ΤΟΠΟΣ Επιστημονικές Εκδόσεις. Επιμέλεια-Διόρθωση: Μαρία Αποστολοπούλου Ηλεκτρονική επεξεργασία: Μαρία Παπαδάκη Εξώφυλλο: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε.

Transcript

1 ΤΟΠΟΣ Επιστημονικές Εκδόσεις Επιμέλεια-Διόρθωση: Μαρία Αποστολοπούλου Ηλεκτρονική επεξεργασία: Μαρία Παπαδάκη Εξώφυλλο: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε Εκδόσεις Τόπος & Μάριος Πουρκός-Μανόλης Δαφέρμος [Οι εκδόσεις Τόπος είναι εμπορικό σήμα της ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε.] ISBN Κεντρική διάθεση: Πλαπούτα 2 & Καλλιδρομίου, 11473, Αθήνα Τηλ.: Fax: Βιβλιοπωλείο: Γενναδίου , Αθήνα Τηλ.: Fax: Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη.

2 Ποιοτική έρευνα στην Ψυχολογία και την Εκπαίδευση Περιεχόμενα ΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΤΟΥ ΤΟΜΟΥ 17 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΠΕΔΙΟΥ (Μάριος Α. Πουρκός & Μανόλης Δαφέρμος) 1. Εισαγωγή Η ιστορική εξέλιξη της ποιοτικής έρευνας στην Ψυχολογία Η ποιοτική έρευνα στην Εκπαίδευση Περιεχόμενο του βιβλίου 49 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΑ-ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ «ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ» ΣΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ: ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΧΕΣ ΚΑΙ Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥΣ (Μάριος Α. Πουρκός) 1. Η έννοια του επιστημονικού «παραδείγματος» στις φυσικές και κοινωνικές επιστήμες Τα θεμελιώδη επιστημολογικά-μεθοδολογικά «παραδείγματα» στην Ψυχολογία και η κριτική τους Το εμπειρικό-θετικιστικό «παράδειγμα»: βασικές παραδοχές και η κριτική του Κριτική του λογικού θετικισμού Η κριτική του Ludwig Wittgenstein για την Ψυχολογία ως φυσική επιστήμη Βασικές παραδοχές του εμπειρικού-θετικιστικού «παραδείγματος» και η κριτική του Το ορθολογιστικό-φορμαλιστικό «παράδειγμα»: βασικές παραδοχές και η κριτική του Το ερμηνευτικό-κονστρουκτιβιστικό «παράδειγμα» Εισαγωγή Κοινωνικός κονστρουκτιβισμός (κονστρουξιονισμός) Βασικές παραδοχές του ερμηνευτικού-κονστρουκτιβιστικού «παραδείγματος» Το κριτικό-μετανεωτερικό «παράδειγμα» 103 7

3 Περιεχόμενα Το κριτικό «παράδειγμα» Το μετανεωτερικό, αποδομητικό και μεταδομιστικό «παράδειγμα» Βασικές θέσεις και επιδιώξεις του κριτικού-μετανεωτερικού «παραδείγματος» Σύγκριση των τεσσάρων πρώτων «παραδειγμάτων» Το οικολογικό-ενσώματο «παράδειγμα» Το οικολογικό «παράδειγμα» Βασικές παραδοχές της οικολογικής προσέγγισης των J. Gibson και E. Gibson σε αντιπαράθεση με άλλες ψυχολογικές προσεγγίσεις Το «παράδειγμα» της ενσώματης γνώσης Το κοινωνικο-ιστορικο-πολιτισμικό «παράδειγμα» Βασικές παραδοχές του κοινωνικο-ιστορικο-πολιτισμικού «παραδείγματος» Επίλογος 155 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Η ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟ «ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ»: Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΩΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ (Μάριος Α. Πουρκός) 1. Η διαμάχη για το αν η Ψυχολογία ανήκει στις φυσικές ή στις ανθρωπιστικές επιστήμες Η ποιοτική μεθοδολογία στην Ψυχολογία: ιδιαιτερότητα, είδη, πεδία εφαρμογής Η προοπτική της ερμηνευτικής προσέγγισης στην Ψυχολογία: Η Ψυχολογία ως ανθρωπιστική επιστήμη Η ερμηνευτική προσέγγιση του Dilthey και η αρχή του «ερμηνευτικού κύκλου»: η Ψυχολογία ως περιγραφική και κατανοούσα επιστήμη Βασικές φάσεις ανάπτυξης της σκέψης του W. Dilthey Η αρχή του «ερμηνευτικού κύκλου» και η έννοια της κατανόησης Η ερμηνευτική προσέγγιση στην ανθρωπιστική και υπαρξιακή Ψυχολογία Στοιχεία της ερμηνευτικής φαινομενολογίας στην Ψυχολογία Η θεμελίωση της μεθοδολογίας του «ερμηνευτικού κύκλου» στην Ψυχολογία ως ανθρωπιστική επιστήμη Η κατανόηση και η εξήγηση στην Ψυχολογία: η θεωρητική προοπτική του P. Ricoeur Μεθοδολογικές συνεπαγωγές του ερμηνευτικού «παραδείγματος» για την Αναπτυξιακή και Παιδαγωγική Ψυχολογία Η περίπτωση των διαδικασιών μάθησης και ανάπτυξης στη σχολική τάξη Γιατί η Αναπτυξιακή Ψυχολογία θα πρέπει να λάβει σοβαρά υπόψη της το ερμηνευτικό «παράδειγμα» και την κριτική του 214 8

4 Ποιοτική έρευνα στην Ψυχολογία και την Εκπαίδευση 4.3. Προοπτικές για μία ποιοτική/ερμηνευτική Αναπτυξιακή και Παιδαγωγική Ψυχολογία Περιορισμοί και προβλήματα του ερμηνευτικού «παραδείγματος» σχετικά με τις ερευνητικές διαδικασίες στην Ψυχολογία 217 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΘΕΤΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ: ΜΙΑ ΑΠΟΠΕΙΡΑ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΗΣΗΣ (Μανόλης Δαφέρμος) 1. Τα πολλαπλά πρόσωπα του θετικισμού Κλασικός θετικισμός Εμπειριοκριτικισμός και Ψυχολογία Λογικός θετικισμός Συμπεριφορισμός και θετικισμός Λειτουργισμός και ψυχολογική έρευνα Λογικός θετικισμός και γνωστικισμός Κοινωνικός κονστρουξιονισμός: μία ασυνεπής κριτική του θετικισμού Τα όρια του θετικισμού στην Ψυχολογία Συμπεράσματα 243 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ: ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ (Αγγελική Νικολοπούλου) 1. Εισαγωγή Φορμαλιστικές προσεγγίσεις Ο Applebee και η μετάβαση στον φορμαλισμό Διαφοροποιήσεις της «δομικής» ανάλυσης στη γνωστική-αναπτυξιακή έρευνα Ανάλυση της γραμματικής της Ιστορίας Λειτουργική Ψυχογλωσσολογία και παιδικές αφηγήσεις Η κοινωνιογλωσσολογική ανάλυση του Labov Συνοπτικά σχόλια Ερμηνευτικές προσεγγίσεις: νόημα, πολιτισμός και αφήγηση Κάποιες πολλά υποσχόμενες κατευθύνσεις στην ερμηνευτική έρευνα Προς ένα προσαρμοσμένο θεωρητικό πλαίσιο Vygotsky: γνωστική λειτουργία, φαντασία και πολιτισμική μορφή Geertz: η «πεδιακή (Outdoor) Ψυχολογία» του «Βαθέως Παιχνιδιού» Κάποια πρακτικά παραδείγματα και δυνατότητες Paley: επαναφορά της πεδιακής Ψυχολογίας στο φυσικό της περιβάλλον 278 9

5 Περιεχόμενα 5.2. Τα αφηγηματικά στυλ ως συμβολική δράση: απεικονίσεις της τάξης στις παιδικές αφηγήσεις κατά φύλο Συμπεράσματα: παιδικές αφηγήσεις και παιδική φαντασία 286 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΛΟΓΟΥ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ (Ευρυνόμη Αυδή & Ευγενία Γεωργάκα) 1. Εισαγωγή Κοινωνικός κονστρουξιονισμός και ανάλυση λόγου Κατευθυντήριες γραμμές για την ανάλυση λόγου Η ανάλυση λόγου στη μελέτη της ψυχοθεραπείας: ένα παράδειγμα ανάλυσης Απόσπασμα 1, πρώτη συνεδρία Απόσπασμα 2, πρώτη συνεδρία Απόσπασμα 3, έκτη συνεδρία Η συμβολή της ανάλυσης λόγου στη μελέτη της ψυχοθεραπείας 310 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: Η ΑΝΑΛΥΣΗ ΙΧΝΟΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (Γιώργος Μ. Μεταξάς) 1. Φιλοσοφικές και ψυχολογικές προϋποθέσεις της χρήσης των ιχνογραφημάτων ως ερευνητικού εργαλείου Παραδείγματα ερευνών στις οποίες χρησιμοποιούνται τα ιχνογραφήματα Έρευνα στην Αναπτυξιακή Ψυχολογία Το παράδειγμα εφαρμογής της ανάλυσης ιχνογραφημάτων στη διάγνωση κλινικών/ψυχοπαθολογικών φαινομένων Παραδείγματα εφαρμογής της ανάλυσης των ιχνογραφημάτων στην Ψυχολογία της Τέχνης Ποσοτικές προσεγγίσεις στην ανάλυση των ιχνογραφημάτων Η προσέγγιση της συγκριτικής ιστορικο-πολιτισμικής ανάλυσης Η προσέγγιση της σύνθετης ανάλυσης ιχνογραφημάτων Συμπεράσματα 347 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8: Η ΜΙΚΡΟΓΕΝΕΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ: ΜΙΑ ΕΛΙΚΟΕΙΔΗΣ ΕΥΡΕΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ (Δέσποινα Σταματοπούλου) 1. Το ζήτημα της μικρογένεσης: μια μέθοδος, μια θεωρία ή μια Φιλοσοφία; Η έννοια της αλλαγής στην Ψυχολογία: παραδοσιακές προσεγγίσεις Η μικρογενετική προσέγγιση Το ιστορικό υπόβαθρό της, η συλλογιστική της και οι επιδράσεις της Μία διαφορετική επιστημολογικά εκδοχή της μορφοποιητικής Ψυχολογίας Γόνιμες προεκτάσεις και αντιθέσεις Η μικρογενετική μέθοδος στις σύγχρονες έρευνες

6 Ποιοτική έρευνα στην Ψυχολογία και την Εκπαίδευση 3.3. Ειδικότερα μεθοδολογικά χαρακτηριστικά της μικρογενετικής ανάλυσης Θεωρητικά ζητήματα και ενδιαφέρουσες προοπτικές 380 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9: Η ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΩΣ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟ «ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ» ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ URIE BRONFENBRENNER (Κωνσταντίνος Πετρογιάννης) 1. Εισαγωγή Η οικοσυστημική προσέγγιση του Bronfenbrenner για την ανθρώπινη ανάπτυξη Σύντομη ιστορική αναφορά Η αντίδραση στα καθιερωμένα: από τη «δυάδα» στο «σύστημα» Η «οικολογική» θεώρηση του Bronfenbrenner για την ανθρώπινη ανάπτυξη Οι «προτάσεις» του οικολογικού μοντέλου Το βιοοικολογικό μοντέλο Το ερευνητικό μοντέλο «διεργασίας-προσώπου-πλαισίου-χρόνου» Ζητήματα ερευνητικής μεθοδολογίας Αντί επιλόγου 419 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10: Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΑΝΩΤΕΡΩΝ ΓΝΩΣΤΙΚΩΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΩΝ: Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ L. VYGOTSKY ΣΤΗΝ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ (Σπυρίδων Τάνταρος) 1. Εισαγωγή Οι κοινωνικές βάσεις της ανάπτυξης Η έννοια του εργαλείου Η μεθοδολογία του L. Vygotsky Επίλογος 441 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ, ΟΡΙΑ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΩΝ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΩΝ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11: ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ (Μένη Τσίγκρα) 1. Εισαγωγή Έρευνα και Εθνογραφία της παιδικής ηλικίας Μεθοδολογικά ζητήματα στην Εθνογραφία της παιδικής ηλικίας Προβλήματα εισόδου στο πεδίο και προβλήματα αποδοχής

7 Περιεχόμενα 3.2. Σχέσεις και ρόλοι στο πεδίο Το οικείο και το ξένο Συλλογή του εμπειρικού υλικού Οι φωνές, οι σιωπές, οι κινήσεις Ο ερευνητής παρατηρούμενος Η διαπραγμάτευση του εμπειρικού υλικού από τα υποκείμενα της έρευνας Ανάλυση και ερμηνεία Το εθνογραφικό κείμενο: ζητήματα εγκυρότητας Μετά το εθνογραφικό κείμενο 479 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΕΠΙΤΟΠΙΑ ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ «ΠΑΙΔΙΑ»: ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ ΑΠΟ ΕΝΑΝ ΚΑΤΑΥΛΙΣΜΟ ΤΣΙΓΓΑΝΩΝ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ( Ήβη Δασκαλάκη) 1. Εισαγωγή Θεωρητικές και μεθοδολογικές προσεγγίσεις στην έρευνα της παιδικής ηλικίας Η περίπτωση των τσιγγάνων της Γειτονιάς: επιτόπια έρευνα και μεθοδολογικές μετατοπίσεις Η σύνθετη (σχεσιακή) εννοιολόγηση της παιδικής ηλικίας Μεθοδολογία: συνθετικές μέθοδοι Ζητήματα ηθικής δεοντολογίας Επίλογος 505 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13: Η ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΤΡΟΠΩΝ ΠΟΥ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥΝ ΜΟΥΣΙΚΗ: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ, ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ (Παναγιώτης Α. Κανελλόπουλος) 1. Εισαγωγή Προς μία ανθρωπολογική-εθνογραφική προσέγγιση: οι απαρχές Η εθνογραφική μελέτη της παιδικής μουσικής δημιουργίας: Προσπάθειες και αντιφάσεις Συμπεράσματα 530 ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ ΗΘΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΩΝ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΜΕΘΟΔΩΝ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14: ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΖΩΗΣ: ΘΕΜΑΤΑ ΜΕΘΟΔΟΥ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ (Πόπη Πηγιάκη) 1. Εισαγωγή

8 Ποιοτική έρευνα στην Ψυχολογία και την Εκπαίδευση 2. Προσδοκίες και διαπραγμάτευση: ηθικός κώδικας Από τη σχέση της «ενσυναίσθησης» στην κοινή αποστολή Εγκυρότητα στις ιστορίες ζωής: οι όροι της μεθόδου Αναστοχασμός: η μεθοδολογία της εγκυρότητας και του πλουραλισμού Δημιουργία θεωρίας Η ηθική της έρευνας στην εκπαίδευση Επίλογος: τα όρια της έρευνας 552 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15: ΕΡΕΥΝΑ-ΔΡΑΣΗ: ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΑ, ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΗΘΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ (Ελένη Κατσαρού) 1. Η μεθοδολογία της έρευνας-δράσης, τα χαρακτηριστικά της και οι επιστημολογικές εκδοχές της Τι είναι η έρευνα-δράση και ποια τα χαρακτηριστικά της Οι επιστημολογικές εκδοχές της έρευνας-δράσης Πέρα από την τριμερή επιστημολογική δράκριση Ηθικά ζητήματα Ζητήματα συνεργασιών εκπαιδευτικών-εξωτερικών ερευνητών Ζητήματα συνεργασιών εκπαιδευτικών-μαθητών Τα αποτελέσματα της έρευνας-δράσης Η φύση των αποτελεσμάτων της έρευνας-δράσης Η αξία των αποτελεσμάτων της έρευνας-δράσης Προοπτικές αξιοποίησης της παραγόμενης γνώσης από μία έρευνα-δράση 565 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 16: Η ΕΡΕΥΝΑ-ΔΡΑΣΗ ΩΣ ΜΑΘΗΣΙΑΚΗ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ (Αγγελική Πολύζου) 1. Εισαγωγή Θεωρητικό υπόβαθρο Το περιεχόμενο και η πορεία της δόμησης της γνώσης Το περιεχόμενο και τα είδη του αναστοχασμού Οι έρευνες και τα προβλήματα ως προς τον κριτικό αναστοχασμό Το καινοτόμο πλαίσιο των τεχνολογιών της πληροφορίας και της επικοινωνίας (ΤΠΕ) στην εκπαίδευση Η διερεύνηση της προσωπικής γνώσης με την έρευνα-δράση: μαθησιακές και ερευνητικές διαστάσεις και η ένταξη της καινοτομίας Οι μαθησιακές διαστάσεις της έρευνας-δράσης Οι ερευνητικές διαστάσεις της έρευνας-δράσης Οριοθετώντας τους εαυτούς μας στην έρευνα-δράση Σύντομη αναφορά στη διερεύνηση της καινοτομίας με την έρευνα-δράση Ξεδιπλώνοντας την προσωπική ερμηνεία της εμπειρίας Η προσωπική ερμηνεία της καινούργιας εμπειρίας

9 Περιεχόμενα 5.2. Η δικιά μας αυτο-κριτική Αντί Επιλόγου 600 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 17: ΤΟ «ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΠΕΙΡΑΜΑ»: Η ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΜΑΘΗΣΙΑΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗΣ ΠΡΑΞΗΣ (Άννα Χρονάκη) 1. Εισαγωγή Η «πειραματική μέθοδος» υπό το πρίσμα του θετικισμού Το «διδακτικό πείραμα» ως ποιοτική προσέγγιση για τη μελέτη της αλληλεπίδρασης παιδιών-εκπαιδευτικού Ρίζες: αναζητήσεις στην κοινωνικο-ιστορικο-πολιτισμική Ψυχολογία Ρίζες: αναζητήσεις σε ρεύματα της επιστημολογίας του κονστρουκτιβισμού Συμπερασματικά 628 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 18: ΤΟ ΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΟ ΠΕΙΡΑΜΑ: ΕΜΦΑΝΙΣΗ, ΚΑΤΑΒΟΛΕΣ, ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ (Ηλίας Καρασαββίδης) 1. Επιστημονική μέθοδος, πείραμα και ποσοτικοποίηση Το ζήτημα της μεθόδου στις κοινωνικές επιστήμες Οι ενστάσεις για το πείραμα και την ποσοτικοποίηση Το ζήτημα της μονάδας ανάλυσης Ποσοτική ή ποιοτική μέθοδος; Σχεδιαστικό πείραμα Ορισμός Ιστορική εξέλιξη Λόγοι εμφάνισης Βασικά χαρακτηριστικά του σχεδιαστικού πειράματος Διαδικασία υλοποίησης Συλλογή δεδομένων και ανάλυση Σχεδιαστικό πείραμα και άλλες μέθοδοι έρευνας Διαλεκτική θεωρίας-πράξης Έμφαση σε κατανόηση και εξήγηση Παρεμβατικός χαρακτήρας Ο ρόλος του πλαισίου Ρόλοι ερευνητή και εκπαιδευτικού Κριτική αποτίμηση προοπτικές Κριτικές Προοπτικές Μερικά κριτικά σχόλια Συμπεράσματα

10 Ποιοτική έρευνα στην Ψυχολογία και την Εκπαίδευση ΚΕΦΑΛΑΙΟ 19: ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΣΥΝΟΜΙΛΙΑΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ (Αλεξάνδρα Βασιλοπούλου) 1. Οι κοινωνιολογικές αφετηρίες της ανάλυσης συνομιλίας Βασικές έννοιες και μονάδες ανάλυσης Μέθοδος ανάλυσης Διαστάσεις της ανάλυσης Περί αξιοπιστίας, εγκυρότητας και ποσοτικοποίησης στην ανάλυση συνομιλίας Ανακεφαλαίωση 693 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 20: ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ (Κώστας Θεριανός) 1. Κριτική Παιδαγωγική: τι είναι και τι δεν είναι Κριτική Παιδαγωγική και ερμηνευτική προσέγγιση Κριτική Εθνογραφία Το ζήτημα της γενίκευσης και της «γενικευσιμότητας» Το ζήτημα της υποκειμενικότητας 717 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 21: ΒΙΩΜΑ, ΣΧΟΛΙΚΗ ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ: ΜΙΑ ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΙΣ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΝΣΤΡΟΥΚΤΙΒΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ (Θανάσης Αλεξίου) 1. Το βίωμα ως αναλυτική κατηγορία της φαινομενολογικής Κοινωνιολογίας Από τη «βιωματική γνώση» στη «σχολική γνώση»: μεθοδολογικά ζητήματα Η κουλτούρα της εργατικής τάξης και η σχολική γνώση Κοινωνική πραγματικότητα, παιδαγωγική διεργασία και αναλυτικό πρόγραμμα Συμπέρασμα

11

12 Ποιοτική έρευνα στην Ψυχολογία και την Εκπαίδευση Οι συγγραφείς του τόμου Θανάσης Αλεξίου, Ph.D., Αναπληρωτής Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Κοινωνιολογίας, Παμφίλης 6, Μυτιλήνη. Τηλ.: (οικία), (γραφείο), Ηλεκτρονική διεύθυνση: Ευρυνόμη Αυδή, Ph.D., Επίκουρη Καθηγήτρια, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Ψυχολογίας, Θεσσαλονίκη. Τηλ.: Ηλεκτρονική διεύθυνση: Αλεξάνδρα Βασιλοπούλου, Ph.D., Λέκτορας, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία, Ναυαρίνου 13Α, Αθήνα. Ηλεκτρονική διεύθυνση: τηλέφωνο: Ευγενία Γεωργάκα, Ph.D., Επίκουρη Καθηγήτρια, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Ψυχολογίας, Θεσσαλονίκη. Τηλ.: Ηλεκτρονική διεύθυνση: Ήβη Δασκαλάκη, Ph.D., Ομήρου 50, Νέα Σμύρνη, , Αθήνα, Τηλ Ηλεκτρονική διεύθυνση: Μανόλης Δαφέρμος, Ph.D., Επίκουρος Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Σχολή Κοινωνικών Επιστημών, Τμήμα Ψυχολογίας, Πανεπιστημιούπολη Γάλλου, Ρέθυμνο, Κρήτη. Τηλ.: (γραφείο). Ηλεκτρονική διεύθυνση: Κώστας Θεριανός, Ph.D., Εκπαιδευτικός, Διδάκτωρ των Επιστημών της Αγωγής. Καλλιφρονά 19, Αθήνα, Τ.Κ Τηλ.: Ηλεκτρονική διεύθυνση: Παναγιώτης Α. Κανελλόπουλος, Ph.D., Επίκουρος Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης, Αργοναυτών και Φιλελλήνων 1, Βόλος Τηλ.: Ηλεκτρονική Διεύθυνση: Ηλίας Καρασαββίδης, Ph.D., Λέκτορας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών του Ανθρώπου, Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης, Αργοναυτών και Φιλελλήνων 1, Βόλος, Τηλ.: Ηλεκτρονική διεύθυνση: Ελένη Κατσαρού, Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών, Πανεπιστημιούπολη Γάλλου, Ρέθυμνο, Κρήτη. Τηλ.: (γραφείο), (οικία), Ηλεκτρονική διεύθυνση: 17

13 Οι συγγραφείς του τόμου Γιώργος M. Μεταξάς, Υποψήφιος Διδάκτορας, Πανεπιστήμιο Κύπρου, Τμήμα Ψυχολογίας. Διεύθυνση αλληλογραφίας: Λόρδου Βύρωνος 16, 303 Α, Στρόβολος 2062, Κύπρος. Τηλ.: Ηλεκτρονική διεύθυνση: Αγγελική Νικολοπούλου, Ph.D., Lehigh University, Καθηγήτρια, Τμήμα Ψυχολογίας, Bethlehem, PA, 18015, USA. Τηλ.: Ηλεκτρονική διεύθυνση: Κωνσταντίνος Πετρογιάννης, Ph.D., Αναπληρωτής Καθηγητής, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης στην Προσχολική Ηλικία. 3ο χλμ. Μάκρης-Χηλής, Αλεξανδρούπολη. Τηλ.: Ηλεκτρονική διεύθυνση: Πόπη Πηγιάκη, Ph.D., Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών, Φιλοσοφική Σχολή, Πανεπιστημιούπολη Γάλλου, Ρέθυμνο, Κρήτη. Τηλ.: (γραφείο). Ηλεκτρονική διεύθυνση: Αγγελική Πολύζου, Ph.D., Διδάσκουσα Π.Δ. 407/80, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Σχολή Επιστημών της Αγωγής, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστημιούπολη Γάλλου, Ρέθυμνο, Κρήτη. Τηλ.: (γραφείο). Ηλεκρονική διεύθυνση: ή Μάριος A. Πουρκός, Ph.D., Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Σχολή Επιστημών της Αγωγής, Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης, Διευθυντής του Εργαστηρίου Ψυχολογικών Ερευνών και της Μονάδας Βιωματικής, Ευρετικής και Διαλογικής/Επικοινωνιακής Ψυχοπαιδαγωγικής, Πανεπιστημιούπολη Γάλλου, Ρέθυμνο, Κρήτη. Τηλ.: (οικία), (γραφείο), (κινητό). Ηλεκτρονική διεύθυνση: Δέσποινα Σταματοπούλου, Ph.D., Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Τμήμα Φιλοσοφίας και Κοινωνικών Σπουδών, Φιλοσοφική Σχολή, Πανεπιστημιούπολη Γάλλου, 74100, Ρέθυμνο, Κρήτη, Τηλ.: Ηλεκτρονική διεύθυνση: Σπύρος Τάνταρος, Ph.D., Επίκουρος Καθηγητής, Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τομέας Ψυχολογίας. Τηλ.: Ηλεκτρονική διεύθυνση: Μένη Τσίγκρα, Ph.D., Κοινωνική Ανθρωπολόγος και Νηπιαγωγός, Παγκαλοχώρι, Ρέθυμνο, Κρήτη. Τηλ.: , Ηλεκτρονική διεύθυνση: Άννα Χρονάκη, Ph.D., Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών, Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης, Αργοναυτών και Φιλελλήνων 1, Βόλος. Τηλ.: Ηλεκτρονική διεύθυνση: 18

14 Ποιοτική έρευνα στην Ψυχολογία και την Εκπαίδευση Πρόλογος Τα τελευταία χρόνια στη διεθνή και στην ελληνική βιβλιογραφία αναπτύσσεται η συζήτηση και ο προβληματισμός για θέματα επιστημολογίας και μεθοδολογίας της εκπαιδευτικής και ψυχολογικής έρευνας αναφορικά με τον ερευνητικό σχεδιασμό, τα ερευνητικά εργαλεία και τις τεχνικές συλλογής και ανάλυσης των ερευνητικών δεδομένων. Παρά την κυριαρχία της ποσοτικής έρευνας στο πεδίο της Ψυχολογίας και της εκπαίδευσης, παρουσιάζεται αυξημένο ενδιαφέρον για την ποιοτική έρευνα και ευρύτατη διάδοση αποκτούν νέες προσεγγίσεις και ερευνητικές στρατηγικές (κριτική θεωρία, σημειωτική, δομισμός, μεταδομισμός, αποδόμηση, ερμηνευτική θεωρία, έρευνα-δράση, βιογραφική προσέγγιση, οικοσυστημική προσέγγιση, μικρογενετική προσέγγιση, αφηγηματική προσέγγιση, κονστρουκτιβισμός κ.ά.). Η μελέτη της σχετικής βιβλιογραφίας και αρθρογραφίας φανερώνει ότι τα περισσότερα άρθρα και βιβλία σχετικά με την ψυχολογική και εκπαιδευτική έρευνα είναι κυρίως εστιασμένα στην παρουσίαση επιμέρους ερευνητικών μεθόδων και τεχνικών. Όμως, είναι ελάχιστες οι εργασίες στις οποίες επιχειρείται η πραγμάτευση του επιστημολογικού υποβάθρου της ψυχολογικής και εκπαιδευτικής έρευνας, η μελέτη της ιστορικής εξέλιξης των ποικίλων μορφών τους και η ανάλυση των δυνατοτήτων και των περιορισμών τους 1. Η ανάγκη για κριτικό αναστοχασμό και μία γενικότερη εξέταση των επιστημολογικών ζητημάτων της ψυχολογικής και εκπαιδευτικής έρευνας μας ώθησε στην εκπόνηση του παρόντος βιβλίου. Πρώτα απ όλα, θεωρούμε ότι ένα βιβλίο για την έρευνα στην Ψυχολογία και την εκπαίδευση θα πρέπει να ξεκινά από την παρου- 1. Το παρόν βιβλίο αποτελεί συνέχεια του βιβλίου των Μάριου Α. Πουρκού και Μανόλη Δαφέρμου (επιμ.) (2010), Ποιοτική Έρευνα στις Κοινωνικές Επιστήμες-Επιστημολογικά, Μεθοδολογικά και Ηθικά Ζητήματα (εκδ. Τόπος), όπου το ζήτημα του επιστημολογικού υποβάθρου και των περιορισμών μιας έρευνας εξετάζεται ευρύτερα στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών. Στο βιβλίο αυτό πραγματεύονται καίρια θεωρητικά, οντολογικά, επιστημολογικά, αξιολογικά, ηθικά, πολιτικά και μεθοδολογικά ζητήματα της ποιοτικής έρευνας στις κοινωνικές επιστήμες, ζητήματα σχετικά με: (1) τις θεωρητικές προσεγγίσεις στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών και τον ρόλο που αυτές διαδραματίζουν στον ερευνητικό σχεδιασμό, (2) τις προϋποθέσεις και στις συνθήκες διεξαγωγής της έρευνας και στις εν γένει διαδικασίες ανάπτυξης και εφαρμογής της επιστημονικής γνώσης, (3) τη μεθοδολογική προβληματική της ποιοτικής έρευνας και τις απόπειρες άρσης του διπόλου των ποιοτικών και ποσοτικών μονομερειών με την ανάπτυξη κριτικών διαλεκτικών μεθοδολογιών. Παρουσιάζονται, επίσης, οι βασικές παραδοχές, οι ιστορικές καταβολές, το ερευνητικό βεληνεκές και οι δυνατότητες και τα όρια ορισμένων ποιοτικών μεθόδων έρευνας, όπως η βιογραφική-αφηγηματική μέθοδος, η φαινομενολογική μέθοδος, η συμμετοχική παρατήρηση καθώς και ζητήματα που αφορούν στις μεικτές μεθόδους έρευνας. 19

15 Πρόλογος σίαση των φιλοσοφικών (οντολογικών, επιστημολογικών, μεθοδολογικών, ηθικών) θεμελίων ή παραδοχών, στις οποίες εδράζονται οι επιμέρους ερευνητικές μέθοδοι και τεχνικές. Ο μονοδιάστατος εμπειρισμός και αναγωγισμός που συνεχίζει να κυριαρχεί στην ψυχολογική και εκπαιδευτική έρευνα πηγάζει κυρίως από τη θετικιστική αντίληψη ότι μπορεί να πραγματοποιηθεί άμεση προεκβολή των μεθόδων των φυσικών επιστημών (Φυσική, Χημεία, Βιολογία κ.ά.) στη μελέτη του ανθρώπου και της κοινωνίας. Στην πεποίθηση αυτή, όμως, ασκήθηκε κριτική από τους διανοητές και ερευνητές που υποστηρίζουν ότι οι ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες δεν μπορούν να εξομοιωθούν με τις φυσικές επιστήμες και ότι η έρευνα των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, που πραγματοποιούνται σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικο-ιστορικό πλαίσιο, θα πρέπει να εξεταστούν με διαφορετικούς, εναλλακτικούς τρόπους λόγω της ιδιαιτερότητάς τους. Οι σύγχρονες μέθοδοι ψυχολογικής, εκπαιδευτικής και γενικότερα κοινωνικής έρευνας έχουν τις καταβολές τους σ αυτή τη θεμελιώδη φιλοσοφική-επιστημολογική διχοτομία, που διαφάνηκε ήδη στις αρχές του 20ού αιώνα. Σε αντιδιαστολή με τις ευρέως διαδεδομένες τάσεις εργαλειοποίησης και τεχνοποίησης των ερευνητικών μεθόδων, εμείς θεωρούμε ότι είναι αναγκαίος ο κριτικός αναστοχασμός τους, η επίγνωση των δυνατοτήτων και των περιορισμών τους, όπως, επίσης, η κατανόηση του νοήματος, των αποτελεσμάτων και των συνεπαγωγών τους (όχι μόνο των άμεσων, αλλά κυρίως των μακροπρόθεσμων) στον άνθρωπο και στην κοινωνία. Το παρόν βιβλίο έρχεται να καλύψει σημαντικά κενά στην πραγμάτευση κομβικών θεωρητικών, οντολογικών, επιστημολογικών, αξιολογικών, ηθικών, πολιτικών και μεθοδολογικών ζητημάτων της ποιοτικής έρευνας στη σύγχρονη Ψυχολογία και την εκπαίδευση, που αφορούν: (1) τις βασικές θεωρητικές και μεθοδολογικές προσεγγίσεις στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών, που εφαρμόζονται στην εκπαιδευτική και ψυχολογική έρευνα (θετικιστική, δομιστική, ερμηνευτική, οικοσυστημική, πολιτισμική-ιστορική, κονστρουκτιβιστική, διαλογική, κριτικο-ρεαλιστική κ.ά.) και την κριτική που τους έχει ασκηθεί, (2) θεωρητικά και μεθοδολογικά ζητήματα της εθνογραφικής διερεύνησης της παιδικής ηλικίας, και (3) ορισμένες ποιοτικές μεθόδους έρευνας που σχετίζονται με τις διαδικασίες διδασκαλίας και μάθησης, όπως είναι: (α) οι ιστορίες ζωής, (β) η έρευνα-δράση, (γ) το «διδακτικό» και σχεδιαστικό πείραμα, (δ) η ανάλυση συνομιλίας, και (ε) η φαινομενολογική και κονστρουκτιβιστική προσέγγιση. Το παρόν βιβλίο μπορεί να φανεί ιδιαίτερα χρήσιμο σε προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές και νέους ερευνητές. Μάριος Α. Πουρκός Μανόλης Δαφέρμος 20