. Απ' αυτό το κανάλι πέρασε ο λόγος της Νέας Εποχής: αυτές ήσαν οι προϋποθέσεις του. Εξ ου και ουδέποτε πίστεψα (όπως ο Κ. Ζουράρις, που έδωσε µάλιστα ρατσιστικές διαστάσεις µιλώντας περί «µητρόξενου») πως ο λόγος του κ. Παπανδρέου ήταν ασύντακτος -ελλείψει, τάχα, εξοικείωσης µε τα ελληνικά... Η πενιχρή γλώσσα των SMS δεν φτιάχτηκε για να µιλιέται, αλλά αυτό δεν σηµαίνει πως είναι ασύντακτη. Κάθε άλλο! Κι ο κ. Παπανδρέου δυσκολευόταν, ναι, αλλά επειδή εκλήθη να εκφωνήσει (πρώτος, «πιλοτικά») την κατασκευασµένη αποκλειστικά από υπαγορευµένες εικόνες γλώσσα που θα µιλάµε όλοι όταν µας καταντήσουν αφασικούς. Προσωρινά, δεν έπεισε. Αλλά πέτυχε ήδη το ουσιώδες: νόθευσε πλήρως το πολιτικό λεξιλόγιο. Εξ ου και, µετεκλογικά, οι θαυµαστές του διαβεβαιώνουν πως «την επόµενη φορά που θα δώσει τη µάχη για τις αξίες του σύγχρονου προοδευτικού χώρου, θα θριαµβεύσει»... Τους πιστεύω! Ο «σύγχρονος προοδευτικός χώρος» τους είναι ο χώρος της απόλυτης πια φαινοµενικότητας, όπου νοθεύεται κάθε αυθεντική, αριστερή εναντίωση. Κι εκεί ακριβώς βρήκε άλλοθι και

6 6 νοµιµοποίηση η συντηρητική στροφή: σ' αυτό το λευκό φόντο φάνηκαν ν' αποτελούν λύση τα µαύρα πουλιά -που ήδη πετούν... Οµως η εικόνα λειτουργεί κι ανάποδα, όπως είδαµε... Οσο θα εµπεδώνεται η απόγνωση, που τώρα φυγαδεύτηκε σ' έναν αµυντικό, αδιέξοδο σπασµό, κι η οργή θα σβήνει µες στην κατατονία και τη µαταίωση, το µαύρο φόντο θα πυκνώνει. Τότε, µε το σούρουπο, τα τρία λευκά πουλάκια του κ. Παπανδρέου (ή του διαδόχου του: η Αγορά δεν γνωρίζει αδιέξοδα) θ' απογειωθούν ξανά, (air)φορτσάτα, νεοφιλελεύθερα, συµµετοχικά. εν αρκεί που αποπροσατολιστήκαµε. Πρέπει να χειραγωγηθούµε ολοκληρωτικά, για να βασιλέψει επιτέλους η Τάξη. Οι επιπτώσεις της αυταρέσκειας - 23/04/2004 Αν αρνηθώ να χάψω το δόλωµα της «συµµετοχικής δηµοκρατίας» του κ. Παπανδρέου, καλούµαι να απολογηθώ, σαν να απαρνήθηκα την ίδια την ιδέα της συµµετοχής και του ενεργού πολίτη -ενώ αποδοκίµασα µόνο ένα θέαµα «συµµετοχής», µιαν επίφαση που συγκαλύπτει το έλλειµµα ουσιώδους ελευθερίας. Αν εκβιαστώ και ασχοληθώ µε την παραλογοτεχνική πρακτική του κ. Ανδρουλάκη, αρνηθώ όµως να χειροκροτήσω το trash show που ανεβάζει κάθε τόσο παίζοντας τον λογοτέχνη και τον ρηξικέλευθο, καλούµαι να απολογηθώ, σαν να αποδοκίµασα το σύστηµα αξιών (την τέχνη, την ελευθεροφροσύνη) που ο κ. Ανδρουλάκης απαλλοτρίωσε για να στήσει το διαφηµιστικό τρικ του. Ειδάλλως συµψηφίζοµαι ερήµην µου: Είµαι «αντικειµενικά» υπέρ του παπαδαριού, της λογοκρισίας... Κι αν, πάλι, νοιαστώ για όσα µας νοιάζουν όλους, γιατί όλων η ζωή διακυβεύεται εκεί, και καταγγείλω το τείχος Σαρόν, δηλαδή την αναβίωση του απαρτχάιντ, στιγµατίζοµαι σαν (τάχα) «αντισηµίτης». Το κόλπο είναι το ίδιο: να φανεί πως καταγγέλλω «Εβραίους» (γενικά, ρατσιστικά) κι όχι µια συγκεκριµένη πολιτική, η οποία τελικά στρέφεται και κατά των «Εβραίων». Γιατί «Εβραίοι» (αν έτσι το θέσουµε) είναι κι οι αξιοθαύµαστοι πολίτες του Ισραήλ που, σήµερα, βρίσκονται στη δυσκολότερη θέση απ' όλους- στη θέση που βρέθηκε, όποτε άξιζε το όνοµά της, και η Αριστερά: Καλούνται να υπηρετήσουν στο στρατό (δεν είναι πολίτες δεύτερης κατηγορίας, λοιπόν) και δέχονται. Αρνούνται όµως να υπηρετήσουν έξω από τα σύνορα του '67, δηλαδή να λειτουργήσουν σαν στρατός κατοχής ή µηχανισµός καταστολής -και τρώνε τη χειρότερη µπόρα. ( είτε το βιβλιαράκι «Αρνούµαι» του Peretz Kidron, πρόσφατη έκδοση της Αντιπολεµικής ιεθνιστικής Κίνησης). εν έπεσα λοιπόν κι απ' τα σύννεφα που το ίδιο κόλπο εφαρµόστηκε στην προνοµιακή περίπτωση του σχεδίου Ανάν: ενός κυνικά στηµένου θεάµατος «αρχών», που συγκαλύπτει την καταστρατήγησή τους. Προπάντων εδώ, ήταν εύκολο, αν έλεγα «ΟΧΙ», να εκχωρηθώ (ερήµην µου: πριν καν µιλήσω) στους «κυριότερους» υποστηρικτές του «ΟΧΙ»: χριστιανοσταλινικούς, εθνικιστές, παπάδες -στο αντίπαλο (τάχα), ελληναράδικο θέαµα... Και πράγµατι ενηµερώθηκα, αρµοδίως και (το χειρότερο) εξ οικείων, πως, «αντικειµενικά», αν πω «ΟΧΙ», αποδοκιµάζω την προοπτική ισότιµης συµβίωσης Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων, την επανένωση της Κύπρου -κι εντέλει, τις ευρωπαϊκές αξίες: Προφανώς!... Το µόνο ελαφρυντικό µου, εδώ που κατήντησα, τόσο αποµακρυσµένος απ' τις αρχές (µου) της Αριστεράς, είναι πως αντέδρασα συναισθηµατικά. Μαύρο ελαφρυντικό όµως! Οφειλα να ξέρω πως, βάσει του εγκεκριµένου καταµερισµού ρόλων, ο έλλογος, πολλώ µάλλον ο αριστερός πολίτης, ψύχραιµος σαν τον Καρτέσιο (που βρήκε λίγη ζεστασιά µόνον τρυπώνοντας σε ολλανδικούς φούρνους), αναπτύσσει «επιχειρήµατα» - τα οποία όµως κατανοούνται µόνον διαχωρισµένα: Είναι εξ ορισµού αδύνατον να λειτουργήσουν σαν πυξίδα για την πικρία, την αγανάκτηση, το πάθος ή (και) τη λόξα: να πολιτικοποιήσουν την ασαφή εναντίωση. Αρα, για λόγους προστασίας του image του, ο έλλογος πολίτης καλό είναι να εκχωρεί εξαρχής τέτοιες θολές ύλες στη ρητορική των αντιπάλων του. Και να τους αφήνει να µιλάνε «στην καρδιά» του κόσµου -η οποία πάλλεται άλλωστε µόνο επειδή ο κόσµος είναι αδιαφώτιστη πλέµπα. Ο έλλογος πολίτης πρέπει να είναι σνοµπ: να εκλέγει άλλον, θεωρητικό λαό -κρίνοντας τετελεσµένο, µοιραίο, τον εκφασισµό τούτου δω, του υπαρκτού, µες στα reality, τη life style ορθοδοξία και τη µελούρα... Μια εκδοχή µεσαιωνικών µυστηρίων ήταν οι moralites, όπου δεν εµφανίζονταν επί σκηνής βιβλικά, έστω, πρόσωπα ή (ακόµη καλύτερα) κωµικοί διάβολοι, αλλ' απευθείας Αρετές και Κακίες: η Ευσπλαχνία, η Ευλάβεια -ή, πάλι, η Αµφιβολία, ο Πόθος... Η Αντιµεταρρύθµιση διάλεξε ν' αναζωπυρώσει αυτήν ακριβώς την εκδοχή στο Collegio Romano και παραλλήλως στο άλλο εκείνο, που λεγόταν Propaganda Fide. Το θέατρο των Ιησουιτών παιζόταν πάντα «βάσει αρχών». Κι αυτό µπορεί να κατανοηθεί και ανάποδα: Η αυταρέσκεια, το καµάρι για το κοπιράιτ των «αρχών» και η πεποίθηση πως ό,τι κι αν κάνεις αποτελεί ευθεία προέκτασή τους, καταλήγουν πάντα σ' αυτό το είδος άδολου, αµόλυντου από την πραγµατικότητα θεάµατος. Η πραγµατικότητα... ας ταιριάξει! Στην περίπτωση του σχεδίου Ανάν λοιπόν, όλα ήταν ακόµη πιο βολικά -µια και, στο κάτω-κάτω, η πραγµατικότητα δεν αφορούσε εµάς εδώ: δεν χρειαζόταν καν να ταιριάξει. Ετσι, εκείνοι προπάντων που είναι βέβαιοι πως κρατούν το κοπιράιτ για όσα πιστεύω κι εγώ, βρέθηκαν να καταναλώνουν ένα θέαµα «εξευρωπαϊσµού» και «ισότητας», δίχως το άγχος µήπως κι αυτοί εκχωρηθούν στην «κυριότερη» εκδοχή του «ΝΑΙ» που είπαν -και πήγαν πέρα, όσο γίνεται µακρύτερα απ' την Κύπρο, στην τιµή και την πεποίθησή τους. Γιατί δεν πρέπει να πετάω αποτσίγαρα - 07/05/2004

7 7 Ο αρµόδιος για τη ηµόσια Τάξη στη µακρινή επαρχία µας υπουργός µετέβη στην πρωτεύουσα - στο πλαίσιο της µετεκπαίδευσης ακόµη και του κατώτερου πολιτικού προσωπικού. Αλλάζουν όλα εδώ κάτω µε ορµή και πρέπει όλοι να είναι σαν πρόσκοποι έτοιµοι... Ας µην εφησυχάζουµε όµως: σηµασία έχει κυρίως η δική µας εκπαίδευση. Μέχρι και ο νέος αντιτροµοκρατικότατος νόµος, που θα ψηφιστεί πριν από την έναρξη της Ολυµπιάδας, δεν µπορεί µόνος να ασφαλίσει την περιοχή (secure the area) κατά τρόπο απόλυτο. Θα πρέπει να συνδράµουµε κι εµείς, οι απλοί πολίτες: να συµφιλιωθούµε µε την ιδέα του µικροφακέλου στην ταυτότητά µας, µε το κάρφωµα τού, χµ, κάπως ύποπτου διπλανού µου ώστε να τη σκαπουλάρω εγώ, µε την κρυψίνοια και το παραλήρηµα καταδίωξης. Θα πρέπει να µάθουµε να ζούµε µ' αυτά, που άλλωστε δεν αποτελούν έκτακτα µέτρα, αλλά µορφές αήθειας συνυφασµένες µε τη νέου τύπου καθηµερινότητά µας, ν' αφοµοιώσουµε την καταστολή σαν να ήταν το καινούργιο savoire vivre και να ισοπεδωθούµε σαν να µας πάτησαν ο Φοίβος κι η Αθηνά. Ετσι θα διευκολύνουµε τους δορυφόρους. Οι τροµοκράτες θα ξεχωρίσουν σαν τη µύγα µες στο γάλα, έστω κι αν δεν φοράνε τουρµπάνι: θα είναι όσοι πάνε ασύστολα στη δουλειά ή στο σπίτι τους, διασκεδάζουν χωρίς χορηγό και κυκλοφορούν µετά τη συσκότιση -αλλά κι όσοι νοµίζουν πως η συναίνεση έχει όρια. Αυτοί µάλιστα θα βρεθούν στη χειρότερη θέση: θα την πάθουν σαν τον εθελοντή της Ολυµπιάδας, που (αν κατάλαβα καλά τη διαφήµιση) πάει στην τουαλέτα και διαπιστώνει, έντροµος, ότι το πουλί του, ακόµη και το δικό του, ακόµη και µετά το πλεονέκτηµα που του εξασφάλισε η σιωπηρή συναίνεσή του στη χρήση αναβολικών, παραµένει µικρότερο από το big χάµπουργκερ. Ενώ, µε δεδοµένη τη σχέση βάσης-εποικοδοµήµατος, έπρεπε να το περιµένει... Ναι, επείγει να εκπαιδευτούµε. Οµως, υπουργέ µου -µακαρίζω σε σένα τις ερχόµενες τύχες, την άγνοια του κόσµου, το χαµόγελο που είχες... Η δική µας εκπαίδευση δεν είναι τόσο απλή: πρέπει να κλιµακωθεί, ξεκινώντας από µιαν ambiance, µιαν «ατµόσφαιρα» απλώς. Φυσικά, ο σκοπός που αγιάζει τα media είναι να βυθιστούµε στην ψύχωση, παραµένοντας (µέσα µας) σε πορτοκαλί συναγερµό διά βίου: το µεταµοντέρνο πραξικόπηµα δεν θα πετύχει πριν εµπεδωθεί αυτή η κατάσταση συναγερµού, πριν σαλτάρουµε οριστικά και µάθουµε να φοβόµαστε τον ίσκιο µας. Ολα όµως πρέπει ν' αρχίσουν σαν µούδιασµα: µιθριδατικά, ανεπαισθήτως, µε τις ελάχιστες παραβιάσεις των δικαιωµάτων µας (ώσπου να µην τα θεωρούµε πια αυτονόητα) και της κοινής λογικής (ώσπου να πάψει να λειτουργεί) -και ν' αρχίσουν, προπάντων, εκεί που, ε, δεν έγινε και τίποτα: µπόρα είναι, θα περάσει και θα λουφάρουµε πάλι... ιαβάζω, ας πούµε, ότι θα επιβάλλεται πρόστιµο σ' όσους πετάνε τ' αποτσίγαρα στο δρόµο. Αφού καταπολεµήσω το κύµα νοσταλγίας (θυµάµαι τη γιαγιά, να µου διηγείται πως ο Παττακός είδε να πετάνε αποτσίγαρο απ' το παράθυρο µιας κουρσάρας, τη σταµάτησε κι έβαλε το µεγαλογιατρό που επέβαινε να µαζέψει, ο άθλιος, όλα, όλα τ' αποτσίγαρα κατά µήκος της Πανεπιστηµίου), σκέπτοµαι. ηλαδή; Πού να πετάξω το αποτσίγαρο; Εκτός κι αν απαγορεύεται εµµέσως να καπνίζω στο δρόµο: αν, όπως στις ρώσικες κούκλες, µες στον παραλογισµό της πρώτης κρύβεται δεύτερη απαγόρευση, που κάνει την πρώτη ν' ακούγεται επιτέλους λογική... Για ν' ανασυστήσω τη λογική µου, συνεπώς, µαθαίνω να υπακούω και στα παραγγέλµατα που ακόµη δεν δόθηκαν -αλλά που ο πουριτανισµός των εταιρειών τα καθιστά εύλογα: µαθαίνω να µαντεύω τι θα µου απαγορεύουν αύριο κιόλας. Ετσι, η ζωή µου αναδιοργανώνει την προοπτική της γύρω από ένα σηµείο φυγής που, αν µου το 'δειχναν εξαρχής, θα το απέρριπτα ασυζητητί. Ετσι µουδιάζει -κι αξίζει λίγο λιγότερο. Είναι η ίδια -µείον την παράκαµψη (την εκλογίκευση) που έκανα, πάλι, για ν' αποφύγω µιαν ακόµη παλαβοµάρα. Η ίδια -µόνο σαν κατεχόµενη, µες σε ακατανόητους λεωφορειόδροµους, µε τα κοµπρεσέρ να δουλεύουν για τη µεγάλη ιδέα µες στο µυαλό µου, µε κλούβες σε κάθε γωνία, σεκιουριτάδες σε κάθε στενό. Η ίδια -µείον το χιούµορ και την ευφυΐα µου, που τα θυσιάζω για να πειστώ (αργά, βασανιστικά, γιατί τα 'χω τα χρονάκια µου) πως όλο κι όλο που θέλει αυτή η κατεχόµενη πόλη είναι ένα βάψιµο, δηλαδή πως το νέφος κι οι εργολάβοι είναι µετωνυµίες της πατίνας του χρόνου απλώς. Το Αµπού Γκράιµπ δίχως περίφραξη - 21/05/2004 Το 1996, η Γερµανοεβραία φιλόσοφος Χάνα Αρεντ παρακολούθησε τη δίκη του «ειδικού επί των µεταφορών» Εβραίων για εξόντωση, Αντολφ Αϊχµαν (ο οποίος συνελήφθη στην Αργεντινή και καταδικάστηκε στην Ιερουσαλήµ ως µαζικός δολοφόνος), µελέτησε τα πρακτικά αλλά και τη βιβλιογραφία για το Ολοκαύτωµα και τις τύχες των Ευρωπαίων Εβραίων, κι έγραψε το σπουδαίο βιβλίο «Ο Αϊχµαν στην Ιερουσαλήµ». Εκεί εγείρει το ερώτηµα περί της ηθικής ευθύνης (καθενός, προσωπικά) -κι εξετάζει τους µηχανισµούς που ακυρώνουν τη δυνατότητά µας (συνεπώς παραγράφουν την υποχρέωσή µας) ν' αναλαµβάνουµε αυτή την ευθύνη... Γιατί όντως η δίκη του Αϊχµαν περιείχε µιαν αντίφαση: Ενα ποινικό δικαστήριο, που εξ ορισµού καταλογίζει προσωπική ευθύνη, αντιµετώπιζε µιαν υπόθεση όπου το ουσιώδες ήταν η διάχυση της ευθύνης, η απορρόφησή της από ένα βάναυσα ερµηνευόµενο raison d' etat, η απώλεια των προϋποθέσεων υπό τις οποίες οποιαδήποτε ευθύνη αναλαµβάνεται. Αυτό δεν σήµαινε, φυσικά, πως ευθύνη δεν υπήρχε. Εποµένως; Πώς να την ανασυστήσουµε; ικονοµικά, το ερώτηµα αυτό διαπλέκεται µε το εξής συναφές: Σε ποια νοµικά αναγνωρισµένη κατηγορία εγκληµάτων εντάσσονται πράξεις για τις οποίες η

8 8 Αρεντ έπρεπε να επινοήσει το νεολογισµό «διοικητικά εγκλήµατα»; Ως προς ποιο νοµικό status εκδικάζονται; Αλλά η Αρεντ δεν σταµατά στη δικονοµική υφή: την αξιοποιεί -και αναδιατυπώνει το ερώτηµα κατ' αντίφρασιν, ας πούµε, οδηγώντας το στα όριά του (κι απαλλάσσοντας έτσι το βιβλίο της από κάθε ίχνος κηρύγµατος): Χάρη σε ποια ανατροπή (διερωτάται) µπόρεσε ο Αϊχµαν να επικαλείται, παραλλαγµένη έστω, την «κατηγορική επιταγή» του Καντ (το αποκορύφωµα µιας ηθικά ενεργού φιλοσοφίας!) προκειµένου, όχι να αιτιολογήσει τη δράση του, αλλά, αντιθέτως, να µην αναλάβει την ευθύνη της; Τι ρόλο έπαιξαν, πρώτον, το δεδοµένο ότι οι λόγοι του Χίτλερ ίσχυαν µάλλον ως νόµοι παρά ως διαταγές και, δεύτερον, η πρακτική των ναζί, να ξαναβαφτίζουν τα πάντα µε «αθώα», καινοφανή ονόµατα; ιευκολύνθηκε ίσως η συνείδηση να µη συνδυάζει τις πράξεις µε το ηθικό βάρος τους; Μάλλον -γιατί µόνον αν είχε αποκοπεί απ' τη συνείδησή του, θα έδινε ο Αϊχµαν την εντύπωση (και το χειρότερο: θα το εννοούσε) πως σχεδόν «δεν είχε επίγνωση των πράξεών του»... Με δυο απλοϊκά λόγια: Η Αρεντ αναλύει το άλλοθι «εκτελούσα διαταγές» εις τα εξ ων συντίθεται ακόµη κι όταν δεν έχουν δοθεί ρητές διαταγές, και προσπαθεί να κατανοήσει πώς ένας άνθρωπος συνηθισµένος, κοινότοπος, έγινε ο δολοφόνος έξι εκατοµµυρίων -και µάλιστα δίχως να πάψει ο ίδιος ν' αναγνωρίζει τον εαυτό του, όπως πάντα, συνηθισµένο, καινότοπο. Κι απαντά: η θρυαλλίδα ήταν η «banalite του κακού»... Το κακό διαχύθηκε, λέει η Αρεντ, διά του κοµφορµισµού. Μια συµπεριφορά προδήλως εγκληµατική γενικεύτηκε όταν εµφανίστηκε ως κοινότοπη -και οι µικροαστοί κλήθηκαν, όχι να παραβούν τον εαυτό τους, αλλά να συµµορφωθούν, να επενδύσουν στη συµβατική, προφανή οµοιότητα µ' όλους γύρω τους. Αυτή η τυπική οµοιότητα ήταν ο εαυτός τους. Συνεπώς, το να τείνουν ευήκοον ους στο κήρυγµα κατά της ετερότητας εν γένει (κατά τσιγγάνων, Εβραίων, Πολωνών, κοµµουνιστών, οµοφυλόφιλων -όχι, τότε ακόµη, Ιρακινών ή Αλβανών) ήταν η µόνη φυσιολογική στάση. «Περιούσιος λαός», διαλεγµένος για να εξοντωθεί, ήταν ο Αλλος -συλλήβδην. Απ' αυτή την άποψη, ναι, τα εγκλήµατα που διέπραξε ο Ναζισµός ήσαν εγκλήµατα κατά της ανθρωπότητας. ιερωτάται εντούτοις η Αρεντ: Οι πολίτες της ναζιστικής Γερµανίας δεν παρέβησαν, παρ' όλα αυτά, τον πρότερο εαυτό τους; Μόλις χθες, το µηχανισµό συµµόρφωσής τους τον ενεργοποιούσε η παλιά, καλή χρηστοµάθεια: «Ου φονεύσεις», π.χ. εν παρέβησαν την εντολή; Ασφαλώς (λέει η Αρεντ), αλλά αυτή η παράβαση έµεινε ακατονόµαστη, όχι επειδή δεν µιλούσε κανείς γι' αυτήν αλλά επειδή της έδωσαν άλλο όνοµα: ακριβώς το όνοµα της συµµόρφωσης -όνοµα που ισοδυναµούσε µε αθώωση κάθε εγκλήµατος. Η συνείδηση λειτούργησε µονόδροµα: προς τα εκεί όπου το άτοµο έχανε τη δυνατότητα να εκφέρει ηθική κρίση κι αναγνώριζε το δίκιο της πράξης του στη δυνατότητά της ν' αντικαθρεφτίζει τις πράξεις των άλλων. εν µπόρεσε να δηµιουργήσει εξαιρέσεις, γιατί ο «κανονισµός» ήταν η δεύτερη φύση της -όπως συµβαίνει ούτως ή άλλως µε τη συνείδηση των αγανακτισµένων πολιτών, των νοικοκυραίων. εν µου φάνηκε περιττό να τα υπενθυµίσω αυτά. Υπό τον όρο να µην παραγνωρίσουµε τις διαφορές, ίσως αξίζει να τα προβάλουµε στο παρόν µας -κι όχι µόνο για να εξηγήσουµε τη γραµµή άµυνας της βασανίστριας Ινγκλαντ, που αφενός ήταν «καλό κορίτσι», αφετέρου «εκτελούσε διαταγές». Ακρα του τάφου σιωπή - 04/06/2004 Στο πρώτο κείµενο που δηµοσίευσα σ' αυτήν τη σελίδα, υποστήριζα πως κανείς απολύτως δεν πιστεύει ότι υπάρχει το «καθαρό» εκείνο σηµείο όπου µπορεί να οχυρωθεί οποιοσδήποτε και απλώς να διεκπεραιώνει τη δουλειά του, δίχως ν' αναλαµβάνει την ηθική ευθύνη, έστω και κατ' ελάχιστον. Να γιατί (έγραφα τότε) προκάλεσε γενική θυµηδία η δήλωση του δηµοσιωτάτου κ. Χριστόδουλου, ότι, επί χούντας, εκείνος «διάβαζε»... Και ανάλογη θυµηδία θα προκαλούσαµε (θεωρητικά) αν ισχυριζόµασταν ότι κάποιος απλώς «εκφωνεί», ειδήσεις από τηλεοράσεως π.χ., δίχως ν' αναλαµβάνει, µέσα του έστω, κάποια ευθύνη για ό,τι λέει και κυρίως για ό,τι δεν λέει. Γι' αυτό και δεν ξέρω (προσθέτω τώρα) τι να σκεφτώ για τον τηλεπαρουσιαστή που, λογικά, κι αυτός όπως όλοι µας, δεν πιστεύει ότι το δελτίο ειδήσεων είναι το, κατά τα άλλα ανεύρετο, «καθαρό» σηµείο, αλλά, παρ' όλ' αυτά, σωπαίνει, για έκτη πια συνεχόµενη µέρα (σήµερα που γράφω), σωπαίνει χαµογελαστά, σαν να µην έτρεξε τίποτα. Σε πόσο δύσκολη θέση περιέρχεται - µέσα του; Πώς να αισθάνεται όταν τελειώνει το δελτίο - κι έχει εκφωνήσει τη συγκλονιστική είδηση για αναπαραγωγή από κατεψυγµένο σπέρµα, δεν έχει πει όµως λέξη, πάλι, και σήµερα, για τη Ράφα; Καταγράφω την απορία µου, γιατί νοµίζω πως υποτιµάµε πολύ εύκολα, πολύ άνετα, τη βία που ασκείται στις συνειδήσεις προκειµένου να φτάσει ώς εµάς µια ξεσκαρταρισµένη εικόνα του κόσµου, κάθε µεσηµέρι ή βράδυ. Την καταγράφω, γιατί η αληθινή είδηση είναι η φιγούρα του τηλεπαρουσιαστή. Και γιατί η βία που κατ' αυτό τον τρόπο αναµεταδίδεται, συµπυκνώνει, αντιφραστικά, τόµους αναλύσεων για την ισχύ της τηλεοπτικής εικόνας. Αλλωστε είναι η ίδια πάντοτε βία: µόνο που συνήθως διαλανθάνει αποτυπωµένη σ' ένα χαµόγελο, ενώ σπάνια και σ' εξαιρετικές περιπτώσεις αποκαλύπτεται. Τότε πια είναι - τα πυρά των ελεύθερων σκοπευτών. εν ξέρω ποια µορφή της είναι χειρότερη όµως: Τουλάχιστον, όταν ακουστεί το παύσατε πυρ, ο ανταποκριτής, που µε κίνδυνο της ζωής του έσπασε τον αποκλεισµό και µετέδωσε πλάνα και ήχο από την εθνοκάθαρση και τα εγκλήµατα πολέµου και τα ερείπια, ξανασηκώνει το κεφάλι και ξέρει ότι έχει κάνει τη δουλειά του σωστά...

9 9 Προφανώς η Ράφα δεν αποσιωπήθηκε κατ' εξαίρεσιν. Κορµός του δελτίου είναι όσα δεν λέγονται (για τη δίκη-παρωδία του ΕΛΑ π.χ.) -και µόνο πάνω σ' αυτό το φόντο είναι δυνατόν να σταθούν όσα λέγονται απλώς για να τα χάψουµε. Οµως η Ράφα αποσιωπήθηκε απότοµα, ας πούµε κι όχι επειδή µας θύµισε την Γκουέρνικα (αυτός ο συνειρµός πιστοποίησε απλώς την καλλιέργειά µας, την τόσο βαθιά ώστε να θριαµβεύει πια η Αισθητική επί της Ιστορίας: αλλιώς, θα είχαµε θυµηθεί µάλλον το ίστοµο, τα Καλάβρυτα κ.λπ.), αλλά επειδή συµπυκνώθηκε στην εικόνα της γριάς που παρέπαιε µες στα χαλάσµατα και που θύµισε στον υπουργό ικαιοσύνης του Ισραήλ, Ιωσήφ Λαπίντ, «τη γιαγιά του που σκοτώθηκε στο Ολοκαύτωµα»... Την εποµένη, η Ράφα αφανίστηκε κι απ' τον ειδησεογραφικό χάρτη, µε άλλοθι την απόσυρση του στρατού - σαν να µη µας ενδιέφεραν οι επιπτώσεις της εισβολής, σαν να µην καταναλώναµε νυχθηµερόν, ως κατεξοχήν ευπώλητο, το δράµα της κυρα-παγώνας, που πληµµύρισε το αυθαίρετό της και, δυο µέρες τώρα, ζει µες στα νερά... Λένε πως η φωτογραφία ισοδυναµεί µε χίλιες λέξεις. Αν επρόκειτο µόνο γι' αυτό, δεν θα ξέραµε γιατί ήσαν υποκριτικές οι «αφίσες διαµαρτυρίας» της Μπένετον. Η φωτογραφία, το πλάνο, µιας γριάς που θυµίζει τη γιαγιά (καθενός) δεν ισοδυναµεί µε λέξεις, αλλά µ' αυτό που πετυχαίνουν οι λέξεις όταν δίνουν ένα ποίηµα. Γι' αυτό είναι ισχυρότερη απ' τις φωτογραφίες των βασανιστηρίων στο Αµπού Γκράιµπ - που άλλωστε τις είχαµε ξαναδεί στην αφίσα, αν την θυµάστε, του ΣΥΡΙΖΑ, αν τον θυµάστε (κι αν υποθέσουµε πως η εν λόγω αφίσα δεν αποτύπωνε σύσκεψη για το ευρωψηφοδέλτιο - ή τις σκέψεις του προέδρου όταν θα ψάχνει την ψήφο µας, που τη θεωρεί δεδοµένη, στις 13 Ιουνίου). Εύκολα απωθούµε το απάνθρωπο - αλλά όλοι µας έχουµε γιαγιά... Ετσι, αυτό το πλάνο σαν αλεξικέραυνο τράβηξε πάνω του και αποκάλυψε τη βία που οργανώνει την καθηµερινή παραπληροφόρησή µου. Εδώ πια δεν σήκωνε φαρισαϊσµούς περί ελεύθερης ενηµέρωσης, γιατί η προειδοποίηση του Πρίµο Λέβι («συνέβη, άρα µπορεί να ξανασυµβεί») γινόταν, από σκιά, κάτι στερεό, cosa salda. Οπότε οι αρµόδιοι φαντάστηκαν έναν ευαίσθητο τηλεπαρουσιαστή που διανυκτερεύει αλλά δεν σκέπτεται τίποτα: Η είδηση κόπηκε. Ο αφρός γύρω απ' την κλωσοµηχανή - 23/06/2004 Προ µηνών, µ' έναν φίλο µου, παλαιό κοµµουνιστή και υπερήλικα, συζητούσαµε (κατ' ανάγκην, λόγω απωλείας της προσφάτου µνήµης του) περί ΕΚΟΦ, ΤΕΑ -εν γένει της εξίσου παλαιάς ακροδεξιάς. Φαίνεται όµως πως έπεσα σε ξέφωτο διαυγείας. Γιατί ο φίλος µου ο Φώτος δήλωσε πως δεν διερωτάται αν σήµερα, εδώ, στην Ελλάδα, υπάρχει ακροδεξιά: αν υπάρχει, ας πούµε, όχι απλώς η Χρυσή Αυγή, αλλά και το ανάλογο των ψηφοφόρων του Λεπέν. Αυτό το θεωρεί δεδοµένο. Το ερώτηµά του ήταν, πρώτον, πόσο λογικό είναι ακόµη, σήµερα, να συζητάµε γι' αυτούς τους ανθρώπους σαν να ήσαν αυτονοήτως κι αποκλειστικά υποσύνολο των ψηφοφόρων της εξιάς και, δεύτερον, ποια µπορεί να είναι η κεντρική πολιτική έκφρασή τους -εφόσον ο φυσικός ηγέτης τους, ο αρχιεπίσκοπος- Κεραυνός, δεν µπορεί να πολιτεύεται ευθέως (έτσι τουλάχιστον ελπίζουµε) και αρκείται να υπογραµµίζει την ανάγκη να φτιαχτεί κάποιο γκέτο ή, πιο κοµψά ειπωµένο, να περιφρουρηθούν οι χριστιανικές κοινότητές µας, ώστε να µη µολυνθούν από ιούς άλλων θρησκειών, που µεταφέρουν οι εξαθλιωµένοι µετανάστες. Μετά τις ευρωεκλογές, φαίνεται να διαθέτουµε αρκετά στοιχεία για ν' απαντήσουµε και στα δύο ερωτήµατα. Και, όσον µεν αφορά στο δεύτερο ερώτηµα, περί ηγέτη, η απάντηση είναι ήσσονος σηµασίας και, νοµίζω, προσωρινή: ο κ. Καρατζαφέρης µεταβαίνει στην Ευρωβουλή ως µοναδικός, για την ώρα, εκπρόσωπος της ακροδεξιάς -αν και υπό ιδιότυπες συνθήκες, αφού ο ίδιος δεν θέλει να τον λέµε ακροδεξιό. Είναι δικαίωµά του, προφανώς, ν' αυτοπροσδιορίζεται -αλλά δεν αυτοπροσδιοριζόµαστε µόνο µε δηλώσεις. Ωστε δεν θα του κάνουµε τη χάρη, εφόσον, για να την κάνουµε, πρέπει να παρακάµψουµε το προφανές: τη ρητορική του, π.χ. την τυπικά ξενοφοβική, αλλά ακόµη και το κιτς - τις εικόνες στο φόντο ή το περιστέρι που την ηµέρα των Θεοφανίων κάθισε στο κεφάλι του, ενώ φωνή εξ ουρανού έλεγε µε αυστριακή προφορά «ούτος εστίν ο υιός µου ο αγαπητός, εν ω ηυδόκησα, ja». Το πρώτο ερώτηµα, αντιθέτως, είναι µείζονος σηµασίας κι είναι καιρός πια να µην κρυβόµαστε πίσω απ' το δάχτυλό µας. Ο κ. Καρατζαφέρης διαθέτει 4%, αυτά που λέει όµως ο κ. Καρατζαφέρης δεν τα ασπάζονται µόνον τέσσερις στους εκατό συµπολίτες µας. Το βλέπουµε, αν κοιτάξουµε προς τη σωστή κατεύθυνση: εκεί όπου όλα είναι ακόµη άτυπα και ψιθυριστά. Και, ως προς αυτό, θα διευκολυνθούµε από τα «ψιλά» του εκλογικού αποτελέσµατος: από τη διαπίστωση, π.χ. ότι η ακροδεξιά ρητορική δεν βρήκε ευήκοα ώτα µόνο εκεί όπου αναµέναµε, βάσει των χθεσινών παραδοχών µας, να βρει - στους «αφελείς και ταπεινούς και απερριµµένους παρά τοις πολλοίς κι ευκαταφρονήτους». Ή, πάλι, έτσι νιώθουν οι περισσότεροι... Κι ούτε αρκεί να ξαναπούµε πως η ακροδεξιά απαλλοτριώνει και διαστρέφει, σήµερα όπως και χθες, το ρεπερτόριο µιας ασαφούς, πρόχειρης εναντίωσης, αλλά και τα εµβλήµατά της (όπως η «αντι-παγκοσµιοποίηση») όσο δεν ριζώνουν σε βαθύτερη πολιτική παιδεία και σ' ένα πρόγραµµα ανατροπής. Η διάχυση, η οριζόντια σάρωση που αποκαλύπτουν τα «ψιλά» των αποτελεσµάτων, σηµαίνει και το αντίθετο: πως «προπλάσµατα» ρατσισµού, µισαλλοδοξίας, εθνικισµού, βίας, υπάρχουν εγγεγραµµένα στις θεµελιώδεις, αν και υπόρρητες (ακόµη), «πεποιθήσεις», «νοοτροπίες», πείτε τις όπως θέλετε, βάσει των οποίων οι περισσότεροι συµπολίτες µας οργανώνουν την καθηµερινή τους συµπεριφορά -µολονότι δεν οργανώνουν (ακόµη) την πολιτική τους στάση... εν κοµίζω γλαύκα ες Αθήνας, αλλά δεν πειράζει: θα ήταν σαν µαδηµένη, σαν σκεφτική, σαν να

10 10 παρακολουθούσε, όλη νύχτα, το «θέατρο αρχών» που ανεβάζουµε και ξεµπερδεύουµε -ενώ το ζητούµενο είναι να επανεστιάσουµε, ώστε να φανούν τα «προπλάσµατα» εκεί όπου, για την ώρα, δεν φαίνεται τίποτα. Οχι στον αυριανισµό, φερ' ειπείν, αυτό είναι αυτονόητο -ίσως όµως στα κλισέ των καναλιών ή στις βαθιές δοµές των ριάλιτι. Και θα µ' ενδιέφερε εν τέλει να δω µήπως η ευχέρεια της ακροδεξιάς να προσαρτά το «πύρινο έδαφος της πραγµατικότητας», σαν να ήξερε, µόνη αυτή, να µιλά για όσα νιώθει και µισοσκέφτεται ο «ταπεινός και απερριµµένος», είναι άµεση συνέπεια του αφρού που παράγεται εκεί όπου θεωρούσαµε πάντα πως παράγονταν προοδευτικές, µε τη βούλα, ιδέες... Το SMS ψηφοδέλτιο του ΠΑΣΟΚ, αποκορύφωµα του αφρού που έπνιξε την πολιτική παιδεία µας, νοµιµοποιεί, απ' αυτήν την άποψη, ακριβώς τον ακροδεξιό λαϊκιστή, ο οποίος οργανώνει την απαξίωση της δηµοκρατίας γύρω από την τιµή της πατάτας -που πήρε φωτιά, ενώ συλλήβδην «οι πολιτικοί» έχουν κάνει εκεχειρία µε τη συνείδησή τους. Η γενιά του /07/2004 Οταν τελείωσε ο πρώτος κύκλος συλλήψεων υπόπτων για συµµετοχή στη «17 Νοέµβρη» κι απέµεινε ασύλληπτος ο Κουφοντίνας, εξεδόθησαν οδηγίες της ΕΛ.ΑΣ., ώστε κι εµείς οι πολίτες να βοηθήσουµε -για να µην πάθουν υπερκόπωση οι γνωστοί δηµοσιογράφοι που ήδη έκαναν ό,τι µπορούσαν... ηµοσίευσα τότε τη (φανταστική) ιστορία ενός φίλου, που σαλτάρισε και χωρίζει -και που, ως εκ τούτου, συµπίπτει µε το προφίλ του Κουφοντίνα, έτσι όπως εξηγούσε η ΕΛ.ΑΣ. ότι θα τον εντοπίζαµε. Γιατί, πράγµατι, ο φίλος µας (βάζω σε εισαγωγικά, όπως το έκανα και τότε, τις φράσεις που παίρνω αυτούσιες από τις οδηγίες της Αστυνοµίας), µαζεύει εν µια νυκτί πολλά βιβλία και λίγα ρούχα και, άφραγκος καθώς είναι, νοικιάζει ένα διαµέρισµα «που ήταν ακατοίκητο ή κατοικούνταν περιστασιακά». Φυσικά! Ποιος θα 'µενε για πολύ σε τέτοια τρύπα; Εκεί ζει ως «µεµονωµένος ενοικιαστής», δηλαδή σε απόγνωση: δεν ξέρει να πλένει ούτε να µαγειρεύει. Κάτι πρέπει να κάνουµε οι µόνιµοι φίλοι του... Καταπλέουµε λοιπόν σαν το Κουρτουλούς, µεταφέροντας «µικροδέµατα µε τρόφιµα, ρουχισµό και άλλα είδη», ξεµένουµε να πούµε δυο λόγια και αποφασίζουµε ότι η συµπαράσταση απαιτεί και να πιούµε κατιτίς. Ετσι, από νύχτα σε νύχτα, από σούρα σε ανάλυση και από εµβάθυνση σ' άλλη σούρα κι ενώ αρχίζουν ταραχές και στις δικές µας οικογενειακές εστίες (µαύρα σου µακαρούνια, καηµένε! πάλι τα πίνετε;), παρατηρείται διαλείπουσα «συγκατοίκηση αγνώστων ατόµων µε κάτοικο διαµερίσµατος» και επιπλέον «ασυνήθιστη ροή παραγγελιών σε καταστήµατα φαγητού για κατ' οίκον παράδοση, από τον Ιούλιο και µετά» -και µάλιστα παραγγελιών «που συνδυάζονται µε νέες διευθύνσεις για τα δεδοµένα του καταστήµατος και άλλες ύποπτες ενδείξεις», όπως π.χ. ότι, καθώς παραγγέλνουµε, προφέρουµε προσεκτικά κάθε συλλαβή, γιατί τα µπερδεύουµε λόγω µέθης... Το προφανές δίδαγµα αυτής της ιστοριούλας ισχύει και σήµερα, µολονότι το νούµερο άλλαξε: Τότε έπρεπε να καταδώσουµε τον σαλταρισµένο φίλο µας στο 170. Τώρα που ο φίλος µας κατέληξε ψυχοπαθής και κυκλοφορεί µε καµπαρντίνα µες στον Ιούλιο, πρέπει πάλι να τον καταδώσουµε -αλλά στο Και τότε και τώρα άδικα θα πάει ο έρµος: θύµα της πιο ηλίθιας ιδέας για το πώς συµπεριφέρεται ένας τροµοκράτης! Εκτός κι αν η ιδέα µοιάζει µεν, αλλά δεν είναι καθόλου ηλίθια. Εκτός, δηλαδή, κι αν µας ζητούν, κατ' ουσίαν, να προσυπογράψουµε το µοντέλο µιας «κοινωνίας αλληλοϋποβλεποµένων πολιτών» -που, όπως σωστά διέγνωσε ο κ. Μ. Μαργαρίτης, αποτελεί βόµβα στα θεµέλια της δηµοκρατίας. Σ' αυτήν την περίπτωση, όσο πιο ηλίθια είναι τα κριτήρια τόσο καλύτερα. Ο τέλειος πολίτης πρέπει να είναι αποβλακωµένος τόσο, που να θεωρεί ένδειξη ενοχής του διπλανού του, σε τελική ανάλυση, το ότι ο διπλανός του δεν είναι ακριβώς σαν αυτόν: έτσι θα νοµιµοποιήσει κάθε λογής «σκούπα», έχοντας γίνει ο ίδιος σκούπα ευρύτερου φάσµατος -που δεν θα σαρώνει πια µόνο ναρκοµανείς ή αλλοδαπούς αλλά κι όσους έχουν αλλόκοτες ιδέες ή δεν είδαν Fame Story (πράξη τόσο αδιανόητη όσο και το να φοράς παλτό καλοκαιριάτικα)... είτε το κι αλλιώς. εν νοµίζω πως µας ζητάνε να βοηθήσουµε τις πανάκριβες κάµερες του κ. Βουλγαράκη να λειτουργήσουν. Θα 'ταν αστείο! Ακόµη και ο πιο ζηλωτής καταδότης δεν έχει βλέµµα υψηλής ευκρίνειας µε ζουµ 48Χ, γυροσκόπιο για λαιµό, την άνεση να καταγράφει τις συνοµιλίες γύρω του -και ούτε µπορεί, ακόµη κι αν είναι µόνιµος εφαψίας στο µετρό, να διακρίνει όλα τα σωµατοµετρικά χαρακτηριστικά. εν έχει το λογισµικό, βρε αδερφέ! Ασε που ρετάρει στο υπέρυθρο φάσµα... Μας ζητάνε κάτι χειρότερο: να θεωρήσουµε αυτονόητη την ύπαρξή τους, στραµµένων κατά πάνω µας -και να την επικυρώσουµε, πολιτικά και (αν δεν το πέτυχε ήδη ο τηλεοπτικός Big Brother) ηθικά... Στην κυριακάτικη «Αυγή» (27/6), ο Γ. Κυρίτσης πρότεινε µια µορφή αντίδρασης: «Μετά το τέλος των Αγώνων, ώστε να µην προσκρούσει σε προσχηµατικές αιτιάσεις, ο Συνασπισµός να πάει εν πλήρει επισηµότητι, µε περιφρούρηση, µε τους βουλευτές του και τη νεολαία του, και να σπάσει µια κάµερα, και µαζί µε την κάµερα να σπάσει τη Νέα Τροµοκρατία που χτίζει η σηµερινή κυβέρνηση στις στέρεες βάσεις που άφησε η προηγούµενη». Αν επρόκειτο για τον Συνασπισµό που ψήφισα στις εθνικές εκλογές, θα είχε νόηµα να πω ότι συµφωνώ. Υπό τις νέες συνθήκες όµως, φοβάµαι µήπως η αρµόδια οµάδα του Παντείου βρει τέτοιας λογής αντιδράσεις συναισθηµατικές. Εκαστος στο είδος του - 21/07/2004 Ο πρωθυπουργός και υπουργός Πολιτισµού συναντά πνευµατικούς ανθρώπους κι ενηµερώνεται για τα προβλήµατα κάθε κλάδου, ώστε να συνθέσει την πολιτική του. Αυτή η ριψοκίνδυνη (αφού δεν γίνεται να

11 11 καλείς παγίως τη όµνα Σαµίου) πρακτική µπορεί και να προϋποθέτει βαθύ καηµό για την τέχνη: µια κρυφή πληγή - που το ακόντιο της Κικής ηµουλά την ξανάνοιξε. Σίγουρα πάντως έχει τεράστια «επικοινωνιακή υπεραξία», που ο κ. Καραµανλής κάνει ό,τι µπορεί για να µην τη µειώσει. Εξ ου κι οργάνωσε αυτές τις επαφές σεµνά και ανεξίθρησκα. Σεµνά, γιατί, όπως λέει κι ένας εθελοντής της Ολυµπιάδας µας, «αν δεν ξέρεις το χορό του Ησαΐα, δεν πειράζει, θα στον µάθει ο παπάς» - καλώντας τον λοιπόν, δείχνεις πως έχεις ζήλο, αλλά κι επίγνωση. Και ανεξίθρησκα, γιατί ούτε το πνευµατικό κεφάλαιο έχει πατρίδα: τα πιστοποιητικά «κοινωνικών φρονηµάτων» είναι παρωχηµένα απ' αυτήν κυρίως την άποψη. (Ωστε, ειρήσθω εν παρόδω αυτό, σωστά µεν ο Μάνος Στεφανίδης αντελήφθη το θέµα του πολιτισµού ως πρόβληµα αναδιανοµής του budget, οπότε, για να µην τα ξαναπάρουν οι ίδιοι, δηµοσίευσε µιαν αυθαίρετη λίστα βρωµο-πασόκων διανοουµένων στο «Αντί», αλλά η έγνοια του να µην ξεγελαστεί η νέα εξουσία τον παρέσυρε σε ξεπερασµένες πρακτικές, σαν να παίζαµε στο «Μπλόκο» του Αδωνι Κύρου...). Λοιπόν, εντάξει: ο πρωθυπουργός κάνει σωστά τη δουλειά του -και τη διεκπεραιώνει κι αυτήν προσωπικά, σαν κουµπαριά- επαναφέροντας ένα στιλ πολιτικής που ο Ραµσής ο Β' το είχε υιοθετήσει στην περίπτωση των Χετταίων, µε εξαιρετικά αποτελέσµατα. (Ας διδασκόµαστε από το παρελθόν: ο πολιτισµός έχει κι αυτή τη διάσταση). Αλλά και οι πνευµατικοί άνθρωποι κάνουν σωστά τη δική τους δουλειά - εδώ που στριµώχτηκαν. Γιατί, βέβαια, δεν θα µπορούσαν ν' αρνηθούν να συµµετάσχουν στο θέαµα: στο κάτω κάτω, δεν πρέπει να υπάρχει επίσηµη πολιτική για τον πολιτισµό; Εποµένως, όφειλαν να αξιοποιήσουν την πρεµούρα του θιασάρχη, αφού η υπόθεση του έργου είναι «αντικειµενικά» καλή: τα µείζονα προβλήµατα του πολιτισµού επανέρχονται στο προσκήνιο - και θα 'ταν αφελής ή κακόπιστος, όποιος θα ρωτούσε, αν είναι βέβαιο πως, όταν λέµε «πολιτισµός», εννοούµε όλοι το ίδιο πράγµα... Είναι βέβαιο, π.χ., πως η µέριµνα για τα σχολικά βιβλία είναι άλλου παπά Ευαγγέλιο, η µέριµνα όµως για άστεγους λογοτέχνες, που πρέπει ν' αποκτήσουν σπίτι σε νησί, είναι εκ των ων ουκ άνευ στη συζήτηση περί πολιτισµού; Είµαστε βέβαιοι πως το αµπαλάρισµα της ντόπας µε χορευτικά είναι πολιτισµός, σωστά όµως δεν τίθεται ως πρόβληµα (και) πολιτισµού η «σκούπα» που σαρώνει εξαρτηµένους, µετανάστες, αδέσποτα; εν ξέρω. Κι ας µη µιλήσουµε για τον «υλικό» πολιτισµό: η κουβέντα θα παραήταν µακράς διαρκείας... Να υπήρξαν κι οι αφελείς που έθεσαν τέτοια ερωτήµατα; (Κακόπιστος δεν ήταν κανένας, νοµίζω). Ενδέχεται - για καρύκευµα. Οι περισσότεροι όµως θα ήσαν προσγειωµένοι, έτσι λέω. ύο εκπρόσωποι κλάδων πάντως, που έτυχε ν' ακούσω δηλώσεις τους, έδειξαν να κατανοούν πως µια ρεαλιστική συζήτηση περί πολιτισµού κινείται ελλειπτικά γύρω από τις ίδιες πάντα εστίες: τη βιτρίνα και το ταµείο. Η ήµητρα Γαλάνη εξέθεσε το πρόβληµα της κασετοπειρατείας - και των πνευµατικών δικαιωµάτων. Ο πρωθυπουργός θα ένευσε µε κατανόηση (έτσι το φαντάζοµαι) ακουµπώντας στο ταριχευµένο κεφάλι Νιγηριανού που είχαν στείλει δώρο οι δισκογραφικές - και θα το συσχέτισε (το αίτηµα, όχι το κεφάλι) µε την πρόταση των συγγραφέων να φορολογούνται οι φωτοτυπίες βιβλίων τους, γιατί, νισάφι πια, όλος ο κόσµος αυτά φωτοτυπεί. Κατόπιν θ' άκουσε την «Τοκκάτα για σιδεροµπετόν, ταµειακή µηχανή και 84 εργατικά ατυχήµατα» - ή τον «ταχύτατο», αλλά βωβό, βωβό µπροστά στην καταπάτηση του Συντάγµατος στο Μαρούσι του, «Λούη»... Αντιθέτως, ο γλύπτης Κώστας Βαρώτσος βρέθηκε σε µαλαρµική φάση και συζήτησε µε τον πρωθυπουργό «περί γλυπτικής». Ισως για τους «Αστούς του Καλέ» (σύρε, καλέ, την άλυσο, σύρε την αλυσίδα / όλο τον κόσµο ανέγυρα, κι οφίτσιο δεν είδα) ή για την «Πύλη της Κολάσεως» (αριθµός καταλόγου: 2004), ίσως όµως, αν δεν αρκέστηκαν σε ηµίµετρα, ευθέως για το «ροµέα», µε τον οποίον ο κ. Βαρώτσος λάµπρυνε την αποστειρωµένη Οµόνοια και το πογκρόµ που εξαπέλυσε ο κ. Εβερτ, ως δήµαρχος, κατά των πλανόδιων µικροπωλητών. Αλλά κι η καθαρή τέχνη δεν είναι άχρηστη: εξαγνίζει το ταµείο, βοηθά να δεις την Αθήνα των µεγαλοεργολάβων, των «παρεµβάσεων» στο χώρο (σχέδιο Ντόρα: το Ξηλωµένο Μάρµαρο), του ρηµαγµένου Κεραµεικού και του στίλβοντος µετρό, σαν εξαίσιο έργο γλυπτικής - κι όχι όπως ο Μάριος Χάκκας. Ο γύρος του καπέλου µας - 31/07/2004 Για το θρίαµβο της εθνικής ποδοσφαίρου έχουν γραφεί πια τα πάντα -«µέχρι ναυτίας, µέχρι κόρου» και σε φιλοσοφική βάση, δηλαδή σε πρώτο ενικό. «Ο Ελληνας», αφηρηµένος, ιδεατός, γνώρισε πιένες. Ο «ορθόδοξος Ελλην», σαββοπουλικός, κοινοτικός - Der Volk: Να ποιο καπέλο φόρεσαν, και είπαν κι ευχαριστώ, ένα εκατοµµύριο άνθρωποι, που ξεχύθηκαν στους δρόµους για την υποδοχή, ανάµεσά τους µετανάστες, έστω δεύτερης γενιάς, ή ο τύπος που ζητούσε να µπει οθόνη στο αντιρατσιστικό φεστιβάλ, που εξελισσόταν ταυτοχρόνως µε το Euro, για να µη σχιζοφρενίσει (µπήκε, στον τελικό)... Αυτό το καπέλο κάλυψε ρατσιστικές ιδέες, αισθήµατα µειονεξίας καλλιεργηµένα επί δεκαετίες και την τέχνη να παρακάµπτουµε ό,τι δεν µας βολεύει (την ποδοσφαιρική «παράγκα», ας πούµε, ή το πανό ΑΕΚτζήδων, που, αφού στράφηκαν κατά των περιοίκων του σταδίου, οι οποίοι αρνήθηκαν να γίνει τσιµέντο ο τόπος, τώρα, νιώθοντας αδικηµένοι έναντι των φιλάθλων που έλαβαν την αναγκαία δόση σε µπετόν και προεδράρες, διαδήλωναν κρατώντας πανό µε το

12 12 εξής ρητό από τον Ηρόδοτο: «1922, κυνηγηµένοι απ' τους Τούρκους , κυνηγηµένοι απ' τους Ελληνες»), κάλυψε τις κάµερες, την καταστολή, την ντροπή της «δίκης του ΕΛΑ», κι ίσως καλύψει σαν από µηχανής θεός, τη µίζα, την ντόπα, την Ολυµπιάδα «µας» εν γένει, όπως λέει κι η Ωδή στη Συναίνεση, που έψαλαν οι ρεπόρτερ, όλοι, αυθορµήτως, συγχρόνως... Οµως κάλυψε και τη φευγαλέα εικόνα ενός πλήθους χαρούµενου µε το έτσι θέλω, διατεθειµένου να γιορτάσει, σπασµωδικά, µπερδεµένο, ιπποδροµιακά και ήδη κάτω απ' τη σκιά του καπέλου των ΜΜΕ, των ΠΑΕ, της Ολυµπιάδας και του Χριστόδουλου - να γιορτάσει έστω κι έτσι! Γι' αυτό και τα βράδια των πανηγυρισµών στην Οµόνοια είναι, εκ των υστέρων, τόσο καταθλιπτικά. Οχι επειδή επρόκειτο κατ' ουσίαν για το πανηγύρι της ψευδούς συνείδησης. ε γαµιέται κι η ψευδής συνείδηση! Πηγµένοι είναι όσοι συνέρρεαν στην πλατεία εκείνα τα βράδια. Κι άµα ρώταγες την επαύριο, σιγά µη δεν το ξέραν πως δουλεύονται µόνοι τους! Πράγµα που σηµαίνει πως η απόγνωση πίσω απ' το δούλεµα είναι αυθεντική... Περσινά, ξινά σταφύλια: τι τα θυµήθηκα τώρα όλ' αυτά; Ε, να, ψάχνω να βρω τον κόκκο σινάπεως που κάνει αυθεντική µια γιορτή -και νοµίζω πως εδώ υπήρχε, έξω απ' την περίµετρο του ηµίψηλου. Ηταν, πρώτον, το πήξιµο. Κι ήταν επίσης ένα είδος προσωπικής, του καθενός, εµπλοκής -που επέτρεπε να µην είναι το πρόσχηµα σκέτο πρόσχηµα, ιδεολογία και πόζα µονάχα... Στο Κοντόπευκο, που µεγάλωσα, δεν είχε γήπεδο. Παίζαµε µε τέρµατα ελιές -κι επίσης ελιές υπήρχαν µέσα στο γήπεδο: µαθαίνοντας να τις ντριπλάρω, έµαθα µπάλα. Ή πάλι παίζαµε σ' ένα χωράφι µε θερισµένα στάχυα, πάνω στο άχυρο: Ξέρετε πώς γλιστράει; Εν πάση περιπτώσει! Θέλω να πω ότι το ποδόσφαιρο λειτουργεί, για µένα, σαν τη µαντλέν ή σαν το «θυµήσου, σώµα» και µου φάνηκε πάντα απρεπές να το µετατρέψω σε στιλ (η «Αθλητική Ηχώ» πλάι στον Σπινόζα), αισθητική (ένα ποίηµα για τον Χατζηπαναγή) κι εντέλει ιδεολογία. εν προσπάθησα όµως να πάψω να τ' αγαπάω: Θα 'παιρνα αναβολικά, για να παίξω έστω ένα τέταρτο, έστω 5Χ5, χωρίς να µ' ανακόψουν τα τέσσερα πακέτα Αγρινίου. Ε, λοιπόν, -µες στο εκατοµµύριο δεν είµαι η εξαίρεση... Ολο το εκατοµµύριο όµως είναι η εξαίρεση, όταν η γιορτή είναι ειδώλων, ασώµατη, όπως η τελετή έναρξης της Ολυµπιάδας - ή το προολυµπιακό πάρτι στο Ηρώδειο. Για τον Θεό! Τα ήθη του λυρισµού (η ξεγυµνωµένη καρδιά του τροβαδούρου...) προϋποθέτουν ακριβώς το λυρισµό, όχι ένα κινητό διαστάσεων κοίλου, ν' ακούµε τ' απόρρητα. Ο Μαγιακόβσκι µίλησε για τον εαυτό του -σε λέσενκα, όχι ανεβάζοντας τη Λίλη Μπρικ στη σκηνή. «Οχι κουτσοµπολιά, ο µακαρίτης τ' απεχθανόταν»... Κι έπειτα - όταν παύει να λαµπυρίζει η οθόνη και η απόγνωση ξαναγίνεται συµπαγής, στ' αλήθεια την Καλοµοίρα ονειρεύεσαι να πετάγεται µέσ' από τούρτα; Τόσο νοθεύτηκε ώς κι η απελπισία, ώστε να µιλά µόνο τη γλώσσα των ριάλιτι; Τόσο µόνοι πια µείναµε ώστε οι φίλοι να µετακοµίζουν απευθείας απ' τα πάνελ στο πάρτι µας; Το πλήθος στην Οµόνοια, κι ας του ζητάµε να κρατήσει τους χορούς της ψευδούς συνείδησης, έφτιαξε ένα στρόβιλο, όπου η προσωπική εµπλοκή µετουσιωνόταν µες στη γενική περιδίνηση. Οι πέντε βόλτες των χορηγών κι η ναρκισσιστική παραζάλη αποµιµούνται την περιδίνηση - κι έτσι το επαναφέρουν στη βουβή απόγνωσή του. Είναι ο γύρος του καπέλου, που έξαφνα εφάρδυνε, ώστε ν' αποµείνουν ακάλυπτοι µόνον οι «επώνυµοι» εθελοντές της φαινοµενικότητας - και αν χρειαστεί, να βγουν κι από πάνω. Η ώρα των φαρισαίων - 18/08/2004 Παρακολουθώ, αποσπασµατικά, εξ αποστάσεως, το λιντσάρισµα της Κατερίνας Θάνου και του Κώστα Κεντέρη και δεν είµαι παλαβός να εναντιωθώ. Σπεύδω, αντιθέτως, να προϋποθέσω κι εγώ ότι ντοπαρίστηκαν, όχι επειδή είναι ηλίου φαεινότερον, όχι (για τον Θεό!) επειδή το καθιστά αυτονόητο η ιδεολογία της Ολυµπιάδας, αλλά επειδή είµαι έτοιµος, όπως και χθες, ν' αγνοήσω το τεκµήριο αθωότητας: όχι επειδή δεν είµαι ηλίθιος, αλλά επειδή δεν είµαι πωρωµένος. Σπεύδω να λιθοβολήσω κι εγώ, έστω και κατόπιν εορτής, παραλείποντας, όπως όλοι, ν' αναρωτηθώ αν είµαι αναµάρτητος, αν τα είδωλα που µετατρέπω σε εξιλαστήρια θύµατα πλάστηκαν µε ύλην άλλη από τη συναίνεσή µου -και, συνεπώς, τη συνενοχή µου. (Αυτή είναι η ουσία του λιν- τσαρίσµατος, άλλωστε...) Σπεύδω να συµµεριστώ την αγανάκτηση εκείνων που θα 'πρεπε να συνοδεύουν την αρθρογραφία τους µε χαρτοσακούλα -για να 'χουµε πού να ξεράσουµε... Κατανοώ πόσο εξοργίζονται που πέφτει η ταρίφα, που έλειψε (κι από άλλους) η τσίπα. Κατανοώ την οδύνη (για τη σπασµένη βιτρίνα) όσων πληρώθηκαν αδρά για να ενθουσιάζονται παρατεταµένα δίκην τετανικού σπασµού µε την Ολυµπιάδα «µας». Οπως στην «Καζαµπλάνκα», σοκάρονται που γίνεται τζόγος στο µαγαζί του Ρικ -ενώ τσεπώνουν τα κέρδη απ' τη ρουλέτα. Ι 'm shocked, µαζί τους κι εγώ. Ι 'm shocked -κι αναµένω την αντίδραση των «πνευµατικών ανθρώπων», όταν συνέλθουν, εννοείται, απ' την υπερκόπωση λόγω συµµετοχής στη ναζιστικής έµπνευσης περιφορά της φλόγας κι απ' τη χαρά τους που αναµίχθηκαν µε τον τηλε-υπόκοσµο και τον εσµό του life style, όπως τ' ονειρεύονταν. Ι 'm shocked -ως ψηφοφόρος, που ανέθεσε στο πολιτικό προσωπικό της χώρας να τη συνθλίψει υπό το πέλµα του Φοίβου και της Αθηνάς, αλλά και ως Ελλην τρισχιλιετής, που η τελετή έναρξης του επανέφερε στη µνήµη, στιλιζαρισµένη στο έπακρο και καλλιτεχνικά µετουσιωµένη, την πολεµική αρετή των προγόνων µας. (Την εορτάσαµε κι άλλοτε -µείον τους ερωτιδείς, φυσικά, στη θέση των οποίων έλαµπε τότε ο Παττακός, αν θυµάστε). Ι 'm shocked - και ζητώ την κεφαλή της Κατερίνας και του Κώστα επί πίνακι. Σαν Ηρωδιάδα, σαν φαρισαίος -ή απλώς σαν καµάρι της AGB...

13 13 Κατερίνα, Κώστα, έχω το τέλειο άλλοθι, έχω τον Καντ µε το µέρος µου -γιατί µπορώ και οφείλω να σας αρνηθώ τη δυνατότητα να είστε ανεύθυνοι. Κανείς δεν έχει το ακατολόγιστο, κανείς δεν µπορεί να κηρύξει τον εαυτό του ή οποιονδήποτε άλλον έρµαιο. Κι απ' την άλλη, όποιος αναλαµβάνει να διακινεί, µέσω του «προσωπικού» του image, το φασίζον πρότυπο υπερ-ανθρώπου, το οποίο βρίσκεται στον πυρήνα της ολυµπιακής «ιδέας» (και στους αντίποδες κάθε έννοιας αθλητισµού), αναλαµβάνει και το βάρος αυτού του image -που λειτουργεί εφεξής σαν το πουκάµισο του Νέσσου: είναι δανεικό και µιας χρήσεως, δεν γίνεται όµως ν' απαλλαγείς, να διαχωριστείς, χωρίς να γίνεις κοµµάτια. Ωραία λοιπόν! Εφόσον το image σας καταστράφηκε, νοµιµοποιούµαι να σας εξοντώσω ηθικά -και µε τ' όνοµά σας: εσένα, Κατερίνα, εσένα, Κώστα. Νοµιµοποιούµαι να σας αποδώσω ξανά το πρόσωπο που δεν ήθελα να έχετε όσο λάµπατε στις διαφηµίσεις: να πώς κατανοώ την προσωπική ευθύνη -των άλλων, φυσικά. Γιατί εγώ είµαι η κοινή γνώµη απλώς -στις κερκίδες... Κατερίνα, Κώστα, δεν µας χρησιµεύετε πια. Είστε ο Τζέκος, που απορρίπτω -κι όχι τα έργα του, που επικροτώ. Είστε -όχι πια το «Αίολος Κεντέρης», αλλά το «Σαµίνα» ή τ' αµπάρια των δουλεµπορικών. Κι ίσως, µες στη φανφάρα, την γκλαµουριά, την αλλοτρίωσή σας, είστε το 14ο και 15ο θύµα των ολυµπιακών έργων. Ναι, δεν πεινάτε σαν τους φουκαράδες κι άσηµους ξένους στα εργοτάξια, δεν είστε καν η Σακοράφα -υπόδειγµα αξιοπρέπειας, θύµα του λατσισµού που όλοι απωθούµε στα βωβά. Οµως εσάς δεν µπορώ να κάνω πως δεν σας είδα: αυτή είναι η ουσία σας -και το πρόβληµά µου. Είστε µονοµάχοι στην αρένα: σας ζητάµε να έρθετε πρώτοι, για να φανεί πως κάτι τέτοιο είναι εφικτό και χωρίς χώρους να παίξουν τα παιδιά, χωρίς σχολικό αθλητισµό -υπεραναπληρωτικά, εκτός κοινωνίας. Και ζητάµε να το κάνετε όπως µπορεί να γίνει- αλλά να το αµπαλάρετε... Θέλουµε αίµα στην κορίντα, όµως να πρόκειται για γιορτή. Θέλουµε θέαµα, όχι όµως να δείχνετε εµάς µε το µατωµένο δάχτυλο... Αν δεν ντοπαριστήκατε, είστε µαλάκες: αυτό σας ζητούσαµε. Αν ντοπαριστήκατε και φάνηκε, πρέπει να σας ξορκίσουµε: κανείς ποτέ δεν τράβηξε τόσο βίαια το στρουθοκαµηλίσιο κεφάλι µου απ' την άµµο του στίβου... Η χρήση της καρικατούρας - 03/09/2004 Η δίκη της 17Ν είχε τοποθετηθεί, µέσω των ΜΜΕ, πριν καν αρχίσει η ακροαµατική διαδικασία, έξω από δω, µακριά από µας. Οπως έγραφα τότε, «όσοι δικάζονται είναι (εφόσον αποδειχτεί; ψιλοπράµατα!) στυγεροί δολοφόνοι. Η αχρήστευση των ενόρκων, ο τρόπος που συνελέγησαν στοιχεία ή ο κατευθυνόµενος προπηλακισµός συνηγόρων, όλα συµβαίνουν σ' αυτούς - όχι σ' εµάς: Εµείς δεν δίνουµε εικόνα φονιά! Αυτό το κοστούµι δεν κόπηκε στα δικά µας µέτρα εποµένως»... «Κι όµως» (έγραφα), «η εν λόγω ίκη είναι, ακριβώς, δίκη - κι όχι λιντσάρισµα. Περιέχει µες στο έκτακτο σχήµα της τις νέες εκφάνσεις νοµιµότητας, που µας αφορούν όλους ως νοµικά υποκείµενα - και µες στο θέαµά της τη συσκοτισµένη απόδειξη για το ποιος ορίζει αυτή τη νέα νοµιµότητα, ποιος έχει τη θεσµίζουσα ισχύ». Γι' αυτό και η δίκη ήταν επιλεκτικά δηµόσια. Εστω! Η «δίκη του ΕΛΑ» (επιτρέψτε µου να θεωρώ αναγκαία τα εισαγωγικά) αντιµετωπίστηκε σαν υστερόγραφο από τα ΜΜΕ: Επρεπε απλώς να τελειώσουµε τη δουλειά που άρχισε µε την εξάρθρωση και τη δίκαιη δίκη της 17Ν. Και το υστερόγραφο εξελίχθηκε σε καρικατούρα: Ολα τα ανησυχητικά συµπτώµατα υπήρχαν κι εδώ, εξωθηµένα όµως στα όρια του γελοίου. Αυτός ο συνδυασµός (καρικατούρας και υστερόγραφου) επέτρεψε να κατεβούν τα ρολά: Πρακτικά δεν δηµοσιεύονταν, η τηλεόραση απουσίαζε, λίγοι ρεπόρτερ µόνο έκαναν ό,τι µπορούσαν... Αλλά το ίδιο σχήµα µπορούµε (και πρέπει, νοµίζω) να το διαβάσουµε κι από το τέλος προς την αρχή: Η πλήρης συσκότιση δεν επέτρεψε στην καρικατούρα να λειτουργήσει σαν θρυαλλίδα, να µας ξυπνήσει, να πούµε «το παρακάνατε». Αντιθέτως, η εντύπωση διακωµώδησης κάθε πια έννοιας νοµιµότητας παρέµεινε αυτό ακριβώς: µια ασαφής εντύπωση, ό,τι πρέπει για να καλλιεργηθεί η ανασφάλεια... Τι ήταν, στ' αλήθεια, αυτό που έδινε την εντύπωση καρικατούρας; Ηταν, κατ' αρχάς, η έντεχνα υπογραµµισµένη τάση να κοπεί το νέο κοστούµι στα µέτρα καθενός. Οχι του κάθε αριστερού µόνο, αλλά καθενός που έχει την αξιοπρέπεια να µη συµµετάσχει σε σκευωρία κατά φίλων του, καθενός που θεωρεί τιµή και όχι τεκµήριο ενοχής την αντιχουντική δράση, ίσως και καθενός, για να τροµάξουν πια όλοι το λέω, που ξενοπηδάει έχοντας τρελή γυναίκα. Ηταν επίσης η επιδεικτική εγκατάλειψη κάθε προσχήµατος: Αποδεικτικά θεωρήθηκαν στοιχεία που θα προκαλούσαν τη γενική θυµηδία (ή αηδία) - και ο εισαγγελέας κ. Πατσής ανανέωσε τη λαµπρή δικανική παράδοση του Λαφοντέν αναπτύσσοντας συλλογισµούς του στιλ «ακόµη και στο κοτέτσι υπάρχει κόκορας» ή «κι η ποντικίνα φώναζε/ πού πας, ωρέ Ζαφείρη». Ηταν, τέλος, κάποιες συµπτώσεις (έστω): η αθωωτική απόφαση για τη Ρικοµέξ, π.χ. - κι οπωσδήποτε η νέα δίωξη, ενώ διαρκούσαν οι απολογίες. Η καρικατούρα αποκάλυπτε λοιπόν περιφρόνηση προς το δίκαιο, έτσι, γενικά - κι εποµένως περιείχε την είδηση ακριβώς που δεν θελήσαµε ν' ακούσουµε όταν εκτυλισσόταν η δίκη της 17Ν: πως το σπίτι του γείτονα, που καίγεται, δεν είναι ποτέ αρκετά µακριά, ακόµη κι αν ο γείτονας είναι, λέει, τροµοκράτης. Με αχρηστευµένη όµως τη δυνατότητα δηµόσιου ελέγχου, η είδηση δεν προκάλεσε ανησυχία, αλλά µούδιασµα. Να γιατί η «δίκη του ΕΛΑ» είναι πιο κρίσιµη από τη δίκη της 17Ν... είτε το κι αλλιώς, το ίδιο προκύπτει: Η δίκη του virtual ΕΛΑ βασίστηκε στη διάχυση - γι' αυτό και το σενάριο δεν ήταν, εδώ, γραµµικό, αλλά σαν να δείχνεις µια πυκνοτυπωµένη σελίδα κα κατόπιν, απότοµα, τη γυρνάς και δείχνεις το πίσω µέρος, µε

14 14 τυπωµένες δυο-τρεις λέξεις όλες κι όλες... Ογδόντα ενεργά µέλη και πολλαπλάσιες «επιρροές» κυνηγούσαν, υποτίθεται, οι αρχές. εν θα τα βρήκαν; Καλύτερα. Η καρικατούρα που προέκυψε, επέτρεψε να κληθεί, περνώντας µέσα από τα δικονοµικά κενά, εν γένει η Αριστερά σε απολογία. Επειτα - οι «επιρροές» δεν είχαν φίλους, γνωστούς; Οι γνωστοί, φίλες, σόγια; Οσο ο κύκλος ανοίγει, να συµπεριλάβει αναγνώστες, εν αγνοία τους συνοµιλητές, καθέναν που σύχναζε στα αµφιθέατρα τόσο γίνονται άυλα τα τεκµήρια συνενοχής. Ενοχος, υπόρρητα ή δεδηλωµένα, είναι εν τέλει καθένας που πιστεύει πως όσοι κατέβηκαν σε διαδηλώσεις κι αναρωτήθηκαν µετά και αµφέβαλαν, όσοι θέλησαν να δώσουν µια πολιτική ερµηνεία (κι απάντηση) στην εξοντωτική πραγµατικότητα, ήταν το καλύτερο κοµµάτι µιας κοινωνίας που βουλιάζει στο ρατσισµό, την γκλαµουριά, το χαφιεδισµό, τη µοναξιά... Και κατόπιν, απότοµα, όλο αυτό διαχέεται στο παρόν: Μια δίκη άτυπη, καφκική, φρονηµάτων κι αξιοπρέπειας, θα εξελίσσεται αενάως - χάρη στην καρικατούρα. Ωστε η γελοιογραφία «δίκης του ΕΛΑ» δεν είναι υστερόγραφο, αλλά πιλοτική: ουσία της είναι η ατµόσφαιρα συλλογικής, απροσδιόριστης ενοχής που συντηρούν το Ζέπελιν και οι κάµερες. Τέσσερα χρόνια µετά τη Μηχανιώνα - 18/09/2004 Θα ξεκινήσω το σηµερινό σχόλιο µ' ένα καταθλιπτικό κουίζ. Παρακαλώ, διαβάστε τα ακόλουθα: «Εφόσον παραδεχτούµε (µε βαριά καρδιά, ναι) ότι επιβάλλεται πια να µιλάµε για εκδηλωµένο ρατσισµό, εδώ, στην Ελλάδα, κρίνουµε σκόπιµο, πρώτον, να αγανακτήσουµε και, δεύτερον, να αναπροσανατολίσουµε την αγανάκτησή µας, ώστε να µην προσβάλλει συλλήβδην τη φιλόξενη ελληνική κοινωνία. Οι εύκολοι στόχοι, κατά των οποίων στρέφουν εθιµικά τα πυρά τους οι εκπρόσωποι της υγιούς κοινής γνώµης, είναι γνωστοί: ο (κτηνώδης δύναµη - ογκώδης άγνοια) Χρυσαυγίτης, ο (προσωρινά µειοψηφικός) σταυροφόρος πολιτευτής, που σπεκουλάρει µε τη φτώχεια και την αγωνία του ακροατηρίου του, ο ελληναράς εργολάβος, που επαναπροωθεί τους ξένους εργάτες του λίγο πριν τους (κακο)πληρώσει, ο "Low and Order" πιτσιρικάς, που περιπολεί πανικόβλητος κι ένοπλος - και, εν ανάγκη (αφού οι περισσότεροι ψηφοφόροι ζουν στο άστυ), ο βοµβαρδισµένος µε τηλεσκουπίδια, αντίδωρα και εθνοκαπηλεία (η τριαδική θεότης) αγρότης, που φυλάει µε την καραµπίνα τα ροδάκινα, µην και του τα κλέψουν πριν τα ρίξει στη χωµατερή... υστυχώς, αυτήν τη δυνατότητα να κατασκευάζουµε µια φαρισαϊκή τυπολογία ρατσιστόµουτρων, ώστε να την αντιπαραθέτουµε στην εθνική πινακοθήκη των συναινετικών νοικοκυραίων, τη µισοχάσαµε στη Μηχανιώνα, εξαιτίας» (θυµάστε) «του Οδυσσέα Τσενάι: καλοί µπουρζουάδες, (υπο)δείγµατα της AGB, ήταν εκεί οι φορείς του ρατσισµού - και απολογητής τους ο πρόεδρος των ευάλωτων Συλλόγων Γονέων και Κηδεµόνων. Ετσι, σε λίγο θα καταστεί αναπόφευκτο το συµπέρασµα πως ο ρατσισµός (φριχτό µάγµα φοβίας, κακοµοιριάς, απώθησης της οδυνηρής πραγµατικότητας) δεν είναι, ποτέ δεν ήταν περιθωριακό φαινόµενο. Την καλήν απολογία του την οργανώνει αξιοποιώντας τα βαθύτερα, κατ' εξοχήν σταθερά µορφώµατα της κοινής γνώµης: νοµικισµούς, αναγωγισµούς, αυταπάτες και ξόρκια θρεµµένα στους κόλπους τού life style. Το βάθος του προβλήµατος θα χρειαστεί, τότε πια, να το αναζητήσουµε εκεί που η σφαίρα δεν εξοστρακίστηκε ακόµη, ο µετανάστης δεν λιντσαρίστηκε ήδη, εκεί που όλος κι όλος ο υλικός, εκδηλωµένος ρατσισµός είναι το σφίξιµο των επιβατών στο βαγόνι όταν µπουν αλλοδαποί... Θα χρειαστεί ν' αναλύσουµε πια τους άυλους, αδιόρατους, άτυπους τρόπους µε τους οποίους σπέρνεται η ρατσιστική ιδεολογία, εκκολάπτεται κι ανεπαισθήτως συνυφαίνεται µε την ήσυχη, φιλελεύθερη συνείδησή µας. Ο πωλών επί πιστώσει, ώς προχθές, τα άνθη που έδρεπε στο τέλµα του τηλε-υπόκοσµου και, κατ' αντανάκλασιν, του µικρόκοσµού του (τη βία, τη µοχθηρία, την ξενοφοβία, τον αυτισµό) τα πουλάει αιφνιδίως τοις µετρητοίς: να τι έγινε στη Μηχανιώνα...» Λοιπόν: αυτές οι αράδες γράφτηκαν µόλις προ τετραετίας. Και το κουίζ είναι απλό: τι απ' όσα αναφέρονται είναι ήδη παρωχηµένο; Τι επιδεινώθηκε µέσα σε τέσσερα µόλις χρόνια; Απαριθµώ πρόχειρα: Ο τηλε-υπόκοσµος πέρασε σε µορφές ξεκάθαρης ηθικής αυτουργίας - για φόνο, εννοώ. Ταυτοχρόνως, συγκάλυψε το πρώτο φανερό και πανελλαδικό πογκρόµ κατά των Αλβανών - το οποίο συνέπεσε, µάλιστα, µε την πρώτη επίσηµη αναφορά για βασανισµό αλλοδαπών από «δικούς µας» στρατιώτες. Και, παράλληλα, η κοινή γνώµη εγκατέλειψε κάθε επιφύλαξη. Εξ ου και η τυπική προσπάθεια να χρεωθούν πάλι τα «βίαια γεγονότα» (τα κανάλια υιοθέτησαν όλα τον ίδιο δίχως αξιολογήσεις όρο) σε σεσηµασµένες µειοψηφίες ανελήφθη άθυµα, σαν από συνήθεια κι υποχρέωση. Προς τι; Εν προκειµένω, δεν υπήρξε καν αγανάκτηση. Στο ταξί, στο καφενείο, στο λεωφορείο, το λιντσάρισµα επιδοκιµαζόταν στεντορείως - έτσι που περιττεύει να ψάχνουµε τις άτυπες, υπόρρητες µορφές ρατσισµού: η γύρη δεν αιωρείται πια... Στη γενική επιδείνωση, όµως, οφείλω να εγγράψω και τη δική µου καθήλωση: όντως - τι έχω να αντιτάξω; Την ίδια διακήρυξη αρχών που υπόκειται και στο παλιό κείµενο, συν τις καινούργιες διαπιστώσεις, απλώς διαπιστώσεις. Κατοχυρώνω φυσικά την ορθή ηθικοπολιτική στάση, αναµειγνύοντας κι έναν κόκκο έπαρσης τελείως γελοίο: «Εγώ, πάντως, τα είπα». Ε, και; Θα ήταν καλύτερα ν' απαρνηθώ τη δυνατότητα να έχω (εις κοινήν θέαν) ήσυχη τη συνείδησή µου - και να περάσω επιτέλους από τη γραµµατική στο συντακτικό. Να δω, ας πούµε, τι καθιστά ανενεργό την αλφαβήτα που επαναλαµβάνω, πόσο της κοστίζει η συγκεχυµένη χρήση της: τι σηµαίνει, π.χ., να ρητορεύει κάποιος, κοντά µου, τυπικά «σύµµαχός» µου, αντιρατσιστικά µεν, αλλά σε στιλ δηµογέροντος, µε βυζαντινές αναφορές κι εθνικολαϊκές εξάρσεις κ.λπ., κ.λπ. Θα 'ταν καλύτερα, όµως,

15 15 έπεσε το «Σινούκ»! Η επικαιρότητα πιέζει: πρέπει να ξαναπάρω το µαρκαδόρο και να υπογραµµίσω το αυτονόητο -διατηρώντας το και αυτήν τη φορά άθικτο: αυτονόητο, ακριβώς. Ε, καλά! Μίζες θα 'ναι στη µέση και η «εθνική» µας αµέλεια: τα γνωστά... Οπότε - δεν θα χρειαστεί να σκεφτούµε κάτι που δεν το αναµασούσαµε κιόλας χθες, δεν θα χρειαστεί (κυρίως) ν' αλλάξουµε εστίαση. Θεραπευτής κεραµικών - 04/10/2004 Πολλές φορές πάει η στάµνα στη βρύση, αλλά µία φορά ραγίζει. Κι άµα ραγίσει, δεν διορθώνεται πια. Αυτό ξέρουµε όλοι, αυτό ήξερε και ο Φίλιπ Ντικ, ο πολιτικότερος συγγραφέας «επιστηµονικής φαντασίας» - κι έτσι, κάποια στιγµή, επινόησε (τοποθετηµένον κάπου στο µέλλον) ένα θεραπευτή κεραµικών: έναν αλλόκοτο και αποσυρµένο άνθρωπο, που είχε το χάρισµα να χαϊδεύει τα σπασµένα κεραµικά κι εκείνα να ξαναγίνονται ακέραια. Η ιδέα είναι σπουδαία, κατ' αρχάς γιατί εµφανίζεται σαν απλή επέκταση της απόλυτης κοινοτοπίας, την επεκτείνει όµως µε τον τρόπο που επεκτείναµε τους πραγµατικούς αριθµούς επινοώντας άλλους, φανταστικούς: την επεκτείνει ώς εκεί που η κοινοτοπία χάνει ξαφνικά το θεµέλιό της. (Και, παρεµπιπτόντως, αν έχω δίκιο, τότε δεν χρειάζοµαι περαιτέρω αποδείξεις για το ότι ο Ντικ είναι καλός συγγραφέας. Αφού εγκωµιάσαµε εξαντλητικά πια το στιλ, ήρθε η ώρα να θυµηθούµε πως µετράει και το θέµα, που άλλωστε θα 'πρεπε να 'ναι αδιαχώριστο από το στιλ - κι ας τρίξουν τα κόκαλα του Μπαρτ...) εύτερον, η ιδέα ενός θεραπευτή κεραµικών είναι σπουδαία γιατί απηχεί µια άλλη, βαθύτερη: µια ιδέα για το πώς θα 'ναι το µέλλον, δηλαδή για το τι εκκολάπτεται τώρα. Και τώρα, τώρα που γράφει ο Φίλιπ Ντικ, στη µητρόπολη µε τις τηλεοράσεις ν' ακούγονται απ' όλα τα ανοιχτά παράθυρα (υποθέτω), ή τώρα που τον διαβάζω εγώ, εδώ, δεκαπέντε έτη µετά τον ηρωικό αγώνα του Καναλιού 15 και το θρίαµβο, επιτέλους, της ιδιωτικής τηλεόρασης, η αναπόφευκτη εντύπωση είναι πως κοιτάζουµε ένα ραγισµένο κεραµικό αγγείο... Κι όχι (σπεύδω να προσθέσω) τον «παλιό καλό καιρό», που υπ' αυτή την έννοια δεν υπήρξε ποτέ, αλλά κάτι βαθύτερο και συναφές προς το νόηµα της αξιοπρέπειας και της ελευθερίας... Ο,τι ήταν αφύσικο υπό συνθήκη ελευθερίας, µοιάζει τώρα αυτονόητο. Κι αντιστρόφως: η αξιοπρέπεια µοιάζει τώρα κωµική απαίτηση -που αναλογεί στους γέρους του «Μάπετ σόου», καθηλωµένους στο θεωρείο τους και απολύτως γελοίους, αφού ο ρόλος τους ήταν άπρακτοι να µυκτηρίζουν το αυτονοµηµένο θέαµα... Μοιάζει παράλογο, φυσικά, να λες ότι κάτι δεν υπήρξε ποτέ κι ότι εν τούτοις καταστράφηκε πια. Ισως θ' ακριβολογούσα αν έλεγα πως η προγραµµατισµένη επιδείνωση έφτασε σ' ένα όριο - και όπως στα ηλεκτρονικά παιχνίδια αλλάζουµε πίστα. Ή αν έλεγα, µε τα λόγια ενός άλλου, ότι «δεν είχαµε ακόµη δει τον ουρανό να σκοτιάζει εξαιτίας της κυβέρνησης, τα δέντρα δεν είχαν πεθάνει από ασφυξία και τα αστέρια δεν είχαν σβήσει από την πρόοδο της αλλοτρίωσης... Οι ψεύτες ήταν στην εξουσία, όπως πάντα. Η οικονοµική ανάπτυξη όµως δεν τους είχε δώσει ακόµη όλα τα µέσα για να ψεύδονται σε όλα τα θέµατα... Ηταν ένας κόσµος που δεν τρεφόταν αποκλειστικά µε εικόνες - και δεν θα τολµούσαν να του δώσουν να φάει ή να πιει αυτό που η χηµεία του υποκατάστατου δεν είχε τολµήσει ακόµη να εφεύρει». Εστω λοιπόν! Αλλάξαµε πίστα - αλλά πότε; Νοµίζω, όταν ξεµάθαµε να πενθούµε, δηλαδή όταν το πένθος µετατράπηκε σε κυνικό άλλοθι ή σε ριάλιτι σόου... Εφιστώ, όντως, την προσοχή των τηλεθεατών σε δύο αλλεπάλληλες εικόνες: Στην πρώτη, βλέπουµε τον πρωθυπουργό ν' απευθύνει διάγγελµα µετά την άτυπη δολοφονία επτά µαθητών στην εθνική. Εξυπνος άνθρωπος, έχει ακούσει ήδη απ' όλα τα χείλη τη λέξη - πανάκεια: «αστυνόµευση». Αναγγέλλει συνεπώς ότι θα µπουν και κάµερες - παντού. Είδατε που χρειάζονται εν τέλει; «Καλές κάµερες, της Τροχαίας», θα πείτε. εν θα βιαζόµουν όµως να υποτιµήσω το φαντασιακό. (Ρωτήστε και τους επικοινωνιολόγους: για λόγους γούστου ντύθηκαν πεζοναύτες τα ΜΑΤ;) Ή πάλι θα πείτε: «Ο άνθρωπος ανήγγειλε ό,τι θέλουµε ν' ακούσουµε όλοι οι γονείς. Ανάλυση του καπιταλισµού θα κάνει τέτοιες ώρες, όντας και δεξιός;». Αλλά δεν είπα πως δεν θέλουµε, δεν είπα πως το βάζο έχει ραγίσει µόνο σ' ένα σηµείο... Κι εν πάση περιπτώσει, µπορεί, ώς εδώ, να ερµηνεύω καθηλωµένος σ' ένα ιδιωτικό µάπετ σόου όπου οι ιδέες συγχέονταν ανέκαθεν µε την καχυποψία. Οµως, όποιες ιδέες κι αν έχω, δεν θα συµφιλιωθώ µε τη δεύτερη εικόνα -της µάνας, µαυροντυµένης στο Alter, µε τη φωτογραφία του µόλις χαµένου παιδιού της στα χέρια, να σπαράζει την καρδιά του καρατερίστα κ. Ευαγγελάτου πενθώντας εις κοινήν θέαν... Ισως είναι το µόνο ανάλογο που µπορεί να βρεθεί, τώρα που έλειψαν οι µοιρολογίστρες κι η γειτονιά που, ε, θα ερχόταν στο σπίτι τέτοιες στιγµές. Αλλά µου φαίνεται προσβλητικό να σκέφτοµαι έτσι -και για λογαριασµό άλλων µάλιστα. Σκυλίσια ζωή - 22/10/2004 Μόλις είδα το βραδινό δελτίο ειδήσεων (το κρατικό, αυτό µε νοιάζει) - που, ώς ένα σηµείο του, κυλούσε όπως πάντα: Η Γάζα δεν υπήρχε κι απόψε, υπήρξε αντιπροχθές, ε, και προ εβδοµάδος, αρκεί άλλωστε ο Σαρόν περνάει, όπως έξυπνα γράφτηκε, σε ήπια µορφή σφαγής. Το Ιράκ δεν ενδιέφερε, αφού δεν είχε γίνει αποκεφαλισµός. Αλλα µέρη του κόσµου µπαίνουν σπανίως στην Ιστορία - και τότε δεν µπαίνουν µε τον ξεπερασµένο τρόπο που προϋπέθετε, π.χ., ο Μαλρώ («γενική απεργία στην Καντώνα»), µπαίνουν µόνο αν τα παρασύρει ώς εκεί τυφώνας ή λάβα: Το δελτίο καιρού είναι η µόνη αποδεκτή ιστορία του κόσµου, τώρα που, ως γνωστόν, οι «µεγάλες αφηγήσεις» αποδοµήθηκαν. Ολα καλά λοιπόν - κι ακόµη καλύτερα όταν επιτέλους

16 16 έµαθα πως «Κοζάκοι χόρεψαν µπροστά στον Πάπα». (Να, για κάτι τέτοια αξίζει να βλέπουµε ειδήσεις! Πώς αλλιώς θα το ήξερα αυτό;) Ολα καλά -και θα αποκορυφώνονταν, καθώς ήλπιζα, στην έρευνα που από χθες µε είχε συναρπάσει, περί διατροφής, και που σήµερα εισερχόταν στην κρίσιµη φάση της, λόγω και της «Παγκόσµιας Ηµέρας ιατροφής». (Σηµειώνω εν παρόδω πως δεν πρέπει να περιορίζουµε τη σωστή διατροφή στην υποπερίπτωση αναγκαστικής σίτισης απεργών πείνας. Η αξία της έρευνας έγκειται ακριβώς σ' αυτό: διευρύνει τον ορίζοντά µου, βοηθά να κατανοήσω το συνολικό πρόβληµα, να καταλάβω, για να µιλήσουµε έξω απ' τα δόντια, πως ο ανθρωπισµός µου δοκιµάζεται αν αφήσω να χοντρύνει η χοντρή δίπλα κι άλλο.) Ολα καλά συνεπώς - αλλά η διείσδυση στην ουσία της ενηµέρωσης δεν είναι ποτέ δίχως κινδύνους. Κάποια στιγµή θα δεχτείς δόση αλήθειας µεγαλύτερη απ' όσην αντέχεις (όπως θα το έθετε ο Ελιοτ). Και τότε θα συγ-κλο-νι-στείς... Πράγµατι! Ξαφνικά στην οθόνη εµφανίστηκε ένα λυκόσκυλο, α, µα πολύ όµορφο, που έτρεχε να πιάσει ένα µπαλάκι... Τι συνέβαινε; Μια στιγµή χαλάρωσης πριν εισέλθουµε στο άβατο των διατροφικών µυστηρίων; Μια δόση ζωοφιλίας, τώρα που έληξε η Ολυµπιάδα; Ενα µεταλλαγµένο αδέσποτο; Οχι, αλίµονο! Αυτό το λυκόσκυλο είχε τραγική ιστορία, που η σπίκερ την απέδιδε µε ευριπίδειο οίστρο: Είχε δαγκώσει ένα παιδάκι (ο σκύλος, όχι η σπίκερ) και το αγγλικό δικαστήριο, όπου προσήχθη (ο σκύλος), τον καταδίκασε (τον σκύλο) σε θάνατο. Αγχόνη; Γκιλοτίνα; Λιθοβολισµός; Η δηµοσιογράφος ήταν συγκινηµένη και δεν καθυστερούσε σε τέτοιες λεπτοµέρειες, οπότε δεν ξέρω κι εγώ να σας πω. Σηµασία έχει πως το καηµένο το λυκόσκυλο έζησε, ποιος ξέρει για πόσο καιρό, αυτές οι υποθέσεις τραβάνε χρόνια, κάτω απ' τη βαριά σκιά του θανάτου. Ασκησε έφεση, εννοείται, µέσω του αφεντικού του, το οποίο αφιέρωσε, όπως εξηγούσε στο δελτίο, όλες του τις δυνάµεις σ' αυτή την υπόθεση που ανανεώνει την έννοια της δικονοµίας. Αλλά ποιος µπορεί ποτέ να είναι βέβαιος για την έκβαση; Το λυκόσκυλο πέρασε νύχτες αγωνίας... Τι να σκεφτόταν; «Πώς νιώθει ένα ευαίσθητο σκυλί που διανυκτερεύει;» Κανείς δεν θα µας το πει, µπορούµε να το φανταστούµε µέσω του αφεντικού του µόνο - που τα ίδια πάνω κάτω σκεφτόταν, έτσι κατάλαβα από τις δηλώσεις του. Θα πέρασε κι αυτό (το αφεντικό) εφιαλτικές νύχτες, ώσπου σκέφτηκε κάτι προφανές σαν το χαµένο γράµµα του Πόε: να δείξει στους δικαστές το βίντεο µε το µπαλάκι, αυτό ακριβώς που έβλεπα τώρα στην οθόνη. Και τότε - οι δικαστές εκάµφθησαν! Το σκυλάκι δευτεροβαθµίως αθωώθηκε (το γράφω και δακρύζω), µ' αρέσει µάλιστα να φαντάζοµαι ότι αυτή τη στιγµή παίζει µε το παιδάκι που είχε δαγκώσει και που δεν θα το ξαναδαγκώσει ποτέ πια, ώστε να µην τρέχει και στον Αρειο Πάγο... Με µια τέτοια ιστορία, ο άνθρωπος αναπηδά, σαν Κοζάκος µπροστά στον Πάπα. Ακόµη κι οι πρόσφυγες στα στρατόπεδα συγκέντρωσης θα συγκινούνταν - αν υπήρχαν και οι µεν και τα δε (προσωπικώς, δεν τα έχω δει σε δελτίο, όχι πριν τον σκύλο τουλάχιστον)... Ποτέ κανείς δεν κοίταξε τους θεσµούς µε τέτοιο, γεµάτο εµπιστοσύνη, βλέµµα όσο ετούτος ο σκύλος και δεν δικαιώθηκε απόλυτα - εκτός ίσως απ' τους τηλεδηµοσιογράφους και τους πολιτευτές, που από ιδιωτικό σ' ιδιωτικότερο κανάλι αναλύουν το φαινόµενο της διαπλοκής κουνώντας την ουρά στο αφεντικό... Επιτρέψτε µου όµως να πω ότι εκείνο που κάνει την ιστορία µοναδική (γιατί κι άλλα ρεπορτάζ µε συγκινούν, τα παιδιά-πότες στα 13, π.χ., ως υποδείγµατα καρτερίας: εγώ, µε τέτοια δελτία, θα έπινα απ' τα 10 για να ξεχάσω) είναι η ιδανική σύµπτωση κυριολεξίας και µεταφοράς: Επίδειξη κυνισµού, ανενδοίαστα, καταπρόσωπο όλων µας, µε θέµα έναν σκύλο! Ο ιογένης θα 'χε λυσσάξει απ' τη ζήλια του. Ο Μπους και τα λογοτεχνικά βραβεία - 19/11/2004 εν διαλέγεις πάντοτε ακαριαία το θέµα. Ολοένα συχνότερα µάλιστα κάνεις σλάλοµ, εκτός κι αν αποφάσισες, ό,τι κι αν συµβεί, ν' ασχοληθείς µε θέµατα της αρµοδιότητός σου: Με την αλλαγή ηγεσίας στον Συνασπισµό, π.χ. - οπότε ανακύπτουν άλλης τάξεως δυσκολίες: να καταλάβεις, µεταξύ άλλων, πόσο µετρά στην όλη υπόθεση ο αγωγός Μπουργκάς-Αλεξανδρούπολης, µε τον οποίο ασχολήθηκε προσωπικά ο πρόεδρος... Αν όµως δεν έχεις τέτοια στοχοπροσήλωση και το παίζεις σε στιλ Καβάφη ωτακουστής, αντιλαµβάνεσαι ότι ζούµε σε υπερβολικά µεταµοντέρνους καιρούς. Το βράδυ, π.χ., των αµερικανικών εκλογών, µου τηλεφώνησε λόγιος φίλος: «Τι ακούς;». «Ξέρω γω; Τα exit-polls λένε Κέρι, αλλά...». «Ποιος Κέρι; Για τα βραβεία του " ιαβάζω" σου λέω. Ανακοινώνονται σήµερα...» Θα µπορούσα να εκλάβω αυτό το post-modern συµβάν σαν εκλεπτυσµένη εναντίωση: όξα τω Θεώ, υπάρχουν πάντα και κάποιοι που νοιάζονται (πρωτίστως) για τη λογοτεχνία - µες στον µετρήσιµο κόσµο µας. Αλλωστε, δεν οφείλουµε να νοιαζόµαστε (πρωτίστως) όλοι για το ίδιο πράγµα, θα ήταν παράλογο και αντιδραστικό να το ισχυριστώ... Αλλά η ποικιλία ενδιαφερόντων έχει νόηµα µόνο στο πλαίσιο ενός (µ' άλλοτε άλλον τρόπο) αξιολογηµένου κόσµου, όπου αενάως διαµορφώνεται και καταστρέφεται και ανασυντίθεται, µετασχηµατισµένο, ένα «αντικειµενικό» υπόστρωµα: Κάθε τόσο η πολιτοφροσύνη (δανείζοµαι τον όρο από µετάφραση του Αγγελου Ελεφάντη), η λογική, η παιδεία και η ικανότητα (που καλλιεργείται) να νοιάζεσαι και για ό,τι δεν αφορά µόνο εσένα, υποδεικνύουν προτεραιότητες - σε πολλούς ταυτοχρόνως. Ενώ το συµβάν που ανέφερα διαδραµατίζεται στους αντίποδες όπου ήδη βρισκόµαστε, γι' αυτό και το ονόµασα post-modern: Στη θέση της ποικιλίας, στη θέση της κοινωνίας δηλαδή, µες στην αναταραχή της οποίας το πάθος και η έµµονη ιδέα κι η θεµελιωµένη απόφαση είναι δυνατόν ανά πάσα στιγµή να κλονιστούν, απολιθώθηκε τώρα

17 17 ένα ρεπερτόριο αναπαραστάσεων προς χρήσιν καθενός - αρκεί όλοι να έχουµε γίνει αυτιστικοί: τότε ναι, έχουµε τη δυνατότητα να κάνουµε «ελεύθερα» ζάπινγκ. Μπορεί καθένας να ενδιαφερθεί για οτιδήποτε, αρκεί να ενδιαφέρεται αναξιολόγητα και ερήµην των πάντων, αποκλειστικά και διά παντός, σαν καρατερίστας που παίζει το ρόλο του - πράγµα που σηµαίνει ότι δεν ενδιαφέρεται κατ' ουσίαν για τίποτα, ότι έχει υποπέσει στο µόνο αληθινά θανάσιµο αµάρτηµα: την ακηδία. Η άνεση µε την οποία κατασκευάζουν ψευδείς προτεραιότητες τα ΜΜΕ διατηρεί µε την εν λόγω ακηδία σχέση αλληλοτροφοδοσίας: συνδιαµορφώνουν έτσι το µοναδικό πια αντικειµενικό υπόστρωµα... Το κατ' εξοχήν απειλητικό στον αναξιολόγητο ψευδόκοσµο είναι η συνοχή του: Ο,τι µας αφαιρείται πρέπει ν' αναπαρασταθεί. Η κάθε αναπαράσταση υποστηρίζει όλες τις άλλες. Τελικά, αναπαριστάται καθεαυτήν η αξιολόγηση. Αν το κατανοήσεις αυτό, κατανοείς και πώς γίνεται, π.χ., να συγχέονται µες στους αφρούς του life style ο αείµνηστος Μπονάτσος κι ο Ντίλαν Τόµας, αλλά και ποια σηµασία έχουν, π.χ., τα βραβεία του «ιαβάζω». εν µπορεί να 'µαι καταναλωτής πάνελ, ψευτοπολίτης δηλαδή, χωρίς να είµαι και ψευδαναγνώστης. Και ως ψευδαναγνώστης, θα ήµουν φευγαλέο µόρφωµα αν δεν είχα την αυταπάτη πως κριτήρια υπάρχουν και λειτουργούν. Εξ ου και το πλασάρισµα νοθευµένων προϊόντων δεν είναι, όπως πολλοί νοµίζουν, πρωτεύον. Μεγαλύτερη σηµασία σε τέτοιες θεσµίσεις έχει η ανάµειξη: Είναι αναγκαίο να επιβραβεύονται καλά έργα φέτος, σκουπίδια πέρσι - αδιακρίτως... Ετσι µπορούµε να είµαστε κατηγορηµατικοί. εν είναι δύσκολο να καταλάβουµε αν το εκάστοτε εξειδικευµένο ενδιαφέρον κεντήθηκε πάνω στον µεταµοντέρνο καµβά: αρκεί να προαπαιτεί και ν' αναπαράγει τη συνοχή του ψευδόκοσµου. Η συνοχή αυτή όµως καταντά ασφυκτική. Και αν δεν µπορούµε πια µες στον γενικευµένο αφρό να βρούµε τι στ' αλήθεια αξίζει, θα θελήσουµε ίσως το τίποτα, αφού (όπως το διατύπωσε ο Νίτσε) ακόµη κι αυτό είναι καλύτερο από το να µη θέλουµε τίποτα... εν θεωρώ ξοφληµένο τον ιαφωτισµό. Αρνούµαι να δεχτώ ότι οι άνθρωποι θέλουν να ζουν στον αφρό του αναξιολόγητου κόσµου. Είναι όµως ολοένα πιθανότερο να βρουν στη µαύρη µαυρίλα, την καµωµένη από φόβο και µισαλλοδοξία, κάποια µορφή αξιολόγησης, ενώ κάθε άλλη θα 'χει αναπαρασταθεί ως αφρός ακριβώς. εν είµαι φιλόσοφος (θα 'ταν γνωστό: θα µ' είχε καλέσει η Βίκυ Φλέσσα), εκθέτω απλώς έναν συλλογισµό - που, αν ευσταθεί, µ' επαναφέρει στις αµερικανικές εκλογές µέσω του λόγιου φίλου µου... Το αποτέλεσµά τους τον κατέθλιψε κι εκείνον. Ας σκεφτεί όµως ως διανοούµενος (και όσο κρατά το ταξίδι Μπουργκάς-Αλεξανδρούπολη): Ποιαν εναλλακτική µορφή αξιολόγησης προτείνουµε; Τα λογοτεχνικά βραβεία, καλέ µου φίλε; (Οχι καθεαυτά, εννοείται. Καταλαβαίνεις τι θέλω να πω...) Εχινόκοκκοι - 03/12/2004 Τα γεγονότα στον Εχίνο ξεθώριασαν κιόλας, τα συνοψίζω λοιπόν: Η προσπάθεια να µετατραπεί το τζαµί, και µάλιστα µες στο µπαϊράµι, σε τηλεοπτικό κοτέτσι, προκάλεσε την αγανάκτηση των µουσουλµάνων - που προπηλάκισαν το συνεργείο. Η πρωταγωνίστρια του σίριαλ κατατρόµαξε και έδωσε συνεντεύξεις αποδοκιµάζοντας τον, ω Θεέ µου, φριχτό συντηρητισµό. Από κει και πέρα, ανέλαβαν δράση τα µεσηµεριανά σόου των ιδιωτικών καναλιών - όπου αναπτύχθηκε, ακόµη µία φορά και ταχύτατα όπως πάντα, η συνήθης µικροβιακή αποικία ρατσιστόµου - τρων, δεδηλωµένων φασιστών, φυτών κι εκπροσώπων του life style. Η πρωταγωνίστρια κατατρόµαξε σε replay και όλοι έφριξαν µε τους τόσο καθυστερηµένους µουσουλµάνους - όλοι όσοι θα κρέµαγαν την εν λόγω πρωταγωνίστρια απ' τα µουστάκια της κοντινότερης καλόγριας, αν είχε τολµήσει να κάνει τα ίδια στο κάστρο της Χρυσοβαλάντου, φέρ' ειπείν... Οµως το life style είναι σαν νόµισµα: έχει δύο όψεις. Στη µία, ξεκατινιάζεσαι στα κανάλια. Στην άλλη, καγχάζεις εκ του ασφαλούς - κι εκεί συνωστίζονται οι χειρότεροι ηλίθιοι: όσοι φοράνε σαν παράσηµο αυτό που δεν υπήρξαν ποτέ. Εκεί είναι τίγκα στους πολέµιους του φανατισµού: από την άποψη της Αγοράς, πάντα, και των Ηνωµένων Χρωµάτων. Εκεί βασιλεύει το αθλιότερο µικροαστιλίκι, αυτό που ο Μπαρτ όρισε ως ιδεολογία του «ούτε ούτε»: Ούτε ο πληθυσµός του τηλε-κοτετσιού είχε δίκιο ούτε κι ο όχλος εκεί. Ο πελάτης µόνο έχει πάντα δίκιο: ο τηλεθεατής. Απ' τη δική του σκοπιά, όπου όλα είναι θέαµα, ανασυγκροτήθηκε ένα κούφιο, φαιδρό οµοίωµα ιαφωτισµού - και διακινήθηκε από συγγραφείς µπαρουτοκαπνισµένους ακόµη απ' τη µάχη κατά της τροµοκρατίας. Οι ανώτεροι αυτοί άνθρωποι τα βρήκαν όλα για γέλια: και το σίριαλ και τον αγράµµατο όχλο που φώναζε «έξω οι πουτάνες». Χο, χο, χο, ξεκαρδιστήκαµε και σήµερα... Λοιπόν, η µία µεριά του νοµίσµατος παρατρίφτηκε: Συνωστίζονται εκεί τηλε-κότες (µεταφορικά µιλώντας), αλλά κι αθλήτριες µε DNA σε σχήµα µαιάνδρου, ντοπαρισµένες µε τα ελληνικά ιδεώδη - κι ο ηρωικός δήµαρχος Ζαχάρως, ο οποίος εξαγριώθηκε µε τους Αλβανούς που, άκουσον άκουσον, ζητούσαν αξιοπρεπές µεροκάµατο, κι αποφάσισε, µε την έγκριση των συγχωριανών, να φέρει δούλους από την Αίγυπτο. (Γιατί από την Αίγυπτο; Και πάλι είναι ζήτηµα DNA: οι Ικέτιδες του Αισχύλου κι ο Ιµπραήµ επανέρχονται αταβιστικά, όπως ο δολοφόνος στον τόπο του εγκλήµατος...). Φυσικά, κι εδώ δεν λείπει η συσκότιση: όλα µεταµφιέζονται σε κάτι άλλο, πιασάρικο. Αλλά, ε, δεν είναι και δύσκολο να καταλάβουµε πως οι δεκάρικοι του ηµοσιωτάτου κατά της «παγκοσµιοποίησης», π.χ., εκφωνούνται (µεταφορικά µιλώντας πάλι) απ' τα µεγάφωνα στρατοπέδων στα οποία θα κλείναµε τους «ξένους», µη µας µολύνουν ευλαβούµενοι τα δικά τους ιερά και όσια... Την άλλη µεριά όµως, την προστατεύει το γέλιο. Εκεί λοιπόν πρέπει να στρέψουµε την προσοχή µας -και, εν ονόµατι του ιαφωτισµού

18 18 ακριβώς, να δείξουµε πόσο κάλπικη είναι. Τα Ποµακοχώρια φέρ' ειπείν (για να µείνουµε στο περιστατικό που διαλέξαµε) δεν φηµίζονται για την αναρχική τους παράδοση: Φοβισµένοι κυρίως ήσαν κι ίσως είναι ακόµα οι άνθρωποι εκεί -πίσω απ' τις µπάρες, απωθηµένοι απ' όλους. Αλλά κι αν ήσαν Ισπανοί στις Αστούριες το '34, θα είχαν ξεθεµελιώσει το τζαµί, ναι, δεν θα είχαν ανεχτεί όµως να γίνει τηλεοπτικό κοτέτσι: Μπορούµε να καταλάβουµε τη διαφορά; Κάποτε, µες στη φλόγα πια του ισπανικού Εµφυλίου, διηγείται ο Μπουνιουέλ, αναρχικοί αποκαθήλωσαν τον ξύλινο Ιησού απ' τον σταυρό τον τοποθετηµένο στο ιερό µιας εκκλησίας, τον µετέφεραν σ' ένα χωράφι και τον εξετέλεσαν µε όλους τους τύπους... Αυτό το περιστατικό θα έκανε τον µπαρουτοκαπνισµένο συγγραφέα µας να ξεκαρδιστεί: χο, χο, χο! Ο Μπουνιουέλ, αντιθέτως, περιορίζεται ν' αφηγηθεί ένα ακόµη περιστατικό - που εκτυλίσσεται (φαινοµενικά) στους αντίποδες: Οταν λοιπόν, λέει, πλησίαζαν σ' ένα µοναστήρι οι ηµοκρατικοί, η ηγουµένη απέσπασε απ' το άγαλµα της Παναγίας το βρέφος κι εξήγησε στην απολιθωµένη (απ' το σοκ) Θεοτόκο ότι θα της το επέστρεφε όταν θα ήταν ασφαλές... ΟΚ! θα πείτε: Συντηρητικός ήταν ο Μπουνιουέλ, κατά βάθος καθολικός και βαθύτερα ακόµη αφοσιωµένος στον ανδαλουσιανό σκύλο του. Εγώ πάλι υποστηρίζω πως γελάει, αναρχικά, σαρωτικά - αλλά όχι θεαµατικά, γιατί θα ήταν σαν µην το θεωρούσε αυτονόητο. Γελάει - αλλά όχι «ξεπερνώντας», όπως λέµε σήµερα, «τις διαχωριστικές γραµµές», όχι: απλώς τις χαράσσει εκεί που αληθεύουν... Γελάει - αλλά το δικό του γέλιο είναι, όπως θα λέγαµε για τη φωνή αοιδού, «τοποθετηµένο» σωστά: στους αντίποδες (όχι φαινοµενικά, αλλά πραγµατικά αυτή τη φορά) του φουφλισµού και του life style. Ο ήχος της µετάβασης - 22/12/2004 Στις απαρχές της βιοµηχανικής επανάστασης, τα τραγούδια των υφαντουργών αποτύπωναν την απελπισία που τους γεννούσε το, πρωτόφαντο τότε, ωράριο: δεν γινόταν πια, έλεγαν, να περνά καθένας, αν του γουστάρει, λίγη ώρα στον κήπο του πριν πιάσει δουλειά. Αυτό δεν επρόκειτο ν' αλλάξει, όπως ξέρουµε. Το ότι όµως υπήρχαν τέτοια τραγούδια σήµαινε πως καθένας µπορούσε ακόµη να περιγράψει τι έχασε κι έτσι να περιγράψει, εναντιωµατικά, τι δεν έπρεπε ποτέ να είχε χαθεί, τι ήταν φυσιολογικό και ηθικό. Αλλωστε, οι εξεγερµένοι υφαντουργοί, οι λουδδίτες, έσπαγαν τους µηχανικούς αργαλειούς επειδή θεωρούσαν αυτές τις µηχανές «ανήθικες»: κάτι θεµελιώδες δεν ήταν σωστό στην καινούργια συνθήκη... Οπότε θα µπορούσαµε ίσως να εντοπίσουµε ένα ανεπαίσθητο «κλικ»: όπου, µέσα σε λίγες δεκαετίες, κάτι αλλάζει στο φαντασιακό -κάτι βαθύτερο απ' τα λόγια των τραγουδιών. Ετσι ώστε, ενδέχεται να τραγουδάει κανείς, και πάλι, τις χάρες µιας βόλτας στον κήπο - αλλά πεπεισµένος ότι περιγράφει µιαν ουτοπία. εν εννοώ µόνο: πεπεισµένος εκ των πραγµάτων - µολονότι τα πράγµατα αρκούν. Ζώντας σε τρώγλη (όπως το περιγράφει ο Ενγκελς), σιγά σιγά δεν θυµάται καν πώς είναι ένας κήπος µέσα στην πάχνη. Και αν όµως ανασυστήσει αυτήν την εικόνα, κάτι δεν πάει καλά: κάποια διάθεση, µια νότα (που την λέµε αλλοτρίωση), κάνει την ανασυστηµένη εικόνα να µη µοιάζει ετούτου του κόσµου, να µη µοιάζει έστω µε ανάµνηση. Μπορεί ποτέ να ήταν τόσο ωραία η ζωή; Μπορεί να µην κυλούσαν στους δρόµους σκουπίδια και κάτουρα; Το ίδιο το «φυσιολογικό» έχει αποκλιµακωθεί: φυσιολογική είναι πια («όπως πάντα») η γκριζάδα και η θλίψη, η καταστολή και η διάχυτη φοβία, τα κανάλια και η στέρηση... Οπως, υπό καθορισµένες συνθήκες, η πολικότητα του µαγνήτη αλλάζει κι ο βορράς γίνεται νότος, έτσι πρώτα η πραγµατικότητα και έπειτα ακόµη και η ανάµνηση µιας απόλαυσης, που κανείς ώς χθες δεν θα τη θεωρούσε ανέφικτη, αθέµιτη, ή και ενός δικαιώµατος, µετατίθεται στο µέλλον - και µοιάζει µε παράλογη εικόνα ή απαίτηση, εφόσον το µέλλον αυτό σχεδιάζεται ερήµην µας. Κατ' αυτόν τον τρόπο, το εναλλακτικό µέλλον που φανταζόµαστε περιέχει τα ίχνη µιας καθήλωσης: θα θέλαµε στην άλλη όχθη να ξαναβρούµε ησυχία, αµόλυντο αέρα και αφθονία τροφής και τρυφής... Αλλά, εδώ, µ' ενδιαφέρει η στιγµή που αντιστρέφεται η πολικότητα του µαγνήτη, µ' ενδιαφέρει το «κλικ» που ακούγεται. Γιατί ανάλογο «κλικ» ξαναπιάνει τ' αυτί µας και σήµερα - µολονότι, για να το πω στη γλώσσα των video games, έχουµε αλλάξει πια πίστα... Ενα «κλικ» ξανακούγεται - που και πάλι αφορά µιαν ανάµνηση (κιόλας) σχετικά µε το πώς είναι φυσιολογικό και ηθικό να ζεις την ηµέρα σου: µιαν ανάµνηση που ξεθωριάζει ταχύτατα. Ετσι ώστε δεν µπορείς καν να πεις σαν τον Βιγιόν: «Μα πού πήγαν τα χιόνια τ' αλλοτινά», γιατί δεν θυµάσαι καθόλου πώς είναι να χιονίζει στον κόσµο. Ξαναγίνεται λοιπόν εφικτή µια ορισµένη µορφή σχιζοφρένειας - υπό τον όρο να είσαι σε σωστή ηλικία (λίγο µετά τα σαράντα, ας πούµε) και να διαθέτεις το αµφίβολο προνόµιο ν' ακούς από το ένα σου τ' αυτί τους ήχους ενός κόσµου που, για σένα, παραµένει ολοζώντανος και απ' το άλλο, σαν να παίζαµε πινακωτή, το ξεκάθαρο «κλικ», που µετασχηµατίζει αυτόν τον κόσµο σε αέρα... Επιπλέον, οι καιροί άλλαξαν. Το «κλικ» αυτό δεν αλλοιώνει πια κυρίως την ποίηση (για τον απλό λόγο ότι ποίηση σπανίως γράφεται, άλλωστε δεν ενδιαφέρει κανέναν) ή το τραγούδι, αλλά την πρόζα του κυρίου Ιορδάνη: καθενός δηλαδή ο οποίος αφενός δεν αποφεύγει τον διχασµό κι αφετέρου, γι' ανεξακρίβωτους λόγους, επιµένει να αρθρογραφεί, να κρίνει, να δηµοσιεύει: να διεκδικεί τον δηµόσιο χώρο εν ολίγοις... Ε, λοιπόν, η αναµετάδοση αυτού του µικρού «ήχου της µετάβασης», ακόµη κι αν είναι το µόνο που

19 ορισµένοι ξέρουµε να κάνουµε, δεν είναι δίχως αξία - υπό τον όρο, εννοείται, ότι δεν θα γίνει κλάψα, µελόδραµα και αναπόληση κι ανάκρουση πρύµνας. Τα σχιζοφρενικά (από τη µάνα τους) κείµενα που θ' απορρεύσουν απ' αυτήν την αναµετάδοση είναι προορισµένα ν' αναλωθούν µες στο απόλυτο παρόν -αν δούµε ξεχωριστά το καθένα τους. Ολα µαζί, µπορεί να γίνουν κάτι σαν απόθεµα µνήµης: άυλα, µετασχηµατισµένα σε απλή δυσφορία - που εµείς οι ίδιοι µάλλον δεν ξέρουµε να τη διαχειριστούµε... Τόσο το χειρότερο: Η αληθινή θεωρητική εργασία απαιτεί µια θεµελιώδη απόφαση (µια εντελώς πια «αρνητική» στιγµή) - πριν καν υπάρξει. Οφείλουµε να δουλέψουµε εν κενώ και επί µαταίω - απ' όσο µπορούµε να δούµε εµείς. 19