Ίσως ο καλύτερος τρόπος να εισαχθούμε σε έναν στοχαστή είναι να τον ξεφυλλίσουμε μέχρι να βρούμε τι λέει για κάτι για το οποίο έχουμε ήδη γνώμη οπότε

Transcript

1 Ίσως ο καλύτερος τρόπος να εισαχθούμε σε έναν στοχαστή είναι να τον ξεφυλλίσουμε μέχρι να βρούμε τι λέει για κάτι για το οποίο έχουμε ήδη γνώμη οπότε αντί να ενημερωθούμε για αυτό το κάτι από αυτόν να ενημερωθούμε από το αυτό κάτι για αυτόν (αν συμφωνεί με όσα ξέρουμε θα τον κρίνουμε βάσει των επιχειρημάτων του για αυτό που ίσως είναι πρόσθετα σε όσα ήδη ξέρουμε. Αν διαφωνεί θα τον κρίνουμε βάσει των επιχειρημάτων του που ίσως δεν τα είχαμε ξαναδεί ή ξανασκεφτεί και τότε ή θα κάνουμε κριτική σε αυτόν ή αυτοκριτική). Ας πάρουμε λοιπόν σαν τέτοιο θέμα διασταύρωσης την Αρχαία Ελλάδα και ας δούμε σχετικές παραγράφους του βιβλίου «Η πόλη στην ιστορία» του Μάμφορντ:...Οι Ελληνες, φάνηκε, είχαν σε κάποιο βαθμό απελευθερώσει τον εαυτό τους απο τις εξοργιστικά εξωφρενικές φαντασιώσεις απεριόριστης δύναμης που οι θρησκεία της Εποχής του Χαλκού και η τεχνολογία της Εποχής του Σιδήρου είχαν υιοθετήσει: οι πόλεις κόβονταν πιο κοντά στα ανθρώπινα μέτρα και απαλλαγμένες απο τους παρανοϊκούς ισχυρισμούς ημι-θείων μοναρχών με όλους τους παρελκόμενους ψυχαναγκασμούς και πειθαναγκασμούς του μιλιταρισμού και της γραφειοκρατίας. Οι Έλληνες διέλυσαν, στην πραγματικότητα ούτε καλά-καλά ανέπτυξαν, τις σκληρές διαιρέσεις κάστας και επαγγέλματος που άρχισαν με τον ίδιο τον πολιτισμό:εκεί στην αρχή είχαν την ευελιξία και την εφευρετικότητα του ερασιτέχνη μη όντας πρόθυμοι να θυσιάσουν και παρα πολλή απ την ζωή τους για ειδικευμένες ικανότητες. Καθώς αναπτύχθηκε η πόλη, τα δημοκρατικά ήθη του χωριού συχνά μεταφέρονταν και στις ειδικευμένες δραστηριότητες, με συνεχή εναλλαγή των υπευθύνων για τα διάφορα πολιτικά καθήκοντα και μια πλήρη συμμετοχή όλων σε όλες τις όψεις της κοινή ζωής...οι αποικίες δεν είχαν τον χαρακτήρα επέκτασης μεγέθους που θα άλλαζε τον τρόπο ζωής της μητρόπολης αλλά αποσκοπούσαν στο να μπορέσει να διατηρηθεί ο αρχικός τρόπος ζωής με την ίδρυση άλλης μιας πόλης σαν την αρχική όταν ο πληθυσμός της αρχικής πίεζε προς ανεπιθύμητες αλλαγές... Οι τρόποι του χωριού έκαναν του μετα-ομηρικούς Έλληνες να μην εμπιστεύονται την βασιλική εξουσία και την κεντρική αρχή. Η μυστηριώδης γοητεία της βασιλείας δεν ταίριαζε ούτε με τον τοπικισμό τους ούτε με τον έμφυτο αυτοσεβασμό τους...ο Αγαμέμνων μαλλώνει την Κλυταιμνήσρα όταν η διαχυτικότητα κάνει τα λόγια της δουλοπρεπή: «Τίμησέ με αλλά σαν άνθρωπο κι όχι σαν θεό» Οι ψευδαισθήσεις θεϊκότητας σε ηγέτες ήρθαν σαν αποτέλεσμα πολιτικής παρακμής.ακόμη και η άνοδος του ιμπεριαλισμού τον πέμπτο αιώνα παρ όλο που έκανε την Αθήνα να εκμεταλλευτεί αμείλικτα τις μικρές Ελληνικές πόλεις, δεν έφερε την παλινόρθωση της βασιλείας ούτε την επέκταση της κυριαρχίας των Ολύμπιων θεών. Ακριβώς το αντίθετο: όχι απλώς απέρριψαν οι Έλληνες την δεισιδαιμονία των ισχυρισμών της βασιλείας κάνοντας τους ηγέτες του να εξαρτώνται απο την λαϊκή υποστήριξη που έκοβε τις διαστάσεις μέχρι να γίνουν ανθρώπινες αλλά και παρέστησαν τους θεούς τους να έχουν την ίδια φτιαξιά με άλλες ανθρώπινες μορφές όπως στη ζωφόρο του Παρθενώνα ή να είναι πλάσματα στο ανθρώπινο καλούπι αλλά, ανεπαίσθητα, μεγαλύτερα σε μέγεθος.τον πέμπτο πια αιώνα έκαναν τους θεούς να μοιάζουν και λίγο γελοίοι, αν όχι και άξιοι περιφρόνησης, με το να τονίζουν τις ερωτικές τους ιδιορρυθμίες και τις αντιζηλίες τους... Για ένα διάστημα η περηφάνεια των Ελλήνων για την αδέσμευτη ανθρωπιά τους ίσως είχε και εξανθρωπιστικό αποτέλεσμα στην θρησκεία: κατέληξε, όπως επισημάινειο Gilbert Murray, στο να ηθικοποιήσει τον Όλυμπο σε μια προσπάθεια να εξυψώσει τους θεούς τουλάχιστον στο ανθρώπινο επίπεδο συμπεριφοράς και να τους κάνει να θεωρήσουν σαν ανάξια θεών τα απατεωνίστικα τεχνάσματα που ακόμα κουβαλούσαν απο τους κοσμικών διαστάσεων εγκληματίες θεούς-προπάτορές τους. Κι ο ίδιος ο Όλυμπος έπρεπε να γίνει πόλη αξιοσέβαστων πολιτών.έτσι κι ο πιο ελάχιστα θεϊκός απο τους θεούς, ο Ήφαιστος ο σιδηρουργός, βρήκε ναό κτισμένο γι αυτόν για να γιορτάζονται οι στερεές και χειροπιαστές του αρετές ως τεχνίτη δίπλα στις κατοικίες των αγγειοπλαστών και των σιδεράδων κάτω απ την ακρόπολη, ενώ ο Προμηθέας τον οποίο ο Ησίοδος είχε χαρακτηρίσει «πονηρό» έγινε στο δράμα του Αισχύλου ηθικά ανώτερος απο τον Δία. Αν και η Αθήνα είναι αυτή που προσφέρει τα περισσότερα παραδείγματα θεοποίησης της πόλης, το ίδιο πνεύμα κυριαρχούσε παντού. Ο θεός, η πόλη, και οι πολίτες έγιναν μια συμπαγώς ενοποιημένη εκδήλωση του εγώ...και μόνο όταν ο βάρβαρος Μακεδόνας Αλέξανδρος* ξεκίνησε τις κατακτήσεις του ξαναζωντάνεψαν οι πρωτόγονοι ισχυρισμοί του θείου βασιλιά... Με τα πενιχρά του υλικά αγαθά, συχνά σε επίπεδο απλώς επιβίωσης, ο Ελληνικός πολιτισμός γέννησε ένα νέο είδος «οικονομίας της αφθονίας» Αυτό που είχαν οι ελληνικές πόλεις στις καλύτερες μέρες του δεν ήταν πλεόνασμα αγαθών αλλά χρόνου, δηλαδή σχόλης ελεύθερης και ανεμπόδιστης κι όχι αφιερωμένης όπως στη σημερινή Αμερική- σε υπερβολική υλική κατανάλωση, αλλά διαθέσιμης για συζήτηση, σεξουαλικό πάθος, στοχασμό, και αισθητική απόλαυση.είναι σύμπτωση το ότι στον σύντομο Όρκο των Εφήβων, ο έφηβος ορκίζεται δυό φορές να κάνει το καθήκον του «μόνος και μετά πολλών»;η Αθήνα δεν είχε την ευρεσιτεχνία των αρετών ελευθερίας. Αυτές είχαν τις ρίζες τους στο *Ο Νιμιτς είπε να μη μαλώνουν για ιθαγένεια Μεγάλου Αλεξάνδρου η Ελλάδα και η ΠΓΔΜ γιατί έτσι κι αλλιώς ένας βάρβαρος και σφαγέας ήταν. Άρα είναι Μαμφορντικός; Θα ήταν αν πρόσθετε όπως θα δούμε ότι κάνει ο Μαμφορντ οτι οι μεγαλύτεροι βάρβαροι και σφαγείς είναι οι σύγχρονοι Αμερικανοί ιθύνοντες των οποίων τις «βιοκτονίες» (Χιροσίμα, Βιετναμ) παρομοιάζει με του Ασσουρμπανιπάλ. 1

2 χωριό, κι αυτοί που ζούν εκεί δεν συγχέουν το μέγεθος με την σπουδαιότητα. Το μοναχικό θάρρος έπαιζε ένα ρόλο που η μαζική υπακοή στις εντολές ενός ηγέτη δεν θα μπορούσε ποτέ να ανταγωνιστεί. Το τέτοιο θάρρος γεννούσε ήρωες του πνεύματος και της μάχης, συχνά μάλιστα στο ίδιο πρόσωπο. Στη διαμορφωτική τους περίοδο οι ελληνικές πόλεις δεν έχασαν τη σύνδεσή τους με την ύπαιθρό τους ή με τα χωριά τους...η ανεξαρτησία και η αυτοδυναμία ήταν τόσο βαθειά χαραγμένη στην προ-ιμπεριαλιστική Ελλάδα όσο στην Εμερσονική Νέα Αγγλία: το «Η Ελλάδα και η φτώχεια είναι δίδυμες αδελφές» λεγόταν με περηφάνεια...αυτό το είδος οικονομίας της αφθονίας άνοιξε παρθένες περιοχές του νού και του πνεύματος που μόλις και είχαν μέχρι τότε εξερευνηθει, πολλώ μάλλον καλλιεργηθεί.το αποτέλεσμα δεν ήταν απλώς μια χειμαρρώδης ανάβλυση ιδεών και εικόνων στο δράμα, την ποίηση, την γλυπτική, την ζωγραφική, την λογική, τα μαθηματικά και την φιλοσοφία, αλλά και μια συλλογική ζωή υψηλότερα ενεργοποιημένη και με ηυξημένη την ικανότητά της για αισθητική έκφραση και ορθολογική αποτίμηση, απ οτι είχε ποτέ στο παρελθόν επιτευχθεί. Μέσα σε δυο αιώνες οι Έλληνες ανακάλυψαν περισσότερα για την φύση και τις δυνατότητες του ανθρώπου απ ότι οι Αιγύπτιοι ή οι Σουμέριοι σε δύο χιλιετηρίδες. Όλα αυτά συγκεντρώθηκαν στην Ελληνική πόλη και ιδιαίτερα στην μεγαλύτερη απο αυτές, την Αθήνα...Ο Δικαίαρχος γράφει: «Ο δρόμος προς την Αθήνα είναι ευχάριστος, καθώς περνάει συνεχώς απο καλλιεργημένα χωράφια. Αλλά η πόλη έχει λειψυδρία, οι δρόμοι δεν είναι παρά άθλια σοκάκια, τα σπίτια φτωχικά με λίγα ανάμεσά τους που νάναι, απλώς, κάπως καλύτερα. Μόλις ένας ξένος φτάσει εκεί, μετά βίας θα πίστευε οτι αυτή είναι η Αθήνα για την οποία έχει ακούσει τόσα και τόσα» Το καλύτερο που μπορεί κάποιος να πεί για τα σπίτια είναι οτι τα σπίτια των πλουσίων και των φτωχών ήταν δίπλα-δίπλα και ελάχιστες διαφορές είχαν με εξαίρεση το μέγεθος και κάποιαν εσωτερική επίπλωση. Η ευγενής φτώχεια ήταν σε μεγαλύτερη εκτίμηση απ οτι ο ανέντιμος πλούτος και οι δημόσιες διακρίσεις και η οικογενειακή φήμη μετρούσαν πιο πολύ απ τον ιδιωτικό πλούτο...η έλλειψη δημόσιας υγιεινής ήταν σκανδαλώδης, σχεδόν αυτοκτονική, πράγμα που υπογράμμισε και η πανούκλα κατά τον Πελποννησιακό Πόλεμο. Για να καταλάβει κάποιος το πλήρες επίτευγμα της Ελληνικής Πόλης πρέπει να πάρει τα μάτια του απ τα κτίρια και να κοιτάξει πιο κοντά τον πολίτη που είχε κατορθώσει το μεγάλο μυστικό του Έμερσοον: «Εξοικονομείτε στα χαμηλά επίπεδα για να ξοδεύευε στα υψηλά».αυτό που θεωρούμε ατυχές εμπόδιο μπορεί στην πραγματικότητα να είναι εν μέρει υπεύθυνο για το μεγαλείο της Αθήνας.Οι Έλληνες πολίτες ήταν φτωχοί σε ανέσεις αλλά πλούσιοι σε πλήθος εμπειριών, ακριβώς επειδή είχαν παρακάμψει τόσες απο τις καθημερινές ρουτίνες και απο τους υλιστικούς ψυχαναγκασμούς του πολιτσμού. Εν μέρει το είχαν κάνει αυτό ρίχνοντας ένα μεγάλο μερίδιο του φυσικού φόρτου στους δούλους, αλλά ακόμη πιο πολύ το είχαν κατορθώσει κόβοντας απ τις καθαρώς φυσικές τους απαιτήσεις και επεκτείνοντας την περιοχή του νού. Κι αν δεν έβλεπαν την βρώμα γύρω τους ήταν επειδή η ομορφιά κρατούσε αιχμάλωτα τα μάτια τους και μάγευε τ αυτιά τους. Τουλάχιστον για τος μούσες σπίτι στην Αθήνα υπήρχε... Αυτό που διέκρινε την Ελληνική πόλη ήταν οτι κανένα μέρος της ζωής δεν ήταν αθέατο απο το μάτι ή τον νού, μόνο οι πιο μηχανικές απο τις εργασίες έμεναν μακριά απ τον πολίτη: στις περισσότερες εργασίες ο ελεύθερος δούλευε δίπλα στον δούλο, κι ο γιατρός πληρώνονταν όσο κι ο τεχνίτης. Όλα τα ανθρώπινα έργα ήταν ανοιχτά σε θέα, στην αγορά, στο εργαστήρι, στο δικαστήριο, στο συμβούλιο, στο γυμναστήριο και οτι ήταν φυσικό ήταν και αποδεκτό, το γυμνό σώμα επιδεικνυόταν περήφανα στους αθλητικές αγώνες κι ακόμη και οι πιο απεχθείς φυσιολογικές διαδικασίες δεν αποκλείονταν απ την συνείδηση. Υπο αυτή την έννοια οι Ελληνες είχαν ένα τελείως ανοιχτό πνεύμα...σχεδόν κάθε άντρας της Αθήνας έπρεπε κάποτε να λάβει μέρος σε δημόσια υπηρεσία. Εργασίες που τώρα γίνονται απο επιθεωρητές, μόνιμους γραμματείς, δικαστές κλπ γίνονταν απο απλούς Αθηναίους που τις ενάλλαζαν όλες κατά πενηνταμελείς ομάδες...σε εκατό χρόνια παίχτηκαν δυό χιλιάδες επίλεκτα θεατρικά έργα και έξι χιλίαδες νέες μουσικές συνθέσεις. Κάθε χρόνο περίπου δυο χιλιάδες Αθηναίοι έπρεπε να απομνημονεύουν τα λόγια ή να παίζουν την μουσική ή να χορεύουν σε λυρικές ή δραματικές χορωδίες. Αυτο ήταν μια διανοητική πειθαρχία κι επίσης μια αισθητική εμπειρία ανώτατης ποιότητας και μεγάλη μερίδα του μεγεμένου κοινού, φυσικά ήταν πρώην συμμετέχοντες άρα έμπειροι κριτές. Η δημόσια ζωή του Αθηναίου πολίτη απαιτούσε την συνεχή του προσοχή και συμμετοχή και οι δραστηριότητές του αντί να τον περιορίζουν σε ένα γραφείο τον πήγαιναν απ τον ναό στην Πνύκα, απ την αγορά στο θέατρο, απ το γυμναστήριο στο λιμάνι για να διευθετήσει επι τόπου ζητήματα είτε του ναυτικού είτε του εμπορίου...εκείνος ο κόσμος αέναης ποικιλίας και ζωντάνιας παρήγε και αντίστοιχα αδέσμευτα πνεύματα. Και στην τέχνη και στην πολιτική η Αθήνα είχε κατά μεγάλο μέρος υπερβεί τα αρχικά αμαρτήματα της πόλης, την ενός ανδρός αρχή, την αλληλοαπομόνωση των δραστηριότήτων, την επαγγελματική στενότητα και την γραφειοκρατικοποίηση και το έκανε αυτό για τουλάχιστον μια γενιά χωρίς να χάσει την επιδεξιότητα της ή να κατεβάσει τον πήχυ. Για λίγο, πόλη και πολίτης είχαν γίνει ένα και κανένα μέρος της ζωής δεν έμοιαζε να είναι έξω απ τις διαμορφωτικές αυτοδιαπλαστικές δραστηριότητες των πολιτών. Αυτή η μόρφωση ολόκληρου του ανθρώπου, η «Παιδεία» όπως την αποκάλεσε ο Jaeger για να την ξεχωρίσει απο μια στενότερη παιδαγωγική, ποτέ δεν βρήκε την ίση της σε εξ ίσου μεγάλη κοινότητα... Πρέπει όμως να αναζητήσουμε και αλλού τις δυνάμεις του νού που φαίνονταν έτοιμες να διαρρήξουν τα αόρατα τείχη που περιόριζαν τις νέες ιδιότητες της προσωπικότητας στον βασιλιά και τους ευγενείς του και περιόριζαν 2

3 μια γενική ανθρώπινη ανάπτυξη στην αρχαία πόλη. Για να βρούμε το ειδικό μυστικό της Ελληνικής πόλης πρέπει να ψάξουμε έξω απ τα μεγαλύτερα κέντρα.. Και αν κάποιος ήθελε να ανακεφαλαιώσει σε τρείς λέξεις τι ήταν αυτό που ύψιστα ξεχώρισε τον Ελληνική αστική κουλτούρα απο τις προκατόχους της μπορέι να πεί απλώς: Ολυμπία, Κώς. Δελφοί. Η συνεισφορά αυτών των κέντρων ήταν αυτό που ύψωσε τόσο ψηλά την οροφή του όλου ανθρώπινου επιτεύγματος.κανένα απο τα μέρη αυτά δεν παρίστανε την μεγάλη πόλη. Το καθένα αντιπροσωπεύει ένα ειδικό είδος πόλης με μια δύναμη έλξης που, επετειακά ή εποχιακά, έφερνε κοντά ανθρώπους, απο τις πιο μακρινέ ς περιοχές της Μείζονος Ελλάδας, ξαναστέλνοντάς του πίσω με τον τοπικιστικούς τους περιορισμούς αμφισβητημένους και με μια προέχουσα όψη της ζωής τους ανανεωμένη και ανυψωμένη σε ένα υψηλότερο επίπεδο.αυτό που η μεταφορά και η ανταλλαγή αγαθών πρόσφεραν στην ενεργοποίηση της καθημερινής ζωής στην πόλη της Μεσοποταμίας, οι προσωπικές επισκέψεις στην Ολυμπία, στους Δελφούς και στην Κώ το πρόσφεραν στην θρησκευτική, πολιτική, λογοτεχνική και αθλητική ανάπτυξη των Ελήννων. Η Ολυμπία ήταν σπίτι των Ολυμπιακών αγώνων, οι Δελφοί στέγαζαν τον κύριο ναό και το ιερό μαντείο του Απόλλωνα, την μια και μεγάλη ενοποιητική πολιτική και θρησκευτική επιρροή, συγκρίσιμη με του Βατικανού σε Ρωμαιοκαθολικές χώρες, ενώ η Κώς ήταν ένα απο τα μεγάλα καταφύγια υγείας όπου μια νέα ομάδα γιατρών, οι προκάτοχοι και οι συνεχιστές του Ιπποκράτη ( π.χ.) προσπαθούσαν μέσω ορθολογιστικής κατανόησης της φύσης να θεραπεύουν ασθένειες και να προάγουν την υγεία. Απο αυτά τα τρία κέντρα έρρεαν ρεύματα ζωτικής ενέργειας, που μεταδίδονταν μέσω προσκυνητών και συμμμετεχόντων που με τα πόδια ή με βάρκες μετέφεραν σε κάθε ελληνική πόλη ένα ολόκληρο ποτάμι απο ιδέες και νόρμες ζωής που υπερέβαιναν τον εαυτό.το χαρακτηριστικό έργο τέτοιων κέντρων συνεχίζονταν και σε πολλές άλλες πόλεις, η Κνίδος, η πατρίδα του Ασκληπιού, συναγωνίζονταν την Κώ,και το Απολλώνειο ιερό στην Δήλο, παρά την δύσκολη πρόσβαση δια θαλάσσης έκανε το άγονο αυτό νησάκι καταφύγιο προσκυνητών και κέντρο διεθνούς εμπορίου. Άπαξ κι έγινε η αρχή, δια-αστικοί αγώνες ξεκίνησαν και σε άλλες πόλεις που συναγωνίστηκαν την Ολυμπία: άλλες τρείς πανελλήνιες γιορτές, τα Πύθια, τα Ίσθμια και τα Νέμεα έφερναν σε επαφή Έλληνες απο κάθε μέρος της Ελλάδας μέσω των ιερών οδών, στις οποίες σε τέτοιες εποχές δεν κινδύνευαν απο επιθέσεις.. διότι η παραβίαση τέτιων προσκυνημάτων συνιστούσε πράξη ιεροσυλίας...τέτοια κινητοποίηση και συνάθροιση προμήνυε ακόμη πιο ελεύθερη κίνηση σε έναν ακόμη ευρύτερο κόσμο...μέσω της επίδρασης τέτοιων θεσμών τα πιο περιπετειώδη μέλη κάθε πόλης έρχονταν σε άμεση επαφή με άλλες πόλιες, άλλους ανθρώπους, άλλους τρόπους: και οι συμμετέχοντες ζούσαν την εμπειρία «απόσυρσης-και-επιστροφής» η οποία όπως και ο Patrick Geddes και ο Arnold Toynbee έχουν αποδείξει ιστορικά είναι ένας ουσιώδης τρόπος της ανθρώπινης ανάπτυξης...η Ολυμπία συμβόλιζε το σώμα σαν ενεργή φυσική έκφραση του ανθρώπινου πνεύματος, μέσω πειθαρχημένου παιχνιδιού. Όποια και να ήταν τα μεταγενέστερα αμαρτήματα του Ελληνικού δυϊσμού, οι κλασσικοί Έλληνες ποτέ δεν ταύτισαν την πνευματική ανάπτυξη με την απουσία σώματος, πολλώ μάλλον με την περιφρόνηση του σώματος ή με την καλογερίστικη μαζοχιστική ηδονή του εξευτελισμού του ή με το να φλερτάρουν με τις αρρώστειες. Οι Δελφοί συμβόλιζαν μέσω του μαντείου τους τον συνδυασμό του ασυνειδήτου (στα βάθη του τα προσβάσιμα μόνο με το σκοτάδι, τον ύπνο, τα ναρκωτικά, την μέθη) με την ευφυϊα που βλέπει με ανοιχτά τα μάτια της και με την πρόνοια που κοιτάει τα μακρινά: οι δίδυμοι θεοί των Δελφών, όπως μας θυμίζει ο Werner Jaeger ήταν ο Απόλλων και ο Διόνυσος, όχι μόνο ο Απόλλων της καθαρής σκέψης, που ο ίδιος ήταν σύμβολο και του ηλιακού αλλά και του πνευματικού φωτισμού. Αυτοί τους οποίους κοίμιζε η ιέρεια στους Δελφούς δέχονταν στα όνειρά τους την επίσκεψη του θεού: ίσως υπο την επήρεια υπνωτισμού ή υπνωτικού ή ίσως και αναισθητικού, αφού υπάρχει αναφορά εκείνου του κέντρου για αφαίρεση καταρράκτη απο μάτι επισκέπτη κατά την νύχτα χωρίς ο ίδιος να το ξέρει.τέτοια Δελφική ιέρεια ήταν και η Διοτίμα που πρόσταξε τον Σωκράτη να ακούει το δαμόνιό του: άρα την στιγμή που η ορθολογιστική σκέψη άφησε τον ναό για να πορευτεί ανάμεσα στις επιθέσεις που έρχονταν απο την κοινή εμπειρία στην αγορά, συνοδεύονταν απο μια ζωηρή υπενθύμιση της προ-λογικής προέλευσης και αρχής της στην σπηλιά και στην ζωική τελετουργία. Οι μεγάλοι Έλληνες τραγωδοί ποτέ δεν ξέχασαν το μάθημα αυτό. Δικαίως οι Δελφοί του Ελληνικού θρύλου, σαν την Ιερουσαλήμ των μεσαιωνικών Χριστιανικών χαρτών, κατελάμβαναν ακριβώς το κέντρο της γής. Αυτή ήταν η ακριβής θέση τους στο Ελληνικό μυαλό. Η αρχική λειτουργία του Δελφικού ιερατείου ήταν να καθορίζει την σωστή σειρά των θρησκευτικών εορτών και είναι πολύ πιθανό οτι οι Δελφοί ήδη απ τον έβδομο αιώνα προσπάθησαν, αν και χωρίς επιτυχία, να διαδώσουν στον Ελληνικό κόσμο την αναγνώρισή τους για ένα ομοιόμορφο τύπο ημερολογίου. Τέλος, η Κώς ήταν το μεγάλο κέντρο απ το οποίο εκπορεύονταν η ακτινοβολία μιας νέας αντίληψης για την υγεία: ταυτόχρονα θεραπευτήριο, νοσοκομείο και κέντρο ιατρικής έρευνας όπου όπως παρατήρησε ο George Sarton ωρίμασε η ιατρική σκέψη, αυτά τα κέντρα δεν ήταν απλώς μια συλλογή χρησιμοθηρικών κτιρίων, κατά το ήμισυ εργοστασίων και κατά το ήμισυ ξενοδοχείων όπως τα περισσότερα σύγχρονα νοσοκομεία..κατείχαν και τις ήρεμες ιδιότητες μονής: εδώ, ίσως για πρώτη φορά,η λειτουργία απόσυρσης και εσωτερικής αφιέρωσης της μονής, ξέφευγε απο τα όρια του ναού ακόμη κι ενώ κοντά παρέμενε κι ο ίδιος ο ναός του Ασκληπιού. Οι γιατροί στην Κώ γνώριζαν τις θεραπευτικές ιδιότητες της 3

4 απομόνωσης και της ομορφιάς, του χώρου και της τάξης: τοποθέτησαν το θεραπευτήριό τους σε ένα νησάκι φημισμένο για τα σταφύλια του και τις μουριές του και το ιδιαίτερα λεπτό του μετάξι, με μια πλατιά θέα πάνω απ τη θάλασσα: ένα ευγενές τοπίο απελευθερωμένο απο την ακαταστασία, την αταξία, τις οσμές και τους θορύβους της Ελληνικής πόλης. Κανείς ίσως δεν μετέφρασε αυτά τα ιδανικά τόσο αποτελεσματικά, αν και τελείως ασυνείδητα, όσο ο Henry James στο όνειρο/αλληγορία του, «Ο Μεγάλος Καλός Τόπος». Άνθρωποι ταξίδευαν εκατοντάδες μίλια ξηράς ή θάλασσας για να είναι κάτω απο την φροντίδα τέτοιων αφοσιωμένων γιατρών, που τους έδενε ο ευγενής τους όρκος και δούλευαν σε τέτοιο θεραπευτικό περιβάλλον.. Με την ίδια την πράξη απόσπασης μέσω του ταξιδιού, ο ασθενής έκανε το πρώτο του βήμα προς την αποκατάσταση, και η ψυχοσωματική ανακάλυψη των θεραπευτικών ιδιοτήτων της αλλαγής περιβάλλοντος μπορεί να υπήρξε μια συνεισφοοά της Ιιπποκράτειας παράδοσης, βασισμένη στις βελτιώσεις που οι γιατροί παρατηρούσαν στους νεοφερμένους πριν καν αρχίσουν να εφαρμόζουν τις θετικές τους θεραπείες. Μπορεί κανείς να αμφιβάλλει για το οτι η τάξη που ήλθε στις νέες πόλεις του τέταρτου αιώνα κατέγραψε σε συλλογική μορφή μερικά απ τα μαθήματα που η μεγάλη αυτή σχολή θεραπευτών και υγιεινιστών εφάρμοζε ατομικά στους ασθενείς; Εκείνη η αίσθηση χώρου και αρμονίας,της φύσης και μέσα στη φύση, και που εν τούτοις ξεπερνούσε την φύση μέσω της ανθρώπινης προσπάθειας για τάξη, άφησε το σημάδι της σε μεταγενέστερες πόλεις...στην Ολυμπία οι πόλεις συναντιόνταν, ούτως ειπείν, πρόσωπο με πρόσωπο. Και οι αγώνες ασχολούνταν με το σώμα σαν έκφραση του ανθρώπινου πνεύματος. Οι αγώνες αυτοί έφερναν σε επαφή και ποιητές και αθλητές και, τόσο οι μεν όσο και οι δε, κινητροποιούνταν να δώσουν το καλύτερό τους αφού το ακροατήριο δεν ήταν μόνο οι συμπολίτες τους αλλά και οι συγκεντρωμένοι αντιπρόσωποι μιας μεγαλύτερης κοινοπολιτείας, της ευρύτερης Ελλάδας. Με την ώθηση αυτών των αγώνων ένας νέος θεσμός μπήκε στην Ελληνική πόλη: η παλαίστρα. Και έπρεπε να βρεθεί ένας νέος τόπος γι αυτήν.συν τω χρόνω δημιουργήθηκε το γυμνάσιο, εφοδιασμένο με λουτρά, αποδυτήρια και, τελικά, αίθουσες διδασκαλίας, διότι ακολουθώντας το Ολυμπιακό προηγούμενο, το μυαλό δεν έμενε σε απάθεια και αργία λόγω πολύ βίαιας φυσικής άσκησης. Εδώ έρχονταν νεότεροι και μεγαλύτεροι για φιλική πάλη ή πυγμαχία ή αγώνες δρόμου ή ρίψεις ακοντίου και δίσκου. Απο τρία τέτοια ιερά άλση, που είχαν ήδη ιδρυθεί τον έκτο αιώνα, προήλθαν τρείς φημισμένες σχολές μάθησης, το Λύκειο, η Ακαδημία και το Κυνόσαργες...Τόσο βαθειά χαράχτηκαν μέσα τους αρχικά τα καλά της αθλητικής εντιμότητας που μερικές φορές ακόμη και οι πόλεμοι μεταξύ πόλεως έπαιρναν τη μορφή αθλητικής αναμέτρησης, παράδειγμα ένας «πόλεμος» μεταξύ Χαλκίδας και Ερέτριας τον εβδομο αιώνα στον οποίο είχε απαγορευτεί η χρήση δοράτων βελών και σφεντόνων. Αυτές οι πόλεις αναδύθηκαν απο την βαρβαρότητα και μετουσίωσαν την κτηνώδη επιθετικότητα....τα πνευματικά παράπλευρα προϊόντα αυτού του θεσμού αποδείχτηκαν όσο σημαντικά όσο τα δώρα του στο σώμα. Διότι εδώ οι νεότεροι με τους μεγαλύτερος έρχονταν σε συνεχή συντροφικότητα, όχι σαν γονείς με τα παιδιά τους, ούτε καν σαν δάσκαλοι με μαθητές τους, αλλά σαν σύντροφοι σε συζήτηση που την καθοδηγούσαν οι μεγαλύτεροι,και που την έκαναν ακόμη πιο ενδιαφέρουσα και ζωντανή η διαφορά ηλικίας και η απόδραση απ την καθαρώς γονεϊκή αυθεντία και εξουσία. Μερικές φορές αυτή η οικειότητα αποδεικνύονταν ενθάρρυνση σε μια στείρα ομοφυλοφιλία με το οτι χωρίς άγχη εγκυμοσύνης προκαλούσε παθιασμένα ξεμυαλίσματα ή ξεμωράματα. Αλλά συντελούσε επίσης, όπως μας θυμίζουν οι Πλατωνικοί διάλογοι,και σε ανώτερη μόρφωση. Θα είχε ένα αυταρχικό ιερατείο να προσφέρει τίποτε ανάλογης αξίας με άλλη μέθοδο; Και εφ όσον το γυμνάσιο καλωσόριζε την φυσική άσκηση βοηθούσε να ξεπεραστεί η φυσική νωθρότητα που συχνά ήταν το τίμημα για την προσαρμογή στο περιορισμένο, καθιστικό αστικό περιβαλλον.ο ρόλος που έπαιξε το ιερό των Δελφών είναι πιο δύσκολο να περιγραφεί, ιδιαίτερα γιατί η λατρεία δεν έφησε πίσω της κανένα αναγνώσιμο αρχείο. Αν και η λατερεία του Διονύσου μπορεί να ήρθε απο πολύ μακριά, ίσως ήταν με την επικύρωση του ιερού αυτού των Δελφών, το οποίο επίσης συνεχώς έφερνε κοντά το Απολλώνειο μέτρο και την διάγεια με το Διονυσιακό σκοτάδι και την έκσταση, που το δράμα συνεπήρε την Ελληνική πόλη...το θέατρο ήταν ένας αστικός θεσμός που μπήκε στην Ελληνική πόλη περίπου τον ίδιο καιρό που μπήκε και το γυμνάσιο. Οι γιορτές απ τις οποίες ξεπήδησε το θέατρο ήταν θρησκευτικές γιορτές που από πολύ παλιά γιορτάζονταν στα χωριά, και οι ιερείς του ναού κατελάμβαναν την μπροστινή σειρά στην «ορχήστρα». Αν η Αττική κωμωδία προήλθε απο τις παλιές τελετουργίες γονιμότητας, ριζωμένες στο νεολιθικό παρελθόν, η τραγωδία πάλευε με τα προβλήματα της ανθρώπινης ανάπτυξης η οποία ανοίχτηκε απο την νέα αστική τάξη των πραγμάτων. Καθώς η ίδια η πόλη αναπτύχθηκε, το δράμα απεκδύθηκε και τις δύο αυτές πλευρές της θρησκευτικής του κληρονομιάς: την θέση των βωμολόχων τελετουργιών και των χοντροκομένων αστείων την πήρε η εγκεφαλική διασκέδαση και η σοβαρή διαπαιδαγώγηση, αλλά με σύγχρονη απώλεια της αρχικής κοσμικής προοπτικής. Την ίδια τη στιγμή που η περηφάνεια του και η πεποίθησή του έγινε υπερφίαλη ο ανθρώπινος εαυτός άρχισε να μαραίνεται και να ζαρώνει. Κομμένος απ την αίσθηση του Κοσμικού και του θείου, γινόταν όλο και πιο πολύ λεία στην χωρίς νόημα αλλαγή και στο εξωτερικό καπρίτσιο. Έτσι,στην δική του εξέλιξη το δράμα συμβόλισε την πορεία της αστικής ανάπτυξης καθώς το χυδαίο, το τετριμμένο, το ποταπό, το θεαματικό εκτόπισαν τα ιερά μυστήρια της γέννησης, της ιθαγένειας, του επαγγέλματος, του γάμου, του θανάτου. Και όμως στην μετα-τραγική του φάση, όταν η θρησκευτική του 4

5 σύνδεση έσπασε, το θέατρο παρέμεινε ένα απο τα σημάδια διάκρισης της κλασσικής πόλης που την έκαναν ορατή και στην πιο μακρινή πόλη που κτίζονταν για τους αποίκους αλλά και τους συνταξιούχους της Αυτοκρατορίας. Ακόμη και σήμερα κοντά στην Φλωρεντία,ένα ημικύκλιο απο λίθινους πάγκους που κοιτάει την κοιλάδα που απλώνεται κάτω και τα βουνά που υψώνονται πέρα, έχει συλλάβει την τελείως παγκόσμια μορφή του Ελληνικού θεάτρου και αναδίδει μια αχνή ανάσα της αρχικής κουλτούρας που την παρήγαγε. Την ομορφιά του εν τάξει χώρου μέσα σε έναν εν τάξει κόσμο. Αν ένα σημάδι του τέλους της κλασσικής πόλης είναι ο τερματισμός των Ολυμπιακών αγώνων το άλλο είναι η εγκατάλειψη του θεάτρου. Διότι μέσα στο θέατρο ήταν που ο Έλληνας πολίτης έβλεπε τον εαυτό του και υπάκουε το Δελφικό ρητό: Γνώθι Σαυτόν. Το καλύτερο απ όλα όμως ήταν, όπως μας λένε οι αμείλικτες κωμωδίες του Αριστοφάνη, οτι έμαθε να βλέπει τον εαυτό του ειρωνικά, όπως τον έβλεπαν οι άλλοι, φρονηματισμένος απο το οδυνηρό τους γέλιο. Αλλά ταυτόχρονα παρατηρούσε, στις μεγαλύτερες μορφές ηρώων και θεών, να του γνέφουν δυνητικοί εαυτοί του οι οποίοι σε στιγμές κρίσης θα τον βοηθούσαν να ξεπεράσει την μετριότητα της ασφάλειας και της συνήθειας. Η αυτοσυνείδηση και η αυτοπραγμάτωση, ακόμα και η αυτοϋπέρβαση, έγιναν τα νέα σημάδια της αστικής προσωπικότητας ή τουλάχιστον μιας αφυπνισμένης μειοψηφίας. Αλλά ακόμη πιο άμεσα και πρακτικά, οι Δελφοί επεξεργάστηκαν άλλη μια αλλαγή στην ανάπτυξη της Ελληνικής πόλης. Επειδή η θεμελίωση της πόλης ήταν για τους Έλληνες, όπως ήταν και για προγούμενους πολιτισμούς, πρώτα-πρώτα μια θρησκευτική πράξη, οι Δελφοί φυσικά ανέλαβαν την ηγεσία των νέων θεμελιώσεων. Και ιδίως στις αρχική περίοδο αποικισμού, ο Πύθιος Απόλλων έδινε ειδικές συμβουλές που έστελναν νέες αποικίες προς κάθε κατεύθυνση, υπο την αιγίδα του ίδιου του Απόλλωνα. Λίγες πολιτείες μόνο θα ανελάμβαναν τέτοιο εγχείρημα χωρίς να συμβουλευθούν το μαντείο. Κι έτσι την στιγμή που η αύξηση του πληθυσμού θα μπορούσε να έχει οδηγήσει σε συμφόρηση μέσα στην πόλη, σε τυχαία μετανάστευση, ή σε διαμάχες για αρώσιμη γή στις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές, οι Δελφοί, θέλοντας και μη, αντιμετώπισαν το πληθυσμιακό πρόβλημα και διεξήγαγαν ένα πρόγραμμα οργανωμένης διασποράς. Μέσω αυτού του προγράμματος οι φύλακες του ναού, ελάττωσαν και τον οξύ οικονομικό ανταγωνισμό και τους κατακτητικούς πολέμους, ενώ άπλωσαν τον Ελληνικό πολιτισμό και την Ελληνική πόλη στις αραιοτοποθετημένες κοινότητες των χωριών της περιφέρειας. Ο έλεγχος της αύξησης της πόλης με αποικισμό εν τάξει και επαναλαμβανόμενο όσο συχνά όσο απαιτούσαν οι αριθμοί, ήταν η πρώτη πρακτική αναγνώριση ενός οργανικού ορίου στην αύξηση της πόλης. Κατά τον αιώνα που ασκήθηκε με την μέγιστη ευρύτητα, όταν το μέτρο κρατήθηκε, η Ελληνική πόλη αποδείχθηκε ένα εξαιρετικά ευνοϊκό περιβαλλον για ανθρώπινη ανάπτυξη. Το Δελφικό δόγμα της χρυσής τομής ίσχυσε για τις πόλεις όσο και για τους ανθρώπους. Ας σημειώσουμε οτι η αποικιακή αυτή κίνηση ήλθε απο θρησκευτική πεποίθηση και πειθώ και απο εκούσια ανάληψη δράσης: όχι απο κεντρικοποιημένο στρατιωτικό έλεγχο. Αυτός ήρθε κάτω απο τον Μεγάλο Αλέξανδρο, όταν η θρησκευτική αυθεντία είχε καταρρεύεσει και όταν οι πολιτειακοί κανόνες μέτρου είχαν εξαφανιστεί. Η Κώς, η Κνίδος και η Επίδαυρος δεν ήταν λιγότερο απο τους Ολυμπιακούς αγώνες ή απο το ιερό των Δελφών, σύμβολα της Ελληνικής μέριμνας για ολότητα, ολοκλήρωση και ισορροπία. Και το μάθημα που έδωσαν έπαιξε ρόλο στην μετέπειτα πολεοδομία αν και δεν έχει αφομοιωθεί πλήρως ούτε καν σήμερα.ένα απο τα πιο φημισμένα Ιπποκρατικά δοκίμια είναι επι του θέματος «Αέρας, Νερό, και Τόποι», ένα έργο το οποίο κατέγραψε σκιαγραφήσεις δημόσιας υγιεινής σε σχέση με την επιλογή τόπων και με τον σχεδιασμό πόλεων. Αν η αγάπη των Ελλήνων για το συγκεκριμένο αντικείμενο έκανε αυτούς τους οξυδερκείς γαιστρούς να παραβλέψουν δυνάμεις και οργανισμούς κάτω απο το κανονικό κατώφλι όρασης έτσι ώστε, απ ότι φαίνεται ποτέ να μην υποπτευθούν οτι οι ασθένειες μπορεί να μεταβιβάζονται μέσω αοράτων δραστών, εν τούτοις έδωσαν όλη την δέουσα προσοχή σε πράγματα που είναι πιο εύκολο να ανακαλυφθούν και να αντιμετωπιστούν: τον προσανατολισμό κτιρίων και δρόμων της πόλης έτσι που να αποφεύγουν τον καλοκαιρινό ήλιο και να συλλέγουν τους δροσιστικούς ανέμους, την αποφυγή ελωδών εδαφών και του ανθυγιεινού περιβάλλοντος, την εξασφάλιση καθαρών πηγών νερού σαν υπόθεσης διπλά αναγκαίας για την περίπτωση ασθενών.αυτά δεν είχαν άμεσο αποτέλεσμα στην πόλη αφού ήταν ευκολότερο για όσους ήταν πλούσιοι ή διέθεταν ελεύθερο χρόνο να επισκέπτονατι ένα μακρινό θεραπευτήριο όταν ήταν άρρωστοι και δυσκολότερο για μια κοινότητα να παράσχει το κεφάλαιο που θα χρειαζόταν για μεγάλα έργα μηχανικής που θα έφερναν νερό απο τους λόφους...βαθμιαία οι Ιπποκράτειες εντολές θα έφερναν στην πόλη νερό για να πίνουνε και για να πλένονται οι κάτοικοι...μια φάση της υγιεινής, όμως, περιέργως απουσιάζει: η ιατρική σχολή δεν άφησε αναφορές στην σωστή απομάκρυνση περιττωμάτων. Τέτοιες ήταν λοιπόν οι αποφασιστικές συνεισφορές που η περιοδική ευρύτερη συνάθροιση των Ελλήνων σε ειδικά κέντρα έκανε στον πολιτισμό των πόλεων : το γυμνάσιο, το θεραπευτήριο και το θέατρο. Και όχι μόνο έδωσαν νέο καλούπι στην μορφή της πόλης: το καθένα τους έδωσε κι ένα κίνητρο για ευρύτερη κυκλοφορία και πνευματική ανταλλαγή με ταξίδι και προσκύνηση. Αυτό ήταν μια Πανελλήνια επίδραση...οι άνθρωποι που το τολμούσαν, λίγοι-λίγοι ή κατά ποταμούς, και που πήγαιναν στην Ολυμπία, στους Δελφούς, στην Κώ και στις αδελφές τους πόλεις αποσπούσαν τον εαυτό τους απο τον κλεισμένο στον εαυτό του κόσμο της πόλης. Γίνονταν μέλη μια μεγαλύτερης ενότητας την οποία έφερνε κοντά όχι η περιχαράκωση κι ο εγκλεισμός με τείχη αλλά μια ζωηρή έλξη. Στα σημεία 5

6 συνάντησης ξεπερνούσαν τον ιδιαιτερισμό και τον τοπικισμό της γενέτειρας του καθενός τους και ατένιζαν έναν ευρύτερο ορίζοντα. Οι ιερές οδοί απο την Ηλεία στην Ολυμπία ή απο πολλά άλλα μέρη στους Δελφούς, γίνονταν οι ορατοί δεσμοί της ενότητας αυτής. Δυνάμει, αυτές οι πρακτικές είχαν μέσα τους την βάση για ένα νέο είδος αστικής πολιτείας, βασισμένης σε ομόσπονδη οργάνωση που θα λειτουργούσε πάνω σε ευρύτερες περιοχές, όχι με κεντρικοποιημένη διεύθυνση αλλά μέσω εκουσίων συναλλαγών και αμοιβαίων υπηρεσιών. Αν αυτές οι προσπάθειες είχαν κατανοηθεί πιο βαθειά και εκτιμηθεί πιο συνειδητά απο τους πολιτικούς στοχαστές της Ελλάδας έστω και αργά, στον τέταρτο αιώνα, μπορεί ακόμα να είχαν καταφέρει να αφήσουν το σημάδι τους στην πόλη. Αλλά η Ελληνική πρακτική ήταν πολύ πιο μπροστά απο την Ελληνική θεωρία: όντως, η θεωρία τόνιζε το χωριστό, το ιδιαίτερο, το στατικό,, το αρχαϊκό, και παραμελούσε τις νέες τάσεις για δυναμική πολιτισμική επαφή και πολιτική ομοσπονδία. Ο Αριστοτέλης εξέτασε τα συντάγματα 158 Ελληνικών πόλεων, το καθένα αρκετά διαφορετικό για να αξίζει χωριστή ανάλυση, αλλά δεν έχει καταγραφεί να είχε στρέψει την προσοχή του στις προσπάθειες δημιουργίας ενός γενικού συνασπισμού παρ όλο που αυτές είχαν αρχίσει ήδη απο τον έκτο αιώνα και πριν η Ρώμη εξαφανίσει το τελευταίο ίχνος Ελληνικής ελευθερίας, η Ελλάδα επρόκειτο να παράγει κάπου είκοσι τέτοιες συνομοσπονδίες. Διορατική είνα η παρατήρηση του McDonald.οτι η πλειοψηφία τους είχε την αρχή της σε κάποια κοινή θρησκευτική γιορτή...πολύ καθυστερημένα εισήχθησαν δύο νέες επινοήσει αστικής διακυβέρνησης, η ισοπολιτεία με την οποία μια πόλη έδινε την ιθαγένειά της σε κατοίκους μιας άλλης πόλης ενώ έμεναν χωριστές και αυτοδιευθυνόμενες, και στην συμπολιτεία με την οποία μια πόλη γινόταν μέρος μιας συνεργαζόμενης ομάδας κάτω απο μια συντονίζουσα αρχή με τον κάθε πολίτη να εκφράζει διπλή πίστη. Σε έναν ειρηνικό κόσμο αυτές οι προσπάθειες ίσως να είχαν πολλαπλασιαστεί και καρποφορήσει.ακόμη κι αυτοί των οποίων η γνώση για την Ελλάδα είναι όσο εξονυχιστική όσο του Τόϋνμπη έχουν την τάση να αποδίδουν την διαιρετικότητα των ελληνικών πόλεων στην τοπογραφική τους τοποθέτηση, στην ζήλεια και την αντιζηλία, ή στο ναρκισσιστκό τους ξεμυάλισμα με την ίδια τους την εικόνα. Το οτι όλα αυτά έπαιξαν τον ρόλο τους είναι αναμφισβήτητο: αλλά το γεγονός οτι έγιναν τόσες προσπάθειες για ομοσπονδία δείχνει την ύπαρξη και αντιθέτων τάσεων. Η πρώτη ομοσπονδία για την οποία ο J.A.O.Larsen βρίσκει επαρκείς περιγραφές (μετά τον τον πάπυρο του Οξυρύγχου του 1908) είναι η Βοιωτική συμπολιτεία (της περιόδου π.χ ) Ί σως αυτή η καινοτομία να ευνοήθηκε απο την απουσία ορεινών εμποδίων και μεγάλων πόλεων σε εκείνη την πλατειά και εύφορη πεδιάδα, αλλά, παρά τις Αττικές διαδόσεις για διανοητική αμβλύτητα,η Βοιωτία όντως δημιούργησε ένα καλοοργανωμένο ομοσπονδιακό σύστημα με.μεγάλο συμβούλιο αντιπροσώπων, ταμείο ομοσπονδιακό δικαστήριο...και μπόρεσε να επιβάλει ομοιόμορφες τοπικές κυβερνήσεις στις πόλεις μέλη. Ολικά, μια λαμπρή καινοτομία. Αυτή η επίτευξη αντιπροσωπευτικής ομοσπονδιακής κυβέρνησης με συνδυασμόκαι ένωσης και τοπικής αυτονομίας ήταν πολιτική εξέλιξη όχι μικρού μεγέθους. Αυτό που την έκανε να αποτύχει δεν ήταν ο άσπονδος τοπικισμός των Ελληνικών πόλεων, κάτι που ήταν μοιραία εγγενές στον χαρακτήρα τους...αντίθετα, αυτό το ομοσπονδιακό σύστημα ανατράπηκε με μια κτηνώδη ειδική πράξη, την «Ειρήνη του Βασιλέως» του 386 η οποία όριζε οι Ελληνικές πόλεις να είναι «ελεύθερες», πράγμα που σήμαινε, υπο την Σπαρτιατική διοίκηση, οτι δεν ήταν ελέυθεροι να ενώνονται μαζί σε μια ομόσπονδη ένωση. Όλα αυτά έγιναν πριν ο Δημοσθένης προσπαθήσει να συγκεντρώσει τις πτοημένες πόλεις που αντιμετώπιζαν τον Φίλιππο της Μακεδονίας. Αν ο Βοιωτικός ομοσπονδισμός είχε κυριαρχήσει ενάντια στον Σπαρτιατικό απομονωτισμό ίσως οι πόλεις της Ελλάδας να είχαν αποκρούσει το μοιραίο πλήγμα στη Χαιρώνεια. Αν η δύναμη και η αυτοπεποίθηση των Ελληνικών πόλεων δεν είχε καταστραφεί ολοσχερώς απο την σειρά πολέμων που άρχισαν μεταξύ τους, τότε οι μετέπειτα προσπάθειές τους για ομοσπονδία, κατά μέγα μέρος γεννημένες πλέον απ την απελπισία, ίσως τους είχαν δώσει μια καλύτερτη ευκαιρία εναντίον των αυτοκρατοριών που τελικά τις σάρωσαν και τις σκέπασαν. Αλλά η ευρύτερη έννοια ομόσπονδης αστικής πολιτείας, που θα είχε επανορθώσει και τις αποτυχίες του αστικού απομονωτισμού και τις αποτυχίες της ιμπεριαλιστκής πολιτικής και πολιτισμικής επέκτασης, ποτέ δεν είχε αρκετά μακρόβια σταδιοδρομία για να προλάβει να δημιουργήσει ένα ριζικά νέο μοντέλο πολιτικής ζωής. Ο πόλεμος τράβηξε την πόλη πίσω στην παλινδρόμηση του μοντέλου των παλιότερων βασιλεο-κεντρικών πόλεων, και τελικά μόνο ελάχιστα ίχνη της ανεξαρτησίας και αυτονομίας τους δεν απαλείφθηκαν απ αυτόν. Κι έτσι ήταν σαν πρόσφυγες, υπήκοοι, και δούλοι, όχι ως ελεύθεροι πολίτες που οι Έλληνες τελικά μετέφεραν τα μαθήματα της Ολυμπίας, των Δελφών και της Κώ στον υπόλοιπο κόσμο... Για μια σύντομη γενιά στην Αθήνα, οι τρόποι των θεών, οι τρόποι της φύσης και οι τρόποι των ανθρώπων είχαν πλησιάσει σε ένα κοινό σημείο: φάνηκε σαν να μπορούσαν να ξεπεραστούν οι καθηλώσεις και ακινητοποιήσεις, οι εκτροπές και διαστροφές που είχαν σφηνωθεί στους ίδιους τους δομικούς λίθους της αρχαίας πόλης...υπαρκτές, κι όχι απλώς έργα γλυπτών σαν τον Φειδία, μορφές ενός νέου ανθρώπινου ιδεώδους είχαν σχηματιστεί, στην πραγματικότητα του ιδεώδους της πλήρως ανεπτυγμένης προσωπικότητας σε κάθε κρίσιμο στάδιο της ζωής: κι αυτό δεν ήταν παρά μια αποκρυστάλλωση μιας πιο ζωντανής στιγμής που η ίδια η ζωή προηγουμένως κρατούσε ακόμα σε μορφή διαλύματος: Στη γενιά που είχε αποκρούσει την Περσική εισβολή, μια νέα ιδέα ολοκλήρωσης του ανθρώπου κατέλαβε την κοινωνία αυτή και διαπότισε την κάθε 6

7 ζωή. Στις δραστηριότητες της πόλης, αν όχι και σ ολη την αρχιτεκτονική της επίπλωση, η ανθρώπινη φύση σηκώθηκε ξαφνικά σ ένα νέο ανάστημα. Το νέο ιδεώδες ολότητας, ισορροπίας, συμμετρίας, αυτοπειθαρχίας, ενσαρκώθηκε σε δυο ανθρώπους που οι αλληλοκαλυπτόμενες ζωές τους καλύπτουν το πέμπτο αιώνα: Στον Σοφοκλή και τον Σωκράτη. Και όχι κατά σύμπτωση, ο καθένας με τον δικό του τρόπο ήταν μεγάλος καλλιτέχνης του διαλόγου. Διότι μέσω της πάλης και της αντίθεσης, κι όχι απλώς μέσω της σύμμετρης ανάπτυξης, ο καθένας τους σηκώθηκε στο πλήρες του ύψος.ο Σοφοκλής όμορφος στο σώμα και στο πρόσωπο, μπροστά και στο χορό, έμπειρος και στον πόλεμο ως στρατηγός, συνέχισε και μετέδωσε μέσα απο τις τραγωδίες του την νέα μορφή δράματος που ξαφνικά είχε απελευθερωθεί απο το αρχαίο τελετουργικό του χωριού. Να ένας άνθρωπος σαν κι αυτον του οποίου ο Σόλων ήταν προμήνυμα, αδέσμευτος απο όλες τις ζηλότυπες προκαταλήψεις της εξουσίας. Ο Σοφοκλής ήταν το αντίθετο του αρχετυπικού σπεσιαλίστα, του σακατεμένου, τεμαχισμένου ανθρώπου, που διαμορφώθηκε στο καλούπι του πολιτισμού να εκπληρώσει τον μικρό του ρόλο και να υπηρετήσει με αφοσίωση σαν του μυρμηγκιού τις ανάγκες της κυψέλης. Τελείως αντίθετα, να μια προσωπικότητα ικανή να αντικρύζει την ζωή σε όλες της τις διαστάσεις, ακόμη και στους πιο μανιασμένους της παραλογισμούς και στους πιο σκοτεινούς ψυχαναγκασμούς της: σαν στο σπίτι του σε κάθε περιβάλλον, στο ύψος κάθε περίστασης, έτοιμος να αναλάβει ηθική ευθύνη για τις επιλογές του ακόμα κι αν όλόκληρη η κοινότητα τον αντιστρατευόταν. «Και μόνος και μετά πολλών». Δίπλα στον Σοφοκλή στέκεται η διαφορετική μορφή του νεότερου εκ των δύο, του Σωκράτη που, κάθε άλλο παρά όμορφος παρομοιαζόταν στα γεράματα με τον Σειληνό, με την μύτη προς τα πάνω αλλά με υπέροχο φυσικό πλαίσιο και με κράση αδιαπέραστη απο τις κακουχίες του κλίματος ή των πολέμων, με κεφάλι που δεν έχανε την ψυχραιμία του στην μάχη ούτε την διαύγειά του στο κρασί όταν οι συμπότες του ήδη τρίκλιζαν. Εσωστρεφής και εξωστρεφής, ικανός και για μοναχική διανοητική έκσταση και για ατελείωτο ερευνητικό διάλογο. Σαν πολλούς άλλους ελεύθερους πολίτες ήταν τεχνίτης, λιθοξόος, και είχε και γονεις που εργάζονταν κι οι δύο, λιθοξόος ο πατέρας του, μαία η μητέρα του, μα ήταν σαν στο σπίτι του σε κάθε μέρος της πόλης: αθλητής με τους αθλητές, στρατιώτης με τους στρατιώτες, στοχαστής με τους στοχαστές. Αυτοί οι άνθρωποι δεν ήταν παρά δύο εξέχοντες αντιπρόσωποι της νέας πόλης, που ήταν λανθάνουυσα σαν ιδέα αλλά ποτέ δεν είχε επαρκώς πραγματοποιηθεί σε μάρμαρο. Δεν ήταν μόνοι για τί περιβάλλονταν απο ανθρώπους ιδίων διαστάσεων, μορφές σαν τον Αριστείδη, τον Αισχύλο, τον Θεμιστοκλή, τον Θουκυδίδη, τον Ευρυπίδη, τον Πλάτωνα. Με την ύπαρξή τους και μόνο τα πνεύματα αυτά ήταν μια μαρτυρία για την ξαφνική μετάλλαξη που παρήγαγε ανάμεσα σε λίγα εκατομμύρια ανθρώπων μέσα σε λιγότερο απο δύο αιώνες μια πολύ πλουσιότερη άνθιση ανθρώπινης μεγαλοφυϊας καταγραμμένης οπουδήποτεστην ιστορία εκτός ίσως απο την αναγεννησιακή Φλωρεντία...Όταν πέρασε αυτή η στιγμή τα κτίρια άρχισαν να παίρνουν την θέση των ανθρώπων, και διακαώς μεν αλλά ματαίως έψαξαν οι φιλοσοφοι και εκπαιδευτές απο τον Πλάτωνα ως τον Ισοκράτη να βρούν το μυστικό που δημιούργησε τους τέτοιους πολίτες, η δε απάντηση που δόθηκε απ τον ίδιο τον Πλάτωνα έδειξε μόνο το θάρρος της απόγνωσής του..και ποτέ δεν υποπτέυτηκε οτι η Αθήνα του Σόλωνα και του Θεμιστοκλή η ίδια ήταν μεγαλύτερο σχολείο απο οποιαδήποτε φανταστική κοινοπολιτεία ήταν ικανός να δημιουργήσει στο μυαλό του, αυτή η ίδια με την κάθε της δραστηριότητα, κάθε δημόσιο καθήκον, κάθε τόπο συνάντησης και κάθε συνάντηση..(η αφελής ουτοπία στην οποία παλινδρόμησε ο Πλάτων, θα ήταν μια πόλη στην οποία ο Σωκράτης θα είχε γίνει λιθοξόος αλλά ο Πλάτων δεν το συνειδητοποίησε αυτό..μέχρι σήμερα αυτό που μας έσωσε απο αυτό το όνειρο του Πλάτωνα ήταν η τεχνολογική μας αθωότητα και ανικανότητα αλλά τώρα που έχουμε τα μέσα να πραγματοποιήσουμε την φιλοδοξία του αυτή χωρίς να έχουμε ακόμη βυθομετρήσει τις φοβερές της συνέπειες καλά θα κάναμε να ξαναεξετάσουμε την προοπτική αυτή. Η κυβερνητική, η ψυχιατρική, η τεχνητή γονιμοπόιηση, η χειρουργική και χημειοθεραπεία δίνουν την δυνατότητα δημιουργίας υπάκουων αυτόματων...άλλος ένας αιώνας τέτοιας «προόδου» μπορεί να προκαλέσει ανήκεστο βλάβη στο ανθρώπινο είδος. Αντί να δημιουργηθεί σκόπιμα ένα περιβάλλον πιο αποτελεσματικό απο την αρχαία πόλη για να φέρει στην επιφάνεια τον μέγιστο αριθμό ανθρώπινων δυνατοτήτων και το μέγιστο ποσό σημαντικής πολυπλοκότητας οι παρούσες μας μέθοδοι θα εκλειάνουν τις διαφορές και θα ελαττώσουν τις δυνατότητες, για να μπορέσουν έτσι να παράγουν μια κατάσταση άνοης μη-συνείδησης στην οποία οι χαρακτηριστικές λειτουργίες του ανθρώπου θα εκτελούνται απο μηχανές. Τότε, ακόμα κι αν μείνουν αχρησιμοποίητα τα διαβόητα πυρηνικά και βακτηριολογικά όπλα που ήδη απειλουν με γενικευμένη εξολόθρευση, ο ιστορικός άνθρωπος που ζεί στον πολιτισμικό χρόνο και χώρο και που έχει μνήμες και προσδοκίες και κάνει επιλογές, θα εξαφανιστεί)... Οι Έλληνες πρόσθεσαν μια νέα συνιστώσα στην πόλη, άγνωστη σε προηγούμενους πολιτισμούς και επικίνδυνη σε κάθε σύστημα αυθαίρετης δύναμης ή μυστικής εξουσίας: έφεραν στο προσκήνιο τον ελεύθερο πολίτη. Σαν τους μοναχικούς ήρωες του Σοφοκλή ήταν ο ίδιος ένας βασιλιάς αν όχι και θεός, δρώντας μόνος και αναζητώντας πώς χρησιμοποιώντας την νοημοσύνη του θα «σηκώσει το χέρι του πάνω απ τη μοίρα»...και ξανακατέκτησε την θέση που είχε στον πολιτισμό των χωριών, το να είναι πρώτα άνθρωπος, προικισμένος με κάθε ανθρώπινη διάσταση, στον οποίο κάθε μέρος της ζωής ήταν ανοιχτό και προσβάσιμο. Και ήταν με την ικανότητά της να διατυπώσει το ιδανικό εκείνο, όχι με την αποτυχία της 7

8 να το πραγματώσει, που Ελληνική πόλη μας έκανε και ακόμα την μετρούμε με τον δέοντα τρόπο...ο Επιτάφιος του Περικλή με μια προσηνή μάσκα μετριοπάθειας και μετριοφροσύνης είναι ένας ύμνος αυτάρεσκης αυτολατρείας: τα ιδανικά που ακόμη μόνο μερικώς είχαν πραγματοποιηθεί θεωρήθηκαν στερεές πραγματικότητες, και αδικίες που χειροπιαστότατα είχαν πραγματοποιηθεί μόλις που αναφέρθηκαν και χωρίς καμία μεταμέλεια. Το χρήμα με το οποίο πληρώθηκαν τα έργα του Παρθενώνα και αντιμετωπίστηκε η ανεργία του πλεονάζοντος πληθυσμού στην Αθήνα ήταν χρήμα ματωμένο*.. Η Αθήνα διέπραξε κατάφωρες αδικίες και άσκησε μεθοδευμένη τρομοκρατία στους πιο αδύνατους γείτονες και συμμάχους της. Αυτό κορυφώθηκε με την γενική εξόντωση των κατοίκων της Μήλου παρά το οτι παραδόθηκαν... Ανάμεσα στην ντομπροσύνη του Σόλωνα που απέβαλε σαν λερωμένο ρούχο την πολιτική εξουσία που είχε συγκεντρωθεί στα χέρια του και στην δολιότητα του Περικλή που χρησιμοποίησε τις λέξεις που είχαν υφάνει οι πράξεις ελεύθερων ανθρώπων για να κρύψει μια πολιτική «αποικιακής» εκμετάλλευσης*, υποδούλωσης και ανελέητης εξολόθρευσης ανάμεσα σε αυτά τα δύο πολικά αντίθετα μεσολάβησε λίγότερο απο ένας αιώνας. Αλλά στο διάστημα αυτό η Αθήνα ήταν όσο πλούσια σε πολίτες όσο καμιά πόλη πριν...αλλά ενώ δημιούργησε μια πολιτιστική κληρονομιά για την οποία της οφείλει αιώνιο χρέος κάθε επόμενη εποχή..επέλεξε να δράσει βασιλικά ανάμεσα στις λιγότερο σημαντικές απ αυτήν πόλεις και να ζητήσει με τυρρανικό τρόπο φόρους για να τους παρέχει προστασία. Τα περιττώματα του παλιού πολιτισμού-ο πόλεμος, η εκμετάλλευση, η υποδούλωση, η μαζική εξόντωση πισωγύρισαν στην Αθήνα σαν απο αρχαίο βόθρο. Τελικά αυτές οι δυνάμεις υπερφαλάγγισαν ένα κίνημα προς μια ευρύτερη αδελφικότητα με πιο ανθρώπινους σκοπούς που ήδη γινόταν ορατή τον έβδομο αιώνα. Αν οι διανοητικοί ηγέτες της Ελλάδας είχαν πλήρως συλλάβει τις συνέπειες αυτής της παγκοσμιότητας ίσως να είχαν απελευθερώσει τον αστικό πολιτισμό απο το χρόνιό του μπέρδεμα με την πρακτική ανθρωποθυσιών για διεστραμένους και παράλογους σκοπούς...ο ρόλος της πόλης ήταν αξιοθαύμαστος: κάθε της μέρος είχε πάρει ζωή μέσα στο πρόσωπο κάθε πολίτη, τελετές ναών μεταμορφώνονταν σε τραγωδίες και χάχανα απο χοντρά αστεία και βωμολοχίες στην αγορά μεταμορφώνονταν σε σατιρικές κωμωδίες, το γυμναστήριο /γυμνάσιο γινόταν Πλατωνική Ακαδημία ή Λύκειο του Αριστοτέλη,ή το Κυνόσαργες του Αντισθένη, ένα πραγματικό πανεπιστήμιο όπου η μάθηση γινόταν κοινωνικά υπεύθυνη και δένονταν με ένα ηθικό σύστημα που είχε γίνει και αυτοκριτικό και λογικό. Αλλά εκείνη η εσωτερική ενοποίηση δεν παρήγαγε ποτέ κάποια εξωτερική μορφή που να αντανακλούσε και να συντηρούσε σε ίσο βαθμό τη ζωή που το είχε φέρει στην ύπαρξη..η λατρεία του θεσμού και του ρόλου της πόλης ήταν εμπόδιο στην περαιτέρω ανάπτυξη..κανένας θεσμός, είτε η πόλη είτε ο παπισμός δεν μπορεί να διεκδικήσει μέσα του την πλήρη τελειότητα την άξια λατρείας. Στον διχασμό μεταξύ φυσικής φιλοσοφίας που θεωρούσε τον Κόσμο σαν διαδικασία χωριστή απ τον άνθρωπο και της ανθρωπιστικής σοφίας που θεωρούσε τον άνθρωπο ικανό να υπάρξει σε ένα αυτάρκη κόσμο έξω απ τον Κόσμο, οι παλιότερες ενοράσεις στην κατάσταση του ανθρώπου που ήταν αληθέστερες αν και πιο συγκεχυμένες, κατά μεγάλο μέρος χάθηκαν. Ακόμη και στον Σωκράτη, τον Πλατωνικό τουλάχιστον, οι περιορισμοί της λατρείας της πόλης έγιναν φανεροί στο σημείο ακριβώς που θα έπρεπε να εκλείψουν ανταποκρινόμενοι στην κριτική...στον «Φαίδρο» ο Σωκράτης δηλώνει πως τα άστρα, οι πέτρες και τα δέντρα δεν έχουν τίποτα να του διδάξουν : θα μπορούσε να μάθει όλα όσα θέλει απο την συμπεριφορά «των ανθρώπων στην πόλη»...ακόμα κι οι Βαβυλωνιακές προλήψεις για συσχετισμούς κινήσεων των άστρων με ανθρώπινα συμβάντα ήταν πιο κοντά στην αλήθεια απο τον Ελληνικό ορθολογισμό στην προϊουσα διάσπαση μεταξύ ανθρώπου και φύσης, πόλης και κόσμου. Το «γνώθι σαυτόν» που συμβούλευε ο Σωκράτης είναι το να γνωρίζεις οτι δεν είσαι ένας αποσωματοποιημένος νούς ή ένας περιτειχισμένος πολίτης αλλά ένα ακέραιο μέρος ενός περιβάλλοντος Κόσμου που επιτέλους σπιθίζει απο αυτοσυνείδηση. Ούτε η Ελληνική πόλη ούτε ο Ελληνικός κόσμος δεν πήραν πλήρως το μέτρο του *Όπως και στην υποσημείωση της σελ. 346 περί Αλέξανδρου, τις κατηγορίες του και για τον Περικλή ο Μάμφορντ τις έχει επαναλάβει στο πολλαπλάσιο για τους Αμερικανούς ιθύνοντες. Π.χ. λέει (τον καιρό του Βιετνάμ) ότι αυτό που θα πει δεν είναι προφητεία αλλά περιγραφή πράγματος που ήδη συμβαίνει μπροστά στα μάτια μας και ρωτάει πόσο καιρό μπορεί να διαρκέσει η φυσική δομή μιάς προχωρημένης τεχνολογίας όταν τα ανθρώπινα θεμέλιά της καταρρέουν. Λέει ότι όλα αυτά συνέβησαν τόσο ξαφνικά που πολλοί δεν έχουν ακόμα καταλάβει ότι καν συνέβησαν. Και όμως μέσα σε μια γενιά έφυγε το έδαφος, ανθρώπινοι θεσμοί και ηθικές πεποιθήσεις που για να επιτύχουν μιά μίνιμουμ αποτελεσματικότητα είχαν χρειαστεί χιλιάδες χρόνια, έχουν εξαφανιστεί μπροστά στα μάτια μας τόσο πλήρως που η επόμενη γενιά μόλις και μετά βίας θα μπορεί να πιστέψει ότι είχαν ποτέ υπάρξει. Επίσης αναφέρεται στην αφοσίωση εγκληματικών ιθυνόντων με παιδαριώδεις παροξυσμούς σε έναν πόλεμο που δεν μπορούν να ολοκληρώσουν, με οπλοβιομηχανίες που δεν μπορούν να ελέγξουν για σκοπούς που δεν μπορούν να επιτύχουν. Και θεωρεί τις ατομικές βόμβες που ρίχτηκαν στην Ιαπωνία όπως και τα αποφυλλωτικά που ρίχτηκαν στο Βιετνάμ «βιοκτονίες» όπως το αλάτισμα των αγρών που έκαναν οι Ασσύριοι (μετά το κάψιμο των πόλεων και τις τεχνητές πλημμύρες μέσω εκτροπής αρδευτικών καναλιών, για ολοσχερή καταστροφή πόλεων) για να μην ξαναφυτρώσει τίποτα και να πεθάνουν από ασιτία όσοι είχαν επιβιώσει. 8

9 ανθρώπου: και τα δυο συνελήφθησαν σε μια στατική εικόνα που ούτε χρόνο επέτρεπε ούτε οργανική ανάπτυξη.κάνοντας την πόλη θεό τους οι Έλληνες γενικά και οι Αθηναίοι ειδικά έχασαν την επαφή με το μεγαλύτερο δώρο της θεότητας του να υπερβαίνονται φυσικοί περιορισμοί και να δείχνονται σκοποί πέραν οποιασδήποτε άμεσης εκπλήρωσης...ο πολίτης του πέμπτου αιώνα δεν βρήκε τρόπο να συνεχίσει την διαδικασία άνθισης των ανθρώπινων δυνατοτήτων, και αναζητούσε μόνο να ταιριάζει στο καλούπι που είχε ήδη κατορθωθεί. Η πόλη δεν μπορούσε να γίνει κόσμος και ένας κόσμος που δεν χωράει αλλαγές, για υπέρβαση και μεταμόρφωση/μετασχηματισμό, δεν μπορούσε να παράγει μια υψηλότερη τάξη στην πόλη...ο Αριστοτέλης δεν παρέβλεψε τον ρόλο του χρόνου και μάλιστα ο τρόπος που ξέφυγε απο τον περιορισμό του να χρησιμοποεί την γεωμετρία όπως οι πρωτόγονοι τα μάγια ήταν ο τρόπος του βιολόγου και όχι του σημερινού φυσικού ο οποίος ίσως θα θεωρηθεί απο μια μελλοντική γενεά σαν σύγχρονος περιορισμός μας.. Εν τούτοις, όπως ο Πλάτων έτσι κι αυτός δεν είχε καμιά ακριβή ενόραση περί της ευτυχούς στιγμής μέσα απ την οποία πέρασε η ζωή της Αθήνας, και σε κάποιο βαθμό κι όλων των άλλων Ελληνικών πόλεων απο τον καιρό του Σόλωνα έως του Περικλή, κι έτσι οι ιδανικές του πόλεις δεν προνόησαν για το πώς θα συνέχιζαν και θα ενίσχυαν αυτές τις δημιουργικές δυνάμεις. Δεν είχαν κανένα όραμα μιας ευρύτερης πόλης που να ενσωμάτωνε τις ιδανικές αρχές της Κώ, των Δελφών και της Ολυμπίας στις γενναιόδωρες πολυπλοκότητες μιας ανοιχτής κοινωνίας Η ιδανική τους πόλη ήταν απλώς ένα μικρό στατικό δοχείο κάτω απο την ζοφερή διεύθυνση της ακρόπολης..και με τέτοιους όρους ο νούς που στην πραγματική πόλη άνθιζε θα είχε μαραθεί...τελικά η πόλη που μεγάλωνε με την ροή και την αταξία της να διογκώνονται πέρα απο κάθε προηγούμενο όριο, δικαίωνε τις ιδανικές δυνατότητες της αστικής κοινωνίας περισσότερο απ ότι τις δικαίωναν αυτές οι ουτοπικές προβολές παρά την κρυστάλλινη καθαρότητά τους... Έχουμε ίσως εδώ μια ερμηνεία του γιατί η ελληνική ιδέα ολότητας/ολοκλήρωσης και ομορφιάς-καλωσύνης/καλού- καγαθού που ενσαρκώθηκε στις μεγάλες προσωπικότητες που άνθισαν κατά την διάρκεια των Περσικών πολέμων και αμέσως μετά, ποτέ δεν δημιούργησε πλήρως μια πόλη κατά την εικόνα της (την εικόνα της ιδέας) και αυτό που πήρε τελικά την θέση της τέτοιας εικόνας ήταν η Ελληνιστική πόλη:υγιεινή, τακτική, καλο-οργανωμένη, αισθητικά ενοποιημένη, αλλά πολύ κατώτερη ως προς την ικανότητά της να ανατρέφει την δημιουργική δραστηριότητα.απο τον τέταρτο αιώνα τα κτίρια άρχισαν να εκτοπίζουν τους ανθρωπους. Και τώρα που τα είδαμε αυτά ας δούμε ξεφυλλίσουμε απ την αρχή το βιβλίο που μέχρι τούδε απλώς ξεφυλλίσαμε μέχρι να βρούμε τα περί Ελλάδας: 9

10 Έχει σημασία το «Η Πόλη στην Ιστορία» του Μάμφορντ μετά απο 40 χρόνια; «..Η μόνη εναλλακτκή λύση του σύγχρονου ανθρώπου είναι το να ξανα-αναδυθεί απο την υπόγεια πόλη στο φώς και να έχει το θάρρος, όχι να διαφύγει στη σελήνη, αλλά να ξαναγυρίσει στο δικό του ανθρώπινο κέντρο και να κυριαρχήσει πάνω στους πολεμοχαρείς ψυχαναγκασμούς και παραλογισμούς που μοιράζεται με τους ηγέτες του και τους μέντορές του. Πρέπει όχι μόνο να ξεμάθει την τέχνη του πολέμου αλλά και να αποκτήσει και να κάνει κτήμα του, όσο ποτέ μέχρι τώρα, τις τέχνες της ζωής». Λιούις Μάμφορντ («Η Πόλη στην Ιστορία») Το 1938 ο Μάμφορντ έγραψε το «Τhe Culture of Cities» του οποίου πολλά μέρη συμπεριέλαβε ή επεξέτεινε στο «Η Πόλη στην Ιστορία» το Ένα απο αυτά τα μέρη, με άλλο τίτλο, ήταν και το κεφάλαιο «Σύντομη Σκιαγράφηση της Κόλασης» το οποίο πολλοί κριτικοί θεώρησαν, όπως γράφει ο ίδιος το 1961, «υπέρ το δέον απαισιόδοξο και μάλιστα νοσηρά μη ρεαλιστικό, και υπερβολικό σε βαθμό διαστροφής». Και συνεχίζει: «Πολλοί ήταν σίγουροι οτι τίποτε περισσότερο απο την χρόνια ανεργία δεν απειλούσε τον δυτικό κόσμο και πάνω απ όλα ήταν σίγουροι οτι ήταν πάρα πολύ απίθανο τόσο το να γίνει πόλεμος όσο και η ολοκληρωτική καταστροφή πόλεων...το 1961, μετά την καταστροφή της Βαρσοβίας το 1939, του κέντρου του Ρότερνταμ το 1940, την καταστροφή σε μια πενταετία τεραστίων αστικών εκτάσεων και την εξόντωση εκατομμυρίων πληθυσμού, απο το Λονδίνο ως το Τόκυο και απο το Αμβούργο ως την Χιροσίμα και μετά τα Γερμανικά κρεματόρια, το κεφάλαιο αυτό είχε χάσει την σημασία του με τον τρόπο που την χάνουν οι προβλέψεις που επαληθεύθηκαν μα δεν μπόρεσαν να σταματήσουν τίποτε». Ξέρουμε οτι ο Μάμφορντ εύχονταν αυτό που θα ταίριαζε να γραφτεί στον τάφο του να ήταν «Ενθάδε κείται ένας ανόητος που θα ήταν ευτυχής αν μάθαινε οτι δεν επαληθεύθηκε καμιά απο τις προβλέψεις που με μεγάλη απροθυμία έκανε». Ξέρουμε και οτι σαν τη μεγαλύτερη απειλή για την ζωή στον πλανήτη θεωρούσε, όπως έγραφε την δεκαετία του 50, τον «μεταϊστορικό άνθρωπο» που θα προσπαθούσε να επέμβει και στην βιολογική έξέλιξη με κριτήρια βελτιστοποίησης που θα τα εμπνέονταν απο τους νόμους της ελεύθερης αγοράς και οτι σαν μόνο περιθώριο αισιοδοξίας θεωρούσε το να αναδυθεί, απο τον «αγώνα ταχύτητας μεταξύ καταστροφής και μόρφωσης» στον οποίο βρίσκεται η ανθρωπότητα, ένα νέο είδος παγκοσμιοποιημένου ανθρώπου, όχι το παγκόσμια ομογενοποιημένο κατασκεύασμα των ηλεκτρονικών μέσων τα οποία συντηρεί με τη διαφήμιση ο συναγωνισμός ανάμεσα σε διαφορετικές μάρκες ίδιων καταναλωτικών προϊοντων εξ ίσου άχρηστων. Ήδη βλέπουμε εταιρίες προώθησης μεταλλαγμένων να συναγωνίζονται με τους νόμους της ελεύθερης αγοράς όχι μόνο η μια την άλλη αλλά και την φύση την ίδια με βλακώδεις πειραματισμούς που κατορθώνουν σε λίγα χρόνια να ξεκάνουν ισορροπίες που η φύση σταθεροποίησε με πειραματισμούς εκατομμυρίων ετών και ήδη βλέπουμε ηγέτες και μέντορες να αναιρούν, με μια απροκάλυπτη και σε πρωτοφανή βαθμό σπάταλη καταστροφικότητα, αισιόδοξα ευχολόγια αναλυτών που δεν μπορούν να δούν όχι μισό αιώνα αλλά ούτε μισό χρόνο μπροστά. Επομένως; Είναι πλέον με ουσιαστικό τρόπο σημαντικό το έργο του Μάμφορντ τη στιγμή αυτή; Έχει, δηλαδή, η ανάγνωσή του σημασία ως προς το να μας εμπνεύσει καμιά ιδέα προς δοκιμήν στις προσπάθειες που όλοι αναζητούμε για να αποτραπούν ακόμη χειρότερα πράγματα που ίσως δεν είναι ακόμη αναπόφευκτα; Ή το μόνο που μένει για τις ιδέες, ακόμη και ενός τέτοιου ανθρώπου, είναι αυτό που είναι ουσιαστικό μόνο στις λεγόμενες «μέρες της αθωότητας» (που κάθε τόσο όχι απλώς φαίνονται απωλεσθείσες μα και που αμφισβητείται το αν είχαν ποτέ πραγματικά υπάρξει). Σε εκείνες τις μέρες, εντάξει, είναι ουσιαστικό το να απολαμβάνουμε το έργο των Μάμφορντ, π.χ. για την πόλη, ως προς το πόσες λεπτομέρειες ανεκάλυψε στην πορεία συγγραφής του, πόσο χαλκέντερα τις τεκμηρίωσε απο πόσο απίθανες πηγές, πόσο πρωτοτύπησε ή και επανεστάτησε σε σύγκριση με άλλους ερευνητές, με πόσο ωραίους και παιδαγωγικούς τρόπους παρουσίασε τα ευρήματά του, πόσο έναυσμα για περαιτέρω συνέχειες και εμπνεύσεις έδωσε κλπ. (Ειδικά δε για ένα έργο για την πόλη, επιτυχία δεν θα ήταν φυσικά η ακαδημαϊκή αναγνώριση αλλά η εφαρμογή προτάσεών του στην πολεοδομία). Στις μέρες μας όμως; μέρες σαν του 38 στις οποίες ο Μάμφορντ στην Αμερική έγραφε το «Σύντομη Σκιαγράφηση της Κόλασης» και για τις οποίες, εδώ, ο Σικελιανός, αντίστοιχα έγραφε «η απειλή αυτή την φορά είναι να ξανακυλήσει η ζωή στην 10

11 προ-οντολογική άβυσσο»; Με τι τρόπο πρέπει να διαβάσουμε τον Μάμφορντ στις μέρες μας που ο συγγραφέας του «Το τέλειο κράτος. Η νύχτα των ερπετών» (Αντρέας Ξυφτίλης- Γεωργίου, ο οποίος βλέπει τον μεταϊστορικό άνθρωπο σαν επιστροφή της συνείδησης στην εποχή «πριν την μυθολογική εποχή της πάλης του Απόλλωνα με τον Πύθωνα και την βιολογική επικράτηση, στον άνθρωπο, των χαρακτηριστικών της συνείδησης που οφείλονται στον εγκεφαλικο φλοιό και όχι στον αρχαιοεγκέφαλο των ερπετών) τελειώνει το βιβλίο του γράφοντας «Η μόνη ελπίδα που έχω για το οτι δεν μπαίνουμε σε μια παντοτεινή και πολύ βαθειά νύχτα είναι οτι η ανάλυσή μου είναι λανθασμένη κι ας μην μπορώ να βρώ ο ίδιος πού κάνω λάθος». Μας βοηθάει ο ίδιος ο Μάμφορντ λέγοντας με ποιό πνεύμα έγραψε ο ίδιος το βιβλίο του (το οτι τόγραψε το 1961 δεν αλλάζει τίποτε αφού αυτός με τις «απρόθυμες προβλέψεις της ανάλυσής του που θάταν πανευτυχής αν έβγαιναν λάθος» δεν ζούσε τότε όπως οι περισσότεροι απο μας μόνο «μέρες της αθωότητος» αλλά ζούσε, μέσω των μεριμνών του, και την σημερινή κόλαση ενώ την προηγούμενη κόλαση την είχε ήδη ζήσει (όχι μόνο όπως την είχε σκιαγραφήσει πριν συμβεί αλλά και έμπρακτα : σαν υπερατλαντικός θεατής βλέποντας τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και την Χιροσίμα, και στον περίγυρό του με τον θάνατο του γιού του σε μια απο τις τελευταίες μάχες του πολέμου) Γράφει λοιπόν: «Βεβαίως, αν η όλη εικόνα ήταν τόσο ζοφερή όσο την ζωγράφισα στο κεφάλαιο αυτό, δεν θα υπήρχε καμιά δικαιολογία για την συγγραφή του παρόντος βιβλίου, ή μάλλον, θα ήταν κι αυτό απλώς μια εξίσου παράλογη συνεισφορά όσο οι παραλογισμοί και οι ματαιότητες που εδώ έθιξα. Αν υπογράμμισα δεόντως τις αποσυνθέσεις του μητροπολιτικού σταδίου, ένας ήταν ο λόγος : μόνο όσοι τις συνειδητοποιούμε θα μπορέσουμε να κατευθύνουμε τις συλλογικές μας προσπάθειες σε πιο δημιουργικές διαδικασίες. Τον πέμπτο μ.χ. αιώνα αυτοί που κατάλαβαν τι χρειαζόταν η κατάσταση δεν ήταν όσοι αδιάλλακτοι Ρωμαίοι ακόμα καυχώνταν για τα επιτεύγματα της Ρώμης και προσδοκούσαν άλλα χίλια χρόνια απ αυτά. Αντίθετα, αυτοί που έκτισαν έναν νέο πολιτισμό που τελικά ξεπέρασε τον ρωμαϊκό ακόμα και σε ζητήματα μηχανικής και διακυβέρνησης ήταν αυτοί που απέρριψαν τις Ρωμαϊκές βάσεις και τοποθέτησαν τις ζωές τους σ ένα καινούργιο θεμέλιο. Έτσι και σήμερα: αυτοί που εργάζονται μέσα στο μητροπολιτικό μύθο χειριζόμενοι τους καρκινικούς του όγκους σαν κανονικές εκδηλώσεις ανάπτυξης θα συνεχίσουν να βάζουν καταπλάσματα και ψευταλοιφές, να διαφημίζουν ξόρκια, να κάνουν τις δημόσιες σχέσεις σαν νάτανε μάγια, και να εφαρμόζουν θεραπείες απο αλμπάνηδες και τσαρλατάνους, μέχρι να πεθάνει ο ασθενής μπροστά στα ίδια τους τα μάτια». Βέβαια, αυτά ο Μάμφορντ στο βιβλίο αυτό τα λέει για το θέμα των τεραστίων γιγαντουπόλεων, όχι για τα θέματα που άμεσα μας αναστατώνουν τώρα. Σαν ψευτοθεραπείες εννοεί την ισοπέδωση των σλαμ, την αρχιτεκτονική εξωραϊσμού, την επέκταση των προαστείων, την αστική ανανέωση κλπ. Μα αφ ενός τα θέματα είναι όχι μόνο ανάλογα σε πολλά σημεία αλλά και όντως αλληλοεπικαλυπτόμενα. Αφ ετέρου δεν πρέπει το πάθος για τα θέματα των σημερινών τηλεοπτικών νέων να μας κάνει να ξεχνάμε οτι σημερινά είναι κι αυτά που λέει ο Μάμφορντ για την πόλη, αφού ακόμη δεν έχουν λυθεί και αφού, όπως θα δούμε, το βιβλίο του επίσης αναφέρεται και σε πολεοδομικές προτάσεις που θα είναι με πολύτιμο και αναντικατάστατο τρόπο επίκαιρες για πολύ καιρό ακόμα. Τέλος, μια απ όλες τις πολλές συνιστώσες του βιβλίου του και του τρόπου που είναι γραμμένο όχι απλώς μεταφέρεται στο σήμερα αλλά και είναι με τον πιο επείγοντα τρόπο σημαντική αυτή τη στιγμή. Είναι γραμμένο έτσι που να λειτουργεί και σαν μια συλλογική ψυχανάλυση του συλλογικού ανθρώπου στην σημερινή στιγμή του πολιτισμού με την βοήθεια ενός συλλογικού ψυχαναλυτή και ενός πεντακάθαρου και πάνσοφου καθρέφτη. Ο Μάμφορντ την τελική του αισιοδοξία για την ύπαρξη δρόμου δεν την βασίζει σε ευχολογική αναλογία με την Ρώμη του τελικού σταδίου αλλά σε πράγματα που όντως βλέπει και που μας δείχνει. Και αυτά είναι τα καλά της γιγάντιας τερατούπολης της οποίας τα κακά και τις συνέπειες των κακών σε βάθος χρόνου έχει σε όλο το βιβλίο αναλύσει με αυστηρότατα λογική εμβρίθεια και ανθρωπινότατα διαυγή σαρκασμό.τα καλά αυτά, με το να ανήκουν στο τέλος του βιβλίου, λειτουργούν και σαν κάθαρση για να μας ξεψυχοπλακώσουν, αλλά δεν γίνεται να τα πούμε ήδη απο τώρα γιατί είναι απο τα πράγματα που προϋποθέτουν και την προτέρα ανάλυση. Άρα, για να μας είναι η κάθαρση όχι ευχολογική αλλά πιστευτή ως πραγματική, θα πρέπει εκεί, στο τέλος, να τα πούμε κι εμείς αυτά τα καλά στην περίληψή μας, στην οποία 11

12 με ανακούφιση, ειρήσθω εν παρόδω, επιτρέπουμε να είναι ατελέστατη αφού καμιά παρουσίαση τέτιου βιβλίου δεν μπορεί να ελπίσει σε καμιά τελειότητα. Ο Μάμφορντ σαν προηγούμενο της πόλης και του χωριού δεν θεωρεί καν τα χωριά, τις αποικίες και τα αρχιτεκτονικά έργα που κάνουν είδη όπως οι κάστορες (που είχαν τραβήξει και την προσοχή των νεανικών «φιλοσοφικών χειρογράφων» του Μάρξ) αλλά ήδη τις όποιες κάπως πιο μόνιμες εγκαταστάσεις για εξασφάλιση τροφής και νερού που μπορούν να κάνουν ομάδες ψαριών ή πουλιών. Σαν μια απο τις πρώτες ανάγκες που διαχωρίζουν τις, υπαρκτές βέβαια, ανάλογες πρακτικές δραστηριότητες των ανθρωπίνων ομάδων απο των ζώων θεωρεί την, διαπιστωμένη σε όλα τα παλαιολιθικά ευρήματα, μέριμνα να δημιουργείται, σε κάθε καταυλισμό, νεκροταφείο. Ο σεβασμός των νεκρών απ τον άνθρωπο κάνει την νεκρόπολη πυρήνα κάθε ζωντανής πόλης απο τον καιρό εκείνο ήδη μα και μέχρι τους κοντινότερους χρόνους στους οποίους κατά την είσοδό του σε Αιγυπτιακές, Ελληνικές και Ρωμαϊκές πόλεις ο ταξιδιώτης θα συναντούσε τους νεκρούς προγόνους των κατοίκων, και ίσως τους μακρινούς και μυθικούς πιά ή θεοποιημένους ιδρυτές της πόλης, πριν συναντήσει τους ίδιους τους κατοίκους. Επίσης ένα επαναλαμβανόμενο χαρακτηριστικό, ήδη απ την παλαιολιθική εποχή, είναι η σπηλιά που συχνά βρισκόταν στο τέρμα μιας δύσβατης πορείας και συγκέντρωνε την καλλιτεχνική έκφραση του καιρού της κι επίσης τραβούσε σαν μαγνήτης, όπως και πηγές και ξέφωτα σε δάση, τους γύρω κατοίκους σε τακτά διαστήματα, για τελετουργίες, και απ ότι φαίνεται ήταν ο πρόγονος τόσο των πυραμίδων, των ζιγκουράτ, των Μιθραϊκών σπηλαίων και των Χριστιανικών κρυπτών, όσο και των αστρονομικών παρατηρητηρίων, του θεάτρου και του πανεπιστημίου. Μέρος λοιπόν της ιστορίας της πόλης κατά τον Μάμφορντ είναι το οτι πριν ακόμη αυτή δημιουργηθεί, αμέσως μόλις ο νούς απελευθερώθηκε απ τις άμεσες ζωϊκές του ανάγκες, έπαιξε ελεύθερα με ολόκληρο το φάσμα της ύπαρξης και άρχισε να αφήνει το ίχνος του σε σπηλιές, δέντρα, πηγές. Στη μεσολιθική περίοδο, ίσως πριν χρόνια, αρχίζουν να δημιουργούνται αποθέματα τροφής και τρόποι συντήρησής της (αλατίζεται, καπνίζεται) που απελευθερώνουν τον άνθρωπο απ το καθημερινό άγχος πείνας του κυνηγού πράγμα που απελευθερώνει αφ ενός χρόνο και αφ ετέρου ενέργεια για ερωτικές δραστηριότητες και είναι πιθανόν εκείνη η σεξουαλική επανάσταση να προηγείται της αγροτικής επανάστασης της οποίας, κατά τη νεολιθική εποχή, τον πρωταγωνιστικό ρόλο είχε, όπως είναι αρκετά γνωστό, η γυναίκα. Το χωριό έγινε συλλογική φωλιά για τα παιδιά, στην οποία αυτά μπορούσαν να παίζουν και να τρέφονται για πιο παρατεταμένες περιόδους, τα δε αποθέματα τροφής δημιούργησαν μια αίσθηση ασφάλειας και στους ενήλικες. Χωρίς την αίσθηση αυτή και χωρίς την πρόνοια και τον σχεδιασμό που τότε καλλιεργήθηκαν ίσως δεν θα μπορούσε να δημιουργηθεί η πόλη. Η παρουσία της γυναίκας έγινε αισθητή σε κάθε σημείο του χωριού και οι ομοιότητες με τις προστατευτικές της κοιλότητες που παρουσιάζουν τόσο η δεξαμενή, η σιταποθήκη, ο φούρνος όσο και, αργότερα, τα τείχη, η τάφρος κλπ. δεν χρειάζονται τις όψιμες ψυχαναλυτικές εικασίες για να παρατηρηθούν, αρκεί γι αυτό π.χ. το οτι στα Αιγυπτιακά ιερογλυφικά το «σπίτι» και το «πόλη» παριστάνουν και το «μητέρα» και το οτι στις κάπως πιο πρωτόγονες κατασκευές τα σπίτια, τα δωμάτια και οι τάφοι έχουν στρογγυλά σχήματα. Φαλλοί και αιδοία, πότε συμβολικά σαν οβελίσκοι και περίβολοι και πότε με κάθε κυριολεξία, έχουν συνεχή παρουσία στο χωριό. Επίσης, φράχτες τη μέρα προστατεύουν τα παιδιά που παίζουν, και το βράδυ φυλάνε τα κατοικίδια ζώα απο λύκους και τίγρεις. Το χωριό, εν μέσω των κήπων και αγρών που καλλιεργούνται, είναι η μόνιμη συσχέτιση οικογενειών και γειτόνων, πτηνών και ζώων, σπιτιών και αποθηκών, όλων ριζωμένων στο ίδιο έδαφος στο οποίο η μια γενιά γίνεται λίπασμα για την επόμενη. Η ζωή στο χωριό έχει σαν κέντρο την τροφή και το σέξ, την διατήρηση και αναπαραγωγή της ζωής, είναι εμβαπτισμένη στην πρωταρχική σχέση γέννησης και τόπου, αίματος και εδάφους. Κάθε μέλος του είναι ένα πλήρες ανθρώπινο όν, που εκτελεί όλες τις λειτουργίες που σχετίζονται με κάθε φάση της ζωής, από τη γέννηση ως το θάνατο, σε συμμαχία με φυσικές δυνάμεις που σέβεται. Πριν δημιουργηθεί η πόλη, το χωριό δημιούργησε τον γείτονα, αυτόν που ζεί σε τέτια απόσταση που θα μπορέσει να σε ακούσει αν τον φωνάξεις, που θα μοιραστεί τις κρίσεις της ζωής, θα προσέχει μαζί σου τους ετοιμοθανάτους σας και θα κλαίτε μαζί τους νεκρούς σας, και θα χαίρεται μαζί σου στα γαμήλια γεύματά σας και στα γεννητούρια σας. Αυτό που λέμε ηθική γεννήθηκε στα χωριά απο τα ήθη και τα έθιμα που διατηρούσαν την ζωή και όταν αυτοί οι 12

13 πρωταρχικοί δεσμοί διαλύονται και τα «εμείς» γίνονται ένα σμήνος απο εγώ που βουϊζουν χώρια τότε οι δευτερεύοντες δεσμοί και η πίστη σε πράγματα διαφορετικά απο την ανθρώπινη αμοιβαία μέριμνα των μελών μιας ομάδας δεν είναι πράγματα αρκετά ισχυρά για να εμποδίσουν την κατάρρευση της αστικής κοινότητας, και μόνο τώρα που οι τρόποι ζωής των χωριών εξαφανίζονται γοργά σ όλο τον κόσμο συνειδητοποιούμε πόσα τους οφείλει η πόλη για την ζωτική ενέργεια και την τροφή αγάπης που έκαναν δυνατή την περαιτέρω ανάπτυξη του ανθρώπου. ( Σημείωση: Πλάγια γράμματα στα παραπάνω ή στα παρακάτω σημαίνουν οτι μεταφράζουμε χωρίς να πηδάμε σελίδες, χάριν περίληψης, και οτι αν δούμε και αποσιωπητικά θα έχουμε πηδήξει φράσεις ή το πολύ παραγράφους) Και προτρέχοντας λίγο στην ιστορία πρέπει να παρατηρήσουμε οτι κατά τον Μάμφορντ ένας απο τους κυριότερους λόγους που «η Ελληνική πόλη, και ιδιαίτερα η Αθήνα, έγινε σύμβολο για οτι ήταν αληθινά ανθρώπινο και διέτρεξε σε δύο αιώνες στάδια εξέλιξης που άλλες πόλεις δεν διέτρεξαν σε αντίστοιχες χιλιετηρίδες και που δημιούργησε ένα ανθρώπινο ιδεώδες στο οποίο το να είσαι άνθρωπος ήταν πιο θεϊκό απο το να είσαι θεός του παρελθόντος», ο λόγος γι αυτό λοιπόν ήταν οτι βρήκε μέχρι ποιό μέγεθος η πόλη μπορεί να συνεχίσει να είναι χωριό. Μα ας γυρίσουμε στην κατά χρονική σειρά παρουσίαση της ιστορίας της πόλης: Η παλαιολιθική φάση με τον άνθρωπο-κυνηγό, με τον πρωταγωνιστικό ρόλο στον άντρα, δεν αντικαταστάθηκε απ τη μια μέρα στην άλλη απ την νεολιθική-αγροτική φάση, με με τον πρωταγωνιστικό ρόλο στην γυναίκα (Ακόμη και τώρα τα Σαββατοκύριακα τόσοι και τόσοι ασχολούνται με την παλαιολιθική κυνηγετική ασχολία που λέγεται ψάρεμα, πόσο μάλλον τότε). Ο περιπετειώδης άντρας κυνηγός που είχε συνηθίσει να διακινδυνεύει δεν είχε λόγους να καταθέσει τα όπλα, αντιθέτως τα χρησιμοποιούσε π.χ. για να προστατεύει τους συγχωριανούς του ή τα ζώα τους απο τις επιθέσεις άγριων θηρίων που δεν επρόκειτο να γίνουν εξημερωμένα κατοικίδια, αλλά δεν θα ήταν σπάνιο να χρειάζονται οι συγχωριανοί του και προστασία απ τις δικές του επιθέσεις σε αυτούς αυτούς τους ίδιους, αλλά αυτήν την προστασία να μην την βρίσκουν. Ως πρός το πότε αρχίζει να υπάρχει πόλεμος, η εξέταση των εικασιών (λόγω μη ύπαρξης μνημείων απο τότε, βέβαια) μάλλον καταλήγει στο οτι οι πρώτες συγκρούσεις δεν γίνονται μεταξύ διαφορετικών κοινοτήτων αλλά στο εσωτερικό της καθεμιάς και καταλήγουν με την κυριαρχία των «ευγενών» πάνω στους «χωρικούς τους». Ο προστάτης λοιπόν αυτός κατοικεί ο ίδιος στην υπερυψωμένη, δύσβατη, περιτειχισμένη και φρουρούμενη πλέον, ακρόπολη του χωριού (ο δε ιερός και άβατος τόπος του χωριού πότε έχει δικό του περιτείχισμα ενάντια στους δικούς του, υπερφυσικούς, εχθρούς, και πότε είναι μέσα στην ακρόπολη, όπως επίσης πότε διαχωρίζονται, πότε αλληλοστηρίζονται και πότε ταυτίζονται οι ρόλοι του ηγέτη και του ιερέα, ρόλοι οι οποίοι στην λειτουργία πειθαναγκασμού των άλλων συνήθως συνεργάζονται με τρόπο που σιγά-σιγά απογειώνει την κλίμακα της επιβολής). Οι άθλοι των μυϊκών δυνάμεων και του θάρρους του τέτοιου προστάτη-ήρωα όμως δεν περιορίζονται στην αντιμετώπιση άγριων ζώων και αντιπάλων αλλά εκτείνονται και στην αντιμετώπιση κινδύνων απο το φυσικό περιβάλλον, στην εκτέλεση έργων πιο δύσκολων απ τις απλές αγροτικές εργασίες κλπ. Επίσης η αποφασιστικότητά του και επιβολή του βοηθάει σε καταστάσεις που το συμβούλιο των γερόντων θα αργούσε να αντιμετωπίσει μια κατάσταση (γερόντων διότι τον καιρό που μόνο προφορική μετάδοση γνώσης υπήρχε, σοφός γινότανε κανείς μόνο γερνώντας και συσσωρεύοντας μεγάλη πείρα). Ήδη βλέπουμε καθαρά, πλέον, κάποιες λανθάνουσες δυνατότητες που θα μπορούσαν, με την γένεση της πόλης, να αναδυθούν και να αναδειχθούν. Π.χ. μια εκτεταμένη φυσική καταστροφή, όπως μια πλημμύρα που κατέστρεψε τις καλλιέργειες, θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί μόνο με έργα που θα μπορούσαν να γίνουν με την συνεργασία πολλών χωριών και με την συνεχή εργασία ανθρώπων (που θα ταυτίζονταν με τον υπεράνθρωπο προστάτη τους στο να αισθάνονται ήρωες όταν έβαζαν τα δυνατά τους, ακόμη κι αν αυτό γίνονταν και για να αποφεύγουν το μαστίγιο του επόπτη τους). Γενικά αναλαμβάνονται εξοντωτικά εγχειρήματα που καμιά μικρή κοινότητα δεν θα άρχιζε, η αισθητική των κεραμικών και των γλυπτών υποχωρεί σε σύγκριση με την αισθητική της ζωγραφικής στις σπηλιές των παλαιολιθικών κυνηγών, αλλά οι κόποι που απαιτούσε το κυνήγι επεκτείνονται τώρα στον χειρισμό όλου του φυσικού περιβάλλοντος. Οι εξελικτικές αλλαγές δεν αφήνουν ίχνη, μόνο μεταγενέστερες αποκρυσταλλώσεις υποδεικνύουν τι μπορεί να συνέβη, τα μνημεία δείχνουν εικόνες απο το ασυνείδητο που 13

14 συνοδεύουν την μεγέθυνση του ανθρώπινου εγώ, ο υπεράνθρωπος ήρωας-ίνδαλμα που είδαμε αποκρυσταλλώνεται σαν Γκιλγκαμές και Ηρακλής. Σε μερικές χιλιετηρίδες φτάνουμε στο π.χ. που βλέπει (υπάρχουν πλέον αποδείξεις γι αυτό) την σχεδόν ταυτόχρονη εμφάνιση της καλλιέργειας σπόρων, του αρότρου, του αγγειοπλαστικού τροχού, της ιστιοπλοϊας, της ανέμης, της χαλκομεταλλουργίας, των μαθηματικών, της ακριβούς αστρονομικής παρατήρησης, του ημερολογίου και της γραφής. Θα καταλάβουμε καλύτερα την φύση της αλλαγής που έγινε αν την συγκρίνουμε με την αλλαγή που ζούμε τώρα. Ζούμε σε ένα εκρηγνυόμενο σύμπαν μηχανικών και ηλεκτρονικών εφευρέσεων του οποίου τα μέρη απομακρύνονται με γοργό ρυθμό όλο και πιο μακριά απ το ανθρώπινο κέντρο τους και όλο και πιο μακριά απο οποιουσδήποτε ορθολογικούς, αυτόνομους ανθρώπινους σκοπούς. Αυτή η τεχνολογική έκρηξη έχει προξενήσει μια παρόμοια έκρηξη στην ίδια την πόλη: Η πόλη έχει εκραγεί και σκορπίζει τα σύνθετα όργανά της και τους οργανισμούς της σε όλο το τοπίο. Το εντοιχισμένο αστικό δοχείο δεν έχει απλώς διαρραγεί: έχει επίσης σε μεγάλο βαθμό απομαγνητιστεί και ως αποτέλεσμα γινόμαστε μάρτυρες ενός είδους ξε-εξελικτικής αποκέντρωσης της αστικής ισχύος σε μια κατάσταση τυχαιότητος και μη προβλεψιμότητος. Εν ολίγοις, ο πολιτισμός μας βγαίνει εκτός ελέγχου υπερφαλαγγισμένος απο τους ίδιους τους πόρους του και τις ευκαιρίες του καθώς κι απ την υπεράφθονη γονιμότητά του. Οι ολοκληρωτικές πολιτείες που επιδιώκουν αμείλικτα να επιβάλλουν έλεγχο γίνονται θύματα των αδέξιων φρένων τους όσο και οι φαινομενικά πιο ελεύθερες οικονομίες είναι στο έλεος των αδέσποτων οχημάτων τους καθώς ρολάρουν χωρίς φρένα στον κατήφορο. Ακριβώς το αντίθετο συνέβη με την πρώτη μεγάλη ανάπτυξη του πολιτισμού: αντι έκρηξης της ισχύος, υπήρξε μια «είσρηξη»(implosion). Τα διάφορα στοιχεία της κοινότητας που ήταν μέχρι τότε διασκορπισμένα σε ένα μεγάλο πεδινό σύστημα και μερικές φορές ακόμα πιο πέρα, επιστρατεύτηκαν και πακεταρίστηκαν υπο πίεση πίσω απ τα ογκώδη τείχη μιας πόλης. Ακόμη και οι γιγάντιες φυσικές δυνάμεις ήρθαν κάτω απ τον συνειδητό ανθρώπινο έλεγχο: Δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι δραστηριοποιούνταν σαν μια μηχανή κάτω απο κεντρικές διαταγές, κτίζοντας αρδευτικά κανάλια, αστικά υψώματα, ζιγκουράτ, ναούς, παλάτια, πυραμίδες, σε κλίμακες προηγουμένως ασύλληπτες. Σαν άμεσο αποτέλεσμα της νέας μυθολογίας ισχύος είχε εφευρεθεί η μηχανή, αόρατη επι μεγάλο χρονικό διάστημα στους αρχαιολόγους αφού η ουσία απο την οποία αποτελούνταν, τα ανθρώπινα σώματα,είχε διαλυθεί και αποσυντεθεί Η πόλη ήταν το δοχείο που επέφερε αυτή τη είσρηξη και με τη μορφή της συγκράτησε μαζί τις νέες δυνάμεις, εντατικοποίησε τις εσωτερικές αντιδράσεις και ανύψωσε το επίπεδο επίτευξης. Η είσρηξη έγινε τη στιγμή που επεκτάθηκαν πολύ οι σχέσεις τύπου εμπορίου και επιδρομών κατασχέσεων και επιτάξεων, μεταναστεύσεων και υποδουλώσεων, φοροεισπράξεων και καταναγκαστικής εργασίας. Με την πίεση ενός κύριου θεσμού, της βασιλείας, μια πληθώρα ετερόκλητων κοινωνικών σωματίων, για καιρό χωριστών και εαυτοκεντρικών, αν όχι και αμοιβαίως ανταγωνιστικών, οδηγήθηκαν σε συνεύρεση σε συγκεντρωμένη αστική περιοχή. Όπως σ ένα αέριο, η ίδια η πίεση των μορίων στον περιορισμένο εκείνο χώρο παρήγαγε μέσα σε μια γενιά περισσότερες κοινωνικές συγκρούσεις και αλληλεπιδράσεις απ όσες θα είχαν συμβεί σε πολλούς αιώνες αν είχαν μείνει απομονωμένα, το κάθε ένα μόριο, στο άνευ συνόρων φυσικό του περιβάλλον. Ή, για να μη χρησιμοποιούμε ανόργανους όρους, μικρά κοινοτικά χωριά-κύτταρα, μη διαφοροποιημένα και μη περίπλοκα, με κάθε μέρος ικανό ακόμη να εκτελεί όλες τις λειτουργίες, μεταβλήθηκαν σε περίπλοκες δομές οργανωμένες με άξονα μια αξιακή αρχή, με διαφοροποιημένους ιστούς και ειδικευμένα όργανα, και με ένα μέρος, το κεντρικό νευρικό σύστημα, να σκέφτεται και να διευθύνει το όλον. Τι έκανε δυνατόν το να υπάρξει τέτια συγκέντρωση και κινητοποίηση ισχύος; Τι έδωσε σε αυτές την μορφή που πήραν στην πόλη, με ένα κεντρικό θρησκευτικό και πολιτικό πυρήνα, την ακρόπολη, να κυριαρχεί σε όλόκληρη την κοινωνική δομή και να παρέχει κεντρικοποιημένη διεύθυνση σε δραστηριότητες που κάποτε είχαν υπάρξει διάχυτες και μη κατευθυνόμενες, ή τουλάχιστον είχαν τοπική αυτοδιεύθυνση; Αυτό που θα προτείνω σαν εξέλιξη-κλειδί είχε ήδη προοιωνισθεί, σε ένα πολύ προγενέστερο στάδιο, απο την εξέλιξη του προστάτη κυνηγού σε αρχηγό-εισφοροσυλλέκτη: μια μορφή επανειλημένα διαπιστωμένη σε παρόμοιες εξελίξεις σε πολλούς μεταγενέστερους κύκλους του πολιτισμού. Ξαφνικά αυτή η μορφή έλαβε διαστάσεις πέρα απο τις ανθρώπινες: όλες της οι δυνάμεις και όλα της τα προνόμια μεγεθύνθηκαν σε τεράστιο βαθμό, ενώ τα αντίστοιχα των υπηκόων της, που δεν είχαν πιά δική τους βούληση κι ούτε μπορούσαν να διεκδικήσουν 14

15 οποιαδήποτε δική τους ζωή χωριστά απο τον κυβερνήτη τους, περιορίστηκαν αντιστοίχως. Μόλις και μετά βίας θα είχα το θάρρος να προωθήσω αυτή την εξήγηση αν ένας απο τους λαμπρότερους σύγχρονους αρχαιολόγους, ο μακαρίτης ο Henri Frankfort, δεν είχε ήδη δώσει όλα τα απαραίτητα δεδομένα, και δεν είχε υποσυνείδητα προοιωνίσει ή και προβλέψει αυτό το συμπέρασμα...η ειδική και παγκόσμια λειτουργία των βασιλέων είναι να ιδρύουν πόλεις Στη αστική είσρηξη, ο βασιλιάς στέκεται στο κέντρο: είναι ο πολικός μαγνήτης που έλκει πρός την καρδιά της πόλης και φέρνει υπό τον έλεγχο του παλατιού και του ναού όλες τις νέες δυνάμεις του πολιτισμού. Μερικές φορές ο βασιλιάς ίδρυε νέες πόλεις, μερικές φορές μετασχημάτιζε παλιότερες επαρχιακές πόλεις που κτίζονταν απο καιρό και τις έθετε υπο την εξουσία των κυβερνητών του: και στις δυό περιπτώσεις η διακυβέρνησή του άλλαζε αποφασιστικά την μορφή τους και το περιεχόμενό τους...στην τελική δημιουργία της πόλης, η «μικρή πόλη», η ακρόπολη, υψώνονταν πάνω απ το χωριό σαν παρουσία που απόλυτα επιβαλλόταν πάνω απ τους απλούς και ταπεινούς τρόπους του χωριού. Αυτή η εικόνα της πόλης δεν θα μπορούσε να έχει προκύψει με απλή επέκταση των μερών του χωριού διότι η πόλη ήταν ένας νέος συμβολικός κόσμος που δεν παρίστανε μόνο έναν λαό αλλά έναν ολόκληρο κόσμο και τους θεούς του(βλ.σημ1*) Πριν συνεχίσουμε στην κατά χρονική σειρά ιστορία της πόλης, ας πάμε και στην τελευταία παράγραφο του βιβλίου, αυτό όντως βοηθάει και μάλιστα ο Μάμφορντ ο ίδιος πριν καν αρχίσει το βιβλίο, στον πρόλογο, λέει πράγματα απ το τέλος αυτό, ίσως γιατί ξέρει οτι μας βοηθάει στην κατανόηση αν ξέρουμε πού το πάει. Ας δούμε λοιπόν την πρώτη παράγραφο του προλόγου και, μετά τα αποσιωπητικά, ας δούμε την τελευταία παράγραφο όλου του βιβλίου, κι αν μας φανεί υπέρ το δέον ποιητική για να μας εμπνεύσει χειροπιαστή αισιοδοξία, ας έχουμε κατά νού οτι τα χειροπιαστά αισιόδοξα του Μάμφορντ συνεχίζουμε να τα αφήνουμε πρός το τέλος, γιατί βασίζονται στην ανάλυση που θα γίνει και της οποίας έχουμε δεί μόνο την αρχή της αρχής ακόμη. Λοιπόν : Το βιβλίο αυτό ανοίγει με μια πόλη που ήταν, συμβολικά, ένας κόσμος: κλείνει με έναν κόσμο που έχει γίνει, απο πολλές πρακτικές απόψεις, μια πόλη. Ακολουθώντας αυτή την εξέλιξη επιχείρησα να ασχοληθώ με τις μορφές και λειτουργίες της πόλης, και με τους σκοπούς που αναδύθηκαν απο αυτήν. Και απέδειξα, πιστεύω, οτι η πόλη στο μέλλον θα έχει ένα ακόμη πιο σημαντικό ρόλο απ αυτόν που έπαιξε στο παρελθόν, αν αποβληθούν οι αρχικές αναπηρίες που την συνόδευσαν σ όλη την ιστορία...η πόλη πρωτοπήρε μορφή σαν το σπίτι ενός θεού: ένα μέρος όπου αιώνιες αξίες αντιπροσωπεύονταν και θείες δυνατότητες αποκαλύπτονταν. Αν και τα σύμβολα έχουν αλλάξει οι πραγματικότητες πίσω απ αυτά παραμένουν. Ξέρουμε τώρα, όπως ποτέ στο παρελθόν, οτι οι δυνατότητες της ζωής που δεν έχουν αποκαλυφθεί φτάνουν πολύ πέρα απο τα περήφανα αλγεβρικά λογιστικά της σύγχρονης επιστήμης και οτι οι υποσχέσεις των δυνατοτήτων αυτών για τις μελλοντικές μεταμορφώσεις του ανθρώπου είναι τόσο γοητευτικές όσο και ανεξάντλητες. Χωρίς τις θρησκευτικές προοπτικές τις οποίες ανέθρεψε η πόλη, είναι αμφίβολο αν περισσότερο απο ένα μικρό μέρος απο τις ικανότητες του ανθρώπου για ζωή και μάθηση θα μπορούσαν να έχουν αναπτυχθεί. Ο άνθρωπος μεγαλώνει κατ εικόνα των θεών του, και μέχρι το μέτρο που αυτοί του έχουν θέσει.το μίγμα θεότητος, ισχύος, και προσωπικότητος που έφερε την αρχαία πόλη στην ύπαρξη πρέπει να ξαναζυγιστεί εκ νέου μέσω της ιδεολογίας και της κουλτούρας του δικού μας καιρού, και να ξαναχυθεί σε φρέσκα αστικά,ευρύτερα τοπικά, και πλανητικά καλούπια. Για να νικήσουμε τις άψυχες δυνάμεις που τώρα απειλούν τον πολιτισμό εκ των έσω, πρέπει να υπερβούμε τις διαψεύσεις και αρνήσεις που έχουν ακολουθήσει την πόλη σ όλη της την ιστορία. Αλλιώς οι στείροι θεοί της ισχύος, χωρίς χαλινάρια απο οργανικά όρια ή απο ανθρώπινους σκοπούς, θα ξαναδημιουργήσουν τον άνθρωπο κατά την άνευ προσώπου εικόνα τους και θα φέρουν την ιστορία σε τέρμα. Η τελική αποστολή της πόλης είναι να προχωρήσει την συνειδητή συμμετοχή του ανθρώπου στην Κοσμική και ιστορική διαδικασία. (Βαλαμε κεφαλαίο Κ στο «Κοσμική» για να φανεί οτι μεταφράζουμε το «cosmic» κι όχι το «secular» (που θα σήμαινε και πάλι «κοσμική» αλλά με την έννοια της «εγκόσμιας»). Στο αγγλικό κείμενο δεν υπάρχει κεφαλαίο) Μέσω της σύνθετης και ανθεκτικής της δομής, η πόλη αυξάνει σε τεράστιο βαθμό την ικανότητα του ανθρώπου να ερμηνεύει αυτές τις διαδικασίες και να παίρνει ενεργό, *Για τις σημειώσεις βλ. πλήρες κείμενο στο pdf 7 με τίτλο «Παρένθεση: Μάμφορντ, αποσπάσματα και σημειώσεις» του ευρύτερου φακέλου 15

16 διαμορφωτικό μέρος σ αυτές, έτσι ώστε κάθε φάση απ το δράμα που ανεβάζει να έχει, στον ύψιστο δυνατό βαθμό,τον φωτισμό της συνείδησης, την σφραγίδα του σκοπού, το χρώμα της αγάπης. Εκείνη η μεγέθυνση όλων των διαστάσεων της ζωής, μέσα απο την συναισθηματική κοινωνία, την ορθολογική επικοινωνία, τον τεχνολογικό έλεγχο και, πάνω απ όλα, την δραματική αναπαράσταση, έχει υπάρξει η ύψιστη λειτουργία της πόλης στην ιστορία. Και παραμένει ο κύριος λόγος για την συνέχιση της ύπαρξής της. Αξίζει να δούμε εδώ και την τελευταία φράση απο το «Ο Μύθος της Μηχανής» που έγραψε δέκα χρόνια αργότερα, το 1971, και όπου, μεταξύ άλλων πραγμάτων, είδε και την μηχανή στην ιστορία, απο τον καιρό της μεγαμηχανής απο ανθρώπινα σώματα μέχρι τον χρόνο συγγραφής του βιβλίου εκείνου (ή μάλλον, λόγω της δυνατότητας για χάππυ έντ την οποία εντόπιζε και στο βιβλίο εκείνο, ας ευχηθούμε ότι είδε την ιστορία όχι μόνο μέχρι τώρα αλλά και μέχρι αρκετά ακόμα χρόνια στο μέλλον) «Η τεχνοκρατική κοινωνία θεωρεί οτι μόνο αν ο άνθρωπος συμβαδίσει με τον επιταχυνόμενο ρυθμό της τεχνολογικής προόδου θα επιζήσει παρ όλο που τα ζωτικά του όργανα θα «καννιβαλιστούν» γιά να επεκτείνουν την χωρίς νόημα ζωή της μεγαμηχανής. Μα γιά όσους πετάξαμε τον μύθο της μηχανής η επόμενη κίνηση είναι δική μας: Διότι οι πόρτες της τεχνοκρατικής μας φυλακής θ ανοίξουν αυτόματα παρά τους αρχαίους και σκουριασμένους μεντεσέδες τους, μόλις αποφασίσουμε να βγούμε»(βλ. σημ.2). Πριν επιστρέψουμε στην κατά χρονική σειρά ιστορία της πόλης, αξίζει να δούμε και την, όχι μεν εμπεριέχουσα και ποίηση, αλλά πιο πρακτική, προτελευταία παράγραφο του βιβλίου του Μάμφορντ, αν μη τι άλλο για να προσθέσουμε στις όποιες, είτε θετικές είτε αρνητικές, πρώτες εντυπώσεις μας ως προς το πού το πάει την έστω καχύποπτη ερώτηση αν είναι απλώς ονειροπόλος ή όχι, και να δούμε αν η ανάλυσή του μετά θα επιβεβαιώσει τις καχυποψίες μας ή θα τις διαψεύσει. Δεν είναι αθέμιτο, ένας αναγνώστης να ρίχνει, μετά την αρχή, μια ματιά και στο τέλος του βιβλιου, ιδίως αν ειναι πολυ ογκώδες, μ αυτόν τον τρόπο το διαβάσαμε, μ αυτόν και θα το μεταφέρουμε, το μόνο σικέ είμαι οτι η καχυποψία που θα είχαμε προσωπικά αν ήταν το πρώτο βιβλίο του Μάμφορντ που διαβάζαμε και είχαμε δεί μόνο αυτό το τέλος, αυτή λοιπόν η καχυποψία δεν υπήρχε γιατί ξέραμε από άλλα του βιβλία οτι δεν ειναι κανένας χαζοχαρούμενος ονειροπόλος. Πάμε λοιπόν στην προτελευταία του παράγραφο και σε μια φωτογραφία του (για να δούμε και την body language με την οποία έλεγε αυτά που είδαμε και που θα δούμε αμέσως τώρα και με την οποία επίσης διατύπωνε την ανάλυση που θα ακολουθήσει) : Είναι πιθανό οτι η πρόσφατη αναζωπύρωση της αναπαραγωγικής δραστηριότητας μπορεί να εξηγηθεί σαν βαθειά ενστικτώδης αντίδραση στο πρόωρο θάνατο εικοσάδων εκατομμυρίων ανθρώπων στον πλανήτη στον τελευταίο πόλεμο. Αλλά ακόμη πιο πιθανά, μπορεί να είναι η ασυνείδητη αντίδραση στην πιθανότητα ενός αφανιστικού ξεσπάσματος πυρηνικής γενοκτονίας σε πλανητική κλίμακα. Υπο αυτή την έννοια κάθε νέο μωρό είναι μια τυφλή απελπισμένη ψήφος υπέρ της επιβίωσης: οι άνθρωποι βρίσκοντας οτι δεν μπορούν να κάνουν μια αποτελεσματική πολιτική διαμαρτυρία ενάντια στην εξόντωση την κάνουν με μια βιολογική πράξη. Σε χώρες χωρίς κρατική βοήθεια, νεαροί γονείς αποδέχονται μεγάλες στερήσεις αγαθών και σχόλης αντί να αποδεχθούν τη στέρηση ζωής παρατώντας σχέδια για παιδιά. (Σημ: Αυτό μάλλον μας θυμίζει και Παλαιστίνιες μητέρες που φωνάζουν στις κάμερες «θα κάνουμε κι άλλα παιδιά, για να γίνουν βόμβες») Η αυτόματη αντίδραση οποιουδήποτε υπο εξαφάνιση είδους παίρνει τη μορφή υπερβολικής αναπαραγωγής. Αυτό είναι θεμελιώδης νόμος της οικολογίας. Καμιά οικονομία προσανατολισμένη στο κέρδος και κυριαρχημένη απο την απόλαυση δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τέτιες απαιτήσεις: καμιά οικονομία κυριαρχημένη απο την ισχύ δεν μπορεί να τις καταπιέσει. Αν η ίδια στάση επεκταθεί στα όργανα παιδείας, τέχνης,πνευματικής καλλιέργειας, δηλαδή στα υπερ-βιολογικά μέσα αναπαραγωγής, θα άλλαζε ολόκληρη η ανθρώπινη προοπτική: διότι η δημόσια υπηρεσία θα προηγείτο του ιδιωτικού κέρδους και τα δημόσια κεφάλαια θα ήταν διαθέσιμα για το κτίσιμο και ξανακτίσιμο χωριών, γειτονιών, πόλεων και ολόκληρων περιοχών, σε γραμμές πιο γενναιόδωρες απ ότι οι αριστοκρατίες του παρελθόντος διέθεταν για τον ίδιο τους τον εαυτό. Μια τέτια αλλαγή θα αποκαθιστούσε την πρακτική και την απόλαυση του κήπου σε κάθε όψη της ζωής. Και ίσως πρόσφερε στην εξισορρόπηση του ρυθμού γεννήσεων, μέσω της μέριμνας για την ποιότητα ζωής, περισσότερα απο οποιοδήποτε άλλο συλλογικό μέτρο.όπως είδαμε, η πόλη υπέστη πολλές αλλαγές κατά τη διάρκεια των τελευταίων πέντε χιλιάδων ετών. Και επιφυλάσσονται πολλές αλλαγές ακόμα. Αλλά οι 16

17 καινοτομίες που μας γνέφουν με πιο επείγοντα τρόπο δεν είναι στα θέματα επέκτασης και τελειοποίησης φυσικού εξοπλισμού και ακόμη περισσότερο δεν είναι στο θέμα ενός πολλαπλασιασμού αυτομάτων ηλεκτρονικών συσκευών που θα κάνει τα υπόλοιπα όργανα κουλτούρας μικροαστική σκόνη. Αντιθέτως, σημαντικές βελτιώσεις θα έρθουν μόνο με το να βάλουμε τέχνη και σκέψη στις κεντρικές ανθρώπινες μέριμνες της πόλης με ανανεωμένη αφοσίωση στις Κοσμικές και οικολογικές διαδικασίες που περιβάλλουν όλη την ύπαρξη. Πρέπει να αποκαταστήσουμε και να ξανααποδώσουμε στην πόλη τις μητρικές λειτουργίες που τρέφουν την ζωή, τις αυτόνομες δραστηριότητες, τις σχέσεις συμβίωσης που έχουν για καιρό παραμεληθεί ή αποσιωπηθεί. Διότι η πόλη θα έπρεπε να είναι ένα όργανο αγάπης. Και η καλύτερη οικονομία πόλεων είναι η φροντίδα και η καλλιέργεια ανθρώπων. Lewis Mumford Ας επιστρέψουμε πλέον, λοιπόν, στην κατά χρονική σειρά ιστορία της πόλης, χωρίς να τον πολυδιακόπτουμε απο δώ και πέρα: Σημ: Απο δώ και πέρα τα αποσιωπητικά μπορεί να σημαίνουν οτι λείπουν όχι μόνο φράσεις ή παράγραφοι αλλά και ολόκληρες σελίδες ή ολόκληρα κεφάλαια. Οι επιλογές όμως αποσπασμάτων θα είναι τέτοιες που νοηματικά το κείμενο θα είναι σχεδόν αυτοτελές, και «αναγνωστικά» σχεδόν συνεχές (αφ ενός υπο την έννοια οτι αν μια «προφορική ανάγνωση» δεν ανέφερε τα αποσιωπητικά τότε αυτά σχεδόν δεν θα ακούγονταν, αφ ετέρου υπο την έννοια οτι, σχεδόν, δεν θα χωρίσουμε κεφάλαια και σχεδόν ούτε καν παραγράφους )...Η αρχική πόλη, διαφορετική απο την κοινότητα του χωριού, είναι κοινωνία που διευθύνεται απο κάστες, οργανώνεται για την ικανοποίηση μιας κυρίαρχης μειοψηφίας : δεν είναι πια μια κοινότητα ταπεινών οικογενειών που ζούν αλληλοβοηθούμενες.ο βασιλιάς διεκδίκησε και έλαβε μια υπερφυσική συγκατάθεση: έγινε ο μεσολαβητής μεταξύ ουρανού και γής, που ενσάρκωνε στο πρόσωπό του όλη την ζωή και την ύπαρξη της γής του και των ανθρώπων της..δεν δείχνουν όλα αυτά την σύντηξη κοσμικής και ιερής εξουσίας; Και δεν παρήγε η σύντηξη αυτή όπως και η πυρηνική μιά αλλιώς αδύνατη έκρηξη ανθρώπινης ενέργειας;...απ αυτήν την ένωση, θεωρώ, οτι προήλθαν όλες οι δυνάμεις που έφεραν κοντά όλα τα ατελή μέρη της πόλης και τους έδωσαν νέα μορφή, ορατά μεγαλύτερη και που γεννούσε το δέος περισσότερο απο κάθε άλλο έργο του ανθρώπου... Απο κεί και πέρα οι κύριοι της ακρόπολης όχι απλώς ρύθμιζαν τα πεπρωμένα της πόλης αλλά και στην ουσία δημιούργησαν το νέο καλούπι του πολιτισμού, που συνδύασε την μέγισττη δυνατή κοινωνική και εργασιακή διαφοροποίηση που θα ήταν συμβατή με τις ευρυνόμενες διαδικασίες ενοποίησης και ολοκλήρωσης. Η βασιλεία επεξέτεινε και τις αρμοδιότητες του ιερατείου..το οποίο και μετρούσε τον χρόνο,καθόριζε τον χώρο και προέβλεπε τα εποχιακά γεγονότα. Εκείνοι που ήταν κύριοι του χρόνου και του χώρου θα μπορούσαν να ελέγχουν και τις μεγάλες μάζες ανθρώπων. Μαζί τους δημιούργήθηκε και μια νέα διανοούμενη τάξη, οι γραφείς, γιατροί, μάγοι, οιωνοσκόποι, και «οι αξιωματούχου υπάλληλοι του παλατιού που είχαν πάρει όρκο στους θεούς». Για τις υπηρεσίες τους οι αντιπρόσωποι «πνευματικής ισχύος» έλαβαν ασφάλεια, σχόλη, κοινωνική θέση,υπέροχες συλλογικές κατοικίες... Ήταν το κτίσιμο του ναού με όλους τους τεράστιους πόρους που μπήκαν στην διάθεσή του αυτό που πλησίασε τους ηγέτες του κοσμικού και του ιερού; Σίγουρα η έγκριση του ιερατείου και των θεών ήταν όσο αναγκαία για την άσκηση των εξουσιών της βασιλείας όσο τα όπλα της και η αμείλικτη κυριαρχία της πάνω 17

18 σε μεγάλες ανθρώπινες δυνάμεις χρειαζόταν για την κυριαρχία του ιερατείου...η επαναφορά σε ισχύ της αρχικής «διαθήκης» μεταξύ ναού και παλατιού, μεταμόρφωσε τον τοπικό αρχηγό φυλής σε κολοσσιαίο έμβλημα δύναμης και ιερής και κοσμικής που απελευθέρωσε κοινωνικές ενέργειες που λάνθαναν στην ανθρώπινη κοινότητα...η ανάππτυξη της βασιλείας φαίνεται οτι συνοδεύτηκε απο μια συλλογική μετατόπιση απο τις τελετές γονιμότητας στη λατρεία της φυσικής δύναμης..που έφερε μια αλλαγή στάσης που συνοδεύτηκε απο προϊούσα απώλεια κατανόησης των αναγκών της ζωής και υπερβολική υπερεκτίμηση του ρόλου της φυσικής ανδρείας και τους οργανωμένου ελέγχου σαν καθοριστικών παραγόντων της κοινοτικής ζωής όχι μόνο σε κρίσεις αλλά και στην καθημερινή ρουτίνα. Με την συνοδεία στρατιωτικής δύναμης ο βασιλικός λόγος ήταν νόμος. Έγιναν και παρέμειναν ηγεμονικές εξουσίες το δικαίωμα διαταγής, κατάσχεσης περιουσίας, θανάτωσης, καταστροφής. Έτσι διατηρήθηκε και μεταδόθηκε απο την περιτειχισμένη πόλη μια παρανοϊκή ψυχική δομή: η συλλογική έκφραση μιάς υπέρ το δέον βαρειά οπλισμένης προσωπικότητας. Καθώς τα φυσικά μέσα μεγάλωσαν, αυτή η μονόπλευρη μυθολογία της δύναμης, στην ουσία εχθρική προς την ζωή, χώθηκε σε κάθε γωνιά της σκηνής και βρήκε στον νέο θεσμό του οργανωμένου πολέμου την πληρέστερη έκφρασή της...για να καταλάβουμε την φύση αυτής της παλινδρόμησης που άφησε ολοφάνερο στίγμα στην δομή της πόλης και για να καταλάβουμε ένα νηπιακό τραύμα του πολιτισμού που δημιούργησε τον τέτοιο πόλεμο και που παρέμεινε στην ύπαρξη για να παραμορφώνει όλες τις επόμενες κοινωνίες, και καθόλου λίγο την δική μας,...πρέπει κανείς να πάει βαθύτερα στην καταγωγή του θεσμού της βασιλείας..(hocart, Frankfort, Frazer) Η λατρεία της γονιμότητας φαίνεται πως ήταν αρχαιότερη απο την άσκηση της γεωργίας, και στον Παλιό Κόσμο και στον Νέο,ο θάνατος και η γέννηση της βλάστησης συσχέτιζονταν με τον θάνατο και την γέννηση του θεού τ ου καλαμποκιού, κύριου των τεχνών σποράς και φυτέματος. Με την βασιλεία οι δύο μορφές, θεού και βασιλιά, εγιναν ουσιαστικά εναλλάξιμες,,και οι τελετές γονιμότητας απο το άγχος διακοπής σοδειάς λόγω φυσικών καταστροφών οδήγησε σε ανθρωποθυσίες που στην αρχή τελούνταν επι του πιο πολύτιμου μέλους της κοινότητας, του θεού-βασιλιά του ίδιου. Ο Frazer σημειώνει σαρδόνια οτι καθώς λόγω της τακτικής αυτής μειώθηκε κάπως η έλξη της ευγενούς θέσης του βασιλέως, και καθώς οι οργανωτικές του δεξιότητες και η ευφυϊα του έγιναν όσο σημαντικές για τον ρόλο του όσο οι μαγικές του λειτουργίες βρέθηκε μια πιο ορθολογιστική μέθοδος για την ευημερία της κοινότητας: η επιλογή ενός «αντικαταστάτη» για το δύσκολο μέρος του ρόλου που αφού προηγουμένως θα ταυτίζονταν με τον βασιλιά με το να απολαμβάνει όλες τις τιμές και τα προνόμια της βασιλείας θα τον αντικαθιστούσε στην επι του βωμού σφαγή του...στους Αζτέκους η ανάγκη για θύματα ανθρωποθυσιών-αυτοί ήθελαν κάπου είκοσι χιλιάδες τον χρόνο- ήταν ο κύριος λόγος τον θηριωδών πολέμων που έκαναν...είναι πολύ πιθανό οτι και επιδρομές για συλλογή αιχμαλώτων για δουλεία αντί για θυσία ήταν άλλη μια ανεξάρτητη αφετηρία πολέμου.αν δεν είχε γίνει εστιακό κέντρο οργάνωσης της επιθετικότητας οι ανάγκες θυμάτων για θυσία ίσως να μην είχαν πάει παραπέρα απο τα αθώα όρια που ήταν ακόμα ορατά σε πρωτόγονες φυλές τον 19 ο αιώνα, -θα επρόκειτο περί μιας διεστραμμένης μα επιλεκτικής προσπάθειας για εξασφάλιση μερικών συμβολικών αιχμαλώτων απο μια άλλη κοινότητα, η οποία θα είχε παρερμηνευθει απο ιεραποστόλους κι ακόμη και απο ανθρωπολόγους. Αλλά το αντικείμενο της πρωτόγονης ανταλλαγής χτυπημάτων μεταξύ ανθρώπων σε μάχη δεν ήταν η θανάτωση ανθρωπίνων μαζών ούτε η καταλήστευση και ισοπέδωση των χωριών τους αλλά η επιλογή μερικών αιχμαλώτων για τελετουργική σφαγή και για το καννιβαλικό συμπόσιο που κι αυτό μέρος της ήταν. Με την εμφάνιση της πόλης και την συλλογική αύξηση ισχύος η όλη αυτή κατάσταση υπέστη μια αλλαγή. Αντί επιδρομών για μεμονωμένα θύματα κυριάρχησαν η μαζική εξόντωση και η μαζική καταστροφή. Αυτό που ήταν κάποτε μαγική θυσία για εξασφάλιση γονιμότητας, παράλογη πράξη για επίτευξη λογικού σκοπού, μεταμορφώθηκε σε επίδειξη ισχύος της μιας κοινότητας, κάτω απο τον οργισμένο θεό και ιερέα-βασιλέα της, να ελέγξει, να υποτάξει ή και ολοκληρωτικά να απαλείψει μιά άλλη κοινότητα. Το μεγαλύτερο μέρος αυτής της επιθετικότητας ήταν απρόκλητο και ηθικά μη δικαιολογήσιμο απο τον επιτιθέμενο. Τον καιρό που αρχίζουν να υπάρχουν ιστορικά αρχεία δίνονται και οικονομικές αποχρώσεις λόγω πολιτικών εντάσεων περι συνόρων ή αρδευτικών δικαιωμάτων αλλά, όπως και σήμερα, οι προκύπτουσες ανθρώπινες και οικονομικές απώλειες είναι δυσανάλογες με τα χειροπιαστά συμφέροντα που προκαλούν τον πόλεμο...κι έτσι με μια περίεργη πράξη μετενδυσίας, μια τελετή που άρχισε με την επίκληση πιο άφθονης ζωής, 18

19 μεταμορφώθηκε στο ακριβώς αντίθετό της: προσκάλεσε έναν κεντρικοποιημένο στρατιωτικό έλεγχο, μιά συστηματική καταλήστευση, και έναν οικονομικό παρασιτισμό, θεσμούς δηλαδή που όλοι τους λειτουργούν εναντίον όσων όψεων του αστικού πολιτισμού προωθούν την ζωή και οι οποίοι τελικά έφεραν την μιά μετά την όλη πόλη στην καταστροφή της.αυτή ήταν μια τελική αμφιθυμία και αντίφαση της πόλης: τα πολλά που κερδήθηκαν μέσα απο τις ευρύτερες συσχετίσεις και φιλόπονες συνεργασίες αναιρέθηκαν δεόντως απο την αρνητική δραστηριότητα του πολέμου.αυτή η κυκλική αταξία ενσφηνώθηκεε μέσα στο ίδιο το καταστατικό της αρχαίας πόλης...κι έτσι μόλις ο πόλεμος έγινε ένας απο τους λόγους ύπαρξης της πόλης, ο πλούτος και η ισχύς της πόλης την έκαναν και φυσικό στόχο. Οι ευημερούσες πόλεις έδωσαν στην συλλογική επιθετικότητα ένα ορατό αντικείμενο που ποτέ προηγουμένως δεν της είχε κάνει νεύμα: την συσσώρευση εργαλείων και μηχανημάτων, τον χρυσό, το ασήμι και τα κοσμήματα στα παλάτια και τους ναούς της, τις σιταποθήκες της και, καθόλου λιγότερο, την περίσσειά της σε γυναίκες. Μπορεί μεν ο πόλεμος να ξεκίνησε απο ομάδες μονόπλευρων επιδρομών αλλά ο σχηματισμός μιας νέας κάστας απο επαγγελματίες πολεμιστές, μπορεί να έστρεψε την προσοχή των επιδρομών απο τις πρώτες ύλες στα μέρη που σώρευαν τα ολοκληρωμένα προϊόντα. Οι πόλεις που ξεκίνησαν φορολογώντας πρωτόγονους έμαθαν τώρα να λυμαίνονται η μια την άλλη...πολύ βιάστηκαν οι ιστορικοί να αποδώσουν τον πόλεμο στο άγριο παρελθόν του ανθρώπου και στις εισβολές πρωτογόνων και νομαδικών «μη εχόντων» στα «φιλειρηνικά» κέντρα βιομηχανίας και εμπορίου (και με αφελείς προβολές (γεμάτες έλλειψη τόσο φαντασίας όσο και πληροφόρησης) απο τον ιμπεριαλιστή και καπιταλιστή του 19 ου αιώνα στον πρωτόγονο άνθρωπο) Ο πόλεμος είναι βαθειά ριζωμένος στην αρχική δομή της πόλης και παρ όλο που το αστικό πλεόνασμα θα απετέλεσε πειρασμό για τους φτωχότερους, αφού η κάθε πόλη θα έμοιαζε σαν εύκολη λεία σε γρήγορους επιδρομείς απο τα βουνά ή τις στέππες, αυτά που τους έκαναν γοργούς, τα άλογα και οι βάρκες, ήρθαν πολύ μετά την ίδρυση των πόλεων...και όσον αφορά ερμηνείες πολέμου με υποθέσεις είτε μιάς βιολογικά κληρονομούμενης πολεμοχαρούς φύσης είτε κάποιου «προπατορικού αμαρτήματος» πρέπει να παρατηρήσουμε οτι,, το δόγμα της φυσικής επιλογής, αν εφαρμόζεται οπουδήποτε, εδώ σημαίνει οτι απο την δημιουργία των πόλεων και μετά μόνο οι πολεμοχαρείς επεβίωσαν, άνθισαν και ζευγάρωσαν στα κέντρα του πολιτισμού και έτσι οι περιφερειακές επιτυχίες της αστικής ανάπτυξης στήριξαν την κεντρική της αποτυχία, την αφοσίωσή της στον πόλεμο ως ελιξήριο ηγεμονικής εξουσίας και ως αποτελεσματικότατο καθαρτικό για την λαϊκή δυσφορία με την εξουσία αυτή..η περιτειχισμένη πόλη όχι μόνο έδωσε μια μόνιμη συλλογική δομή στους παρανοϊκούς ισχυρισμούς και στις παρανοϊκές παραισθήσεις της βασιλείας, αυξάνονας την καχυποψία, την εχθρότητα και την μη-συνεργασία αλλά ο καταμερισμός εργασίας και η διαίρεση των καστών σπρωγμένη στα άκρα έκανε να φαίνεται κανονική η σχιζοφρένεια, ενώ με την επαναληπτική εργασία που επέβαλλε σε ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού μέσω της δουλείας αναπαρήγε την δομή της ψυχαναγκαστικής νεύρωσης. Κι έτσι η αρχαία πόλη, μέσα στο ίδιο της το καταστατικό, έτεινε να μεταδίδει μια συλλογική δομή προσωπικότητας της οποίας οι πιο ακραίες εκδηλώσεις διαγιγνώσκονται τώρα σαν παθολογικές. Αυτή η δομή είναι ακόμα ορατή στις μέρες μας, αν και τα εξωτερικά της τείχη έδωσαν τη θέση τους σε σιδηρά παραπετάσματα... (Βέβαια ο Μάμφορντ που θα ήταν πανευτυχής να διαψεύδεται, μετά θάνατον, στα απαισιόδοξα, δεν θα προλάβαινε να χαρεί την πτώση του σιδηρού παραπετάσματος και θα έβλεπε στα καθημερινά νέα, όπως όλοι μας σήμερα, την «παρανοϊκή, παρασιτική και με ακραία βίαιο τρόπο στρατιωτική» δομή της επανάληψης των φάσεων που περιγράφει. Και με τόσο γκρο πλαν τρόπο πιά που όλοι μας, θέλαμε-δεν-θέλαμε, προφήτες τύπου Μάμφορντ γινόμαστε κάθε μέρα (για τα εκάστοτε αυριανά μας νέα βέβαια, που κι ο Μάμφοντ τα προβλέπει μαζί μας αλλά όχι την προηγούμενη μέρα αλλά το 1961 (και το 1938). Τώρα μαθαίνουμε (κάτι) και για τον τρόπο που το κάνει: Αφ ενός σκέφτεται λογικά και κατ ευθείαν τι θακανε ο ίδιος αν π.χ. ήταν αγρότης, πολεμιστής, ιερέας, ληστής, καννίβαλος, κλπ την τάδε εποχή για να μπορεί να συμπληρώνει τα δεδομένα που λείπουν με τον ίδιο τρόπο που θα τα συμπλήρωνε και αν σκεφτόταν για το μέλλον (για το οποίο, φυσικά, πάντα λείπουν δεδομένα!) και αφ ετέρου κοιτάει όσα δεδομένα απο εκείνες τις εποχές όντως υπάρχουν για να επισημάνει και τις διαφορές τους απο τα σύγχρονα και πρόσφατα έτσι ώστε να μη δεσμεύεται η φαντασία του απ αυτά, αν είναι να σκεφτεί π.χ. σαν καννίβαλος να μη 19

20 σκεφτεί μόνο σαν να ήτανε π.χ. καννίβαλος τύπου άγγλου αποικιοκράτη στην Ινδία. Η εικόνα που τότε προκύπτει, κι ας βρίσκεται στο 1961, θυμίζει όψεις του 2004 μέσω του να θυμίζει όψεις του 3000 π.χ. όχι μόνο για λόγους αγνοίας του παρελθόντος που έχουν οι στραμμένοι προς το μέλλον νεοσυντηρητικοί (άλλωστε αν το ήξεραν ως απέραντα βίαιο δεν σημαίνει οτι θα ήθελαν να το αποφύγουν, μπορεί όχι απλώς να μην ήξεραν πώς να το αποφύγουν αλλά και να το καμάρωναν ή να το μιμούνταν συνειδητά, αφού ακόμη και το «1984» μιμούνται. Επίσης, οι μη συνειδητά επιλέγοντας την βία μεταξύ αυτών μπορεί να μάθαιναν για το παρελθόν αλλά να μην αναγνώριζαν στον καθρέφτη του παρελθόντος την ομοιότητα με την μορφή τους στον καθρέφτη του παρόντος) Το παρελθόν μπορεί να θυμίζει το παρόν και για λόγους βαθύτερους (σαν τους λόγους που κάνουν την ακρόπολη ως πολιτικο-θρησκευτικό πυρήνα της πόλης να θυμίζει πυρήνα κυττάρου ως προς τις κεντρικοποιημένες διευθυντικές της λειτουργίες). Η ρήξη με το παρελθόν για ανάδυση νέων λειτουργιών κλπ (προς οποιαδήποτε κατεύθυνση και αν στοχεύει όποιος την κάνει) θα εξέπλησσε τόσο με τα άλματά της όσο και με τα και με τα μπούμεράνγκ της ακόμη και τον βαθύτερο γνώστη του παρελθόντος και της φιλοσοφίας και βιολογίας της ανάδυσης νέων μορφών, οντολογικής δημιουργίας κλπ, πολύ δε περισσότερο θα εξέπλησσε τον αγνοούντα οτιδήποτε σχετικό (ή θα τον εξέπλησσε πολύ λιγότερο ή και καθόλου αν δεν παρατηρούσε για άλλη μια φορά το τι έβλεπε καν απο το παρόν. Όπως οι Αμερικανοί στο Ιράκ που κάνουν προγραμματισμούς επι τη βάσει ιστορικών και ψυχολογικών δεδομένων που έχουν μάθει απο το Χόλλυγουντ(!) και τα οποία οι Ιρακινοί, ακόμα κι αν θέλαν να τους κανουν την χάρη να τα επαληθεύσουν για οποιονδήποτε λόγο(;) τα αγνοούν, κι έτσι έχουμε την μια μετά την άλλη εκπαιδευτική για τους Αμερικανούς έκπληξη/επαφή με τον έξω κόσμο (με δεκάδες νεκρούς Ιρακινούς και Αμερικανούς ανά εκπαιδευτική εμπειρία). Ενδεικτική είναι και η κριτική κάποιου νεοσυντηρητικού σε δημοσιογράφο που το επεσήμαινε : «Παραείναι βασισμένη στην πραγματικότητα η κριτική σου. Ένα έθνος που επιβάλλεται δεν χρειάζεται να μαθαίνει την πραγματικότητα. Δημιουργεί τις δικες του πραγματικότητες» Λογική σαν αυτήν που λένε οτι τρέλλαινε τον Κόλμπυ της CIA όταν οι Ράμσφελντ, Τσένυ και τα άλλα μέλη της τωρινής συμμορίας (που τότε ήταν υπάλληλοί του και αποκαλούνταν «the crazies») του έλεγαν οτι δεν προέχει να μαθαίνουν τι κάνουν οι Ρώσσοι πραγματικά αλλά πώς να κάνουν το Αμερικανικό κοινό να πιστέψει αυτό που οι ίδιοι λένε οτι κάνουν οι Ρώσσοι. (βλ.σημ.3))).. Τα τείχη επισημαίνουν άλλη μια αμφιθυμία.σε μια παράδοση που σαν την Σπαρτιατική, αρνιόταν να καταφύγει πίσω απο τείχη και ζούσε σε ανοιχτά χωριά οι άρχουσες τάξεις έπρεπε να είναι διαρκώς σε άγρια και απειλητικά ένοπλη εγρήγορση μήπως και ανατραπούν απο τους υποδουλωμένους είλωτες. Τέτιοι κύριοι έπρεπε συνεχώς να στηρίζουν την γυμνή τους δύναμη με ανοιχτή τρομοκρατία, ενώ στις περιτειχισμένες πόλεις τα τείχη απο μόνα τους άξιζαν όσο ένας ολόκληρος στρατός στο να ελέγχουν τους απείθαρχους, να κρατούν τους αντίζηλους υπο επιτήρηση, και να εμποδίζουν τους απελπισμένους να αποδράσουν...στην αρχή των πόλεων όλοι οι κάτοικοι, κυριολεκτικά, «ήταν στην ίδια βάρκα», και στο πλοίο όλοι μαθαίνουνε να εμπιστεύονται τον καπετάνιο και να εκτελούν τις διαταγές του πρόθυμα...μα αν δεν υπήρχε η θρησκεία και όλες οι κοινωνικές τελετουργίες και τα οικονομικά πλεονεκτήματα που την συνόδευαν, το τείχος θα είχε μετατρέψει την πόλη σε μια φυλακή της οποίας οι κάτοικοι θα είχαν μόνο μια φιλοδοξία: να καταστρέψουν τους δεσμοφύλακές τους και να ξεφύγουν. Μα άπαξ και ολοκληρώθηκε ο αστικός μετασχηματισμός η πόλη, ως όλον, έγινε ένας ιερός περίβολος κάτω απο την προστασία του θεού της. Όπως έχει κάνει σαφές ο Mircea Eliade ο άξονας του σύμπαντος πέρναγε μέσα απ τον ναό της.κάτω απο την πίεση του νέου θεσμού που λεγόταν πόλεμος το τείχος ήταν αφ ενός ένας προμαχώνας για άμυνα και αφ ετέρου ένα πνευματικό όριο με ακόμα μεγαλύτερη σημασία, διότι προφύλασσε τους εντός απο το χάος και από το άμορφο κακό που τους περιέβαλλε. Η «εσωτερικότητα» που χρειαζόταν για την περαιτέρω ανθρώπινη ανάπτυξη βρήκε στην πόλη-και πάνω απ όλα στον ιερό της περίβολο-τη συλλογική μορφή που θα βοηθούσε στην πρόσκληση για την ανάδυσή της. Πίσω απο τα τείχη της πόλης η ζωή στηριζόταν σε ένα κοινό θεμέλιο, που έμπαινε βαθιά ως το σύμπαν το ίδιο: η πόλη δεν ήταν κάτι λιγότερο απο το σπίτι ενός ισχυρού θεού. Τα αρχιτεκτονικά και τα γλυπτικά σύμβολα που έκαναν το πράγμα αυτό ορατό ανύψωναν την πόλη πολύ πάνω απ το χωριό ή την επαρχιακή πολίχνη. Χωρίς τις ιερές δυνάμεις που περιέχονταν στο εσωτερικό του παλατιού και 20

21 του ιερού περίβολου, η αρχαία πόλη θα ήταν χωρίς σκοπό και χωρίς νόημα. Άπαξ και ο βασιλιάς είχε εγκαθιδρύσει τις δυνάμεις αυτές διευρύνοντας την περιοχή επικοινωνίας και ενοποιώντας την συμπεριφορά μέσω του νόμου, η ζωή ευημερούσε εδώ όπως δεν θα μπορούσε να ελπίσει να ευημερήσει αλλού. Αυτό που άρχισε σαν έλεγχος τελείωσε σαν λογική κατανόηση και κοινωνία. Χωρίς τις θρησκευτικές ικανότητες της πόλης, ο τοίχος απο μόνος του δεν θα είχε κατορθώσει να πλάσει τον χαρακτήρα ούτε να ελέγξει τις δραστηριότητες των κατοίκων της...όλα τα οργανικά φαινόμενα έχουν όρια ανάπτυξης και έκτασης που προκύπτουν απ την ίδια τους την ανάγκη να παραμείνουν αυτοσυντηρούμενα και αυτοδιευθυνόμενα: μπορούν να μεγαλώσουν εις βάρος των γειτόνων τους μόνο χάνοντας εκείνες ακριβώς τις διευκολύνσεις που οι δραστηριότητες των γειτόνων τους συνεισφέρουν στην δική τους ζωή. Οι αστικές κοινότητες, απορροφημένες μέσα στην επέκταση ισχύος έχασαν αυτήν την αίσθηση ορίων: η λατρεία της δύναμης έκανε θριαμβευτική επίδειξη της έλλειψης ορίων: πρόσφερε τις απολαύσεις ενός παιχνιδιού που πλέον παιζόταν για το παιχνίδι αλλά και για να απολαμβάνει τα αποτελέσματα της εργασίας χωρίς τον καθημερινό μόχθο, μέσω βιαίων συλλήψεων για πλήρη και συλλογική δουλεία. Όριο ήταν ο ουρανός. Τις μαρτυρίες για την τέτοια ξαφνική ανάταση τις βλέπουμε στις αυξανόμενες διαστάσεις των πυραμίδων, όπως έχουμε και την μυθολογική της αναπαράσταση στην ιστορία του φιλόδοξου Πύργου της Βαβέλ, αν και εκείνος εμποδίστηκε απο την αποτυχία στην επικοινωνία, η οποία ίσως επανειλημμένα επήλθε απο την υπερεπέκταση γλωσσικών περιοχών. Εύκολα ακολουθεί ο κύκλος της απεριόριστης επέκτασης απο πόλη σε αυτοκρατορία Καθώς ο πληθυσμός μιας πόλης μεγάλωνε, ήταν αναγκαίο είτε να επεκταθεί η περιοχή άμεσης παραγωγής τροφής είτε οι γραμμές εφοδιασμού για να αντλεί ή μια κοινότητα απ την γειτονική της είτε μέσω συνεργασίας, ανταλλαγών, εμπορίου, είτε μέσω αναγκαστικής φορολογίας, απαλλοτρίωσης, εξόντωσης. Αρπαγή ή συμβίωση; Κατάκτηση ή συνεργασία; Ο μύθος της δύναμης ξέρει μόνο μια απάντηση...αν ερμηνεύω σωστά τις μαρτυρίες, τότε τις συνεργατικές μορφές αστικής πολιτείας τις υπέσκαψαν και τις μόλυναν απ την αρχή οι καταστροφικοί θανατοστρεφείς μύθοι που συνόδευσαν, και ίσως εν μέρει ενθάρρυναν, την υπέρογκη επέκταση φυσικής δύναμης και τεχνολογικής επιδεξιότητας...κι έτσι η πιο πολύτιμη συλλογική εφεύρεση του πολιτισμού, η πόλη, που δεύτερη υπήρξε μόνο σε σύγκριση με την ίδια την γλώσσα στη μετάδοσή του, έγινε απο την αρχή το δοχείο διαμελιστικών εσωτερικών δυνάμεων, που κατευθύνονταν προς αδιάκοπη καταστροφή και εξόντωση. Ως αποτέλεσμα αυτής της βαθειά χαραγμένης κληρονομιάς, η ίδια η επιβίωση του πολιτισμού, ή οποιουδήποτε μεγάλου και μη ακρωτηριασμένου τμήματος του ανθρώπινου είδους, βρίσκεται τη στιγμή αυτή αυτή εν αμφιβόλω- και ίσως παραμείνει για καιρό εν αμφιβόλω όποιες προσωρινές ρυθμίσεις και αν γίνουν. Κάθε ιστορικός πολιτισμός, όπως πριν καιρό παρατήρησε ο Patrick Geddes, ξεκινάει με έναν ζωντανό αστικό πυρήνα και καταλήγει σε ένα κοινό νεκροταφείο απο σκόνη και κόκκαλα, μια νεκρόπολη: καμένα ερείπια, κτίρια συντρίμια, σωρούς απόβλητων χωρίς νόημα, και πληθυσμό σφαγμένο ή εξανδραποδισμένο... «Την πόλη και τα σπίτια της απο τα θεμέλια ως την κορυφή κατέστρεψα και έκαψα με φωτιά.τα τείχη ισοπέδωσα και τους ναούς και τους θεούς απο τούβλα και χώμα ισοπέδωσα και έρριξα στο κανάλι. Μέσα στην πόλη έσκαψα κανάλια και την πλημμύρισα. Έκανα καταστροφή πιο ολοκληρωτική κι απο πλημμύρα». Και η πράξη και τα διδάγματα προαναγγέλουν και τις αφείδωλες θηριωδίες της δικής μας πυρηνικής εποχής. Το μόνο που έλειπε στην παραπάνω επιγραφή για την καταστροφή της Βαβυλώνας ήταν η δική μας γοργή επιστημονική δεξιότητα κι η μαζική μας υποκρισία στο να μεταμφιέζουμε τις προθέσεις μας ακόμη και μπροστά στον εαυτό μας τον ίδιο. Εν τούτοις ξανά και ξανά οι θετικές δυνάμεις της συνεργασίας και του συναισθηματικώς κοινωνείν έφεραν τους ανθρώπους πίσω στα ρημαγμένα αστικά τοπία «να επιδιορθώσουν τις χαμένες πόλεις, ερήμωση γενεών». Είναι ειρωνικό και παρήγορο το οτι πόλεις επανειλημμένα επέζησαν των αυτοκρατοριών που φαινομενικά τις είχαν για πάντα καταστρέψει. Η Δαμασκός, η Βαγδάτη, η Ιερουσαλήμ η Αθήνα ακόμη στέκονται στους τόπους που και αρχικά κατείχαν, ζωντανές, αν και ελάχιστα κομμάτια των αρχαίων θεμελίων τους παραμένουν ορατά. Οι χρόνιες εκτρώσεις της ζωής της πόλης θα μπορούσαν κάλλιστα να έχουν οδηγήσει σε γενική απάρνηση της εκεί ζωής και των αμφιθυμικών της δώρων αν δεν υπήρχε ένα γεγονός: η συνεχής στρατολόγηση νέας ζωής, φρέσκης και απλής, απο αγροτικές περιοχές, γεμάτης μυϊκή δύναμη, σεξουαλική ζωτικότητα, αναπαραγωγικό ζήλο, ζωϊκή πίστη. Αυτοί οι άνθρωποι ξαναγέμισαν την πόλη με το 21

22 αίμα τους, κι ακόμη περισσότερο, με τις ελπίδες τους. Ακόμη και τώρα τα τέσσερα πέμπτα του παγκόσμιου πληθυσμού ζούν σε χωριά, απο λειτουργική άποψη πιο κοντά στο νεολιθικό τους πρωτότυπο απ ότι στις υψηλά οργανωμένες μητροπόλεις που έχουν αρχίσει να ρουφούν το χωριό στις τροχιές τους και, ακόμη πιο γοργά, να υποσκάπτουν τον αρχαίο τρόπο ζωής του. Αλλά άπαξ και επιτρέψουμε στο χωριό να εξαφανιστεί, αυτός ο αρχαίος παράγων ασφαλείας θα εκλείψει. Αυτόν τον κίνδυνο η ανθρωπότητα πρέπει να τον υπολογίσει και να τον εκτρέψει. (Το βιβλίο του Μάμφορντ έχει 576 σελίδες χωρίς και τις φωτογραφίες του με τις λεζάντες τους και χωρίς τον σχολιασμό του στις πηγές του. Το οτι αυτά τα μέρη που είδαμε τα μεταφράσαμε τόσο εκτενώς ήταν γιατί θύμιζαν τόσο πολύ τα σύγχρονα καθημερινά νέα. Στα παρακάτω, τουλάχιστον μέχρι να φτάσουν στο παρόν και οι χρονολογίες κι όχι μόνο οι αναλογίες, ας κάνουμε απλώς ένα σκιαγραφικό τροχάδην (με κάποιο, φυσικό, τραινάρισμα στην Ελλάδα μια και σίγουρα όλους μας ενδιαφέρει πώς έβλεπε τις Ελληνικές πόλεις ο τρόπος σκέψης τον οποίο ο Μάμφορντ μας μαθαίνει.εδώ, που ήδη έχουμε όλοι κάποια ιδέα περί του θέματος, ευκαιρία είναι να δούμε τόσο την ακρίβεια ή ανακρίβεια όσο και την φύση του τρόπου αυτού. Κι επίσης να συγκρίνουμε την παιδαγωγικότητα με την οποία ο Μάμφορντ μας μεταφέρει τον τρόπο αυτό με την αντίστοιχη άλλων συναδέλφων του που σκέπτονται παρόμοια):)...οι Ελληνες, φάνηκε, είχαν σε κάποιο βαθμό απελευθερώσει τον εαυτό τους απο τις εξοργιστικά εξωφρενικές φαντασιώσεις απεριόριστης δύναμης που οι θρησκείες της Εποχής του Χαλκού και η τεχνολογία της Εποχής του Σιδήρου είχαν υιοθετήσει: οι πόλεις κόβονταν πιο κοντά στα ανθρώπινα μέτρα και απαλλαγμένες απο τους παρανοϊκούς ισχυρισμούς ημι-θείων μοναρχών με όλους τους παρελκόμενους ψυχαναγκασμούς και πειθαναγκασμούς του μιλιταρισμού και της γραφειοκρατίας. «εδώ είχαμε μπει στο «έργο»» στη σελ. 346 Μέχρι τη σελίδα 22 αποσπασμάτων ταχουμε δει, πάμε όμως μόνο στην τελευταία τους σελίδα (σελ.78) Ευχαριστίες: Ευχαριστώ τον φίλο μου Λευτέρη Γιαννουλόπουλο για μια νυχτερινή βόλτα απο τον Κεραμικό στον Κολωνό στην οποία μου έκανε τέτιου είδους ξενάγηση σε όσα κρύβονται κάτω απο την άσφαλτο της βόλτας αυτής που ήταν σαν να είχα την πιο προνομιακή εισαγωγή στην ανάλυση τύπου Μάμφορντ για το ξεκίνημα των πόλεων. Και ευχαριστώ τον φίλο μου Βασίλη Τομανά για το οτι μου συνέστησε κι αυτό και όλα τα βιβλία του Μάμφορντ κι επίσης για την βοήθεια προς πληρέστερη Καστοριάδεια «διαύγαση» του ίδιου του, λεγόμενου, «φαντασιακού» μέσω της «Ιστορίας των Ουτοπιών» του Μάμφορντ του 22. Γιάννης Αλεβίζος ΥΓ: Δεν έχω δεί κανέναν που νά έχει διαβάσει Μάμφορντ και να μην είναι ευγνώμων σε όποιον τον πληροφόρησε οτι άνθρωπος σαν τον Μάμφορντ υπήρχε. Κι αφού οι περισσότεροι Έλληνες τον γνωρίσαμε απο τον Βασίλη Τομανά που τον μεταφράζει και τον εκδίδει, είναι φυσικό με κάθε ευκαρία να τον ευχαριστούμε και να τον ξαναευχαριστούμε όπως και ο υποφαινόμενος μόλις έκανε και αμέσως ξαναέκανε (μόλις ξανασκέφτηκε οτι καμιά ευχαριστία δεν είναι αρκετή για την υπόδειξη να διαβάζουμε Μάμφορντ). Τα αμέσως παρακάτω λέγαμε να τα αναβάλλουμε για άλλο σημείο του ανά χείρας, όμως κάποιες ανάγκες για επίσπευση μας έκαναν, όπως θα δούμε, να αποφασίσουμε να τα βάλουμε εδώ: Σ.μ. Ευχαριστούμε τον φίλο μας Φώτη που μας πληροφόρησε ότι τον όρο conurbation που στα παρακάτω μεταφράσαμε ως «συναστισμό» τον έχουν ήδη μεταφράσει, επιτυχέστερα, ως «αστικό συνονθύλευμα» 22

23 ...Και οι μηχανικοί των συγκοινωνιών και των highways που μετέφεραν απερίσκεπτα τους πολλαπλών λωρίδων δρόμους ταχείας κυκλοφορίας στην καρδιά των πόλεων και έχουν κάνει μαζικά πάρκιν και γκαράζ έχουν με δεξιοτεχνία επαναλάβει και μεγεθύνει τα χειρότερα λάθη των μηχανικών των σιδηροδρόμων. Την ώρα που ο υπερυψωμένος σιδηρόδρομος απαλειφόταν σαν σοβαρότατο πρόβλημα, αυτοί το ξέχασαν και ξαναεισήγαγαν την παρωχημένη αυτή μορφή για την ευκολία των αυτοκινήτων...αποκαθιστώντας την αρχέτυπη κώκταουν υπο την μεταμφίεση λαμπρού εκσυγχρονισμού...οταν η χρήση του ιδιωτικού αυτοκινήτου γενικέυτηκε η κλίμακα των προαστείων που ήταν φτιαγμένη για πεζούς εξαφανίστηκε και μαζί μ αυτήν χάθηκε και η περισσότερη ατομικότητα και γοητεία τους. Το προάστειο έπαψε να είναι γειτονιά και έγινε διάχυτη μάζα χαμηλής πυκνότητας που περιβαλόταν απο τον συναστισμό και που παρακάτω τον περιέβαλε αυτή. Για να κατορθώσει το είδος ημιαγροτικής τελειότητάς του το προάστειο χρειαζόταν να είναι μικρό όπως χρειαζόταν να είναι και το αγροτικό του φόντο. Μόλις ξεπέρασε αυτά τα όρια έπαψε να είναι καταφύγιο έξω απο την πόλη και έγινε μέρος της μητρόπολης, της «πόλης με τα πλοκάμια» απο την οποία δεν υπήρχε απόδραση. Ακόμα κι αν με αερομεταφορές φέρουμε μια περιοχή 1200 μίλια μακριά στην απόσταση που φέρνουμε με το αυτοκίνητο περιοχές που είναι 30 μίλια μακριά, τα πράγματα δεν θα αλλάξουν, όταν κάποιος κατακτά τον χώρο αυξάνει και τους πληθυσμούς που έχουν πρόσβαση στον χώρο αυτό. Το προσδοκώμενο καθαρό κέρδος είναι αρκετά κάτω απ το μηδέν...το ιδιωτικό αυτοκίνητο έγινε και ένα αδέξιο υποκατάστατο του ηλεκτρικού σιδηρόδρομου τον οποίο εκτόπισε παρ όλο που ήταν ταχύτερος..και καταβρόχθισε το ένα εμπόρευμα για το οποίο δικαίως μπορούσε να καυχηθεί το προάστειο: τον χώρο. Τώρα αντί να έχουμε κτίρια βαλμένα σε πάρκο έχουμε κτίρια βαλμένα σε πάρκιν...αφού οι οικογένειες πρέπει να έχουν τουλάχιστον διπλά αυτοκίνητα αλλιώς η προαστειακή νοικοκυρά θα πρέπει να είναι σωφέρ πλήρους απσχόλησης...με την καταστροφή των κλιμάκων εκείνων (που τοποθετούσαν σε απόσταση προσβάσιμη με τα πόδια τους χώρους όπου χρειαζόταν να μεταβούν οι κάτοικοι πόλεων και προαστείων) καταστράφηκε και το περπάτημα σαν κανονικός τρόπος ανθρώπινης κυκλοφορίας...στην ευεργετική απόδειξη που έκανε ο Unwin για το οτι «δεν κερδίζουμε τίποτε με τον υπερσυνωστισμό» (όπως ονομαζόταν η μελέτη του το 1903) πρέπει, μετά την εξάπλωση του ιδιωτικού αυτοκινήτου, να αντιπαραθέσουμε την μετατροπή και προειδοποίηση «Χάνουμε κάτι με την υπερεξάπλωση στον χώρο»...όχι μόνο στους χώρους φορτοεκφόρτωσης εμπορευματων σε σταθμούς κλπ αλλά και σε ατομικά κτίρια όπως γραφεία, σουπερμάρκετ, εμπορικά κέντρα, ακόμη και στην ύπαιθρο, πρέπει να καταστρέφεται κι άλλος ανοιχτός χώρος για να γίνονται πάρκιν τόσο τεράστια που περπατάει πλέον κάποιος περισσότερο απ ότι περπατούσε απο την στάση του λεωφορείου ή του ηλεκτρικού ως το γραφείο του συνήθως, έχοντας και την επίμονη ψευδαίσθηση οτι το αυτοκίνητο τον πάει από πόρτα σε πόρτα... Κι αυτά δεν έχουν και καμιά σχέση με την αριστοκρατική απόλαυση οπτικού χώρου στις ύστερες μπαρόκ πόλεις όπου ο χώρος είχε ανοιχτές πλατείες με κύκλους και με δρόμους για άμαξες γεμάτους με δέντρα...κάθε αστική λειτουργία ακολουθεί το παράδειγμα του αυτοκινητόδρομου: καταβροχθίζει χώρο και μάλισυα σπαταλώντας κι όχι κερδίζοντας χρόνο...στο βάθος του εκτρώματος αυτού της σύγχρονης τεχνικής κείται μιά πλάνη που φτάνει ως την καρδιά του όλου υποβώσκοντος ιδεολογήματος: η ιδέα οτι η ισχύς και ή ταχύτητα είναι επιθυμητές αυτές καθ εαυτές.και άρα κάθε μέσον μεταφοράς πρέπει να αντικατασταθεί απο το τελευταίο μοντέλο γρήγορου οχήματος. Στην πραγματικότητα η ταχύτητα μεταφοράς θα έπρεπε να είναι συνάρτηση του ανθρώπινου σκοπού της. Για κουβέντα με φίλους στην πόλη ακόμα και το περπάτημα με τρία μίλια την ώρα είναι υπερβολικά γρήγορο, για έναν χειρούργο που σπεύδει για μια επείγουσα εγχείρηση χίλια μίλια μακριά τα τριακόσια μίλια την ώρα είναι υπερβολικά μικρή ταχύτητα...ο ταχύτερος τρόπος να μετακινήσεις εκατό χιλιάδες ανθρώπους σε μιά περιορισμένη αστική περιοχή, με ακτίνα,,ας πούμε μισό μίλι, είναι με τα πόδια. Ολόκληρη η Βοστώνη θα μπορούσε να συγκεντρωθεί στο κέντρο σε λιγότερο απο μιά ώρα. Με αυτοκίνητα θα χρειαζόταν πολλές ώρες κι επίσης δεν θα έφταναν στον προορισμό τους αν δεν τα εγκατέλειπαν αφού δεν θα μπορούσαν να τα παρκάρουν...η παράλογη πίστη οτι αφθονία χώρου και γρήγορη μεταφορά είναι τα κύρια συστατικά μιάς καλής ζωής υιοθετήθηκε απο τα πρακτορεία μαζικής προαστειοποίησης...η απαγωγή εις άτοπον του μύθου αυτού είναι το Λος Άντζελες.. που τώρα έχει γίνει μια αδιαφοροποίητη μάζα σπιτιών περιτειχισμένων ανάμεσα σε αυτοκινητόδρομους πολλών λωρίδων, ράμπες και οδογέφυρες που προκαλούν δικά τους 23

24 ειδικά μποτιλιαρίσματα και διακινούν, μέσα σε περιβάλλον γεματο σμόγκ, μόνο ένα μικρό κλάσμα της κυκλοφορίας ανα ώρα απ ότι κάποτε μετέφερε η δημόσια συγκοινωνία με μικρότερες ταχύτητες..ενώ το ένα τρίτο του Λος Αντζελες καταναλώνεται σ αυτές τις γκροτέσκες συγκοινωνιακές εγκαταστάσεις και τα δύο τρίτα του κεντρικού Λος Άντζελες καταλαμβάνονται απο δρόμους, αυτοκινητόδρομους, πάρκιν και γκαράζ...αυτό είναι καταβροχθιση χώρου και με το παραπάνω. Το τελευταίο στάδιο αυτής της διαδικασίας ήδη γνέφει σε κάτι μυαλά που είναι όντως προοδευτικά: να γίνει έξωση στους εναπομένοντες κατοίκους και να παραδοθεί ολόκληρη η περιοχή σε αυτοκίνητα που θα οδηγούνται απο αυτοματισμούς και που θα είναι τελείως χειραφετημένα απο οποιονδήποτε λογικό ανθρώπινο σκοπό... Οι μηχανικοί αυτοκινητόδρομων και οι δημοτικές μας αρχές, έχοντας υπνωτιστεί απο την δημοτικότητα του ιδιωτικού αυτοκινήτου και αισθανόμενες και μιά υποχρέωση να βοηθήσουν την ευημερία της General Motors ακόμη και αν προκύψει General Chaos, συνωμότησαν ανοιχτά να διαλυσουν κάθε άλλη μορφή μεταφοράς που θα χρειαζόταν για ένα καλό σύστημα και άφησαν μόνο τα ιδιωτικά αυτοκίνητα και τα αεροπλάνα...και επανέλαβαν όλα τα λάθη του σχεδιασμού των σιδηροδρομικών διαδρομών...για να διατηρηθεί η ύπαρξη της πόλης και να μειωθεί στο ελάχιστο η απώλεια χρόνου..για να έχουμε μια πλήρη αστική δομή ικανή να λειτουργεί πλήρως, χρειάζεται ο συντιονισμός μεταξύ των ρόλων κάθε μορφής μεταφοράς, χρειάζεται η σχεδιασμένη και σκόπιμη συνάρθρωση του πεζού, των μαζικών μεταφορών, του δρόμου, της λεωφόρου, του αυτοκινητόδρομου, του αεροδρομίου. Τίποτε λιγότερο δεν αρκεί...η μόνη αποτελεσματική θεραπεία για την αστική συμφόρηση είναι να συσχετιστούν οι βιομηχανικές κι επιχειρηματικές ζώνες με τέτοιο τρόπο με τις ζώνες κατοικιών που να μπορεί το προσωπικό τους να πηγαίνει σ αυτές με τα πόδια, με ποδήλατο, με λεωφορείο ή με τραίνο... Αλλά υπάρχει και μια όψη της σύγχρονης πόλης όπου η λαβή της κώκταουν είναι ακόμη πιο σφιχτή και όπου τα τελικά αποτελέσματα είναι ακόμη και εχθρικά στην ζωή: Το αλληλοπλέξιμο των αναγκαίων υπογείων εγκαταστάσεων για την παραγωγή ενός τελείως περιττού αποτελέσματος: της υπόγειας πόλης, και μάλιστα σαν σύλληψης ενός ιδανικού. Όπως θα ανέμενε κανείς απο ένα καθεστώς που καίριές του εφευρέσεις ήρθαν απ το ορυχείο, το τούνελ και ο υπόγειος σιδηρόδρομος ήταν οι μοναδικές του συνεισφορές στην αστική μορφή και είναι χαρακτηριστικό οτι και οι δύο αυτές μορφές ήταν παράγωγα πολέμου, πρώτα στην αρχαία πόλη και μετά στις προχωρημένες τεχνικές για την υπόσκαψη που θα ελάττωνε την οχύρωση μπαρόκ. Αν και οι μορφές συγκοινωνίας και καταφυγίου στην επιφάνεια της Κώκταουν αντικαταστάθηκαν κατά το πλείστον, το υπόγειό της δίκτυο ευημέρησε και πληθύνθηκε...αλλά οι εγκαταστάσεις αυτές έχουν τώρα αυξηθεί απο υπόγεια καταστήματα και με το υπόγειο καταφύγιο για αεροπορικές επιδρομές, σαν αυτό το είδος περιβάλλοντος να έφερνε οποιοδήποτε πλεονέκτημα στους κατοίκους του. Δυστυχώς η υπόγεια πόλη απαιτεί την συνεχή παρουσία ζωντανών ανθρώπων..κι αυτή η επιβολή δεν είναι και πολύ λιγότερο απο μια πρόωρη ταφή ή τουλάχιστον προετοιμασία για την ζωή σε θαλαμίσκο η οποία και θα παραμένει σαν η μόνη επιλογή για όσους δέχονται την μηχανική βελτίωση σαν την κύρια δικαιολόγηση της ανθρώπινης περιπέτειας. Η υπόγεια πόλη είναι ένα νέο είδος περιβάλλοντος: επέκταση και κανονικοποίηση εκείνου στο οποίο είχε εξαναγκαστεί να ζήσει ο ανθρακωρύχος- είναι ένα περιβάλλον αποκομμένο απο τις φυσικές συνθήκες, βρίσκεται συνεχώς κάτω απο μηχανικό έλεγχο μέσω του τεχνητού φωτισμού,του τεχνητού εξαερισμού και των τεχνητών περιορισμών των ανθρώπινων αντιδράσεων το περιβάλλον αυτό αντιδρά ανθρώπινα μόνο προς όσα οι οργανωτές του κρίνουν κερδοφόρα ή ωφέλιμα.. Δεδομένης της πίεσης να βυθιστούν περισσότερα κεφάλαια σε επενδύσεις στην υπόγεια πόλη, λιγότερο χρήμα μένει διαθέσιμο για χώρο και όμορφη αρχιτεκτονική πάνω απ το έδαφος: όντως το επόμενο βήμα στην ανάπτυξη της πόλης που έχει ήδη γίνει σε πολλές Αμερικανικές πόλεις, είναι να επεκταθεί η ιδέα της υπόγειας πόλης ακόμα και στον σχεδιασμό κτιρίων που είναι ορατά πάνω απ το έδαφος...με air-conditioning και με λάμπες φθορισμού όλη την ημέρα, οι εσωτερικοί χώροι στον νέο Αμερικανικό ουρανοξύστη λίγο διαφέρουν απο το πώς θα ήταν εκατό πόδια κάτω απ το έδαφος. Καμια υπερβολή σε μηχανικό εξοπλισμό δεν θεωρείται μεγάλη αν είναι να παράγει αυτό το ομοιόμορφο εσωτερικό περιβάλλον: αν και η τεχνική εφευρετικότητα που ξοδεύεται στην κατασκευή σφραγισμένων κτιρίων δεν μπορεί να δημιουργήσει το ισοδύναμο ενός οργανικού φόντου για τις ανθρώπινες λειτουργίες και δραστηριότητες. Κι αυτό είναι μόνο η προετοιμασία. Διότι η πόλη που διαδέχτηκε την παλαιοτεχνική έχει δημιουργήσει όργανα και 24

25 συνθήκες δυνάμει πολύ πιο θανατηφόρες απο εκείνες που αφάνισαν τόσες ζωές στην πόλη Donora, Pennsylvania, μέσω μιας συγκέντρωσης τοξικών αερίων, ή που σε μια εβδομάδα σκότωσαν στο Λονδίνο το 1952 περισσότερους απο πέντε χιλιάδες κατοίκους. Η εκμετάλλευση του ουρανίου για τη δημιουργία σχάσιμων υλικών απειλεί, αν συνεχιστεί, να δηλητηριάσει την λιθόσφαιρα, την ατμόσφαιρα, την βιόσφαιρα για να μην αναφέρουμε το πόσιμο νερό-με τρόπο που θα ξεπεράσει τις χειρότερες παραβάσεις της παλιάς βιομηχανικής πόλης. Διότι οι προπυρηνικές διαδικασίες θα μπορούσαν να σταματήσουν και τα απόβλητα να απορροφηθούν ή καλυφθούν χωρίς μόνιμη βλάβη. Αλλά άπαξ και λάβει χώρα η σχάση, η ραδιενέργεια που θα απελευθερωθεί θα παραμείνει για όλη τη ζωή των προϊόντων της, που πολλές φορές διαρκεί αιώνες ή και χιλιετηρίδες. Δεν μπορεί να αλλάξει ούτε να αδειαστεί κάπου χωρίς να μολύνει τελικά την περιοχή όπου αδειάστηκε, είτε αυτή είναι η στρατόσφαιρα είτε ο βυθός του ωκεανού. Εν τω μεταξύ η παρασκευή αυτών των θανατηφόρων υλικών συνεχίζεται αμείωτη ως προετοιμασία για συλλογικές στρατιωτικές επιθέσεις με στόχο τους την εξολόθρευση ολόκληρων πληθυσμών. Για να κάνουν ανεκτές τέτοιες εγκληματικά παράφρονες προετοιμασίες, οι δημόσιες αρχές έχουν επιμελώς προγραμματίσει και εθίσει τους πολίτες τους να βαδίζουν πειθήνια σε κελλάρια και υπόγειους δρόμους για «προστασία». Μόνο το ιλιγγιώδες κόστος της δημιουργίας ενός ολόκληρου δικτύου υπόγειων πόλεων επαρκών να στεγάσουν ολόκληρο τον πληθυσμό έχει μέχρι τώρα εμποδίσει αυτήν την διεστραμένη κατάχρηση ανθρώπινης ενέργειας. Ο Βικτωριανός βιομήχανος που εξέθετε τους συμπολίτες του στην αιθάλη και στο σμόγκ, σε αισχρές υγιεινές συνθήκες και σε ασθένειες που προέρχονταν απο το περιβάλλον, ακόμη έτρεφε την πεποίθηση οτι το έργο του, ύστατα, συνεισέφερε στην «ειρήνη και την αφθονία».αλλά οι κληρονόμοι του στην υπόγεια πόλη δεν έχουν τέτοιες αυταπάτες. Αυτοί είναι η λεία ψυχαναγκαστικών φόβων και μολυσμένων φαντασιώσεων των οποίων το ύστατο αποτέλεσμα μπορεί να είναι ο παγκόσμιος αφανισμός και η παγκόσμια εξολόθρευση. Και όσο περισσότερο αφιερώνονται στο να προσαρμόσουν το αστικό περιβάλλον τους προς αυτήν την πιθανότητα, τόσο πιο σίγουρα θα επιφέρουν την απεριόριστη συλλογική γενοκτονία που πολλοί απο αυτούς έχουν δικαιολογήσει μέσα στα μυαλά τους σαν το αναγκαίο τίμημα για τη διατήρηση της «ελευθερίας» και του «πολιτισμού». Οι κυρίαρχοι της υπόγειας ακρόπολης έχουν δεσμευθεί πρός ένα «πόλεμο» που δεν μπορούν να φέρουν σε κάποιο πέρας, με όπλα που τα ύστατα αποτελέσματα τους δεν μπορούν να ελέγξουν, για σκοπούς που δεν μπορούν να κατορθώσουν. Η υπόγεια πόλη απειλεί κατά συνέπεια να γίνει η ύστατη ταφική κρύπτη του αποτεφρωμένου μας πολιτισμού. Η μόνη εναλλακτκή λύση του σύγχρονου ανθρώπου είναι το να ξανα-αναδυθεί απο την υπόγεια πόλη στο φώς και να έχει το θάρρος, όχι να διαφύγει στη σελήνη, αλλά να ξαναγυρίσει στο δικό του ανθρώπινο κέντρο και να κυριαρχήσει πάνω στους πολεμοχαρείς ψυχαναγκασμούς και παραλογισμούς που μοιράζεται με τους ηγέτες του και τους μέντορές του. Πρέπει όχι μόνο να ξεμάθει την τέχνη του πολέμου αλλά και να αποκτήσει και να κάνει κτήμα του, όσο ποτέ μέχρι τώρα, τις τέχνες της ζωής. (Τέλος πάντων ας θεωρήσουμε οτι έχουμε ακόμα να κάνουμε ανάδυση απο ένα λιγότερο βαθύ υπόγειο, ας ξαναπιάσουμε το νήμα απο τις παραγράφους «...Και όμως, στην αρχική του προσπάθεια, όταν το προάστειο έφτασε στην μικρότερη απόσταση απο τον ρομαντικό του σκοπό, έκανε μια θετική συνεισφορά στην αναδυόμενη αντίληψη της πόλης σαν ενός ανάμεικτου περιβάλλοντος συν-υφασμένου με την ύπαιθρο.και πολλές απο αυτές τις συνεισφορές πρέπει να εκτιμηθούν και επιλεκτικά να μεταποιηθούν και να βελτιωθούν, όχι να απορριφθούν..», «...Ο de Tocqueville περιέγραφε εκ των προτέρων τον χαρακτήρα και τον τρόπο ζωής στα προάστεια, έναν τρόπο που βρήκε πώς να μπεί και στην πόλη και που έκανε ακόμη και δημοκρατικά έθνη να υποκύψουν,χωρίς καν ένα μουρμουρητό, σχεδόν, σε κάθε ολοκληρωτικής μορφής τρόπο καταναγκασμού και διαφθοράς. Αυτό που ο μεγάλος αυτός πολιτικός φιλόσοσοφος προείδε με το εσωτερικό του μάτι, οι λιγότερο προικισμένοι παρατηρητές μπορούν τώρα να δούν με το εξωτερικό τους μάτι. Αυτό είναι το τελευταίο στάδιο στην διάσπαση της πόλης. Η επέκταση της τεχνολογίας απλώς επιταχύνει τον ρυθμό αυτής της αλλαγής. Αυτό που θα μείνει, αν καμιά αντι-κίνηση δεν λάβει χώρα, δεν θα αξίζει καν να σωθεί. Γιατί όταν το δοχείο αλλάζει τόσο γρήγορα όσο και το περιεχόμενό του τότε στην πραγματικότητα τίποτε δεν μπορεί να σωθεί». Ο Μάμφορντ, συνεχίζει στην πρότασηπαρέμβαση που κάνει το βιβλίο κατ ευθείαν απο την φράση που μόλις είδαμε. Η πρόταση λοιπόν:) 25

26 Ευτυχώς η αντι-κίνηση άρχισε εδώ και πάνω απο μισό αιώνα, και στράφηκε ταυτόχρονα και εναντίον της εξόδου στα προάστεια και της μητροπολιτικής συμφόρησης που ώθησε σ αυτήν. Η πρώτη προς το μέλλον στραμμένη ερμηνεία της εν γένει αστικής κατάστασης μέσω νέων διαδικασιών και δυνατοτήτων ήδη ορατών στον πολιτισμό, έγινε απο δυό αξιόλογους παρατηρητές προς το τέλος τον δέκατου ένατου αιώνα...πρώτος εκ των δύο ο Peter Kropotkin που έγραψε..το το αξιοσημείωτο βιβλίο «Αγροί, Εργοστάσια, και Εργαστήρια». Σχεδόν μισό αιώνα πριν τους σύγχρονους τεχνικούς και οικονομικούς επαϊοντες είχε συλλάβει το γεγονός οτι η ευελιξία και προσαρμοστικότητα της ηλεκτρικής επικοινωνίας και της ηλεκτρικής ισχύος μαζί με τις δυνατότηρες της εντατικής βιοδυναμικής γεωργίας είχαν θέσει τα θεμέλια για μιά πιο αποκεντρωμένη αστική ανάπτυξη σε μικρές μονάδες, που να είναι ικανή να αντιδρά στα ερεθίσματα της άμεσης ανθρώπινης επαφής και που να απολαμβάνει ταυτόχρονα και τα πλεονεκτηματα της πόλης και της υπαίθρου. Είδε οτι η βιομηχανία...με την μεταβίβαση της ηλεκτρικής ενέργειας μέσω καλωδίων.. δεν ήταν πια δεμένη με το ανθρακωρυχείο ακόμη κι όταν ο άνθρακα παρέμενε πηγή ενέργειας, ούτε ήταν δεμένη με τον σιδηρόδρομο και την μεγάλη πόλη, ούτε η αποτελεσματικότητα και η οικονομία ισοδυναμούσαν με μεγάλες παραγωγικές μονάδες. Ο Kropotkin προείδε αυτό που πολές μεγάλες εταιρίες έμελε να ανακαλύψουν μόνο κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οτι δηλαδή η συστέγαση διαφόρων ειδικών βιομηχανιών ακόμα κι αν όλες ανήκαν στο ίδιο μεγάλο συγκρότημα έκανε αμφίβολες τις φημισμένες τους οικονομίες. Όσο πιο λεπτή ήταν η τεχνολογία τόσο μεγαλύτερη ήταν η ανάγκη για ανθρώπινες πρωτοβουλίες και δεξιότητες κι αυτές τις ευνοούσε το μικρό εργαστήριο. Οι αποτελεσματικές μεταφορές και η καλή οργάνωση ήταν ανώτερες απο την απλώς φυσική συστέγαση. Ο Kropotkin συνειδητοπόιησε οτι τα νέα μέσα γρήγορης μεταφοράς και επικοινωνίας σε συνδυασμό με την δικτυακή μεταφορά ηλεκτρικής ενέργειας μέσω δικτύων και όχι μέσω μονοδιάστατης μη διακλαδιζόμενης διαδρομής, έφερνε την μικρή κοινότητα εφ ενός ζυγού με την πόλη σε ουσιώδεις τεχνικές εγκαταστάσεις αλλά χωρίς το αστικό πρόβλημα της υπερσυμφόρησης. Με την ίδια λογική, οι αγροτικές ασχολίες που κάποτε ήταν απομονωμένες και κάτω του οικονομικού και πολιτισμικού επιπέδου της πόλης μπορούσαν να έχουν τα πλεονεκτήματα επιστημονικής ενημέρωσης, οργάνωσης ομάδων και εμψύχων δραστηριοτήτων, που αρχικά ήταν μονοπώλιο των πόλεων. Και με αυτά η ανθεκτική διαίρεση μεταξύ αστικού και αγροτικού, μεταξύ εργάτη βιομηχανίας και αγροτικού εργάτη θα κατέρεε επίσης. Ο Kropotkin κατάλαβε αυτές τις συνέπειες πριν την ανακάλυψη του αυτοκινήτου, του κινηματογράφου, του ασυρμάτου, του ραδιοφώνου, της τηλεόρασης, και του παγκόσμιου τηλεφώνου-αν και καθε μιά απ αυτές τις εφευρέσεις επικύρωσε ακόμη περισσότερο την διεισδυτική του διάγνωση με το να εξισώσει τα πλεονεκτήματα μεταξύ της κεντρικής μητρόπολης και των πάλαι ποτέ περιφερειακών και απόλυτα εξαρτημένων μικρών κοινοτήτων. Με την μικρή μονάδα σαν βάση είδε την ευκαιρία για τοπική ζωή πιο υπεύθυνη και πιο ικανή να αντιδρά, με ευρύτερη οπτική για ανθρώπινους φορείς που η μαζική οργάνωση παραμελούσε και εμπόδιζε να λειτουργούν. Ο Ebenezer Howard έκανε ένα μεγάλο βήμα πιο πέρα απο τις ιδέες του Kropotkin..του οποίου την επίδραση με ευγνωμοσύνη αναγνώριζε όπως και την επίδραση ουτοπιστών. Πίσω απο την νέα ιδέα της Κηπούπολης είδε «τις λαμπρές δυνατότητες ενός νέου πολιτισμού βασιασμένου στην υπηρεσία προς την κοινότητα». Είδε πως αυξανόμενη η μεγάλη πόλη στρέφονταν εναντίον του εαυτού της αφού με κάθε νέα αύξηση του πληθυσμού η κυκλοφορία της αντιμέτώπιζε μεγαλύτερη συμφόρηση, οι κεντρικές υπηρεσίες γινόταν πιο δυσπρόσιτες, και το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της ήταν τόσο αποκλεισμένο απο την επαφή με τους ανώτερους πολιτισμικούς θεσμούς της πόλης όσο θα ήταν αν βρισκόταν τελείως έξω απο την τροχιά της. Πίστευε οτι είχε έρθει η ώρα να ιδρυθεί ένα νέο μοντέλο ανάπτυξης πόλεων: ένα που θα χρησιμοποιούσε τις σύγχρονες τεχνικές διευκολύνσεις για να καταργήσει το διευρυνόμενο χάσμα μεταξύ της υπαίθρου, με τις καταργημένες οικονομικές και κοινωνικές δυνατότητες, και της πόλης με τα εξ ίσου καταργημένα βιολογικά και φυσικά πλεονεκτήματα: πρότεινε να ξεπεραστούν τόσο η αποπληξία που κυριαρχούσε στο κέντρο όσο και η παράλυση στην περιφέρεια με την προώθηση...της αποκέντρωσης όλων των λειτουργιών της πόλης και όχι με τη λειτουργία σπιτιών ως κοιτώνων ύπνου όπως θεωρούσε οτι θα καταλήξουν τα προάστεια σαν ημίμετρο εναντίον της συμφόρησης του κέντρου το οποίο πρότειναν οι θιασώτες της συνεχούς αστικής ανάπτυξης στην πραγματικότητα απέρριπτε παντελώς,ως μη ανεκτό συμιβιβασμό, την λύση προάστειο,σχεδόν δεν την συζήτησε καν. Αναζήτησε ένα 26

27 σταθερό γάμο μεταξύ πόλης και υπαίθρου και όχι δεσμό ενός Σαββατοκύριακου. Στο «Κηπουπόλεις του Αύριο»..το o Howard επανεισήγαγε στον σχεδιασμό πόλεων την αρχαιοελληνική αντίληψη ενός φυσικού ορίου στην ανάπτυξη κάθε οργανισμού, βιολογικού ή θεσμικού, και αποκατέστησε το ανθρώπινο μέτρο στην νέα εικόνα της πόλης. Για να το κατορθώσει αυτό επανεισήγαγε και την αρχαιοελληνική πρακτική, αναδιατυπωμένη σε νέα μορφή απο τους Robert Owen και Edward Wakefield, του αποικισμού κατά κοινότητες πλήρως εξοπλισμένες εξ αρχής για την διεξαγωγή όλων των ουσιωδών αστικών λειτουργιών...μερικές όψεις αυτής της νέας μορφής που θα δούμε είχαν το προηγούμενό τους στα αυτοτελή πρώτα προάστεια απο το Riversisde, Illinois και πέρα, αλλά η μεγαλύτερη συνεισφορά του Howard ήταν λιγότερο το να αναδιατυπώσει την φυσική μορφή της πόλης και περισσότερο το να αναπτύξει τις οργανικές έννοιες που ήταν η βάση αυτής της μορφής, διότι αν και δεν ήταν κανένας βιολόγος όπως ο Patrick Geddes έφερε εν τούτοις στην πόλη τα ουσιώδη βιολογικά κριτήρια της δυναμικής ισορροπίας και της οργανικής εξισορρόπησης: ισορροπίας μεταξύ πόλης και υπαίθρου σ ένα μεγαλύτερο οικολογικό σχήμα και εξισορρόποησης μεταξύ των διαφόρων λειτουργιών της πόλης πάνω απ όλα μέσω του θετικού ελέγχου αύξησης με περιορισμούς έκτασης, πληθυσμού και πυκνότητας και μέσω της πρακτικής της αναπαραγωγής (δηλαδή μέσω του αποικισμού) όταν η κοινότητα απειλείται απο τόσο υπέρμετρη αύξηση μεγέθους που μόνο στην εκτροπή λειτουργιών μπορεί να οδηγήσει. Αν η πόλη ήθελε να διατηρήσει τις λειτουργίες της που διατηρούσαν την ζωή των κατοίκων της έπρεπε η ίδια να ασκήσει τον οργανικό αυτοέλεγχο και αυτοπεριορισμό που παρουσίαζει κάθε άλλος οργανισμός. Μ άλλα λόγια ήθελε να δώσει στο νέο είδος πόλης όλα τα πλεονεκτήνατα που είχε η μεγάλη πόλη πριν η άμετρη επέκτασή της τα κάνει μη προσβάσιμα στους κατοίκους της. Είδε οτι άπαξ και επιτύχει ένα βέλτιστο μέγεθος, η ανάγκη της ατομικής πόλης δεν είναι να αυξήσει την δική της έκταση και τον δικό της πληθυσμό αλλά να γίνει μέρος ενός μεγαλύτερου συστήματος που έχει τα πλεονεκτήματα των μεγάλων αριθμών...ενάντια στην άσκοπη μαζική συμφόρηση της μεγάλης μητρόπολης με τα slums της, την βιομηχανική της μόλυνση, και την επιμηκυνόμενη μετάβαση στους χώρους εργασίας αντέτεινε ένα πιο οργανικό είδος πόλης: μιά πόλη που αφ ενός θα ήταν εξ αρχής περιορισμένη σε πληθυσμό, έκταση και πυκνότητα και θα ήταν οργανωμένη για την διεξαγωγή όλων των ουσιωδών λειτουργιών μιάς αστικής κοινότητας,με επιχειρήσεις, βιομηχανία, διοίκηση, παιδεία, και θα διέθετε και αρκετά δημόσια πάρκα και ιδιωτικους κήπους για να φυλάνε την υγεία και να γλυκαίνουν διαρκώς το περιβάλλον και αφ ετέρου, για να επιτύχει την επανένωση πόλης και υπαίθρου, η νέα πόλη του Howard θα περιβάλλονταν απο μιά μόνιμη αγροτική ζώνη. Αυτός ο οριζόντιος «τοίχος» δύο διαστάσεων δεν θα χρησίμευε μόνο στο να κρατάει κοντά το αγροτικό περιβάλλον αλλά και για να εμποδίζει τις υπόλοιπες πόλεις να ενώνονται με αυτήν: επίσης, κι αυτό δεν είναι το λιγότερο σημαντικό,θα ενίσχυε, όπως και το αρχαίο κατακόρυφο τείχος, την αίσθηση εσωτερικής ενότητας. Πέραν της όλης ιδέας σαν σύνολο, η σκέψη να δημιουργηθούν αγροτικές ζώνες γύρω απο τις αστικές κοινότητες ήταν μια μεγάλη συμβολή. Ίσως το καλύτερο όνομα γι αυτές τις πόλεις θα ήταν «Πόλεις Πράσινης Ζώνης» («Greenbelt Towns»)...Ο τίτλος που ο Howard διάλεξε για αυτή την νέα αστική σύλληψη αποδείχθηκε ατυχής: όχι μόνο διότι τον όρο τον είχε χρησιμοποιήσει για τον εαυτό της και πολύ νωρίτερα μιά τελείως μουντή μητρόπολη σιδηροδρόμων, το Σικάγο, αλλά και διότι η ύπαρξη κήπων, αν και ήταν αναπόσπαστο τμήμα της νέας πόλης, δεν ήταν το χαρακτηριστικό της που την ξεχώριζε αφού χαρακτήριζε, και με μεγαλύτερη ακρίβεια, πολλά σύγχρονα προάστεια που είχαν περισσότερο πράσινο. Ο Howard στο βιβλίο του είχε υποδείξει μια πυκνότητα 70 ως 100 ανθρώπων ανά στρέμμα, μιά πραγματικά αστική πυκνότητα,σαν την Νέα Υόρκη του 1811 που τα σπίτια της ήταν διώροφα και τριώροφα...και πενταπλάσια απο την πυκνότητα πολλών προαστείων του Λος Άντζελες. Επιφανειακοί μελετητές του έργου του αποκαλούν ακόμη, δυστυχώς, τα προάστεια «κηπουπόλεις» και το ανοιχτό σχέδιο προαστείων «σχέδιο τύπου κηπούπολης». Ακόμη χειρότερα, αναφέρονται στις κλασσικές κηπουπόλεις τύπου Howard που όντως δημιουργήθηκαν (όπως θαδούμε) σαν να ήταν απλώς προάστεια. Αλλά η κηπούπολη του Howard ήταν πρώτα απ όλα πόλη..και ήταν ως προς την αστικότητά της και όχι ως προς την κηπουρική της που αποτελούσε μια πολμηρή αλλαγή στην καθιερωμένη μέθοδο οικοδόμησης και σχεδιασμού..η Κατακόρυφη Πόλη του Le Corbusier ήταν κατακόρυφο προάστειο, η Γραμμική Πόλη του Soria y Mata, όπως και αργότερα οι «Δρομουπόλεις» ήταν πόλεις μόνο 27

28 ως προς το χαρακτηριστικό της συγκοινωνίας, στην Αγγλική Κηπούπολη αφθονούν οι κήποι με άφθονα φρούτα, λουλούδια και λαχανικά, μα ο λόγος που διακρίθηκε η νέα διατύπωση του Howard ήταν ακριβώς το οτι αρνήθηκε να την συνδέσει με μιά ιδιαίτερη φυσική μορφή της πόλης ή με ένα ιδιαίτερο τύπο κτιρίου ή μιά ιδιαίτερη μέθοδο σχεδιασμού. Οι εικόνες-μορφές μιάς τέτοιας πόλης θα ήταν συνισταμένη του τοπίου και του κλίματος, των βιομηχανιών και των διαθέσιμων τεχνολογικών δυνατοτήτων και πάνω απ όλα της τέχνης των κτιστών της και των κατοίκων της. Και όσον αφορά τα ιδανικά στοιχεία της πόλης, αυτά τα εξέφρασε σχεδόν σαν μαθηματικές αφαιρέσεις...αντίθετα απο αυτούς που εγκατέλειψαν την πόλη, αυτός,ως γεννημένος Λονδρέζος, δεν υποτίμησε τα πλεονεκτήματα της πόλης ούτε, ως επιμελής εφευρέτης μηχανών, υποτίμησε τις προόδους της νέας τεχνολογίας. Όταν απέρριψε το προαστειακό μοντέλο πίστευε οτι η βιομηχανία θα έπρεπε να είναι αναπόσπαστο μέρος της πόλης και οτι το εργοστάσιο και το εργαστήριο-δεν εννοούσε χημικές βιομηχανίες...-έπρεπε συνήθως να είναι σε κοντινή απόσταση απ το σπίτι, υπολόγισε οτι με έναν πληθσμό ανθρώπων εκ των οποίων δυο χιλιάδες θα ήταν στην αγροτική ζώνη, η νέα πόλη θα παρείχε μιά ποικιλία επιχειρήσεων, έναν ανάμεικτο πληθυσμό πολλών επαγγελμάτων και μιά ευδοκιμούσα κοινωνική ζωή...δεν ήταν αλάθητος. Στο αρχικό του σχέδιο αποκέντρωσης του Λονδίνου υποτίμησε την βαρυτική έλξη του μεγάλου μητροπολιτικού κέντρου σε μια οικονομία στην οποία οι πωλήσεις είναι η υπέρτατη τέχνη και χρειάζονται πλήθη αγοραστών...ίσως είχε δίκιο να πιστεύει οτι αυτά ήταν παραπροϊόντα της συμφόρησης και βαθμιαία θα εξαφανίζονταν όπως και το μακρύ ταξίδι απο το σπίτι στο χώρο εργασίας αλλά τέλος πάντων ο αριθμός δεν ανταποκρίνεται πλήρως στην σημερινή κοινωνική και τεχνολογική συνθετότητα -ευτυχώς ίσως για το πείραμά του που έκανε αυτή την υποτίμηση γιατί για πειραματική δοκιμή της ιδέας του για ανάπτυξη πόλης η μονάδα τριανταδύο χιλιάδων ήταν επαρκώς μεγάλη...πολλά απο τα στοιχεία της πρότασής του ήταν ήδη γνωστά, ούτε στις ιδέες του ούτε στις πρακτικές του πρωτοβουλίες δεν αναζητούσε το να ξεκινήσει εκ του μηδενός: η ιδανική του πόλη ήταν ένας συνδυασμός του δυνατού με το πρακτικό, αρκετά ιδανικό για να είναι επιθυμητό αρκετά κοντινό στην σύγχρονη πρακτική για να είναι πραγματοποιήσιμο. Η μεγαλοφυία του ήταν το να συνδυάσει τα υπάρχοντα όργανα της πόλης σε μια πιο εύτακτη σύνθεση βασισμένη στην αρχή του οργανικού περιορισμού και της ελεγχόμενης ανάπτυξης. Δεν άρχισε με την αδράνεια της διάσπασης αλλά με μια ανάλυση του πώς σχετίζονται με το αστικό και το αγροτικό περιβάλλον οι λειτουργίες που διατηρούν τη ζωή. Αν και η ανάλυσή του δεν ήταν βαθειά είχε το χάρισμα να λαμβάνει υπ όψη την ποικιλία και την διασύνδεση των αστικών δραστηριοτήτων. Το σημαντικό στην κηπούπολη δεν ήταν η παρουσία κήπων και ανοιχτών χώρων: το ριζικά διαφορετικό ήταν ένας νέος τρόπος αντιμετώπισης της συνθετότητας, μέσω μιάς οργάνωσης ικανής να επιφέρει ισορροπία και αυτονομία και να διατηρεί τάξη παρά την διαφοροποίηση, και να διατηρεί συνοχή και ενότητα παρά την ανάγκη για αύξηση. Αυτή ήταν η μεταμορφωτική ιδέα... Στη διαμόρφωση του νέου του προγράμματος ο Howard είχε παραμείνει στα ουσιώδη και δεν προσπάθησε να δώσει στις αρχτιτεκτονικές και σχεδιαστικές λεπτομέρειες την σφραγίδα της δικής του φαντασίας. Δεν είχε νέο σχέδιο για την πόλη-προσεκτικά απέσχε απο το να συσχετίσει τα ουσιώδη με οποιαδήποτε εποπτική εικόνααλλά ένα νέο πρόγραμμα ισορροπημένης οργάνωσης και συγκρατημένης αύξησης..για την αύξηση του εθνικού πληθυσμού...ναί μεν εξέφρασε την διάγνωσή του και το πρόγραμμά του με διευκρινιστικά διαγράμματα αλλά ακόμα και τις εικόνες για τα φυσικά μέρη της πόλης τις αποκαλούσε «Απλώς Διάγραμμα». Η ιδέα του για ισορροπημένη κοινότητα ήταν συμβατή με μια ποικιλία αστικών μορφών, απο τον ουτοπιστή προκάτοχό του Charles Fourier μέχρι τον Le Corbusier. Και οι ιδέες του πολλές φορές ξανα-επινοήθηκαν, ακόμη και στην μορφή κριτικής και κατάρριψης της ιδέας της κηπούπολης, χωρίς το είδος αναγνώρισης προς τον Howard που ο ίδιος πάντα έκανε στος προδρόμους του...μιά υπηρεσία που επίσης προσέφερε το έργο του ήταν οτι έστρεψε την γενική προσοχή στην ουσιώδη φύση της ίδιας της πόλης και ώθησε στην εξέταση ολόκληρης της διαδικασίας της ανάπτυξης των πόλεων που μέχρι τότε έλειπε...αν κάτι χρειαζόταν για να αποδείξει την ασυνήθιστη ευρύτητα και διεισδυτικότητα της σκέψης του θα αρκούσε το κεφάλαιό του για τις κοινωνικές πόλεις. Για τον Howard η Κηπούπολη δεν συνεπαγόταν ούτε απομόνωση ούτε επαρχιακή αυτοτέλεια υπο την μορφή νυσταγμένης πόλης σε δυσπρόσιτη περιοχή...ναί μεν πολλές απο τις θετικές αστικές αξίες που το Λονδίνο δεν μπορούσε πλέον ούτε στους πλούσιους να προσφέρει θα τις είχε ήδη η 28

29 Κηπούπολη αλλά προλαβαίνοντας τον πειρασμό να θεωρηθεί η πόλη περιορισμένου μεγέθους ικανή να περιέχει και να μεταδίδει την σύγχρονη κουλτούρα, ο Howard αναζήτησε ένα ισοδύναμο μοντέλο που δεν θα βασίζόταν στην συμφόρηση αλλά στην αποκεντρωμένη οργάνωση. Στην αντίληψή του για τις Κοινωνικές Πόλεις, πριν ακόμα θεμελιωθεί η πρώτη Κηπούπολη, συνέχισε την ανάπτυξη στο επόμενό της στάδιο. Αν η Κηπούπολη δεν ήταν να βασίζεται για τις ανώτερες λειτουργίες της στην υπερφορτωμένη μητρόπολη, μένοντας στην θέση απλού δορυφόρου τότε οι μικρότερες νέες πόλεις, άπαξ και θα είχαν δημιουργηθεί αρκετές, θα έπρεπε επι τούτου να σχηματίσουν ομάδα σε μιά νέα πολιτική και πολιτιστική οργάνωση την οποία αποκαλούσε «Κοινωνική Πόλη» για να σχηματίσουν με τους πόρους τους κοινό ταμείο για την δημιουργία εκείνων των εγκαταστάσεων που μόνο οι μεγάλοι αριθμοί καθιστούν δυνατή: ένα τεχνικό κολλέγιο ή πανεπιστήμιο, ένα ειδικευμένο νοσοκομείο ή μια επαγγελματική συμφωνική ορχήστρα. Ο Howard υπέδειξε οτι δέκα πόλεις με πληθυσμό τριάντα χιλιάδων η κάθε μιά, συνδεδεμένες με γρήγορα δημόσια μεταφορικά μέσα, ομοσπονδιακά ενωμένες πολιτικά, και συσχετισμένες πολιτιστικά, θα μπορούσαν να απολαμβάνουν όλα τα πλεονεκτήματα που θα καθιστούσε δυνατά μιά εναία πόλη τριακοσίων χιλιάδων, και θα είχε αυτά τα πλεονεκτήματα χωρίς τις αναπηρίες της μεγαλύτερης μονάδας. Ότι παλιότερα θα μπορούσε να γίνει μέσω της εγγύτητας κτιρίων θα μπορούσε τώρα να γίνει μέσω των δυνατοτήτων για οργάνωση που έφερνε η γρήγορη συγκοινωνία και η στιγμιαία επικοινωνία. Με αυτήν της ομοσπονδιακή επινόηση ο Howard συνέλαβε διαισθητικά την δυνάμει μορφή αιθεριοποιημένης πόλης του μέλλοντος η οποία θα ένωνε τις αστικές και τις αγροτικές συνιστώσες σε ένα πορώδες τοπικό σύμπλοκο, με πολλά κέντρα αλλά ικανό να λειτουργεί σαν ένα ενιαίο όλον. Αν το πρώτο βήμα ήταν η ανέγερση ενός πειραματικού μοντέλου της νέας αστικής μονάδας για να αποδειχθεί η εφικτότητα της αποκέντρωσης και της αυτοτελούς ανάπτυξης, το επόμενο βήμα ήταν να δημιουργηθεί ένα νέο είδος αστικής κοινότητας μεγάλης κλίμακας στην οποία η Κηπούπολη θα γινόταν ένα συνεργαζόμενο μέλος...με την βαθειά γνώση του της σωματειακής και ενοποιημένης δομής μιάς πόλης ο Howard πρόσφερε κι άλλη μιά υπηρεσία στρέφοντας την γενική προσοχή στα ουσιώδη: στο γεγονός οτι η ανάπτυξη της πόλης πρέπει να είναι στα χέρια μιας αντιπροσωπευτικής δημόσια αρχής, και οτι τα καλύτερα αποτελέσματα θα μπορούσαν να επιτευχθούν μόνο αν αυτή η αρχή είχε την εξουσία να συγκεντρώνει την γή, να την κρατάει, να σχεδιάζει την πόλη, να αποφασίζει την χρονική σειρά της δόμησης, και να παρέχει τις απαραίτητες υπηρεσίες. Δεν έπρεπε πια να αφήνονται οι πιο ουσιώδεις τομείς της πόλης στον ατομικό επενδυτή είτε κερδοσκόπο είτε ιδιοκτήτη που ασχολείται με ιδιωτικά κτίρια, οικόπεδα,και ιδιωτικές επιχειρήσεις. Διότι καμιά ατομική άσκηση είτε προνοητικότητας είτε δημόσιου πνεύματος δεν θα μπορούσε να παράγει το ισοδύναμο ενός συντονισμένου και γεμάτου νόημα όλου. Ούτε ευθύνη μιάς πόλης σημαίνει το να προνοήσει να αναγνωρισθεί το καλό των κατοίκων της μόνο κατόπιν εορτής κι αφού θα έχει δημιουργηθεί το μέγιστο ποσό αταξίας απο την αρρύθμιστη ιδιωτική πρωτοβουλία...και δεν είναι τυχαίο που τα καλύτερα παραδείγματα αστικού σχεδιασμού του εικοστού αιώνα τα βλέπουμε σε πόλεις σαν το Άμστερνταμ, την Φρανκφούρτη και την Στοκχόλμη όπου η μεσαιωνική παράδοση σωματειακής ευθύνης δεν είχε τελείως ανατραπεί απο το κερδοσκοπικό σπρωξίδι και το ιδεολογικό laissez-faire του δέκατου ένατου αιώνα...στο μυαλό του Howard η Κηπούπολη ήταν μιά εφεύρεση με νόημα, σαν τον σιδηρόδρομο, βασισμένη στην σύντηξη ενός αριθμού διαφόρων παραγόντων, άλλων πρακτικών, άλλων ιδεαλιστικών, σε ένα λειτουργικό και εφικτό όλον. Η ίδια η απλότητα των υποθέσεων του Howard έδινε σαφήνεια και ακρίβεια στις συγκεκριμένες του προτάσεις. Δεν χρειαζόταν να περιμένει να δεί το ολικό πλαίσιο της αστικής κατάστασης που ετοίμαζε η εξαντλητικότατη επισκόπηση του Charles Booth ούτε να περιμένει έναν εθνικό προσηλυτισμό προς την άποψή του όπως περίμενε ο σύγχρονός του Henry George στο πρόγραμμα του για μεταρρυθμίσεις στην ιδιοκτησία της γής πριν κινηθεί στην πράξη. Κι ακόμα περισσότερο δεν χρειαζόταν να περιμένει το αυτοκίνητο να ανοίξει τεχνική έξοδο για την συμφόρηση της πόλης. Ο Howard έκανε αυτό που κάνει σήμερα ένας ικανός μηχανικός όταν προσπαθεί να δημιουργήσει ένα νέο είδος δομής του οποίου η πολυπλοκότητα δημιοργεί πιέσεις και τάσεις που δεν μπορούν να υπολογιστούν επι τη βάσει προτέρας εμπειρίας και παραδοσιακών μορφών: δημιούργησε ένα μικρό μοντέλο και το δοκίμασε.ή μάλλον έπεισε άλλους ανθρώπους με αρκετό κεφάλαιο και πίστη να κάνουν μαζί το πείραμα της δημιουργίας της πρώτης Κηπούπολης, της Letchworth, που ξεκίνησε το

30 Μισή γενιά αργότερα ξεκίνησε άλλη μια Κηπούπολη, την Welwyn. Και το φρέσκο μοντέλο ανάπτυξης έχει κάνει την έναρξη αυτού που τώρα είναι ένα επίμονο κίνημα προς την αστική ολοκλήρωση. Τέτοιο πείραμα άξιζε χρόνια στατιστικής έρευνας και προσεκτικά παρουσιασμένων αναφορών με πρόνοια να μη οδηγούν σε συμπέρασμα-για να ματαιώνουν την υλοποίηση. Στην πραγματικότητα το κτίσιμο της νέας πόλης αποδείχθηκε μακροπρόθεσμα πολύ φτηνότερο, όπως και αποτελσματικότερο, απ όσο θα ανέμενε η «αστική έρευνα» που είναι τόσο δημοφιλής σήμερα.διότι η νέα κοινότητα μέσα σε λογικό χρόνο εκκαθάρισε το κόστος προώθησής της και απάντησε πιο οριστικά απ ότι οποιαδήποτε καθαρά υποθετική διατύπωση θα μπορούσε να απαντήσει, την ερώτηση του αν μια τέτοια νέα αστική μονάδα θα μπορούσε να επιβιώσει παρ όλο που πήγαινε αντίθετα στους καθιερωμένους κανόνες κερδοφορίας, κερδοσκοπίας γής και κυριαρχίας απο την μητρόπολη. Όταν κανείς λάβει υπ όψη του τα θεσμικά και ψυχολογικά εμπόδια που αντιτέθηκαν στην απόδειξη του Howard, η Κηπούπολη ξεχωρίζει σαν ένα τέλειο δείγμα πολιτικής ικανότητας, στο ίδιο βάθρο με την θεμελίωση των κοινοτήτων των Μορμόνων στην Ούτα ή τον συνεταρισμό Cooperative Wholesale Society στην Αγγλία. Η οργανική προσέγγιση του Howard στην ζωή και την ανάπτυξη των πόλεων ήταν τόσο αντιπαθής προς την κυρίαρχη ιδεολογία και πρακτική του καιρού μας που πολλοί άνθρωποι αξιόλογης ικανότητας στην πολεοδομία ακόμη βλέπουν το πρόγραμμά του σαν τελείως χιμαιρικό, καταδικασμένο σε αποτυχία απο την ίδια την φύση της διαστελλόμενης τεχνολογικής οικονομίας μας. Αυτή η τυφλή κηλίδα τους έχει τόση έκταση που απορρίπτουν ως εξωπραγματική οποιαδήποτε μαρτυρία περι της επιτυχίας του. Αλλά το γεγονός παραμένει οτι στην πρώτη γενιά ύπαρξής τους, οι «μη πρακτικές» προτάσεις του Howard κατόρθωσαν να φέρουν την ίδρυση δύο Κηπουπόλεων της Letchworth και της Welwyn. Και οι δυό τους ξεκινώντας σαν ιδιωτικές επιχειρήσεις με περιορισμένες προοπτικές κέρδους όχι απλώς επέζησαν της αδιαφορίας και της πολεμικής εναντίον τους αλλά και επηρέασαν τους τρόπους σχεδιασμού και σπιτιών και πόλεων σε πολλές περιοχές απο την Σκωτία ως την Ινδία. Και ήταν αυτή η επιτυχία που οδήγησε την κοινοβουλευτική επιτροπή του Sir Anthony Montague Barlow να συστήσει την βιομηχανική αποκέντρωση σε Κηπουπόλεις σαν θεραπεία για την αύξουσα συμφόρηση στο Λονδίνο και αυτό με τη σειρά του οδήγησε στην Πράξη Νέων Πόλεων του 1946 που πρόβαλε ένα δακτύλιο Νέων Πόλεων γύρω απο το Λονδίνο και σε άλλα μέρη της Αγγλίας. Σίγουρα θα πρέπει να είναι ένα καινοφανές και μοναδικό είδος «αποτυχίας». Ποιά άλλη νέα αντίληψη περί βελτίωσης πόλεων είχε σαν αποτέλεσμα την ίδρυση δεκαπέντε Νέων Πόλεων, μετρώντας μόνο την Αγγλία για να μην πούμε τίποτε για παρόμοιες θεμελιώσεις που ήδη έχουν γίνει ή γίνονται αυτή τη στιγμή (1961) στην Σουηδία, στις Κάτω Χώρες, στην Ιταλία, στην Σοβιετική Ρωσσία; Το να μειώνει κανείς αυτό το επίτευγμα λέγοντας οτι η συμφόρηση στο Λονδίνο δεν έχει ακόμα μετριαστεί ισοδυναμεί με το να παραβλέπει οτι στην Βρεττανία μισό εκατομμύριο άνθρωποι, χάρις στην ιδέα του Howard, ζούνε τώρα κάτω απο φυσικές και βιολογικές συνθήκες απέραντα ανώτερες απο αυτές που απολαμβάνει η πλειοψηφία των Λονδρέζων: συνθήκες ίδιες με αυτές που κυριαρχούσαν στα πλουσιότερα προάστεια του παρελθόντος, αν όχι και καλύτερες απο αυτές, αφού κρατούνε περισσότερα απο τα κοινωνικά συστατικά της γνήσιας αστικής ζωής. Το γεγονός οτι το πρόγραμμα Νέων Πόλεων τερματίστηκε απότομα την στιγμή που χρειαζόταν να αναζητηθεί κριτική των επιτεύξεών του και περαιτέρω πειραματισμοί στην επίσημη οργάνωση νέων πόλεων, ήταν αποτυχία της Βρεταννικής πολιτικής φαντασίας, όχι αποτυχία των ίδιων των Νέων Πόλεων, πολλώ δε μάλλον δεν ήταν αποτυχία των αρχών στη βάση των οποίων είχαν κτιστεί. Και οι αρχές και το πρόγραμμα χρειαζόταν αναθεώρηση υπο το φώς της νέας πείρας: η ανάγκη να δημιουργηθούν Νέες Πόλεις σε επίπεδο κοινωνικών πόλεων και να εφευρεθεί νέο είδος διοκητικής αρχής στην κλίμακα Λιμενικών Αρχών και Συμβουλίου Κομητείας Λονδίνου πρέπει να αναγνωρισθεί. Αλλά αυτοί που φωνάζουν αποτυχία στην αρχή μιας κίνησης,ελπίζοντας πως ίσως η κατακραυγή τους θα υλοποιήσει και τον σκοπό τους, στην πραγματικότητα δείχνουν πόσο ριζική πρόκληση παρουσιάζει αυτός ο νέος τρόπος αύξησης πόλης στις αυτάρεσκες και ανεξέταστες αρχές τους.aυτό που o Howard αποκαλούσεε «σύμπλοκο πόλεων» τοποθετημένο μέσα σε μιά πράσινη μήτρα για να σχηματίσει μιά νέα οικολογική και πολιτική μονάδα ήταν στην πραγματικότητα η εμβρυακή μορφή ενός νέου είδους πόλης που θα υπερέβαινε τους περιορισμούς χώρου της ιστορικής πόλης, ακόμα και της μητρόπολης αλλά και θα ξεπερνουσε την άνευ ορίων επέκταση και τυχαία διάχυση του 30

31 συναστισμού. Το επόμενο βήμα στον ορισμό αυτής της νέα αστικής μονάδας που τα ορατά της μέρη σχημάτιζαν ένα αόρατο μα καλοπλεγμένα δεμένο όλον έγινε απο τον Henry Wright και τους συνεργάτες του στην Επιτροπή Οικισμού και Τοπικού Σχεδιασμού της Πολιτείας της Νέας Υόρκης...που υπέδειξαν οτι η συνέχιση της μητροπολιτικής αύξησης στις τερματικές πόλεις της Νέας Υόρκης και του Buffalo θα συσσώρευε τις ήδη μαζικές τους αναπηρίες...η χρησιμοποίηση ενός συστήματος μεταφορών ιδιωτικού και δημόσιου που θα αξιοποιούσε κανάλι, ποταμό, σιδηρόδρομο, αυτοκινητόδρομο και αέρα, θα οδηγούσε σε τέσσερεις ή πέντε κοινωνικές πόλεις τύπου Howard, εστιασμένες σε υπαρκτές πόλεις αλλά πολύ πιο ευρέως διαχυμένες και ικανές να διευθύνουν την περαιτέρω ανάπτυξη σε ισορροπημένες κοινότητες. Αυτό θα είχε οδηγήσει και την έννοια των Κοινωνικών Πόλεων στο πέρας της και στο συμπέρασμά της. Αντί αυτού οι συνδυασμένες προσπαθειες της Επιτροπής Αυτοκινητοδρόμων και της Λιμενικής Αρχής της Νέας Υόρκης ήταν στην κατεύθυνση της αύξησης της συμφόρησης στα τερματικά σημεία και στην εξαγωγή κέρδους απο την αύξηση της αταξίας. Άρα αυτό στο οποίο απέτυχαν μέχρι τώρα οι προτάσεις του Howard είναι στο να φέρουν σε στάση ή έστω να καθυστερήσουν τις αυτόματες διαδικασίες που βρίσκονται εν ενεργεία στον πολιτισμό μας. Ο λόγος κάτω απο την αποτυχία αυτή είναι οτι ο Δυτικός Πολιτισμός ακόμα άγεται απο την αδράνεια τριών αιώνων διαστολής: διαστολής χώρου, διαστολής βιομηχανίας, και διαστολής πληθυσμού. Και αυτές οι κινήσεις έγιναν με ρυθμό που θα είχε κάνει την δημόσια οργάνωση και την συγκρότηση δύσκολη ακόμα κι αν είχε αναγνωριστεί η ανάγκη για μια σταθερότερη οικονομία της ζωής. Απο την αρχή και οι τρείς κινήσεις παρουσίασαν παράλογα και διαμελιστικά χαρακτηριστικά που αντί να ελαττωθούν εντατικοποιήθηκαν στις δυο τελεταίες γενιές. Καθώς τόσο το άγχος όσο και η αταξία διευρύνονται,ελαττώνεται και η δυνατότητα να επιτευχθεί σχεδιασμένη κατανομή, δυναμική ισορροπία και κανονική αύξηση. Η παρούσα ασχεδίαστη προαστειακή εξάπλωση με την μητροπολιτική συμφόρηση που την συνοδεύει σαν κατάρα, είναι ένα ποταπό υποκατάστατο της πολιτειακής τάξης και του τοπικού σχεδιασμού. Όλα αυτά πρέπει να τα πάρουμε απόφαση ως δεδομένα. Αλλά μιά διαδικασία αντίδρασης στις παρούσες διασπάσεις ίσως να έχει ήδη αρχίσει, κρυμμένη όπως κι ο Χριστιανισμός κρυβόταν για δυό ολόκληρους αιώνες κάτω απο την πανοπλία της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Αν οι δυνάμεις ολοκλήρωσης ξαναδιεκδικήσουν τον εαυτό τους, όλες οι κοινότητες θα πρέπει να λάβουν υπ όψη τους το θεώρημα του Howard: οτι κάθε πόλη, κάθε όργανο της κοινότητας, στην πραγματικότητα κάθε σύλλογος και οργανισμός, έχει ένα όριο φυσικής αύξησης και κατά συνέπεια κάθε σχέδιο να ξεπερασει το όριο αυτό πρέπει να βρεί αιθεριοποιημένη μορφή για να υλοποιηθεί. Αυτό ίσχύει τόσο για τα υπερκεντρικοποιημένα νοσοκομέια ή τα ιδρύματα ερευνών όσο και για τα ελεφάντινα σουπερμάρκετ στα οποία έχει ήδη αποδειχθεί. Όταν σχεδιάσουμε αποτελεσματικά τις νέες διαστάσεις και τους νέους σκοπούς της πόλης θα πάνε αναμφίβολα πέρα απο το όραμα του Howard αλλά ακόμη θα του οφείλουμε ένα χρέος ευγνωμοσύνης που πρώτος σκιαγράφησε την βάση αυτής της ευρύτερης τάξης. (Αυτή η πρόταση-παρέμβαση λοιπόν ήταν αυτό που είχε κατα νού ο Μάμφορντ όταν έγραφε όπως είδαμε απ την αρχή: «Τον πέμπτο μ.χ. αιώνα αυτοί που κατάλαβαν τι χρειαζόταν η κατάσταση δεν ήταν όσοι αδιάλλακτοι Ρωμαίοι ακόμα καυχώνταν για τα επιτεύγματα της Ρώμης και προσδοκούσαν άλλα χίλια χρόνια απ αυτά. Αντίθετα, αυτοί που έκτισαν έναν νέο πολιτισμό που τελικά ξεπέρασε τον ρωμαϊκό ακόμα και σε ζητήματα μηχανικής και διακυβέρνησης ήταν αυτοί που απέρριψαν τις Ρωμαϊκές βάσεις και τοποθέτησαν τις ζωές τους σ ένα καινούργιο θεμέλιο». Με την πρόταση-παρέμβαση Howard και την λεπτομερή περιγραφή της πορείας της μέχρι το 1961 που ο Μάμφορντ γράφει το βιβλίο του, είτε η πρόταση μας φαίνεται πεζή και αντικλιμακτική είτε μας φαίνεται σαν η καλύτερη δικαίωση και κορύφωση της όλης προσπάθειας, ολοκληρώθηκε σχεδόν και το βιβλίο του Μάμφορντ. Μα ας πάμε τώρα στα δύο τελευταία κεφάλαια του βιβλίου που έχουν τίτλους «Ο Μύθος της Μεγαλόπολης» και «Ανασκόπηση και Προοπτική» και δείχνουν πιο καθαρά την φύση και τη λειτουργία της παρέμβασης του ίδιου του Μάμφορντ που συνίστατο στο να «προλογίσει» τις έντεκα περί Howard σελίδες του βιβλίο του (σελ με τις 513 προηγούμενες σελίδες του και να τις συνοδεύσει και με 52 σελίδες (σελ ) σαν «επίλογό» τους. (βλ. σημ.10) Πάμε στα δύο τελευταία κεφάλαια λοιπόν:) 31

32 ...Εκείνοι που πριν μισό αιώνα αγνόησαν το ορισμό του «συναστισμού» («conurbation») του Geddes τώρα βρήκαν μπροστά τους το φαινόμενο αυτό καθ εαυτό...δηλαδή την διάχυση ενός αδιαφοροποίητου αστικού ιστού χωρίς καμιά σχέση είτε προς ένα πυρήνα με εσωτερική συνοχή ούτε προς κάποιο εξωτερικό σύνορο οποιουδήποτε είδους. Το θεώρησαν σαν μια νέα εξέλιξη και μερικοί το ονόμασαν, λανθασμένα, «Μεγαλόπολη», αν και στην πραγματικότητα αντιπροσωπεύει το ακριβώς αντίθετο απο αυτό που έφερε στην ύπαρξη το συστατικό «-πόλη» αυτού του νέου ονόματος. Η παραμεγαλωμένη ιστορική πόλη ήταν, υπολειμματικά, μιά οντότητα: ο συναστισμός είναι μια μηδαμινότητα., και αυτό γίνεται όλο και πιο έκδηλο καθώς εξαπλώνεται... Η Μεγαλόπολη γοργά γίνεται μια παγκόσμια μορφή και η δεσπόζουσα οικονομία είναι μιά μητροπολιτική οικονομία όπου καμιά αποτελεσματική επιχείρηση δεν είναι δυνατή χωρίς στενούς δεσμούς με την μεγάλη πόλη. Είναι αυτό ένα τελικο στάδιο στην αστική ανάπτυξη;...σίγουρα δεν υπάρχει καμιά ένδειξη ευστάθειας σ έναν πολιτισμό που, μέσα σε σαράντα χρόνια, έχει υποστεί δυό παγκόσμιους πολέμους και έχει πρόωρα τερματίσει τις ζωές κάπου εξήντα εκατομμυρίων ανθρώπων, με την πιο συντηρητική καταμέτρηση, έναν πολιτισμό που ανέστησε τις πιο βάρβαρες μορφές καταναγκασμού, τα βασανιστήρια, την γενική εξολόθρευση, και τώρα (1961) απειλεί, σε μελλοντικούς αγώνες, να «επεκτείνει τον κομμουνισμό» ή «να διατηρήσει την ελευθερία», να αφανίσει την ζωή ολόκληρων ηπείρων και να κάνει, ίσως, ολόκληρο τον πλανήτη μόνιμα μη κατοικήσιμο. Αυτός ο μητροπολιτικός πολιτισμός περιέχει μέσα του τις εκρηκτικές δυνάμεις που θα καταστρέψουν κάθε ίχνος της ύπαρξής του, και το να κάνουμερ σχέδια για το μέλλον χωρίς να λαμβάνουμε υπ όψιν αυτό το γεγονός προδίδει ένα απο τα τυπικά συμπτώματα εκείνου του διαζυγίου με την πραγματικότητα που έχει χαρακτηρίσει την τρέχουσα εκμετάλλευση των επιστημονικών δραστών της μαζικής εξολόθρευασης και μαζικής καταστροφής...ίσως μιά συνείδηση της ιστορικής εξέλιξης των πόλεων θα μας δώσει μιά βαθύτερη κατανόηση που τώρα μας λείπει και που θα μας καταστήσει ικανούς να εισάγουμε νέα μέτρα ελέγχου στις αλλιώς αυτόματες, λόγω του οτι είναι ασυνείδητες, διαδικασίες. Ακόμη και πολλοί παρόντες παράγοντες που φαίνονται τυφλοί και αυθόρμητοι μπορεί να αποδειχθούν, όντως συνειδητές και υπολογισμένες προσπάθειες να ευνοηθεί μιά αύξηση που θα έπρεπε να κοπεί ή να συγκεντρωθούν λειτουργίες και δυνάμεις που θα έπρεπε να διαχυθούν. Πιθανά, ένας απο τους λόγους του συχνά επαναλαμβανόμενου κύκλου αύξησης-επέκτασης-αποσύνθεσης έγκειται στην ίδια τη φύση του πολιτισμού. Είδαμε οτι σε πολλά παραδείγματα η πόλη τείνει να φυλακίσει την οργανική και πολύπλευρη ζωή της κοινότητας μέσα στην πέτρινη θήκη υπερεξειδικευμένων μορφών που επιτυγχάνουν την συνέχεια εις βάρος της προσαρμογής και της περαιτέρω ανάπτυξης...τόσο η ακρόπολη όσο και το τείχος ήταν για καιρό απηρχαωμένα στις μεγάλες πρωτεύουσες, αλλά τη στιγμή που εξαφανίστηκαν αυτά εμφανίστηκε ένα δίκτυο οργανωτικών ελεγκτικών κουμπιών/ρυθμίσεων που διακλαδίζονταν παντού και που είχαν κέντρο την δεσπόζουσα πρωτεύουσα και εκτελούσαν πιο αποτελεσματικά τις ίδιες λειτουργίες με το τείχος και την ακρόπολη. Στον βαθμό μάλιστα που οι νέες δυνάμεις ήταν σκιώδεις και δεν είχαν συγκεκριμένη θέση στον χώρο και ήταν άπιαστες και μη αντιμετωπίσιμες, έτσι αιθεριοποιημένες, ήταν πάρα πολύ πιο αποτελεσματικές Μπορεί κάποις να διαρρήξει ένα τείχος ή να σκοτώσει ένα βασιλιά αλλά πώς θα μπορούσε να επιτεθεί σ ένα διεθνές καρτέλ; Μόνο όταν ένα εθνικό κεφάλαιο έρχονταν σε σύγκρουση μ ένα άλλο κεφάλαιο γινόταν φανερό οτι όλες οι αρχαϊκές και διαμελιστικές δυνάμεις των αρχαίων ακροπόλεων είναι ακόμη ζωντανές-και μάλιστα έχουν πάρα πολύ μεγεθυνθεί και γίνονται συνεχώς πιο παράλογες......αν και η αφαίρεση ορίων στην έκταση ή στον πληθυσμό της Μεγαλόπολης είναι ένας απο τους κύριους άθλους της μητροπολιτικής οικονομίας, αυτό δεν σημαίνει οτι οι επικεφαλής αποποιήθηκαν την ισχύ... Η μητρόπολη έγινε ένα κέντρο επεξεργασίας. τεραστίων ποσοτήτων αγαθών, υλικών και πνευματικών, που με μηχανικό ή ηλεκτρονικό τρόπο ταξινομούνται και ανάγονται σε ένα περιορισμένο αριθμό στάνταρ ειδών, ομοιόμορφα πακεταρισμένων και διανεμομένων απο ελεγχόμενα κανάλια με τη μητροπολιτική σφραγίδα έγκρισης...η «επεξεργασία» έχει γενικευτεί...απο θέματα λογιστικής μέχρι εισαγωγής στο πανεπιστήμιο..απαιτούνται απαντήσεις τύπου «ναί» «όχι» ή πολλαπλής επιλογής απαλείφοντας ως ανύπαρκτες τις απαντήσεις που δεν ανήκουν στις πλαστά σωστές επειδή αναφέρονται σε λεπτότερες διακρίσεις περί ανθρώπινης φύσης... Εν ολίγοις το μονοπώλιο της δύναμης και της γνώσης που πρωτοκαθιερώθηκε στην ακρόπολη ξαναγύρισε, σε πολύ μεγεθυμένη μορφή στα τελευταία στάδια του μητροπολιτικού 32

33 πολιτισμού...κάθε όψη της ζωής πρέπει να τεθεί υπο έλεγχο: ελεγχόμενος καιρός, ελεγχόμενη κίνηση, ελεγχομενες συναναστροφές, ελεγχόμενη παραγωγή, ελεγχόμενες τιμές, ελεγχόμενη φαντασία, ελεγχόμενες ιδέες. Χώρια απο το κέρδος, την ισχύ και το γόητρο των ελεγκτών, ο μόνος σκοπός του ελέγχου είναι να επιταχύνει την επεξεργασία του ίδιου του μηχανικού ελέγχου..ο ίδιος ο καταμερισμός εργασίας που κάνει δυνατή την ειδικευμένη έρευνα, επίσης περιορίζει των αριθμό των ατόμων που μπορούν να συνθέτουν τα κομμάτια κι έτσι το όλο σύστημα στα τελικά του στάδια βασίζεται στην αύξηση μυστικής και άρα ελέγξιμης γνώσης. Άρα οι ιερείς του νέου καθεστώτος είναι εύκολα εντοπίσιμοι...αλλά πού είναι οι θεοί; Ο πυρηνικός αντιδραστήρας είναι η έδρα της ισχύος τους, η ραδιοεπικονωνία και οι πύραυλοι είναι τα αγγελικά μέσα επικοινωνίας και μεταφοράς τους αλλά πίσω απο αυτούς τους ελάσσονες φορείς θεότητητας βρίσκεται η ίδια η Αίθουσα Ελέγχου και Ρύθμισης όπου βρίσκεται η Cybernetic Θεότητα που δίνει τις αστραπιαίες Της αποφάσεις και τις αλάθητες απαντήσεις Της: παντοδυναμία και παντογνωσία θριαμβευτικά ζευγαρωμένες με την επιστήμη. Αντιμέτωπος με αυτό το ηλεκτρονικό μονοπώλιο των υψηλότερων δυνάμεων του ανθρώπου ο άνθρωπος το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να επιστρέψει στο πιο πρωτόγονο επίπεδό του. Για ποιό πράγμα μπορεί να είναι περήφανος; Και σε τι είναι αυτόνομος; Ο Φρόϋντ ανίχνευσε τα πρώτα σκιρτήματα της δημιουργικής τέχνης στην περηφάνεια των βρεφών για τα προϊόντα της κίνησης των εντέρων τους. Το βλέπουμε και στην σύγχρονη ζωγραφική και γλυπτική που τα προϊόντα τους προδίδουν παρόμοιο βαθμό υπερηφάνειας και αυτονομίας -και παρόμοιο προϊόν...ένα απο τα αρχαία προνόμια των θεών ήταν να δημιουργούν τον άνθρωπο απο την σάρκα τους, όπως ο Ατούμ, ή κατ εικόνα τους, όπως ο Γιαχβέ. Όταν το διαπιστευμένο επιστημονικό ιερατείο προχωρήσει λίγο ακόμα παραπέρα τις παρούσες του δραστηριότητες, ο νέος ανθρώπινου μεγέθους homunculus θα περάσει κι αυτός απο επεξεργασία...θα φοράει στολή αστροναύτη: απ εξω ένα τεράστιο έντομο με λέπια. Αλλά το πρόσωπο μέσα θα είναι ανίκανο για έκφραση. Τόσο ανίκανο όσο κι ένα πτώμα,. Αλλά ποιός θα ξέρει την διαφορά;... Ίσως να είναι υπεύθυνη η ίδια η μορφή της πόλης με το πέτρινο τείχος-δοχείο να επικρατεί σε σύγκριση με τους παράγοντες μαγνητικής έλξης πρός την πόλη. Στο τέλος έχει κάνει την φυσική αποσύνθεση της πόλης μέσω πολέμου, φωτιάς ή οικονομικής διάβρωσης, τον μόνο τρόπο να ανοίγει η πόλη στις καινούργιες απαιτήσεις της ζωής. Αν αυτό ισχύει, τότε η πρώτιστη ανάγκη σήμερα είναι να υπάρξει εντατικοποίηση της συλλογικής αυτογνωσίας, μια βαθύτερη γνώση των διαδικασιών της ιστορίας, σαν πρώτο βήμα προς την πειθαρχία και τον έλεγχο: τέτοια γνώση σαν κι αυτήν που επιτυγχάνεται απο έναν νευρωτικο ασθενή όταν αντικρύζει ένα παιδικό τραύμα, που έχει μείνει θαμένο για πολύ καιρό και που έχει φράξει τον δρόμο για την κανονική ανάπτυξη και ολοκλήρωσή του...το γεγονός οτι τα ίδια δείγματα υπεραύξησης και υπερσυγκέντρωσης υπάρχουν και στην «κομμουνιστική» Ρωσσία και στην «καπιταλιστική» Αμερική δείχνει την ύπαρξη παραγόντων που είναι παγκόσμιοι και λειτουργούν σχεδόν ανεξάρτητα απο τις επικρατούσες ιδεολογίες ή απο τους ιδανικούς σκοπούς...ενώ πρέπει να παραδεχτούμε τα τέτοια γεγονότα θα ήταν πρόωρο να συμπεράνουμε οτι αυτές οι διαδικάσιες είναι τελικές και μη αντιστρέψιμες: έχουμε ήδη δεί τεράστιο αριθμό δεδομένων που δείχνουν οτι ακόμη και σε πολιτισμούς πολύ λιγότερο δεσμευμένους προς την ποσοτική αύξηση έρχεται ένα σημείο όπου το καρκινοπαθές όργανο καταστρέφει τον οργανισμό εις βάρος του οποίου έκανε την άρρωστη διαστολή εν τω μεταξύ όμως η κανονική γέννηση, αύξηση και ανανέωση που συμβαίνει αλλού μετατοπίζει την ισορροπία...οι κοινωνιολόγοι και οικονομολόγοι που βασίζουν τα σχέδια τους για μελλοντική επέκταση με βάση τις δυνάμεις που ενεργούν τώρα..τείνουν να φτάνουν σε μιά παγκόσμια μεγαλόπολη μηχανοποιημένη, και στην ουσία αποτελεσματικά απο-ανθρωποποιημένη, σαν τελικό σκοπό της αστικής ανάπτυξης. Είτε προβάλουν απο το 1960 είτε προσδοκούν το 2060 ο σκοπός τους είναι στην πραγματικότητα το «1984». Με την αμφίεση της αντικειμενικής στατιστικής περιγραφής αυτοί οι κοινωνικοί επιστήμονες αφήνουν έξω απο την ανάλυσή τους τα παρατηρήσιμα δεδομένα της βιολογίας, της ανθρωπολογίας, ή της ιστορίας που θα κατέστρεφαν τις αφετηρίες τους ή θα διόρθωναν τα συμπεράσματά τους, και ενώ απορρίπτουν ως αντιεπιστημονικό το σχολαστικιστικό δόγμα των τελικών αιτίων, ουσιαστικά μετατρέπουν οι ίδιοι, τελολογικότατα, την Μεγαλόπολη σε τελικό αίτιο... Κάτω απ τον επιφανειακό σεβασμό τους για την ζωή και την υγεία κείται μιά βαθειά περιφρόνηση για όλες τις οργανικές διαδικασίες που εμπεριέχουν την διατήρηση της σύνθετης συντροφικότητας όλων των οργανικών μορφών σε περιβάλλον ευνοϊκό για την ζωή και όλες 33

34 τις εκδηλώσες της...η προσφιλής τεχνολογία του καιρού μας αφιερώνεται στο να επινοήσει τα μέσα να αντικαταστήσει τις αυτόνομες οργανικές μορφές με ιδιοφυή μηχανικά (ελέγξιμα! επικερδή!) υποκατάστατα. Αντί να φέρουν ζωή στην πόλη..αυτοί οι αφελείς απόστολοι της προόδου προτιμούν να φέρουν τη στειρότητα στην ύπαιθρο και ύστατα τον θάνατο στην πόλη. Η δική τους «πόλη το μέλλοντος» έχει κατεβάσει την ζωή στο κατώτερο δυνατό επιτρεπόμενο επίπεδο: να είναι όσο ζωντανή αρκεί για να μπορεί να συμμορφωθεί με τις απαιτήσεις της μηχανής, πράγμα που απλώς θα μετέφερε τις παρούσες δυνάμεις που ενεργούν στην μητρόπολη στον ύστατο σκοπό τους, τον ολικό ανθρώπινο αφανισμό...σήμερα το τέλος ολόκληρου του μεγαλοπολιτικού μας πολιτισμού είναι ορατότατο. Ακόμα και κάποιες λάνθασμένα ερμηνευμένες κουκίδες σε μια οθόνη ραντάρ μπορούν να ξεκινήσουν έναν πυρηνικό πόλεμο που θα τίναζε όλο μας τον πολιτισμό εκτός ύπαρξης και δεν θα άφηνε πίσω τίποτε απο το οποίο η ζωή να ξαναξεκινήσει απ την αρχή-τίποτε εκτός απο θάνατο, απο πείνα, απο πανδημικές ασθένειες, ή απο ανελέητο καρκίνο απο στρόντιο 90 για τους τρισάθλιους πρόσφυγες που ίσως επιζήσουν. Το να βασιστούν ελπίδες για το μέλλον σε τέτοια δομή είναι ιδέα που θα μπορούσε να κατέβει μόνο στους υψηλά εκπαιδευμένους αλλά ανθρωπινα υπο-διάστατους «εξπέρ» που επινόησαν την δομή αυτή. Αλλά η κυκλική διαδικασία μέσα στην οποία βρισκόμαστε δεν είναι κατ ανάγκη μιά διαδικασία προδιαγεγραμένη και μοιραία. Αυτό είναι το γεγονός πάνω στο οποίο πρέπει να βασιστούν όλα τα νουνεχή σχέδια. Η σύγχρονη παγκόσμια κουλτούρα μας, με τις όλο και βαθυνόμενες ιστορικές πηγές και τις όλο και διευρυνόμενες επαφές είναι πολύ πλουσιότερη σε ακόμη αχρησιμοποίητες δυνατότητες, ακριβώς επειδή είναι παγκόσμια, απο οποιονδήποτε άλλο προηγούμενο πολιτισμό.σε κάθε τομέα το πρόβλημά μας είναι να επιβραδύνουμε ή να φέρουμε σε στάση τις δυνάμεις που αυτή τη στιγμή μας απειλούν: να μπορέσουμε να παρεμβληθούμε στον κύκλο επέκτασης και αποσύνθεσης για να παρεμβάλουμε νέες αρχές κοντινότερες στις απαιτήσεις της ζωής, οι οποίες θα μας καταστήσουν ικανούς να αλλάξουμε την κατεύθυνσή μας και σε πολλούς τομείς να κάνουμε μιά καινούργια αρχή. Η ύπαρξη αυτή καθ εαυτή των Νέων Πόλεων της Αγγλίας και της Σουηδίας, αν και δεν έχουν ακόμη αλλάξει το κυρίαρχο μοντέλο της μητρόπολης, παραμένει σαν μαρτυρία ενός διαφορετικού τρόπου αστικής ανάπτυξης. Εκείνο το μικρό σημάδι μπορεί να είναι προάγγελος μιάς μεγαλύτερης μεταμόρφωσης. Σ αυτό το κεφάλαιο σκοπεύω να κοιτάξω απο πιο κοντά μερικές τρομερές αρνητικές όψεις του μητροπολιτικού πολιτισμού. Αυτό θα εξυπηρετήσει σαν προοίμιο μιας καινούργιας ανάλυσης του ρόλου της πόλης σαν μαγνήτη-δοχείου-μεταμορφωτή στην σύγχρονη κουλτούρα: (Εντός παρενθέσεως θάναι οι τίτλοι υποκεφαλαίων) («Η ΣΚΛΑΒΙΑ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΑΡΙΘΜΩΝ»)...Ναί: η παρούσα μητρόπολη, ακόμη και στην πιο μπερδεμένη και μολυσμένη μορφή της, αποκαλύπτει μερικές κανούργιες επιτεύξεις στην διάχυση της ανθρώπινης κουλτούρας που σχεδόν καθόλου δεν υπήρχαν σε παλιότερες εποχές όταν όλες οι ανώτερες μορφές ήταν μονοπώλιο της ακρόπολης και του ναού. Ο ιστορικός μητροπολιτικός πυρήνας ακόμα έχει μιά λειτουργία να επιτελέσει, άπαξ και τα μέλη του καταλάβουν οτι ούτε το αρχικό του μονοπώλιο ούτε η παρούσα του αποσύνθεση μπορούν να διατηρηθούν επ αόριστον. Το μεγάλο πρόβλημα του σήμερα, αν μπορεί κάποιος να να δανειστεί ένα κλισέ απο τη φυσική, είναι να μεταστοιχειώσουμε φυσική μάζα σε ψυχική ενέργεια. Πρέπει να βρούμε νέους τρόπους για να μετατρέψουμε την αυτόματη συμφόρηση σε κινητοποίηση με σκοπό: να αιθεριοποιθεί το δοχείο, να ξαναπολωθεί ο μαγνήτης και να διευρυνθεί το πεδίο. Αυτές οι δυνατότητες θα γίνουν ίσως πιο χειροπιαστές, αν εξετάσουμε τις εκτρωματικές προσπάθειες που έχουν γίνει: (Η ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΙΑ ΜΕ ΤΑ ΠΛΟΚΑΜΙΑ...Η ΑΦΑΙΡΕΣΗ ΤΩΝ ΟΡΙΩΝ... Ο ΞΑΠΛΩΜΕΝΟΣ ΓΙΓΑΝΤΙΣΜΟΣ...ΟΙ ΣΚΙΕΣ ΤΗΣ ΕΠΙΤΥΧΙΑΣ... ΣΥΜΦΟΡΗΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΣΥΜΦΟΡΗΣΗ...ΤΟ ΔΟΧΕΙΟ ΠΟΥ ΣΚΑΕΙ...).. (ΠΕΠΡΩΜΕΝΟ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΟΠΟΛΗΣ) Ακολουθώντας την ζωή της μεγαλοπολιτικής κουλτούρας μέχρι την απόληξή της φτάνουμε σε μια σειρά διαδικασιών τελικού σταδίου, και θα ήταν απλοϊκό να πιστεύουμε οτι αυτές έχουν καμιά προοπτική να συνεχίσουν να υπάρχουν επ αόριστον. Μια ζωή που στερείται τελείως οποιουδήποτε νοήματος, οποιασδήποτε αξίας, οποιουδήποτε σκοπού, εκτός του σκοπόυ της 34

35 αναπνοής και της λήψης τροφής, ελάχιστα είναι καλύτερη απ τη ζωή σ έναν σιδερένιο πνεύμονα η οποία είναι υποφερτή μόνο διότι ο ασθενής έχει ακόμα την ελπίδα ανάρρωσης και απόδρασης. Το μητροπολιτικό καθεστώς απειλεί τώρα να φτάσει το αποκορύφωμά του σε έναν χωρίς νόημα πόλεμο, του οποίου ο μόνος σκοπός θα ήταν να ανακουφίσει τα άγχη και τις φοβίες που παράγονται απο την πλήρη δέσμευση της ακρόπολης σε όπλα αφανισμού και εξολόθρευσης. Κι έτσι η απόλυτη δύναμη έχει γίνει στην πραγματικόττητα απόλυτος μηδενισμός. Η επιστημονική και τεχνολογική τελειοποίηση, χωρίς να τροποποιείται απο ανθρώπινες αξίες και ανθρώπινους σκοπούς, δέσμευσε χώρες σαν τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Ρωσία σε συλλογικούς μηχανισμούς καταστροφής τόσο άκαμπτους που δεν μπορούν να μετατραπούν ή να τεθούν υπο έλεγχο χωρίς να αποσυναρμολογηθούν τελείως. Ακόμη και η ενστικτώδης ζωώδης ευφυία δεν μπορεί να λειτουργήσει μ αυτό το σύστημα: η δέσμευση στην μηχανή ανατρέπει ακόμα και τον αρχαίο νόμο της αυτοσυντήρησης. Για χάρη της γρήγορης μεταφοράς εμείς στις Ηνωμένες Πολιτείες σκοτώνουμε κάθε χρόνο ανθρώπους και ακρωτηριάζουμε εκατοντάδες χιλιάδες άλλους. Για χάρη της άσκησης απόλυτης πυρηνικής εξουσίας οι ηγέτες μας είναι θρασύτατα προετοιμασμένοι να θυσιάσουν πενήντα ως εβδομηνταπέντε εκατομμύρια δικούς τους πολίτες την πρώτη μέρα ενός πυρηνικού πολέμου και να ακρωτηριάσουν ή και να απαλείψουν τελείως το ανθρώπινο είδος... Οι καταστροφές απο το Λονδίνο ως το Τοκυο και απο το Αμβούργο ως τη Χιροσίμα επανορθώθηκαν σε λιγότερο απο δώδεκα χρόνια. (βλ σημ.11) Εκείνη η σχεδόν υπεράνθρωπη κινητοποίηση ενεργειών έδειξε οτι μιά αστική ανακατασκευή και ανανέωση σε μια πολύ μεγαλύτερη κλίμακα μπορεί να κατορθωθεί μέσα σε μια γενιά, αρκεί η οικονομία να στραφεί άμεσα σε ανθρώπινες ανάγκες και να μην εκτρέπεται το κύριο μέρος του εθνικού εισοδήματος σε επιμελημένες καταναλωτικές κατασπαταλήσεις και σε σχεδιασμένες καταστροφές απαιτούμενες απο την επεκτεινόμενη μητροπολιτική οικονομία. Δυστυχώς μόλις η οικονομία ανέρρωσε και επέστρεψε στην επιδίωξη των αρχικών της σκοπών όλα τα παράλογα χαρακτηριστικά της επανήλθαν : για να συνεχίζει την πορεία της, ένα μεγάλο μέρος των ενεργειών της πρέπει να ξοδεύεται στο κτίσιμο πυραμίδων. Πουθενά δεν αποκαλύπτονται πιο πλήρως οι παραλογισμοί του μητροπολιτικού μύθου απο ότι στην ανάπτυξη των λεγομένων «απόλυτων όπλων» για απεριόριστη πυρηνική, βακτηριακή και χημική γενοκτονία Η κατασκευή τους ανάμεσα στις χώρες που αποκαλούνται «Πυρηνικές Δυνάμεις» έδωσε στην «death wish» θέση εθνικής πολιτικής και έκανε τον ιδεατό τελικό σταθμό ολόκληρου του πολιτισμού μας να πάρει την μορφή ενός παγκόσμιου στρατοπέδου εξόντωσης. Ακόμα κι αν τα έθνη λάβουν εγκαίρως μέτρα για να απαλείψουν το στόκ των τέτοιων όπλων θα πάρει πολύ καιρό μέχρι να κοπάσουν τελείως τα διαστροφικά ηθικά αποτελέσματα αυτής της πολτικής. Η εγκληματικότητα ενηλίκων, σε κλίμακα που όχι απλώς αναλογιζόμαστε αλλά και λεπτομερώς προετοιμάζουμε, θα χρειαστεί θεραπευτικά αντι-μέτρα που μπορεί να χρειαστούν ολόκληρο αιώνα για να δείξουν κάποιο αποτέλεσμα. Αυτή είναι η τελευταία και χειρότερη παρακαταθήκη της ακρόπολης (διάβαζε «Πενταγώνου»,«Κρεμλίνου») στην κουλτούρα των πόλεων. Πριν περισσότερο απο πενήντα χρόνια ο Henry Adams έγραφε οτι με τον ρυθμό προόδου απο το1600 και πέρα, σε ένα αιώνα ή και μισό η σκέψη θα αναποδογύριζε, ο νόμος θα εξαφανιζόταν σαν θεωρία ή σαν αρχές και θα τον αντικαθιστούσε η βία, η ηθική θα γινόταν αστυνομία, τα εκρηκτικά θα έφταναν κοσμικές διαστάσεις και η διάσπαση θα επικρατούσε επι της συγκρότησης...ο σύγχρονός του Henry James έθεσε την ανθρώπινη κατάσταση στην εικόνα της Ευτυχισμένης Οικογένειας και της Σατανικής μηχανής που περιέργως ισχύει σήμερα(1961) Η μηχανή είναι βαθειά ριζωμένη και δεν μπορεί να αφαιρεθεί και η οικογένεια είναι τόσο αδιάφορη που συνεχίζει τις δουλειές της, την κουβέντα της, τον χορό της κλπ ακόμη και κινδυνευύντας να ανατιναχτεί. O James αναφέρονταν στην πολιτική μηχανή της Philadelphia, την κλασσική τότε ενσάρκωση διαφθοράς και εγκληματικότητας μα μόνο ο υπερ το δέον άδολος παρατηρητής δεν θα δεί οτι εφαρμόζεται...και στις άλλες πάλαιποτέ τοπικές εκδηλώσεις παραλογισμού και εγκληματικότητας που τώρα απειλούν ολόκληρο τον πλανήτη μεταμφιεσμένες σε υγιή επιχειρημαικότητα, τεχνολογική πρόοδο, κομμουνιστική αποτελεσματικότητα, δημοκρατκό πολιτεύεσθαι. Δεν είναι καθόλου απορίας άξιο γιατί οι δημοφιλείς υπαρξιστές, καθρεφτίζοντας τον καιρό μας,, εξισώνουν την «πραγματικότητα» με το «παράλογο». Ένα μεγάλο μέρος της ζωγραφικής και της γλυπτικής της προηγούμενης γενιάς συμβολικά προλέγει τα καταστροφικά τελικά προϊόντα αυτού του θανατοστρεφούς πολιτισμού: 35

36 πλήρης διαμελισμός και απο-ανθρωποποίηση σε ένα άβιο και χωρίς χαρακτηριστικά κενό. Μερικά απο τα καλύτερα της τέχνης αυτής, απο τον Henry Moore,... προλέγουν ένα νέο ξεκίνημα σε επίπεδο τόσο πρωτόγονο που το μυαλό σχεδό δεν έχει αρχίσει να λειτουργεί...με τέτοιους τρόπους λοιπόν ο μητροπολιτικός πολιτισμός ενσαρκώνει και οδηγεί ως την κατάληξή της την ριζική αντίφαση που βρήκαμε σφηνωμένη μέσα στην πορεία της ζωής της πόλης απ την στιγμή της θεμελίωσής της, μιά αντίφαση που προέρχεται απ τη δυϊκή προέλευση της πόλης και την αιώνια αμφιθυμία των σκοπών της. Απο το χωριό η πόλη έλκει την φύση της ως περιβάλλοντος μητρικού, σταθερού, ασφαλούς, που προωθεί την ζωή και που είναι ριζωμένο στις αμοιβαίες σχέσεις του ανθρώπου με τους άλλους οργανισμούς και τις άλλες κοινότητες. Απ το χωριό αντλεί και τους τρόπους και τις αξίες της αδιαβάθμιστης δημοκρατίας στην οποία κάθε μέλος παίζει τον κατάληλο ρόλο του σε κάθε στάδιο του κύκλου της ζωής του. Απο την άλλη μεριά οφείλει την ύπαρξή της κι ακόμα περισσότερο την μεγέθυνσή της σε συγκεντρωμένες προσπάθειες κυριαρχίας επι άλλων ανθρωπων και κυριαρχίας με συλλογικές δυνάμεις επι του περιβάλλοντος. Έτσι η πόλη έγινε μια εγκατάσταση σαν ενεργειοπαγίδα, που σχεδιάστηκε απο βασιλικούς φορείς για να συγκεντρώσει τις ενέργειες μικρών κοινοτήτων σε μια ισχυρή δεξαμενή και να ρυθμίσει την συσσώρευση και ροή της ενέργειας αυτής, αρχικά κατευθύνοντάς την σε αλλαγές του φυσικού τοπίου επωφελείς για τις μικρές μονάδες, αλλά τελικά εκτοξεύοντάς την προς τα έξω, σε καταστροφικές επιθέσεις ενάντια σε άλλες πόλεις. Η απελευθέρωση και η υποδούλωση, η ελευθερία κι ο καταναγκασμός ήταν στοιχεία παρόντα εξ αρχής στην αστική κουλτούρα. Απο την εσωτερική αυτή ένταση προήλθαν μερικές απο τις δημιουργικές εκφράσεις της αστικής ζωής αλλά μόνο σε διασκοπισμένα και περιστασιακά παραδείγματα ανακαλύπτουμε την πολιτική δύναμη καλοδιανεμημένη σε μικρές κοινότητες όπως στην Ολλανδία και την Ελβετία του δέκατου έβδομου αιώνα, ή βλέπουμε τα ιδανικά της ζωής να ρυθμίζουν περιοριστικά τις εκκεντρικές εκδηλώσεις της εξουσίας. Ο παρών μας πολιτισμός είναι ένα γιγάντιο αυτοκίνητο που κινείται σ ένα δρόμο μονής κατεύθυνσης με ολοένα αυξανόμενη ταχύτητα. Δυστυχώς όπως είναι τώρα κατασκευασμένο το αυτοκίνητο δεν έχει ούτε τιμόνι ούτε φρένα και ο μόνος έλεγχος που έχει για να αποφύγει μοιραία ατυχήματα είναι επιταχύνοντας, και στο μάγεμα του με την ταχύτητα ο οδηγός έχει τελείως ξεχάσει και τον σκοπό του ταξιδιού. Αυτή η ανήμπορη υποταγή στους οικονομικούς και τεχνολογικούς μηχανισμούς που έχει δημιουργήσει ο σύγχρονος άνθρωπος μεταμφιέζεται περιέργως σαν πρόοδος, ελευθερία και κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στη φύση... Βεβαίως, αν η όλη εικόνα ήταν τόσο ζοφερή όσο την ζωγράφισα στο κεφάλαιο αυτό, δεν θα υπήρχε καμμιά δικαιολογία για την συγγραφή του παρόντος βιβλίου, ή μάλλον, θα ήταν κι αυτό απλώς μια εξίσου παράλογη συνεισφορά όσο οι παραλογισμοί και οι ματαιότητες που εδώ έθιξα. Αν υπογράμμισα δεόντως τις αποσυνθέσεις του μητροπολιτικού σταδίου, ένας ήταν ο λόγος: μόνο όσοι τις συνειδητοποιούμε θα μπορέσουμε να κατευθύνουμε τις συλλογικές μας προσπάθειες σε πιο δημιουργικές διαδικασίες. Τον πέμπτο μ.χ. αιώνα αυτοί που κατάλαβαν τι χρειαζόταν η κατάσταση...ήταν αυτοί που απέρριψαν τις Ρωμαϊκές βάσεις και τοποθέτησαν τις ζωές τους σ ένα καινούργιο θεμέλιο.. (αυτά σε σχέση με την μιά πηγή αισιοδοξίας του Μάμφορντ, τις Κηπουπόλιες, τα ειδαμε ήδη, τώρα θα δούμε και την σχέση τους με την άλλη του πηγή αισοδοξίας:)...και όμως μέσα σ όλη αυτη την αποσύνθεση καινούργια γρομπαλάκια ανάπτυξης έχουν εμφανιστεί και, ακόμη πιο σημαντικό, ένα νέο μοντέλο ζωής έχει αρχίσει να αναδύεται.αυτό το μοντέλο αναγκαία βασίζεται σε αρχές ριζικά διαφορετικές απο εκείνες που είχαν οι αρχαίοι κατασκευαστές ακροπόλεων και τα σύγχρονά τους αντίστοιχα, οι κατασκευαστές πυραύλων και οι πυρηνικοί εξολοθρευτές. Αν μπορέσουμε να διακρίνουμε το κύριο περίγραμμα αυτής της πολυδιάστατης, προς την ζωή προσανατολισμένης, οικονομίας, θα πρέπει επίσης να μπορέσουμε να περιγράψουμε την φύση και τις λειτουργίες της αναδυόμενης πολιτείας και το μελλοντικό μοντέλο του ανθρώπινου συνοικισμού. Πάνω απ όλα πρέπει να ενδιαφερθούμε για το ποιά θα είναι η επόμενη πράξη στο ανθρώπινο δράμα, αρκεί βέβαια η ανθρωπότητα να ξεφύγει απο την παγίδα θανάτου την οποία της έστησε η τυφλή μας δέσμευση σε μιά μονόπλευρα ασύμμετρη, εξουσιοστρεφή κι αντιοργανική τεχνολογία. (...ΤΟ ΔΟΧΕΙΟ ΠΟΥ ΣΚΑΕΙ... ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ).. 36

37 .Ένα απο τα κύρια προβλήματα της αστικής κουλτούρας σήμερα είναι το να αυξήσουν την ικανότητα του δοχείου να χωνεύει χωρίς να αφήσουν την φυσική δομή να γίνει μιά κολοσσιαία θρομβωμένη, αυτοεμποδιζόμενη μάζα. Η ανανέωση του εσώτερου μητροπολιτικού πυρήνα είναι αδύνατη χωρίς μιά πολύ μεγαλύτερη μεταμόρφωση σε τοπική και διατοπική κλίμακα (Πριν το υποκεφάλαιο «Η σκλαβιά των μεγάλων αριθμών» ο Μάμφορντ τέλειωνε λέγοντας: «...Σ αυτό το κεφάλαιο σκοπεύω να κοιτάξω απο πιο κοντά μερικές τρομερές αρνητικές όψεις του μητροπολιτικού πολιτισμού. Αυτό θα εξυπηρετήσει σαν προοίμιο μιας καινούργιας ανάλυσης του ρόλου της πόλης σαν μαγνήτη-δοχείου-μεταμορφωτή (βλ.σημ.12) στην σύγχρονη κουλτούρα» Στα υποκεφάλαια που μεσολάβησαν μίλησε για τον ρόλο της σύγχρονης πόλης σαν μαγνήτη και σαν δοχείου. Και τώρα μόλις μας ανήγγειλε οτι θα μιλήσει για τον ρόλο της σαν τον μεταμορφωτή (βλ.σημ.12) εκείνον. Έτσι θα δώσει και ένα είδος απάντησης στο πρόβλημα που επεσήμαινε λίγο παρακάτω: «Το μεγάλο πρόβλημα του σήμερα, αν μπορεί κάποιος να να δανειστεί ένα κλισέ απο τη φυσική, είναι να μεταστοιχειώσουμε φυσική μάζα σε ψυχική ενέργεια. Πρέπει να βρούμε νέους τρόπους για να μετατρέψουμε την αυτόματη συμφόρηση σε κινητοποίηση με σκοπό: να αιθεριοποιθεί το δοχείο, να ξαναπολωθεί ο μαγνήτης και να διευρυνθεί το πεδίο». Ας δούμε ποιά μεταμόρφωση εννοούσε σε επίπεδο κυριολεξίας κι όχι μεταφοράς ή αναλογίας:) (Η ΑΟΡΑΤΗ ΠΟΛΗ) (Σ αυτό το υποκεφάλαιο μπορούμε να κόψουμε δρόμο παραλείποντας πράγματα που στις μέρες μας τα ξέρουν και τα μικρά παιδιά (καλύτερα μάλιστα απο εμάς γιατί τα μάθανε μαζί με την αλφαβήτα και την προπαίδεια) αλλά που το 1961 που έγραφε ο Μάμφορντ τάξεραν μόνο μερικοί που ήταν και λιγάκι τύποι Ιούλιου Βέρν. Εννοούμε οτι σαν «μεταμορφωτή» ο Μάμφορντ εννοεί (και περιγράφει ) όλα μαζί αυτά που τώρα εμείς εννοούμε με όρους σαν «δίκτυο», «web», «internet», «google», κλπ.κλπ. Αυτο δεν το λέμε για να πούμε οτι τώρα είναι απηρχαιωμένος (!!) αλλά για να ξαναπούμε οτι είναι πολύ σύγχρονος. «Μα τόση ώρα δεν έλεγε τι δεινά περιέχει το γεγονός οτι ο μητροπολιτικός άνθρωπος ζεί σε μια εικονικότητα;» ίσως αναρωτηθεί κάποιος, παίρνοντάς τον για αντιφατικό. Απάντηση σε αυτό είναι το είδος μεταμόρφωσης που θεωρεί δυνατόν να γίνει με την χρήση αυτού του «μεταμορφωτή». Εδώ τα αποσπάσματά μας θα είναι λεπτομερή και θα παραλέιπουμε μόνο οτι είναι στις μέρες μας αυτονόητα εφικτό )...Υπάρχει άλλη μιά πλευρά σ αυτή την επανοργάνωση του μητροπολιτικού συμπλόκου που προρέχεται απο την απο-υλοποίηση ή αιθεριοποίηση των υπαρχόντων θεσμών...πολλές απο τις αρχικές λειτουργίες της πόλής που κάποτε ήταν φυσικό της μονοπώλιο επειδή απαιτούσαν την φυσική παρουσία όλων των συμμετεχόντων τώρα μεταφέρθηκαν σε μορφές ικανές για γρήγορη μεταφορά, μηχανικό πολλαπλασιασμό, ηλεκτρονική μετάδοση, παγκόσμια διανομή..ένα μακρινό χωριό μπορεί να δεί την ίδια ταινία με μιά μητρόπολη (κλπκλπ, τα ξέρουμε)..πρέπει όμως να αναζητήσουμε την αντίστοφη δράση απο τις μικρές μονάδες στις μεγάλες...ας προσεγγίσουμε τις πιο αφηρημένες σχέσεις της αόρατης πολιτείας με ένα ανάλογο της νέας σχέσης σε ένα πιο ορατό επίπεδο, με ένα μικρό μα ακριβές δείγμα: Στη Γαλλία, σε διασκορπισμένα μακρινά χωριά και μοναστήρια υπάρχουν πολλές υπέροχες παλιές τοιχογραφίες. Το παλιό μητροπολιτικό καθεστώς θα αφαιρούσε πολλές απ αυτές, συχνά όχι χωρίς βλάβη και θα τις μετέφερε σ ενα μουσείο στο Παρίσι αφήνοντας σε κάθε τέτοιο χωριό μιά τρύπα να χάσκει και στερώντας τους κατοίκους του απο κάτι που ανήκε στο χωριό και που είχε και κοινοτική και οικονομική αξία, χωρίς και να προσφέρει στο Παρίσι καμιά αίσθηση του αρχικού του πλαισίου. Σήμερα εκθέτουν θαυμάσια αντίγραφα και μπορεί κανείς να δεί σ ένα απόγευμα περισσότερα απ όσα θα έβλεπε σε δεκαπέντε μέρες ταξιδιού και αν επιθυμεί πιο κοντινή σχέση μαζί τους μπορεί να τις επισκεφθει στο αρχικό τους περιβάλλον που έχει εντοπιστεί και αναφερθεί στην έκθεση. Αυτό είναι το πρωτο βήμα σε μια πιο γενική αιθεριοποίηση...(τα υπόλοιπα επίσης τα ξέρουμε απ το πώς, μέσω π.χ. google, τα βλέπουμε σήμερα στο αρχικό τους περιβαλλον (όχι ακριβώς βέβαια!) χωρίς να βγούμε απ το σπίτι μας. Μετά ο Μάμφορντ αναφέρει και το παράδειγμα επίσκεψης βιβλιοθηκών εξ αποστάσεως, κι αυτό κοινότατο πλέον..κλπ. Ας μην ξεχάσουμε να πούμε εδώ οτι κάποια στιγμή μετά τον θάνατό του κάποιο πανεπιστήμιο έβαλε όλα του τα βιβλία (όλα της βιβλιοθήκης του, όχι μόνο όσα ο ίδιος έγραψε) μαζί με τις σημειώσεις που είχε κάνει σε αυτά,σε κάποιο site. Μπορεί εύκολα κανείς να το ψάξει στο google)...οι παλιές λειτουργίες του αστικού δοχείου 37

38 έχουν συμπληρωθεί με νέες λειτουργίες που ασκούνται μέσω ενός λειτουργικού «πλέγματος» που αποτελεί το πλαίσιο της αόρατης πόλης. Σαν το παλιό δοχείο, το νέο πλέγμα σ όλες του τις μορφές, βιομηχανική, πολιτιστική, αστική, διατίθεται και για καλές χρήσεις και για κακές......άπαξ και η τεχνική απελευθερωθεί απο τις δαπανηρές γενικές προετοιμασίες για γενοκτονία...ή απ την κακόγουστη παραγωγή αγαθών προωρισμένων κυρίως για πρώιμη απαρχαίωση και γρήγορη κερδοφόρα απόδοση θα υπάρξουν άφθονες εγκαταστάσεις για την τελειοποίηση διαπολιτισμικών συναναστροφών μεγάλης κλίμακας...όμως οι αρχικοί περιορισμοί της πόλης που επιβλήθηκαν απ το μονοπώλιό της στην επικοινωνία και τον πολιτικό έλεγχο δεν μπορούν να παρακαμφθούν με μια απλή αύξηση αριθμών...καμιά οργανική βελτίωση δεν είναι δυνατή χωρίς επανοργάνωση των διαδικασιών, λειτουργιών και στόχων της και χωρίς ανακατανομή του πληθυσμού της σε μονάδες που να ευνοούν την επαφή διπλής κατέυθυνσης, τις σχέσεις εγώ-εσύ και τον τοπικό έλεγχο στις τοπικές ανάγκες. Δεν είναι μόνο το μοντέλο της πόλης που θα μεταμορφωθεί απ αυτή την εξέλιξη αλλά και κάθε θεσμός, οργανισμός και συνεταιρισμός, που αποτελεί την πόλη. Σ αυτήν την ριζοσπαστική καινοτομία τα μεγάλα πανεπιστήμια, οι βιβλιοθήκες και τα μουσεία, αν ήταν ικανά για αυτο-αναγέννηση, θα μπορούσαν να δείξουν το δρόμο, όπως έκαναν και οι προκάτοχοί τους όταν δημιουργούσαν την αρχαία πόλη. Τα δομικά υλικά για μιά νέα τάξη πόλης, αν ερμηνεύω σωστά τα γεγονότα, τα έχουμε. Αλλά η πιθανότητα οτι θα συνεχίσουν να μπαίνουν σε διεστραμένες χρήσεις απο το υπάρχον πολιτικό σύστημα είναι πολυ υψηλή. Η προοπτική μαζικής επέκτασης των παρουσών μηχανικο-ηλεκτρονικών ευκολιών χωρίς καμιά αλλαγή κοινωνικού σκοπού ή καμιάς απόπειρας να μεταφραστεί το προϊόν σε ανώτερους όρους ανθρώπινης συναναστροφής και συνεργασίας παραμένει δυσοίωνη. Χώρες σαν την Σοβιετική Ρωσία, που θεωρητικά έχουν ανοσία στις συνήθεις αποπλανήσεις και διαφθορές της σύγχρονης καπιταλιστικής επιχείρησης προφανώς είναι ανοιχτές στους ίδιους πειρασμούς με εξίσου ενάρετες μεταμφιέσεις-για προώθηση της γραφειοκρατικής κατοχής της εξουσίας και της κεντρικοποιημένης αρχής εις βάρος της ανθρώπινης συναναστροφής και αυτόνομης ανάπτυξης. Αλλά η ουσιώδης υπόσχεση της νέας αυτής τάξης εκφράστηκε πριν έναν αιώνα απ τον Έμερσον: «Ο πολιτισμός μας και αυτές οι ιδέες παρατήρησε «ανάγουν την γή σε έναν εγκέφαλο. Δείτε πώς με τον τηλέγραφο και τον ατμό η γή «ανθρωπολίζεται»». Την σκέψη αυτή την επεξεργάστηκε ανεξάρτητα στις μέρες μας και ο Teilhard de Chardin αλλά ακόμη και αυτός δεν κατάλαβε την διφορούμενη φύση της υπόσχεσης αυτής ούτε την αναγκαιότηττα να αποκρούσουμε αυτούς τους νέους κινδύνους. Ο πολιτισμός μας αντιμετωπίζει την αμείλικτη επέκταση και γιγάντωση ενός υπερ-οργανικού συστήματος υψηλής κεντρικοποίησης, το οποίο στερείται αυτόνομων συνιστώντων κέντρων ικανών να ασκούν επιλογή ή έλεγχο και πάνω απ όλα να λαμβάνουν αυτόνομες αποφάσεις και να ανταπαντούν. Η αποτελεσματική απάντηση στο πρόβλημα αυτό, που βρίσκεται στην καρδιά του μελλοντικού αστικού μας πολιτισμού, βασίζεται στην ανάπτυξη μιάς πιο οργανικής κοσμοεικόνας που θα λαμβάνει υπ οψη όλες τις διαστάσεις των ζώντων οργανισμών και των ανθρώπινων προσωπικοτήτων. Οι στοχαστές που θα κάνουν για αυτή την οργανική και ανθρώπινη αντίληψη αυτό που ο Γαλιλαίος, ο Βάκων και ο Καρτέσιος έκαναν για τις τώρα ανεπαρκείς και ακόμη κι επικίνδυνα ξεπερασμένες έννοιες μας για την επιστήμη, βρίσκονται επι το έργον εδώ και καιρό.αλλά μπορεί να χρειαστεί κανα- δυό αιώνες ακόμα πριν οι συμβολές τους να έχουν εκθρονίσει τις CyberneticΘεότητές μας και να έχουν αποκαταστήσει στο κέντρο της ύπαρξής μας όσα είναι οι εικόνες και δυνάμεις και σκοποί της Ζωής.(σημ.13) (Το επόμενο, και τελευταίο, κεφάλαιο του Μάμφορντ λέγεται «Ανασκόπηση και Προοπτική»και είναι γύρω στις 8 σελίδες.τα της προοπτικής τάχουμε ήδη πεί, λίγο πολύ, αλλά θα τα ξαναπούμε για να δούμε αν τώρα, που έχουμε δεί πλέον τι περιείχαν οι σελίδες του βιβλίου, έχουμε ακόμη την, πιθανή, αρχική υποψία μήπως είναι απλώς ποιητής, ή υπερβολικά ονειροπόλος ή και χαζοχαρούμενος ευχολόγος (ή, αντίστροφα, γκρινιάρης κινδυνολόγος). Μα αντί της ανασκόπησης μέσω αποσπασμάτων ας πούμε, εδώ μέσα στην παρούσα παρένθεση, μιά περίληψη της περίληψης που είδαμε, αλλά με δικά μας λόγια για να βεβαιωθούμε οτι καταλάβαμε τι μας είπε. Λοιπόν: Ο Μάμφορντ καταενθουσιάστηκε και μάλιστα για δυό λόγους με την πρόταση Howard για «Κηπουπόλεις» και έκανε το πάν για να την βοηθήσει, μέρος δε της βοήθειάς του αυτής ήταν το παρόν βιβλίο. Ο πρώτος λόγος ήταν οτι την θεώρησε σαν ένα εφικτό τρόπο να ζήσουμε όλοι αφ ενός ωραία και αφ ετέρου αρχίζοντας να αντιστρέφουμε την καταστροφική πορεία του πολιτισμού σε κάποιο 38

39 χρονοδιάγραμμα μικρότερο απο τον χρόνο που χρειάζεται για την πλήρη μας καταστροφή. Ο άλλος λόγος ήταν οτι ο τρόπος που ο Howard είδε την πόλη σαν οργανική οντότητα ενέπνευσε στον Μάμφορντ μια προσέγγιση και έναν ειρμό σκέψης για το πώς δημιουργήθηκε και πώς λειτούργησε η πόλη στην ιστορία που του διαλεύκανε πολλά πράγματα τα οποία αφ ενός θέλησε να μοιραστεί μαζί μας αφ ετέρου θέλησε επίσης να τα χρησιμοποιήσει (απλώς με το να μοιραστεί μαζί μας τις «διαυγάσεις» του) για να βοηθήσει την πρόταση του Howard. Για ποιόν λόγο πίστευε οτι έπρεπε να μας πείσει και με ποιόν τρόπο πίστευε οτι μπορούσε να το κάνει; Ο λόγος ήταν οτι είχε διαγνώσει σαν μια ρίζα καταστροφικότητας του πολιτισμού μας μια σχιζοφρένεια ριζωμένη στην πόλη απο τον καιρό της δημιουργίας της (κατά την μετάβαση στην νεολιθική εποχή και την αγροτική επανάσταση στην οποία έπαιξε πολύ μεγάλο ρόλο η γυναίκα, ο παλαιολιθικός κυνηγός/διακινδυνευτής δεν σταμάτησε να είναι οπλισμένος, συχνά προστάτευσε και έσωσε το χωριό απο κινδύνους, συχνά το βοήθησε σε έργα που ήθελαν Ηράκλειες δυνάμεις και συχνά καταπίεσε το χωριό και το κατέστειλε. Σε έργα που χρειάστηκαν την συνεργασία πολλών χωριών για εκτεταμένους φυσικούς κινδύνους ομαδοποίηθηκαν πολλά χωριά και με την ανακάλυψη του πολέμου μεταξύ τέτοιων ομάδων χωριών δημιουργήθηκε ένα προστατευτικό τείχος που αφ ενός προστάτευε αφ ετέρου φυλάκιζε τους εντός. Η σχιζοφρένεια συνίσταται στο οτι απο την μιά μεριά η πόλη και η δημοκρατία κατάγονται απο το νεολιθικό χωριό αλλά απο την άλλη η διευθύνουσα ακρόπολη της πόλης και η εξουσία και καταστολή (σε βαθμούς συχνά όχι απλώς εκκεντρικούς αλλά παρανοϊκούς ) κατάγονται απο τον τρόπο που δημιουργήθηκε το τείχος γύρω απ τις ομάδες ). Ο Μάμφορντ ακολουθεί την πορεία της ακρόπολης, του τείχους και των «μαγνητικών» έλξεων της πόλης απο την Μεσοποταμία και την Αίγυπτο στην Ελλάδα, στην Ρώμη, στον Χριστιανικό κόσμο, στην εποχή του μπαρόκ, στον 19 ο και στον 20 ο αιώνα, στον β παγκόσμιο πόλεμο, στους ατομικούς βομβαρδισμούς, στον ψυχρό πόλεμο και στην ηλεκτρονική εποχή και αναρωτιέται ποιές «αιθεριοποιημένες»* επιβιώσεις της κεντρικοποίησης-ακρόπολης, του τείχους και των έλξεων της πόλης αποτελούν διαιωνίσεις, ή και τεράστιες επιδεινώσεις, των τάσεων που καταστρέφουν την ζωή και ποιές είναι αυτές που την προωθούν, την καλλιεργούν, την ελευθερώνουν, και την βαθαίνουν. Στην αιθεριοποίηση αποκέντρωση τύπου Howard βλέπει ένα σύνολο νησίδων που μπορούν να μεγαλώσουν, αντιστρέφοντας την καταστροφική επέκταση της πορείας προς το άβιο. Ο τρόπος που θέλει ο Μάμφορντ να μας πείσει είναι με το να απομυθοποιήσει όλες τις δήθεν επιστημονικές αντιρρήσεις που υπάρχουν απο οικονομολόγους στην επιθυμητότητα ή την δυνατότητα αντιστροφής κι αυτό αφ ενός το κάνει παρακολουθώντας ιστορικά την πορεία του laissez-faire (και του πότε ήταν όντως αυτό που λέει το όνομά του και πότε έγινε ακριβώς το αντίθετο ως μονοπωλιακός καπιταλισμός με ευλογίες/έξοδα του κράτους) και αφ ετέρου το κάνει αναλύοντας τις αντιρρήσεις οικονομολόγων που επικαλούνται ψευδοαναλογίες του laissez-faire με την φυσική (φυσική ενός σταδίου ούτως ή άλλως όχι ακόμη ώριμου να μελετήσει οργανικά φαινόμενα) για να καταλήξουν στο γνωστό δόγμα οτι η επέμβαση στην οικονομία κάνει κακό διότι «η τάξη αναδύεται απο μόνη της με αυτόματες αυτοδιορθωτικές κινήσεις της αγοράς», και με μόνη απόδειξη για το οτι η κατάστασή μας είναι η άριστη (δυνατή) τον μη αποδείξιμο ισχυρισμό οτι αλλιώς τα πράγματα θα είχαν πάει (ακόμη) χειρότερα (και όλα αυτά εν ονόματι της επιστήμης και δή «αναλογιών» με την φυσική που υποτίθεται οτι αποδεικνύουν οτι το χάλι δεν προέρχεται απο επιλογές και μάλιστα βλακώδεις και ανήθικες). Σαν μπούμερανγκ, θετικού τύπου, των υπερπληθυσμών των πόλεων βλέπει το οτι γίνονται οι ίδιες ένα είδος μουσείου των ανθρώπινων πολιτισμών κι επίσης οτι λέσχες και ομάδες συγγενών πνευμάτων που στις μεγάλες πόλεις βρίσκουν το ένα το άλλο μπορούν να δούν τις τεράστιες αυτές μουσεία-πόλεις της ιστορίας του πολιτισμού με τρόπους που να δράσουν σαν μιά διαδικασία συλλογικής ψυχανάλυσηςαυτεπίγνωσης του πολιτισμού. Τις δυνατότητες της ηλεκτρονικής επικοινωνίας τις βλέπει να βοηθάνε για να περιλάβει και μακρινά χωριά η μεταμορφωτική αυτή διαδικασία στην οποία οι άνθρωποι που συλλαμβάνουν τον τρόπο λειτουργίας του πολιτισμού μορφώνουν ο ένας *«Αιθεριοποίηση» ονομάζεται π.χ. η αντικατάσταση τειχών με νοητά σύνορα, η αντικατάσταση σιδηροδρομικών γραμμών για μεταφορά κάρβουνου με καλώδια για μεταφορά της ενέργειας απο θερμοηλεκτρικό σταθμό κτισμένο δίπλα στο ορυχείο, η αντικατάσταση της ταχυδρομικής άμαξας απο καλώδια για επικοινωνία με τηλέγραφο ή τηλέφωνο ή και απο την ασύρματη επικοινωνία, η συμμετοχή στην πολιτιστική ζωή της πόλης μέσω τηλεόρασης κλπ 39

40 τον άλλο και τους γύρω τους αντί να περιμένουν να κάνει κάτι τέτοιο η όλο και πιο τυποποιούμενη και προσαρμοζόμενη στην αγορά κρατική μόρφωση κι έτσι όλος ο κόσμος σαν μια πόλη, και δη πόλη όχι στο σχήμα «τείχος σαν δοχείο -έλξεις-ακρόπολη» αλλά στο σχήμα «περιβάλλουσα αγροτική ζώνη-έλξεις-μεταμορφωτική διαδικασία», εν ολίγοις η πόλη με την μορφή ενός «εγκεφάλου» (οργανικού όπως τον οραματιζόταν οι Emerson και Teilhard de Chardin και, όχι Cybernetic εγκεφάλου) να προλάβει να προχωρήσει στην αντιμετώπιση του αδιεξόδου και την εκθρόνιση του προσωρινού και τόσο παραπλανητικού και τόσο τρομερά και αποδεδειγμένα επιζήμιου μοντέλου γνώσης που θεωρώντας ψευδοεπιστημονική την ύπαρξη οργανικών διαδικασιών τείνει να απαλείψει όποιο τύπο νόησης δεν μοιάζει με τεχνητή νοημοσύνη και όποια ζωή δεν μοιάζει με την μηχανή («εκθρόνιση των Cybernetic θεοτήτων» είναι η έκφραση του Μάμφορντ). (Σαν ολική επισήμανση για την λειτουργία του «Η Πόλη στην Ιστορία» μπορούμε να πούμε οτι είναι και το ίδιο μιά κατ εξοχήν τέτοια πόλη/μουσείο που δρά σαν προαγωγός αυτεπίγνωσης (με ρυθμούς καταλύτη) και που, όπως όλες οι ουσιαστικές παρεμβάσεις στην ανθρώπινη πορεία, επιταχύνει τις αυθόρμητες/τυχαίες διαδικασίες τις οποίες επισημαίνει με το να είναι μιά παρόμοια, αλλά συνειδητή κι όχι τυχαία, διαδικασία. Όσον δε αφορά την σχέση αυτού και άλλων βιβλίων του Μάμφορντ με άλλα βιβλία, είτε εννοούμε τους συγγραφείς που αγγίζονται απο τον Μάμφορντ, συνειδητά ή ασυνείδητα (και κατ ευθείαν ή μέσω άλλων συγγραφέων που επηρεάστηκαν απ αυτόν (βλ. σημ 17), είτε τους συγγραφείς απο τους οποίους αγγίζεται ο ίδιος, θετικά ή αρνητικά αλλά πάντα συνειδητά και εκπεφρασμένα στις βιβλιογραφικές /σχολιαστικές του σημειώσεις ) μπορούμε να πούμε οτι αν τις λειτουργίες των βιβλίων που γράφονται τις θεωρήσουμε σαν ένα είδος πολιτών τότε το έργο του Μάμφορντ είναι ως προς όλα τα άλλα βιβλία μιά πόλη που έχει ακριβώς το σχήμα «δοχείο-έλξεις-μεταμόρφωση»).τέρμα η περίληψη της περίληψης δίκην ανασκόπησης, πάμε να ξανακούσουμε την «προοπτική» που λέγαμε με την οποία τελειώνει το βιβλίο του Μάμφορντ:) Είναι πιθανό οτι η πρόσφατη αναζωπύρωση της αναπαραγωγικής δραστηριότητας μπορεί να εξηγηθεί σαν βαθειά ενστικτώδης αντίδραση στο πρόωρο θάνατο εικοσάδων εκατομμυρίων ανθρώπων στον πλανήτη στον τελευταίο πόλεμο. Αλλά ακόμη πιο πιθανά, μπορεί να είναι η ασυνείδητη αντίδραση στην πιθανότητα ενός αφανιστικού ξεσπάσματος πυρηνικής γενοκτονίας σε πλανητική κλίμακα. Υπο αυτή την έννοια κάθε νέο μωρό είναι μια τυφλή απελπισμένη ψήφος υπέρ της επιβίωσης: οι άνθρωποι βρίσκοντας οτι δεν μπορούν να κάνουν μια αποτελεσματική πολιτική διαμαρτυρία ενάντια στην εξόντωση την κάνουν με μια βιολογική πράξη. Σε χώρες χωρίς κρατική βοήθεια, νεαροί γονείς αποδέχονται μεγάλες στερήσεις αγαθών και σχόλης αντί να αποδεχθούν τη στέρηση ζωής παρατώντας σχέδια για παιδιά.. Η αυτόματη αντίδραση οποιουδήποτε υπο εξαφάνιση είδους παίρνει τη μορφή υπερβολικής αναπαραγωγής. Αυτό είναι θεμελιώδης νόμος της οικολογίας. Καμιά οικονομία προσανατολισμένη στο κέρδος και κυριαρχημένη απο την απόλαυση δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τέτιες απαιτήσεις: καμιά οικονομία κυριαρχημένη απο την ισχύ δεν μπορεί να τις καταπιέσει. Αν η ίδια στάση επεκταθεί στα όργανα παιδείας, τέχνης,πνευματικής καλλιέργειας, δηλαδή στα υπερ-βιολογικά μέσα αναπαραγωγής, θα άλλαζε ολόκληρη η ανθρώπινη προοπτική: διότι η δημόσια υπηρεσία θα προηγείτο του ιδιωτικού κέρδους και τα δημόσια κεφάλαια θα ήταν διαθέσιμα για το κτίσιμο και ξανακτίσιμο χωριών, γειτονιών, πόλεων και ολόκληρων περιοχών, σε γραμμές πιο γενναιόδωρες απ ότι οι αριστοκρατίες του παρελθόντος διέθεταν για τον ίδιο τους τον εαυτό. Μιά τέτια αλλαγή θα αποκαθιστούσε την πρακτική και την απόλαυση του κήπου σε κάθε όψη της ζωής. Και ίσως πρόσφερε στην εξισορρόπηση του ρυθμού γεννήσεων, μέσω της μέριμνας για την ποιότητα ζωής, περισσότερα απο οποιοδήποτε άλλο συλλογικό μέτρο.όπως είδαμε, η πόλη υπέστη πολλές αλλαγές κατά τη διάρκεια των τελευταίων πέντε χιλιάδων ετών. Και επιφυλάσσονται πολλές αλλαγές ακόμα. Αλλά οι καινοτομίες που μας γνέφουν με πιο επείγοντα τρόπο δεν είναι στα θέματα επέκτασης και τελειοποίησης φυσικού εξοπλισμού και ακόμη περισσότερο δεν είναι στο θέμα ενός πολλαπλασιασμού αυτομάτων ηλεκτρονικών συσκευών που θα κάνει τα υπόλοιπα όργανα κουλτούρας μικροαστική σκόνη. Αντιθέτως, σημαντικές βελτιώσεις θα έρθουν μόνο με το να βάλουμε τέχνη και σκέψη στις κεντρικές ανθρώπινες μέριμνες της πόλης με ανανεωμένη αφοσίωση στις κοσμικές και οικολογικές διαδικασίες που 40

41 περιβάλλουν όλη την ύπαρξη. Πρέπει να αποκαταστήσουμε και να ξανα-αποδώσουμε στην πόλη τις μητρικές λειτουργίες που τρέφουν την ζωή, τις αυτόνομες δραστηριότητες, τις σχέσεις συμβίωσης που έχουν για καιρό παραμεληθεί ή καταπιεστεί. Διότι η πόλη θα έπρεπε να είναι ένα όργανο αγάπης. Και η καλύτερη οικονομία πόλεων είναι η φροντίδα και η καλλιέργεια ανθρώπων. Η πόλη πρωτοπήρε μορφή σαν το σπίτι ενός θεού: ένα μέρος όπου αιώνιες αξίες αντιπροσωπεύονταν και θείες δυνατότητες αποκαλύπτονταν. Αν και τα σύμβολα έχουν αλλάξει οι πραγματικότητες πίσω απ αυτά παραμένουν. Ξέρουμε τώρα, όπως ποτέ στο παρελθόν, οτι οι δυνατότητες της ζωής που δεν έχουν αποκαλυφθεί φτάνουν πολύ πέρα απο τα περήφανα αλγεβρικά λογιστικά της σύγχρονης επιστήμης και οτι οι υποσχέσεις των δυνατοτήτων αυτών για τις μελλοντικές μεταμορφώσεις του ανθρώπου είναι τόσο γοητευτικές όσο και ανεξάντλητες. Χωρίς τις θρησκευτικές προοπτικές τις οποίες ανέθρεψε η πόλη, είναι αμφίβολο αν περισσότερο απο ένα μικρό μέρος απο τις ικανότητες του ανθρώπου για ζωή και μάθηση θα μπορούσαν να έχουν αναπτυχθεί. Ο άνθρωπος μεγαλώνει κατ εικόνα των θεών του, και μέχρι το μέτρο που αυτοί του έχουν θέσει.το μίγμα θεότητος, ισχύος, και προσωπικότητος που έφερε την αρχαία πόλη στην ύπαρξη πρέπει να ξαναζυγιστεί εκ νέου μέσω της ιδεολογίας και της κουλτούρας του δικού μας καιρού, και να ξαναχυθεί σε φρέσκα αστικά,ευρύτερα τοπικά, και πλανητικά καλούπια. Για να νικήσουμε τις άψυχες δυνάμεις που τώρα απειλούν τον πολιτισμό εκ των έσω, πρέπει να υπερβούμε τις διαψεύσεις και αρνήσεις που έχουν ακολουθήσει την πόλη σ όλη της την ιστορία. Αλλιώς οι στείροι θεοί της ισχύος, χωρίς χαλινάρια απο οργανικά όρια ή απο ανθρώπινους σκοπούς, θα ξαναδημιουργήσουν τον άνθρωπο κατά την άνευ προσώπου εικόνα τους και θα φέρουν την ιστορία σε τέρμα. Η τελική αποστολή της πόλης είναι να προχωρήσει την συνειδητή συμμετοχή του ανθρώπου στην Κοσμική και ιστορική διαδικασία. Μέσω της σύνθετης και ανθεκτικής της δομής, η πόλη αυξάνει σε τεράστιο βαθμό την ικανότητα του ανθρώπου να ερμηνεύει αυτές τις διαδικασίες και να παίρνει ενεργό, διαμορφωτικό μέρος σ αυτές, έτσι ώστε κάθε φάση απ το δράμα που ανεβάζει να έχει, στον ύψιστο δυνατό βαθμό,τον φωτισμό της συνείδησης, την σφραγίδα του σκοπού, το χρώμα της αγάπης. Εκείνη η μεγέθυνση όλων των διαστάσεων της ζωής, μέσα απο την συναισθηματική κοινωνία, την ορθολογική επικοινωνία, τον τεχνολογικό έλεγχο και, πάνω απ όλα, την δραματική αναπαράσταση, έχει υπάρξει η ύψιστη λειτουργία της πόλης στην ιστορία. Και παραμένει ο κύριος λόγος για την συνέχιση της ύπαρξής της. Lewis Mumford Ευχαριστίες: (βλ.σελ 22) 41

42 Παρένθεση ΥΓ: Έχει σημασία το «Η Πόλη στην Ιστορία» του Μάμφορντ στην Ελλάδα στις 29/06/09; Καλά θα ήταν το τάιμινγκ κάθε γεγονότος γύρω μας να ταίριαζε με το πότε περίπου θα έφταναν οι παρουσιάσεις μας σε κάτι σχετικό με αυτό, αλλά δεν υπάρχει κανένας αιτιακός μηχανισμός που να εγγυάται κάτι τέτοιο. Μπορούμε το πολύ-πολύ, κι όχι πάντα, να αναβάλλουμε τον σχολιασμό κάποιου πράγματος μέχρι να φτάσουμε σε παραγράφους με πιο σχετικά συμφραζόμενα μα ούτε κι αυτό είναι πάντα δυνατόν να γίνει χωρίς τουλάχιστον μια εξήγηση του γιατί μπορεί, ή και γιατί πρέπει, να γίνει έτσι. Π.χ ίσως, συν τοις άλλοις και σαν απάντηση προς πράγματα σαν τα παραπάνω* εκτός από απάντηση σε ένα σάιτ μας** πήραμε, την χρονιά με την κρίση, τον Αλέξη, τα Δεκεμβριανά, την Γάζα, την Κούνεβα, τον Τσίπρα, τις Ευρωοεκλογές, τον Άγιο Παντελεήμονα, τον Καρατζαφέρη,, προτροπές (αλλά χωρίς εξήγηση του γιατί) να διαβάσουμε τα «Μάζα και ιστορία», «Κόσμος και ιστορία», «Η αποθέωση της ιστορίας» του Κ. Παπαϊωάννου, όλα με πρόλογο Γ. Καραμπελιά, και βιβλία ή άρθρα του Καραμπελιά. Τα διαβάσαμε, ψάξαμε και στο γκουγκλ για άρθρα Καραμπελιά, πήραμε (και διαβάσαμε) και το βιβλίο του «Στα μονοπάτια της Ουτοπίας» γιατί ο τίτλος του μας φάνηκε πιθανότερος ως προς το να εξηγήσει γιατί μας παρέπεμψαν σε αυτόν απάντηση στα περί Μάμφορντ (είχαμε διαβάσει μόνο το 1922, το 1204, και είχαμε κάπως ακουστά το «Ισλάμ και παγκοσμιοποίηση», αλλά δεν μπήκαμε ακόμα στο «Άρδην» ή το «Ρήξη» (αλλά θα το κάνουμε αφού το γκουγκλ μόνο άρθρα για Καραμπελιά και όχι τού Καραμπελιά, κατεβάζει)). Όλα αυτά δεν άλλαζαν το πλάνο να τελειώσουμε όσα θα λέγαμε και τελικά με το τέλος της συγγραφής (σε 3-4, άντε 5, μέρες) να μπούμε και στα περιρρέοντα γεγονότα, αλλά ένα η-μέϊλ που πήραμε χτές (29/06/09) για μια προκήρυξη μας κάνει να διακόψουμε*** και να γράψουμε το παρόν σχόλιο εδώ κα τώρα (πριν ασχοληθούμε πιο λεπτομερώς αργότερα). Γιατί δεν περιμένουμε 3-4 μέρες κάνοντας πως δεν το πήραμε; Αν μη τι άλλο για να πούμε τι θα κάναμε αν χρειαζόμασταν 3-4 μήνες και όχι μέρες για να τελειώσουμε. Ας δούμε πρώτα το η-μέϊλ και μετά συνεχίζουμε αυτό που λέγαμε. Λοιπόν: *πού ήταν όσα είχαμε να συνεισφέρουμε στην αναζήτηση του περιοδικού «Ευτοπία» θεμάτων σχετικών με τον Μάμφορντ για ένα αφιέρωμα σε αυτόν το **με τίτλο που ανοίξαμε τον Ιανουάριο του 2009 ***Με τέτοια διακοπή της μετάφρασης του «Όρους Μπούσμορ» γράφτηκε και το «πηγαδάκι». Ξεκίνησε η μετάφραση λίγο πριν τις Αμερικανικές εκλογές του Νοέμβρη και διακόπηκε με τα γεγονότα με τον Αλέξη. Τα όσα δεν μεταφράστηκαν θα μπαίνουν στα Αγγλικά, όπου χρειαστεί, και αν έστω και ένας αναγνώστης πει ότι θέλει να δει μετάφραση των υπολοίπων θα την κάνω. Αντί αυτού, μετά το πηγαδάκι ανέβασα, γύρω στο Πάσχα, το (που μάλιστα στην αρχή λεγόταν glossaskopelosblues αλλά μετά την αρχή των Πανελλαδικών εξετάσεων που άρχισε να γράφεται το παρόν με τον τίτλο αυτό, σκέφτηκα να το πω εκείνο Athens μπλουζ κλπ. Το «-μπλουζ» θα δούμε σε λίγο γιατί το βάζουμε και το ξαναβάζουμε σαν συστατικό) 42

43 Ήρθε η ώρα να γίνουν οι απειλές έργο. Τάξαμε την καταστροφή και τον εκμηδενισμό του υπάρχοντος και προχωράμε σταθερά προς τα εκεί. Ύποπτες οι συμβουλές για υπομονή και η καθυστερημένη απόφαση για δράση εν μέρει δειλία. Ήρθε η ώρα να προχωρήσουμε ακόμα ένα βήμα στην ιστορία του νέου λυσσασμένου αντάρτικου πόλης. Να αφήσουμε την πύρινη υπογραφή μας σε ένα καινούργιο κεφάλαιο που έχει ήδη ανοίξει επιτυχώς. Αυτή τη φορά επιλέγουμε να προκαλέσουμε το χάος στην ήσυχη καθημερινότητα και την εύρυθμη λειτουργία της πόλης. Ευτυχώς το αντάρτικο έχει πλούσια ιστορία και εμπειρία που σκοπεύουμε να αξιοποιήσουμε. Στο παρελθόν η πρακτική του σαμποτάζ σε εμπόλεμες συνθήκες περιλάμβανε καταστροφές σε εργοστάσια (όπλων κυρίως),σε καίρια περάσματα όπως οι γέφυρες, σε σιδηροδρομικές γραμμές, στις τηλεποικοινωνίε, σε αποθήκες τροφίμων και σε ότι μπορούσε να προκαλέσει πρόβλημα στον ανεφοδιασμό του αντιπάλου. Στη σύγχρονη εποχή κρίνουμε ότι τα μέσα μεταφοράς είναι κομβικό εργαλείο στη διεκπεραίωση της λειτουργίας του συστήματος. Αναγνωρισμένα ως ενδεδειγμένη υπηρεσία του κράτους πρόνοιας, ως στοιχείο πολιτισμού και οργανωμένης κοινωνίας έρχονται ουσιαστικά να καλύψουν το κενό που η αστικοποίηση επέβαλε στις βιομηχανικές ζώνες. Από εκεί που τα εργοστάσια παλιότερα ως κύριος παράγοντας ανάπτυξης βρίσκονταν πέριξ των εργατικών περιοχών, των οικονομικά υποβαθμισμένων προαστίων( κι αυτό διότι δεν υπήρχε τότε η δυνατότητα μετακίνησης του εργατικού δυναμικού ),με την ανάπτυξη των πόλεων, της οικονομίας και της παραγωγής άλλαξε και η εικόνα των σύγχρονων μητροπόλεων σε αυτό που είναι σήμερα. Η διασπορά των επιχειρήσεων, ο τριτογενής τομέας παραγωγής, η άνοδος του τομέα της διασκέδασης αλλά και η συγκέντρωση πληθυσμού απαιτούσε μια λύση στις μετακινήσεις εντός πόλεων αφού αυτές είχαν πλέον επεκταθεί τόσο. Έρχονται λοιπόν τα μέσα μεταφοράς, ως από μηχανής θεός να λύσουν το πρόβλημα. Όσοι δεν έχουν ακόμα οχήματα μπορούν να πάνε για δουλειά, για βόλτα, για διασκέδαση με τις συγκοινωνίες. Έτσι επιτυγχάνεται η μεταφορά του ανθρώπινου δυναμικού ως εμπόρευμα από δω και από κει. Κουρασμένα πρόσωπα και άδεια βλέμματα αποδοχής, απαρτίζουν την πλειοψηφία του επιβατικού κοινού τα πρωινά, περιμένοντας μοιρολατρικά το λεωφορείο για τη δουλειά. Άνθρωποι στριμωγμένοι σαν σαρδέλες υπομένουν το ρούφηγμα της ζωτικότητας τους με αντάλλαγμα έναν πενιχρό μισθό επιβίωσης, αδυνατώντας να σκεφτούν μια ζωή δίχως μισθωτή σκλαβιά. Εμείς από την πλευρά μας επιτεθόμαστε στην εργασία προτάσσοντας την άρνηση και την καταστροφή της. Τα ΜΜΜ ασφαλώς υπάρχουν και για την κάλυψη άλλων αναγκών του συστήματος. Η διευκόλυνση που παρέχουν στον κόσμο να μεταφέρεται στους διάφορους ναούς της κατανάλωσης που βρίσκονται διάσπαρτοι στην μητρόπολη δεν μπορεί παρά να είναι ζωτικής σημασίας για την ομαλή συντήρηση του εμπορίου. Υπήκοοι ανταλλάζουν οχτώ ώρες σκλαβιάς με στόχο την κάλυψη τεχνικά δημιουργημένων αναγκών. Παίρνουν έτσι μέρος σε ένα ψεύτικο πανηγύρι καταναλωτικής αλήθειας, εκεί που βασιλεύουν χαζοχαρούμενα χαμόγελα και πλαστά συναισθήματα. Φτύνουμε αυτή την καταναλωτική μανία και πιστεύουμε ότι αυτό που της αναλογεί είναι οι φωτιές της καταστροφής. Επιπλέον όμως τα μέσα μεταφοράς, αντιπροσωπεύουν και την εικόνα της πόλης. Επειδή δε διατίθενται προς χρήση μόνο των ντόπιων αλλά και των τουριστών, όσο πιο ευπαρουσίαστα, καλοδιατηρημένα αλλά και ελεγχόμενα φαίνονται τόσο ενισχύεται η εικόνα μιας ασφαλούς φιλόξενης και ευπαρουσίαστης πόλης. Δεν είναι λίγες δε οι περιπτώσεις που τραμ, λεωφορεία,μετρό και τραίνα ντύνονται με διαφημιστικές επιγραφές εμπορευμάτων η προϊόντων μιας κοινωνίας του θεάματος( ταινίες, καλλιστεία κτλ.) Τα τελευταία χρόνια με την καθιέρωση των εναλλακτικών free press φυλλάδων και την γενικότερη κουλτούρα μιας νέας εναλλακτικής μόδας τα ΜΜΜ προωθήθηκαν ως νέο πιο φιλικό μέσο μεταφοράς στα πλαίσια των ευρωπαϊκών μεγαλουπόλεων. Δεν είναι τυχαία η 43

44 εφαρμογή του μέτρου για διεύρυνση του ωραρίου τους, τις μέρες των μαζικών εξόδων για διασκέδαση. Σαν μια αναγκαία βαλβίδα εκτόνωσης και στον αντίποδα της ίδιας της μίζερης ύπαρξης τους δεκάδες άνθρωποι πηγαίνουν με τη μορφή αγέλης στις κατασκευασμένες και οριοθετημένες ζώνες διασκέδασης. Δεν μπορούμε παρά να θεωρούμε εχθρική την ύπαρξη ενός τέτοιου είδους χώρου όπου τα εσωτερικευμένα κόμπλεξ των υπηκόων μετατρέπονται με τη βοήθεια του αλκοόλ σε μια ανέλπιδη προσπάθεια ψυχαναγκαστικής κοινωνικοποίησης. Επίσης να τονίσουμε την εναλλακτική παρουσίαση των ΜΜΜ στο ευρύ κοινό ως ριζοσπαστική οικολογική επιλογή. Δε λείπουν οι φιέστες που διαφημίζονται ως «ημέρα κατά του αυτοκινήτου» κλπ όπου παντού διατυμπανίζετε πόσο ρηξικέλευθο είναι να αφήνεις το αμάξι σου για μια μέρα, λες και το πρόβλημα της οικολογίας χρεώνεται ατομικά και αποκλειστικά στον καθένα που οδηγεί το δικό του όχημα. Με τέτοιους ελιγμούς το καπιταλιστικό σύστημα στέλνει το μπαλάκι σε όλους καθιστώντας τους ουσιαστικά υπεύθυνους για το ξεμπουρδέλεμα του πλανήτη στο οποίο πρωταγωνιστικό ρόλο φυσικά έχουν οι βιομηχανίες των πολυεθνικών, προκαλώντας την απόλυτη εξαφάνιση του παγκόσμιου οικοσυστήματος. Εκτός των άλλων δεν μπορούμε να αφήσουμε ασχολίαστη την προσπάθεια του κρατικού μηχανισμού για την αύξηση του ελέγχου στις συγκοινωνίες. Τοποθέτηση καμερών δήθεν για την βοήθεια του οδηγού, την προσπάθεια εφαρμογής ηλεκτρονικού εισιτηρίου με ξεκάθαρο στόχο το φακέλωμα της διαδρομής του κάθε επιβάτη, σεκιουριτάδες και νέα σώματα ελεγκτών για την διασφάλιση της τάξης και της ασφάλειας στα ΜΜΜ. Είναι αυτονόητο πως αυτά τα μέτρα θα μας έχουν αντιμέτωπους με κάθε μορφή σαμποτάζ στα μέσα ελέγχου και όσον αφορά τους καργιόληδες τους ελεγκτές, τους σεκιουριτάδες ότι δε θα τους τη χαρίσουμε. Για να γίνουμε πιο ξεκάθαροι, αυτή μας την επίθεση δεν την κάνουμε σαν κάποια προσπάθεια για την μείωση των εισιτηρίων ή την μεγαλύτερη συχνότητα δρομολογίων. Αδιαφορούμε για αυτά. Δεν θέλουμε με τις πράξεις μας να καλοπιάσουμε την κοινωνία και δεν πιστεύουμε στην ανόητη γενίκευση πως η κοινωνία είναι ένα θυματοποιημένο σώμα,έρμαιο στα δεσμά της κρατικής μηχανής. Πιστεύουμε στην ατομική ευθύνη του καθενός για τις επιλογές του. Προφανώς οι κρατικοί μηχανισμοί είναι κομμάτια της κοινωνίας όπως και το πλειοψηφικό ρεύμα της που επιλέγει την υποταγή και πιστεύει στην απαραίτητη ύπαρξη κράτους και ιεραρχίας. Αλλά για να μην πέσουμε και εμείς θύματα γενικεύσεων πιστεύουμε ότι πάντα μέσα στην κοινωνία θα υπάρχουν οργισμένες μειοψηφίες που θα την αρνούνται και θα μηχανορραφούν για την καταστροφή της. Δεν είμαστε εδώ για να προβάλουμε το φαντασιόπληκτο πρόταγμα ενός ειρηνικού κόσμου, άλλωστε πιστεύουμε ότι η βία είναι συστατικό του ανθρώπινου αίματος. Βρισκόμαστε εδώ για να τα παίξουμε όλα για όλα σε έναν πόλεμο δίχως τέλος. Αναλαμβάνουμε λοιπόν την ευθύνη για την επίθεση στο αμαξοστάσιο της ΕΘΕΛ στα σύνορα Νέας Σμύρνης και Αγίου Δημητρίου στην οδό Κουντουριώτη. Στόχος μας να προκαλέσουμε πρόβλημα στο κοινωνικό σύνολο, να σαμποτάρουμε τις υποδομές του δημοσίου, να επιβραδύνουμε έστω και λίγο την παραγωγή και την κατανάλωση, να αυξήσουμε το δημόσιο χρέος και να δημιουργήσουμε ακόμα μια εστία πολέμου και στην πιο απόμερη γωνιά της μητρόπολης. Αποστέλλουμε τη συμπάθεια μας και την εκτίμηση μας στους συντρόφους των ομάδων: αποστάτες του ήσυχου ύπνου, συνθήκη των Άνομων/Πρεσβευτές του Ερέβους, στους συντρόφους από την Σύμπραξη Εμπρηστών και σε όσους επιλέγουν συνειδητά κατά μονάς η οργανωμένα να προωθούν και να εργάζονται για το σκοπό της επανάστασης. Θα τα ξαναπούμε.. Πύρινες Σκιές 44

45 Λέγαμε ότι μας είχαν προτρέψει, αλλά χωρίς επεξήγηση του γιατί, να διαβάσουμε Παπαϊωάννου και, ίσως, Καραμπελιά. Εδώ εμείς όμως θα εξηγήσουμε το γιατί όχι απλώς προτρέψαμε τον αναγνώστη να διαβάσει την προκήρυξη μα του την βάλαμε εδώ «μπροστά στη μούρη», αφού πιθανολογήσουμε πρώτα περί του γιατί μας προέτρεψαν να διαβάσουμε Παπαϊωάννου και Καραμπελιά. Το αν ο λόγος που δίνουμε τόσες εξηγήσεις επί εξηγήσεων είναι η σχολαστικότης και αργοσχολία εκπαιδευτικού (που μετά από σήμερα θα τελεί μάλιστα και σε διακοπές) θα φανεί στην πορεία (ας σημειώσουμε όμως ότι αυτοί που μας προέτρεψαν σε αναγνώσεις ήταν εργαζόμενοι και επίσης ότι και τον ελεύθερο χρόνο τους είναι συνήθως κάπως απασχολημένοι, π.χ. τον Δεκέμβρη ήταν φουλ μέσα στις πορείες και στις καταλήψεις. Μια εξήγηση του γιατί δεν μας είπαν γιατί να διαβάσουμε όσα μας προέτρεψαν είναι ότι απλώς δεν είχαν χρόνο. Εμείς θα απαντήσουμε στις υπόλοιπες πιθανές εξηγήσεις) ΥΓ: Ας ξεκαθαρίσουμε κάτι από την αρχή: Τόσο αυτός που μου έστειλε την προκήρυξη όσο και αυτοί που μόλις λέγαμε, που τελικά συναντήσαμε και που είχαν δει επίσης την προκήρυξη, μου την ανέφεραν σαν δείγμα σαχλαμάρας που δεν είχαν αντέξει να διαβάσουν ως το τέλος. Ο πρώτος μουχε στείλει ένα βιντεάκι με δυο Αμερικανούς στρατιώτες με χακί και έναν γυμνό, που για προστασία των ματιών τους και των αρχιδιών τους, αντιστοίχως, φόραγαν γυαλιά και τα κράταγαν, και μετά έσκαγε δίπλα τους βομβίδα (απ αυτές που έλεγαν οι ειδήσεις ότι στην έκρηξη εκτοξεύουν καουτσούκ που απλώς τσούζει αλλά δεν μπαίνει το δέρμα) και μετά πρώτα ούρλιαζαν κι ύστερα ξεκαρδίζονταν στα γέλια. Είχα απαντήσει The masturbation goes cloud και εκείνος μου έστειλε και την προκήρυξη απλώς σχολιάζοντας «και στην Ελλάδα η μαλακία πάει σύννεφο». Άρα: Δύο εκκρεμότητες ακόμα: να απαντήσω (αν τυχόν δεν είναι προφανείς οι απαντήσεις): 1.Εγώ γιατί ασχολούμαι; 2. Ποια η σημασία ενημέρωσης περί Μάμφορντ, Παπαϊωάννου, και μόρφωσης γενικά, σε μια Ελλάδα που αντιμετωπίζει με τους τρόπους που αντιμετωπίζει το πρόβλημα λαθρομετανάστευσης; Ας πιάσουμε το νήμα από κει που ήμασταν πριν την προκήρυξη: Αν εις απάντηση σελίδων για Μάμφορντ σου στείλουν κάτι για τον Παπαϊωάννου χωρίς εξηγήσεις τι σημαίνει; 1. Αυτά που λέει αυτός δεν τάπε κι άλλος, άρα είναι περιττά, ιδίως σε «καιρό πράξης»; 2. Αυτά που λέει αυτός είναι λάθος, δεν έχω καιρό να σου εξηγώ, διάβασε και δες το μόνος σου. Δηλαδή λίγο πολύ σαν τον λόγο που ο χαλίφης έκαψε την βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας;(=αν αντιφάσκουν τα βιβλία με το Κοράνι πρέπει να καούν, αν συμφωνούν είναι περιττά, άρα να καούν πάλι). Δηλαδή εδώ ποιο είναι το κοράνι; Ένα συνδυασμός Παπαϊωάννου και πράξης; Μήπως ο ακτιβιστής που μου τόστελνε ήταν κι από αυτούς που έκαψαν την βιβλιοθήκη της Νομικής το Δεκέμβρη; Αφ ενός έπρεπε να διαβάσω Παπαϊωάννου, αφ ετέρου να τον ρωτήσω. Α! Υπήρχαν και υπογραμμίσεις κάθε τόσο. Αλλά σταμάταγαν εκεί που άρχιζαν τα πράγματα να γίνονται πιο ενδιαφέροντα για έναν ακτιβιστή. Άρα; Υπογράμμιζε τα όσα του φαίνονταν σημαντικά ή όσα του φαίνονταν δύσκολα; Το διάβασα (το «Μάζα και ιστορία») κι επίσης ξαναδιάβασα το «Κόσμος και ιστορία» που μουχαν δώσει παλιότερα και που εκτίμησα ακόμα πιο πολύ μετά το «Μάζα και ιστορία» και διάβασα «Η αποθέωση της ιστορίας» (που μου ταχαν προτείνει αλλά να το πάρω μόνος μου). Από τους προλόγους του Καραμπελιά κατάλαβα πόσο σοβαρός άνθρωπος είναι κι από το «Στα μονοπάτια της Ουτοπίας» το κατάλαβα ακόμα καλύτερα (όχι μόνο από το Μαμφορντικό κλίμα του στην αρχή ή από το γεγονός ότι παραπέμπει και στον «Μύθο της Μηχανής» του Μάμφορντ, έστω στην αρχική του έκδοση που ήταν επιλογές από αυτό, όχι στο πλήρες ορίτζιναλ στα Αγγλικά που στην Ελλάδα μετέφρασαν και εξέδωσαν οι «Νησίδες» (που λέγαμε και που λέμε) πολύ μετά το 95 που γράφτηκε το «Στα μονοπάτια της Ουτοπίας», εννοώ την σοβαρότητά του δεν την κατάλαβα απλώς με το να κοιτάξω πόσο Μάμφορντ έχει αλλά την κατάλαβα από όσα λέει ήδη από τότε για το τώρα της παγκόσμιας κρίσης, όχι μόνο λόγω προφητικότητος αλλά λόγω διαυγείας, ακόμα και τώρα να τοχε γράψει εξ ίσου πολλά θα πρόσφερε στην κατανόηση του πού βρισκόμαστε, άλλωστε ως προφήτης κανείς δεν προσφέρει, αφού δεν τον πιστεύουν μέχρι τα κακά να συμβούν, μόνο αν έχει κάτι για θεραπεία, όταν θα συμβούν, προσφέρει και κάτι πέραν της διαυγείας της ανάλυσης του αδιεξόδου). Οι προτροπές να διαβάσω και άρθρα του Καραμπελιά χωρίς εξήγηση του γιατί τι σήμαιναν; Με βοήθεια από γκουγκλ αλλά όχι ακόμα από «Αρδην» και «Ρήξη», συμπεραίνω ότι είτε σήμαιναν «αφού λέει όσα λέει για τους μετανάστες άρα δεν είναι σοβαρός, άρα γιατί να διαβάσω τα πρότερά του βιβλία; Αν από αυτά ήτανε να βγει μια σοβαρή λύση θα την είχε βγάλει κι ο ίδιος άρα γιατί να τον διαβάσω;», είτε σήμαιναν «τα σοβαρά που λέει ο Καραμπελιάς είναι τα άρθρα του, καλά είναι αυτά που λέει για τους μετανάστες, άρα άσ τα βιβλία, η όποια δικαίωσή τους ήταν τα τελικά άρθρα με τα οποία 45

46 μπήκε στα τρέχοντα, αν αυτοί που γράφουν τέτοια βιβλία, άρα τάχουν διαβάσει κιόλας, δεν μπορούν από αυτά να βγάλουν ένα «δια ταύτα» για τα τρέχοντα κατανοητό και ερήμην της ανάγνωσης των βιβλίων τους, τότε είναι περιττοί, άρα γιατί να τα διαβάσω;». Το γκούγκλ έδειξε ότι υπήρχε και τρίτη στάση προς Καραμπελιά «Συμφωνούμε ότι καλά είναι όσα λέει για τους μετανάστες, κακώς θάλεγε οποιοσδήποτε γι αυτόν ότι τρέχει πίσω απ τον Καρατζαφέρη, πολύ πριν από αυτόν μιλούσε, άλλο αν τα μέσα δεν θα έλεγαν για αυτά αν δεν ασχολιόταν ένας Καρατζαφέρης, αλλά το κακό είναι ότι κι αυτός αργά μίλησε. Πού ήταν πρώτα; Και γιατί ακούγεται σαν μπροστάρης ενώ άλλοι μίλαγαν πολύ νωρίτερα;». Μέσα σε όλα αυτά τι προέχει; Όχι προφανώς να διαβάσω «Άρδην» με χρονολογίες κλπ αλλά 1. Να πω τι σκέφτομαι εγώ σαν πολίτης. 2. Να δω αν έχει νόημα το να μιλάω σαν εκπαιδευτικός αντί να τρέχω είτε πίσω από αυτούς που λένε «αυτά σε τέτοιους καιρούς δεν έχουν νόημα αλλά μόνο η πράξη», είτε πίσω από αυτούς που λένε το ίδιο μεν αλλά ως πράξη εννοούν την αντίθετη από την πράξη των προηγουμένων (οι μεν θέλουν να ιδρύσουν π.χ. σχολεία για μετανάστες για να ενσωματωθούν, οι δε να κλείσουν σχολεία για να μην λένε οι έξω «καλά περνάνε οι προηγούμενοί μας στην Ελλάδα, πάμε κι εμείς εκεί ως λαθρομετανάστες». 3. Να βρω αυτούς που με προέτρεψαν να τα διαβάσω όλα αυτά και να πω τι συμπέρανα ως απαντήσεις και να ρωτήσω αν σωστά μάντεψα τους λόγους προτροπής ή αν υπήρχε κάποιος άλλος λόγος που δεν μάντεψα ή αν απλώς δεν είχαν χρόνο να μου πουν περισσότερα. Αυτά τα τρία λοιπόν θα πω (και για την προκήρυξη, και για κάμποσα ακόμα που προέκυψαν) στην σειρά που τα είπα ανάμεσα σε όσα είπα ή άκουσα, όταν είδα τρεις μαζί από τους νεαρούς αυτούς, δεν καθήσαμε πάνω από ένα δίωρο, ίσως ούτε καν μιαμιση ώρα δεν καθήσαμε (σε καφενείο στο κέντρο) αλλά εστιαστήκαμε σχεδόν εξ αρχής: Δεδομένης και της έλλειψης χρόνου που έχει σήμερα η νεολαία, αλλά κι ο καθένας, δεδομένης και της αλλαγής στάσεων προς το μορφωτικό υπόβαθρο και συνηθειών ανάγνωσης, και ίσως ήδη πλέον δεδομένης ίσως όχι ακόμα, της έλλειψης σοβαρής υποδομής για δυνατότητα καν για αναγνώσεις, σκέψη κλπ ή καν για την κατανόηση του σε τι χρειάζονται αυτά, δεν αποκλείω και την αστειότερη των εκδοχών, του τι σημαίνει η έλλειψη εξηγήσεών σας για την ανάθεση αναγνώσεων που μου κάνατε και που άλλες εκπλήρωσα απλώς γιατί δεν μου κόστιζαν σε χρόνο, άλλες θα εκπλήρωνα ακόμα κι αν μου κόστιζαν σε χρόνο κι ας μη μου κόστισαν γιατί ήταν μικρούλια τα βιβλία, κι άλλες δεν τις εκπλήρωσα ούτε θα τις εκπληρώσω κι ας μη μου κοστίζουν σε χρόνο ή δεν θα πω σχεδόν τίποτε περί αυτών κι ας τυχαίνει να τις έχω ήδη διαβάσει: Η αστειότερη των εκδοχών είναι ότι μου τα δώσατε για να βρω κάποια αρνητικότητα σε όλα αυτά για να την αξιοποιήσετε με το εξής σκεπτικό: Ω! Πολύ χαίρομαι που κάποιους σοβαρούς σαν π.χ. τον Μάμφορντ και τον Παπαϊωάννου τους αποσιώπησε ο Καστοριάδης, τώρα για να παριστάνω τον σοβαρό δεν χρειάζεται να διαβάσω Καστοριάδη αρκεί να εξεγείρομαι που αν και είχε τόσο μυαλό έθαψε κάποιους σοβαρούς. Τώρα αν μου βρεις και κανα αρνητικό του Παπαϊωάννου θα με καταϋποχρεώσεις γιατί αντί να διαβάσω αυτόν θα λέω ότι κι αυτός κάποιο κουσούρι έχει. Ε, δεν θα βρεθεί και κανα κουσούρι του Μάμφορντ να μπορώ να παριστάνω τον σοβαρό θάβοντας και κείνον και μη διαβάζοντας τελικά κανέναν; Ο δε Θεοδωράκης δεν έχει τίποτα παραπάνω να μας πει από έναν βουλευτή του ΚΚΕ και έναν υπουργό άνευ χαρτοφυλακίου του Μητσοτάκη, you are what you do δεν λένε; Εμείς λοιπόν της ιστορίας οι doers ούτε απ αυτόν έχουμε να ακούσουμε τίποτα, ούτε μουσική, ούτε στίχους, ούτε αφηγήσεις. Άρα; Το μόνο που χρειάζεται είναι να βγει κι ένα έντυπο που να είναι για τέτοια θέματα κάτι σαν Κουρής να μου τα βρίσκει όλα αυτά τα κουσούρια να μην τα ψάχνω μόνος μου, μόνος μου το πολύ κανα κουσούρι του Καραμπελιά να βρω οπότε αυτόν τουλάχιστον ξέρω κι από μόνος μου πώς να μην τον διαβάσω». Αν κακώς είμαι καχύποπτος γελάμε απλώς με την παρωδία μου στην έστω καν πιθανότητα αυτή, κι επίσης με την καχυποψία μου, και αν καλώς είμαι καχύποπτος γελάμε με το χάλι του λόγου ανάθεσης και με το ότι αν πήγατε για μαλλί βγήκατε κουρεμένοι γιατί οι αρνητικότητες που θα αναφέρω δεν μας κάνουν να αράζουμε αλλά να δουλεύουμε κι άλλο. Κι όχι με πράξη αλλά με σκέψη, αν ορισμός της πράξης είναι το να πετάει τούβλα ένα τούβλο και να θεωρεί ότι γράφει ιστορία και ότι οι σκεπτόμενοι γραφιάδες θαρθουν στο μέλλον για να κατανοήσουν όσα βρήκαν έτοιμα από αυτόν και να τα περιγράψουν σε ενθυμήματα και αυτός να παριστάνει τον αναλφάβητο οπλαρχηγό και ναχουμε σκηνές τύπου «γράφε γραμματικέ:» «γράαφω-γράαφω». Λοιπόν: Πριν λίγο που συζητούσατε για 46

47 την ανάρτηση «μπρος γκρεμός και πίσω πρωτοβουλία» του ιστότοπου «κανένας-καθένας» παρατήρησα ότι αναρωτηθήκατε κι αν μιλούσε για ίδρυση κόμματος αφού μιλώντας για ομάδα (ή μάλλον πρωτοβουλία την έλεγε) μελέτης και συζήτησης περί του πρακτέου έλεγε ότι η συμμετοχή σε αυτήν πρέπει ναχει διψήφιο νούμερο αλλιώς να μη γίνει. Τώρα δεν θυμάμαι αν εννοούσε διψήφιο ποσοστό ή διψήφιο αριθμό μελών, εγώ πάντως έβαλα σχόλιο, για πρώτη φορά στην ζωή μου, σε σάϊτ και είπα «δηλαδή αν είναι μονοψήφιο να μη γίνει;». Παρατήρησα λοιπόν, απλώς ενδεικτικό συνηθειών σας είναι, όχι καθοριστικό, ότι μετρήσατε τσάκα-τσάκα τι ποσοστά από το τάδε τωρινό κόμμα, τι από τ άλλο μπορεί να πάνε εκεί για ποιους λόγους, τιμωρίας των δικών τους κομμάτων κλπ.κλπ. αλλά όταν είπα γιατί εγώ θεώρησα ότι το να ξεπεράσει το μονοψήφιο εξαρτάται από το τι απαντήσεις θα δώσει η μελέτη με ρωτήσατε «και ποιες θαναι οι σωστές ερωτήσεις;» και όταν είπα «κι αυτό από το ποιες είναι οι απαντήσεις εξαρτάται» γελάσατε στο στυλ ότι είπα καλή ατάκα. Ας τα δούμε σιγά-σιγά: Το να μετρήσετε ποσοστά ερήμην απαντήσεων κλπ είναι σαν τους μαθητές που λένε «η ουσία κύριε είναι: θα με περάσετε;» πριν καν δεις το γραπτό τους. Το αν, σε μια δεδομένη εποχή, είναι σωστή ερώτηση το «γιατί πέφτει μια πέτρα στη γη;» άραγε δεν εξαρτάται από το αν κάποιος την εποχή εκείνη έδινε ορισμό της επιτάχυνσης κι έβλεπε ότι όλα τα σώματα πέφτουν με επιτάχυνση 10m/s 2 ; Η ερώτηση για το αν μπορούσαν οι εργατικές τάξεις των Ευρωπαϊκών κρατών να συναδελφωθούν και να στρέψουν τα όπλα κατά των Πήτερ και Γιόχαν και ποιός ήταν ο άλλος που φτιάχναν τα διεθνή τραστ που έφτιαχναν τανκς στο τραγούδι, εξ ίσου σωστή μας φαίνεται αν σαν στοιχείο υπάρχει μόνο το τραγούδι και η ελπίδα ή αν υπάρχουν σαν στοιχείο και οι στατιστικές του πρώτου παγκόσμιου που δείχνανε ότι οι πιο πολλοί φαντάροι από τα χαρακώματα ρίχνουν στον γάμο του καραγκιόζη, απλώς για να υπάρχει πολεμική βουή κι αντάρα, και μπούγιο, κι όχι στο ψαχνό, κι ότι πυροβολούν στα σοβαρά μόνο όταν είναι μπροστά τους ή ο εχθρός ή ο δικός τους αξιωματικός; Οι Αμερικανοί είδαν ότι υπάρχει το θέμα αυτό και αντί να το θεωρήσουν ενδιαφέρον κι ελπιδοφόρο δεδομένο για την ανθρώπινη φύση το θεώρησαν κάτι που πρέπει να εξαλείψουν με κατάλληλη στρατιωτική εκπαίδευση στην οποία να νιώθεις συνέχεια απειλούμενος και ποτέ αναρωτούμενος αν πολεμάς για σωστό σκοπό, κι έγιναν οι δολοφόνοι και αυτοκτονικοί ψυχασθενείς που είδαμε στο Ιράκ. Α! Τι λέω! Το αφιέρωμα της «Ευτοπίας» στον Μάμφορντ τοχατε δει: Η ερώτηση αν μπορεί να στραφεί ο άνθρωπος σε τρόπους ζωής όσο ανθρώπινα υγιείς όσο τον καιρό του νεολιθικού χωριού που ολοένα και πιο πολύ ανακαλύπτεται από τους ανθρωπολόγους, εξ ίσου σωστή φαίνεται ερήμην της μελέτης του Κροπότκιν, του Χάουαρντ και του Μάμφορντ και με στοιχεία μόνο σαν την ιστορική μελέτη του ίδιου θέματος από τον Σικελιανό με αφετηρία τα Ελευσίνια μυστήρια; Αν μη τι άλλο εκείνο το βιβλίο του Μάμφορντ θαπρεπε ναναι διδακτέα ύλη στις μέρες μας όχι μόνο για το περιεχόμενό του αλλά και σαν δείγμα, υπόδειγμα, παράδειγμα κλπ του τι συνιστά πρωτοβουλία μελέτης ενός θέματος, οποιουδήποτε θέματος, ή έστω τι συνιστά στήριξη από έναν στοχαστή στην πολεοδομική μελέτη του Χάουαρντ, δείγμα για να ξέρουμε καν τι είναι το κόνσεπτ μελέτης. Αλλιώς ποσοστά ψήφων θα μετράμε ερήμην θέματος και ερήμην αντικειμένου ψηφοφορίας. Α! Επί τη ευκαιρία: Αυτά που λέμε απαντάνε και στο σε τι χρειάζεται ο Μάμφορντ και η μόρφωση γενικότερα σε μια εποχή που γράφονται προκηρύξεις σαν αυτή που όλοι είδαμε. Ο Γιωτόπουλος διάβαζε Μάρξ, Γκράμσι κλπ κι έγραφε τις προκηρύξεις που βλέπαμε. Αυτοί που κάψανε τον συρμό στην Κηφισά διαβάζανε απλώς Γιωτόπουλο. Αυτοί που είδαμε διαβάζανε απλώς την προκήρυξη αυτών που κάψανε τον συρμό στην Κηφισιά. Κακέκτυπο του κακεκτύπου, ω! κακέκτυπο, την κλητική την βάζω για την περίπτωση που ούτε καν αυτήν διαβάσανε αλλά μόνο κόμικς ή υπότιτλους από κινούμενα σκίτσα, εννοώ ότι εκείνο το «Θα τα ξαναπούμε. Πύρινες σκιές» δεν θυμίζει καν μπάτμαν, χελωνίντζα θυμίζει ή και στρουμφάκια. Εξ ίσου εύκολα θα νιώθανε αυτοί ότι κάνουν πράξη το «πυρ στην Αλαμάνα και φωτιά στο Γοργοπόταμο» αν είχαν τις εξής προσλαμβάνουσες περί φωτιάς;: Ο Μπους κάποτε έλεγε ότι το φως της ελευθερίας είναι μια φωτιά που φωτίζει τους φίλους και καίει τους εχθρούς. Ο Σικελιανός ακόμη και στο μικρό κομμάτι του πουκανε ύμνο το ΠΑΣΟΚ έλεγε για τον αγωνιζόμενο που πλησιάζοντας τον ήλιο κι ακουμπώντας τον καίγεται μέχρι που τυλίγεται στις φλόγες. Το ΠΟΝΤΙΚΙ έγραφε ότι στην πολιορκία της Φαλούτζα στο Ιράκ ένας γιατρός έλεγε για έναν που κάθε δυο ώρες ξανάρχονταν με καινούργια εγκαύματα στο νοσοκομείο. Τον ρώτησε «μα τι κάνεις και 47

48 καίγεσαι;» κι ο άλλος τουπε «σήμερα έπεσε ένα ελικόπτερο Αμερικάνικο και πήγα και είχε μέσα ένα φλογοβόλο, αλλά θέλει ειδική βάση γιατί πετάει φωτιά και προς τα πίσω. Η βάση είναι στο σασί του ελικόπτερου, οπότε για να πυροβολήσω καίγομαι κι εγώ. Αλλά περνάνε πολλά τανκς σήμερα και κάθε τόσο το χρησιμοποιώ». Ε, αν τοχε παρει το στρουμφάκι το τεστ για το αν ο Σικελιανός θυμίζει Μπους ή Φαλούτζα, τότε τόσο εύκολα θα νόμιζε ότι έγινε Βελουχιώτης; (Άλλωστε η πρωταρχική έννοια του ιδιωματισμού «καβαλάω το καλάμι» είναι, ως πασίγνωστον, «ως προνήπιο, άμα καβαλάω ξύλινο αλογάκι, έστω σκουπόξυλο με αλογοκεφάλή, ή και σκέτο σκουπόξυλο ή καλάμι (ανάλογα με το εισόδημα του μπαμπά μου) τότε, λόγω ηλικίας, μπορεί να νιώσω και στρατάρχης») Γι αυτό λέω ότι χρειάζονται οι προσλαμβάνουσες κατευθείαν ή από ώσμωση κλπ. Άσε που κάπου στην προκήρυξη και αυτοί κάτι λένε για την κακή στροφή του πολιτισμού και την επιστροφή στον νεολιθικό πολιτισμό ή κάτι τέτοιο. Σιγά μην κάτσω να ξαναδιαβάσω τι λέγανε.! Αυτοί να διαβάσουν Μάμφορντ. Ένας λόγος παραπάνω να διασπείρεται η μόρφωση να έχει ο κόσμος προσλαμβάνουσες να ξεχωρίζει ο καθένας αβίαστα τα σοβαρά πράγματα από τις ομόηχες μαλακίες που κατεβαίνουν είτε στον εαυτό του είτε στον διπλανό του. Κι οι άλλοι που κάπου τότε πυροβόλησαν τον αστυνομικό, Μαντζούνη τον λέγανε αν θυμάμαι καλά;, λέγανε για κύκλους Κοντράτιεφ που κατά σύμπτωση τους ανέφερε πριν δυο μέρες ο Βεργόπουλος σε συνέντευξη σε Παρισινό μπιστρό στο Κ της καθημερινής και πριν ακόμα δυο μέρες ο Βάλλερσταϊν στο ΖΝετ και πριν 13 χρόνια ο Καραμπελιάς στα μονοπάτια της Ουτοπίας. Από ηλικία, πριν 13 χρόνια μάλλον δεν διαβάζανε Καραμπελιά αλλά όντως στρουμφάκια βλέπανε. Άρα; Άρα ο κόσμος διψάει για μάθηση και απλώς την προσλαμβάνει σαν ημιμάθεια και όπως λέει ο λαός ο αμαθής είδε τον ημιμαθή και φοβήθηκε, όχι τις γνώσεις του αλλά την γυαλάδα του ματιού του. Ελπίζω αυτά να φτάσουν σε αυτούς και να τους επηρεάσουν; Γι αυτό τα γράφω; Αν δεν τα διαβάσουν; Ή αν είναι μπηγιόντ χέλπ, που λένε; Ή αν όσοι διάβασαν τα εδώ δεν ήταν από τους τύπους που θα μιμούνταν ποτέ τα στρουμφάκια ούτως ή άλλως; Άρα τζάμπα τάγραψα; Απάντηση: Ε, όλο και σε κάποιον θα κάνει καλό κάτι απ όσα έγραψα με αφορμή την προκήρυξη. Αλλά ας μη χρονοτριβούμε στο εύκολο παράδειγμα του τι χρειάζεται η μόρφωση στη εποχή μας. Θα ρωτήσει κανείς: Στην εποχή του κάθε πέρσι και καλύτερα, δεν χρειάζεται επειγόντως ένα δια ταύτα αντί ένα μορφωτικό υπόβαθρο; Των οικιών ημών εμπιμπραμένων υμείς άδετε; Των Καρατζαφερικών προβλημάτων ανακυψάντων υμείς διδάσκετε περί Μάμφορντ; Ο σκελετός του Μάμφορντ δεν θα παθαίνει λόξυγγα ; Όχι σκεπτόμενος την προκήρυξη ή τον Καρατζαφέρη αλλά, αντιστρόφως, σκεπτόμενος ότι αφού στην εποχή του το να γράφει κανείς για άλλα θέματα ήταν ακαδημαϊκό-εκπαιδευτικό χόμπυ αλλά εκείνος έγραφε για αυτά διότι θεωρούσε ότι κάτι μπορούν να κάνουν για τα ουσιαστικά προβλήματα του κόσμου, άρα και τώρα, σε μερικές χώρες όπως εδώ, για να τον μιμηθεί κανείς πρέπει να μην ασχολείται με αυτόν γιατί την στιγμή αυτή, τουλάχιστον στην Ελλάδα, ο ίδιος ο Μάμφορντ συνιστά ακαδημαϊκό χόμπυ, άρα διδάσκοντάς τον προδίδεις, άρα απ την προδοσία παθαίνει λόξυγγα, όχι από κάποια υποτίμηση. Είναι όμως όντως έτσι; Κι επίσης: Εκείνο πουλεγε τον καιρό του Βιετνάμ, ότι «σε μια γενιά τόσο πλήρως εξαφανίστηκαν θεσμοί και ηθικές πεποιθήσεις που για να επιτύχουν μιά μίνιμουμ αποτελεσματικότητα είχαν χρειαστεί χιλιάδες χρόνια, που η επόμενη γενιά μόλις και μετά βίας θα μπορεί να πιστέψει ότι είχαν ποτέ υπάρξει» μήπως ισχύει αυτή την στιγμή στον τρόπο που χειρίζεται το ζήτημα λαθρομεταναστών η Δύση γενικά, και το σύνορό της προς τους εξ ανατολών εξ αυτών, η Ελλάδα, ειδικά; Δεν έλεγε ο Καμύ ότι πρώτα απαντάμε αν πρέπει ο άνθρωπος να αυτοκτονήσει ή όχι και μετά ασχολούμαστε με το αν ο χώρος έχει τρεις ή πέντε διαστάσεις; Πρώτον: Καμύ-Ξεκαμύ σαχλαμάρα είναι αυτό. Απόδειξη: (ας το αφήσουμε, έστω, το ότι μέρος του πώς να αντιμετωπίσουμε μια κρίση, που δεν αναφέρεται σε στιγμιαίο θάνατο αλλά σε παρατεταμένο, είναι και το να ξέρουμε ποια από τα θέματα που έχουν νόημα εν καιρώ μη κρίσης αξίζει να συνεχιστούν και εντός κρίσης) Αν ήτανε λόγω οξέως τραγικών προβλημάτων να πούμε και στα παιδιά «μην μαθαίνετε ούτε αλφαβήτα, περιμένετε να περάσει πρώτα ή κρίση» τότε σε λίγο ούτε αυτά θα είχαν την επιλογή να βρουν να διαβάσουν κανέναν λιγότερο πανικόβλητο από μας μήπως εμπνευστούν κάτι καλύτερο απ ότι εμπνευστήκαμε εμείς ή απ ότι τους εμπνεύσαμε εμείς. Άρα διδασκαλία διαυγών δεν απαγορεύεται στην κρίση αλλά επιβάλλεται. Αλλιώς θα μείνουμε ανάπηροι, όπως θα μείνει αναλφάβητο ένα παιδί που την μια του λέμε «εντάξει μη διαβασεις, σήμερα σε μάλλωσε η 48

49 μαμά σου σήμερα κάνει κρύο σήμερα έχει καύσωνα σήμερα μάλλωσες με την φίλη σου, σήμερα γιορτάζετε το ότι τα ξαναφτιάξατε» ε, θαχει τόσα κενά που ούτε τις ενδιάμεσες μέρες θα μαθαίνει τίποτα, πάντα κάποια κρίση μικρή ή μεγάλη θα υπάρχει, όσο είναι μικρή ας μελετάμε το πρόβλημα μπας κα την κάνουμε να μη μεγαλώσει πολύ. Πάμε τώρα στο δύσκολο: Για ποιο συγκεκριμένο λόγο χρειάζεται η μόρφωση στην εποχή του Καρατζαφέρη; : Αμφιβάλετε ότι τα ποσοστά Καρατζαφέρη οφείλονται στο κενό όχι εξουσίας αλλά ανάλυσης εκ μέρους των άλλων κομμάτων, για το πώς θα αντιμετωπίσουν το θέμα των μεταναστών; Λύση δεν έχει κανένας. Η αντιπαλότητα δεν είναι μεταξύ δυο λύσεων αλλά ήδη μεταξύ αυτών που θεωρούν την λύση τους λύση και αυτών που λένε ότι δεν την βλέπουν ως λύση. Ας υποθέσουμε ότι λέω σε έναν κυριλέ Καρατζαφερικό «ρε τώρα που έφτασε στο η υπόθεση στο ξύλο και στα σκοτώματα ενδιαφέρθηκες για την αλλοίωση του εθνικής ταυτότητας της Ελλάδας από την εισροή μεταναστών, τόσο καιρό που στην αλλοιώνουν με πλαστικές κάρτες και δόσεις και καταναλωτικά δάνεια την λες εξέλιξη της ταυτότητας, τώρα την λες αλλοίωση; Πες ότι θα σου ρίξει το επίπεδο κατανάλωσης το να τους ανεβάσουν το επίπεδο ζωής, ή πες ότι δεν θέλεις να είσαι ανθρωπιστής με το ζόρι αλλά εξ επιλογής και να σε ρωτάγανε πριν τους φέρουν, αλλά μη μου λες ότι είσαι ταυτότητα της Ελλάδας και αν εκλείψει ο τρόπος ζωής σου χάνεται η Ελλάδα ή κάτι πολύτιμο», ο Καρατζαφερικός απλώς θα μου κόψει την καλημέρα που δεν θεώρησα την Χρυσαυγίτικη λύση του ως λύση. Ας υποθέσουμε ότι λέω σε έναν αντικαρατζαφερικό «Τόσο καιρό λέμε ότι οι Ευρωπαίοι έκαναν το ολοκαύτωμα στους Εβραίους αλλά η Παλαιστίνιοι βρέθηκαν να πληρώσουν τις ενοχές της Ευρώπης, τώρα λέμε ότι η Δύση, και μείς μαζί, καταστρέψαμε τις χώρες από τις οποίες έρχονται πρόσφυγες αλλά η Ελλάδα θα γίνει το σάντουιτς μεταξύ Ιταλίας που θα τους γυρνάει και Τουρκίας που θα τους περνάει». Τι θα πει ένας αντικαρατζαφερικός σε αυτό;» Τινάχτηκε ο ένας φίλος μου ακόμη πιο πολύ από τους άλλους δύο: «Θα πει ότι δεν έχει καμιά αναλογία. Απολύτως καμιά» «Όκεϋ, οι Εβραίοι επιδοτούνται από Αμερική καθώς συρρικνώνουν Παλαιστίνιους ενώ οι πρόσφυγες δεν επιδοτούνται αλλά ξεζουμίζονται από Τουρκία καθώς έρχονται εδώ. Επίσης εκείνοι είναι που ζουν άθλια εδώ όπως οι Παλαιστίνιοι, ενώ εμείς ζούμε σαν τους Εβραίους. Αριθμητικά μέχρι με πόσους και μέχρι πότε θα μπορεί ναναι έτσι;» «Τα αριθμητικά τα ξαναλέγανε πριν χρόνια και διαψευστήκανε» «Αλλά δεν γίνεται να διαψεύδονται για πάντα. Είναι φύσει αδύνατον. Ούτε υπάρχει μηχανισμός εν όψει, άλλος εκτός από αλλαγή συστήματος, που να πάψει όσα γεννάνε πρόσφυγες,. Τους γεννάει το τι έκανε και τι κάνει το Δυτικό σύστημα. Και η κρίση δεν οδηγεί σε καμιά αισιοδοξία τύπου πληρωμής αποζημιώσεων προς τρίτο κόσμο για να μη έρχονται πρόσφυγες σαν μπούμερανγκ της αποικιοκρατίας. Και η πτώση των συνόρων δεν έγινε για συναδέλφωση αλλά για διαίρεση και για σύνορα ήδη εντός των χωρών. Το να βλέπουμε την πτώση των συνόρων σαν ενοποίηση μέσω κατάργησης πολιτισμικών διαφορών τελικά ήταν, είτε με σχέδιο είτε εκ των πραγμάτων, απλώς δόλωμα. Το να μοιράσεις την απόλαυσή σου μεταξύ ρέγκε, σούφι, ρεμπετικων, σπιρίτσουαλ και μπλούζ είναι πολύ απλούστερο από το να μοιραστείς τις ώρες εργασίας σου με πρόσφυγες από ισάριθμες χώρες. Το να συναγωνιστεί η Ευρώπη την Αμερική μέσω κατάργησης συνόρων είναι και σαν να λέμε ότι δεν τρέχει τίποτε αν εργοστασιάρχης κλείνει το εργοστάσιο στην Νάουσα και το πάει στην Βουλγαρία γιατί εκεί είναι τα μεροκάματα μικρότερα, θα σου πει «αν ήμουν στην Αμερική και π.χ. η Νεμπράσκα είχε νόμους αντιεργατικότερους από την Οκλαχόμα ποιος θα με εμπόδιζε να τα μεταφέρω εκεί;» Αυτά τα ξέρεις καλύτερα από μένα» «Ε, είναι γνωστό το ότι άπαξ και υπήρξαν πολυεθνικές η πτώση των συνόρων μόνο αυτές εξυπηρετεί και τα σύνορα είναι τελικά η μόνη προστασία που ακόμη υπάρχει εναντίον τους» «Οπότε αν μέσα της η κάθε χώρα γεμίζει μειονότητες που τις γδέρνουν αφ ενός οι ντόπιες και ξένες μαφίες της κάθε χώρας και αφ ετέρου οι αστυνομικοί της, και που οι νοικοκυραίοι της κάθε χώρας δεν μπορούν να επέμβουν παρά αν γίνουν Τσάρλς Μπρόνσον γιατί θα τους δέρνουν και οι γδάρτες και οι γδαρμένοι, οι δε αστυνομικοί θα τους λένε «να μην ανακατευόσουν», τότε αυτό είναι πτώση ή ανέγερση συνόρων και μάλιστα εντός κάθε χώρας ή μάλλον εντός κάθε πόλης; Ακόμη κι αν βγάλουμε τον στρατό μας από κει που δημιουργούνται πρόσφυγες δεν θα μας πει βέβαια η Ευρώπη «ε τότε στείλτε τους σε εμάς που τους ξεσπιτώνουμε ως σύμμαχοι Αμερικανών και άρα εμείς φταίμε που υπάρχουν». Έχει η Ελλάδα δύναμη να πιέσει για να μην καταστρέφονται οι χώρες τους;» 49

50 «Αν είχε δύναμη θα τους ξεσπίτωνε ακόμη παραπάνω για να τους κάνει ότι τους κάνει και τώρα» «Άρα το θέμα είναι αν υπάρχει τρόπος να πιέσει κανείς τους εδώ κατά του γδαρσίματος από λαθρέμπορους, εργοδότες και αστυνομικούς και να πιέσει τους εταίρους κατά της καταστροφής των χωρών τους» «Και αντί να τους κατηγορεί ότι είναι εγκληματίες και πόρνες να τους περιθάλψει σαν εργάτες τους μεγάλους και σαν μαθητές τους μικρούς» «Πόσο περιθώρια πληθυσμού και χρόνου έχει κανείς αριθμητικά χωρίς απλώς να αυτοκτονήσει μαζί τους αν δεν μπορεί ή δεν προλαβαίνει κάποια αλλαγή συστήματος που ίσως τα αλλάξει αυτά και δεν χρειάζεται να μεταναστεύουν; Και πόσο στενεύουν αυτά τα περιθώρια όταν ακόμα πιο πολλοί έρχονται αν μια χώρα καλεί τους πάντες με την στάση της που προτείνεις;» «Είναι αφετηριακά λάθος το να θέτει κανείς τέτοια ερωτήματα. Ή τους βλέπεις σαν ανθρώπους είτε όχι. Και αν δεν μπορείς να επηρεάσεις ευρύτερες δυνάμεις απλώς επηρεάζεις τον κύκλο σου ή και μόνο τον εαυτό σου» «Ε, αυτό δεν είναι που συνήθως ονομάζεται «δεν υπάρχει λύση»; Αν πεις «φίλε δεν έχω τίποτε να σου δώσω, έλα να πεθάνουμε μαζί, με μόνη διέξοδο και λύση είτε τον παράδεισο αν είμαστε πιστοί είτε την ανθρώπινη αλληλεγγύη και αξιοπρέπεια κατά φουντάρισμα αν δεν είμαστε πιστοί, τότε αυτό δεν είναι που ονομάζεται αδιέξοδο, στην καθομιλουμένη; Αλλά όχι και να τα θεωρούμε τα ερωτήματα ως αφετηριακά λάθος. Ας ξέρουμε πρώτα περί τίνος πρόκειται και μετά ας το ακολουθήσουμε ή ας το προτείνουμε. Ή ας αποδείξουμε ότι δεν ισχύει το συμπέρασμα. Εμένα όλα αυτά που σου είπα μου φαίνονται τόσο κόμικς όσο και αυτά που λένε οι πύρινες σκιές αλλά μακάρι νάξερα και για αυτό το κόμικς μια διαδικασία απόδειξης ή ενημέρωσης που υπό το φως της να φαίνονταν παιδαριώδεις σαχλαμπούχλες όσα σου είπα και να αποδεικνύει ότι κόμικς είμαι απλώς εγώ κι όχι η ίδια η κατάσταση που ζούμε. Αν ξέρεις εσύ, ή αν ξέρεις κανένα που να ξέρει, να μου την πείτε την απόδειξη να χαρώ, και μετά θα την αναρτήσω να χαρούνε κι άλλοι. Αλλά για την ώρα δεν μου είπες κάτι διαφορετικό κατά βάθος από αυτό που λένε ότι έγραψε στα βιβλία του ο Πουλαντζάς πριν σαλτάρει από επαρκώς ψηλό όροφο, άλλοι λένε πως είχε πάρει και τα βιβλία του αγκαλιά όταν πήδηξε, άλλοι λένε πως απλώς ήταν κακή συναναστροφή ο θεόμουρλος ο Αλτουσέρ που την άλλη χρονιά έπνιξε την γυναίκα του, κι άλλοι λένε πως σαλτάρισε επειδή προέβλεπε τα τρέχοντα. Αλλά αν κάποιος σου πει «αυτά τα αποθανέτω η ψυχή μου μετά των απρόσκλητων μουσαφιραίων μεταναστών, καν τα εσύ φίλε, εγώ δεν φουντάρω ούτε τον εαυτό μου ούτε τα παιδιά μου» και σου πει ότι αυτό το θεωρεί αφετηριακό θα του πεις ότι η δική του αφετηρία είναι λάθος;» «Γιατί τόση απαισιοδοξία;» «Εγώ είπα απλώς ότι αυτά δεν τα μελετάει προς αντιστροφή σκηνικού κάποια ομάδα που ευρέως να ακούγονται σαφή συμπεράσματά της, και ότι στο κενό μελέτης έρχεται ο Καρατζαφέρης ή χειρότερα. Ξέρεις καμιά ομάδα να μου συστήσεις που και να τοχει μελετήσει και ναχει βγάλει πιο αισιόδοξα συμπεράσματα; Εμένα η αισιοδοξία μου είναι το να συσταθεί καν η ομάδα μελέτης. Δεν λέω ότι θαναι κατ ανάγκη αρνητικά τα συμπεράσματα. Απλώς μου κάνει εντύπωση που πιο πολύ τα θέτουν ως ερωτήματα εκείνοι που τα θέτουν για κακό, παρά οι άλλοι. Π.χ. τα έθεσαν τα ερωτήματα για το πώς δρα η ανθρώπινη φύση στα χαρακώματα μόνο για να αποκτηνώσουν τους φαντάρους, όχι για τίποτε άλλο. Και τώρα θέλουν να συνεδριάσουν για το γιατί αυτοκτονούν ή αλληλοσκοτώνονται οι Αμερικανοί φαντάροι στο Ιράκ, και σε στήλη αναγνωστών του truthout.org ένας αναγνώστης έγραφε «Και τι μπορούν τέτοιοι κρετίνοι να καταλάβουν στο συνέδριο; Αυτοί δεν μπορούν να καταλάβουν ότι αυτοκτονούν επειδή πολεμούν σε άδικο πόλεμο και θα καταλάβουν ανταλλάσσοντας γνώμες σε συνέδριο;» «Ο Μάμφορντ θαλεγε τίποτα;» «Για αυτά που ανησυχούσε εκείνος έλεγε ότι εύχονταν να μπορεί να γραφτεί στον τάφο του «Ενθάδε κείται ένας ανόητος που πολύ θα χαίρονταν να μάθει ότι διαψεύστηκαν όλες οι προβλέψεις που τόσο απρόθυμα έκανε»». «Έλεγες ότι έχει κάποιο καλό βιβλίο ο Καραμπελιάς;» «Κι αυτό έλεγα και ότι είναι απόλυτα λάθος το να πει κανείς «αφού διαφωνώ με το που φτάνει ύστερα γιατί να διαβάσω από πού το ξεκίνησε;»; Ακόμα και να ισχύει ότι οι τελικές απολήξεις είναι λάθος γιατί να μη διαβάζει κάποιος τα προηγούμενα; Μπορεί μετά νάπαθε Αλτσχάϊμερ. Ας μη διαβάσει λοιπόν τα επόμενα. Αλλά τα προηγούμενα; Τι διάλο!το πολύ-πολύ να έχει αποκηρύξει κάποιος τα προηγούμενά του και να θεωρεί ότι μετά είδε το φως το αληθινό και να διαφέρουν τα κριτήριά σας για το αληθινό. Ή να είναι απλώς ασυνεπής. Ή να μην είναι πάντα στο ύψος των διαυγέστερων στιγμών του. Τόσοι λόγοι υπάρχουν για τους οποίους κάποιες σκέψεις κάποιου είναι καλύτερες από άλλες, αλλά 50

51 εσύ θα καταλάβεις από ποιες να εμπνευστείς κρίνοντας προσεκτικά το περιεχόμενό τους κι όχι θάβοντας τις μεν αδιάβαστες μέσω των δε, άλλωστε γιατί με την ίδια λογική να μην έχαφτες αύτανδρες και τις δε αδιάβαστες μέσω των μεν;» «Εσύ ο ίδιος τι προτείνεις;» «Θα σε εκπλήξω αλλά για το έμπρακτο εδώ και τώρα λέω αυτό που λες κι εσύ. Απλώς το λέω χωρίς να το θεωρώ περισσότερο λύση απ όσο εξ ίσου δεν θεωρώ λύση την του αντίπαλου δέους, του Καρατζαφερικού. Εγώ λύση θεωρώ μόνο ότι ολοκληρωμένα εκπονούν πρωτοβουλίες μελέτης, όπως η πρωτοβουλία Κροπότκιν-Χάουαρντ-Μάμφορντ ή μάλλον Κροπότκιν-Χάουαρντ-Γκέντες-Μάμφορντ για τον ρόλο της πόλης στην αντιστροφή του οικονομικού και αξιακού συστήματος της κοινωνίας και που περιλαμβάνει και κάπως ολοκληρωμένα επίσης και το πώς θεωρούν ότι η νομοθεσία, οι θεσμοί ή κάτι άλλο δεν θα μπορέσει να εμποδίσει την υλοποίηση της πρότασής τους. Ότι δεν έχει αυτήν την μορφή το θεωρώ αδιέξοδο και έλλειψη λύσης, και στις ελλείψεις λύσης ο άνθρωπος καλείται απλώς να επιλέξει τι του ταιριάζει ιδιοσυγκρασιακά, και σου είπα ότι, ιδιοσυγκρασιακά, εγώ σαν εσένα το βλέπω, αλλά δεν θεωρώ ότι όσοι δεν επηρεάζονται από τις δικές μου ιδιοσυγκρασιακές επιλογές έχουν άδικο. Αν δε εκείνους τους πειράζει που δεν επηρεάζομαι εγώ από τις δικές τους ιδιοσυγκρασιακές επιλογές, ή τους πειράζει που και εκεινών την επιλογή δεν την θεωρώ λύση όπως δεν θεωρώ λύση και την δική μου επιλογή, τότε να πάνε να γαμηθούν. Ένα από τα facts of life που λένε είναι κι ότι δεν λύνονται όλα τα προβλήματα, ούτε καν μπορούν όλα τα κατ αρχήν επιλύσιμα να λυθούν την ώρα που χρειαζόμαστε την λύση, you can t always get what you want πούλεγε στο album let it bleed ο Μικ Τζάγκερ, και που ήταν και ρέκβιεμ μιας παρέας σε αυτόχειρα φίλο τους στο έργο «η μεγάλη ανατριχίλα», you can t always get what you want ακόμη κι αν το μόνο που θέλεις είναι κάτι τελείως ανιδιοτελές, όπως το να μη φουντάρει ο πλανήτης, ή η πατρίδα σου ή οι πρόσφυγες. Α! θα απορρίψουμε το τραγούδι αυτό που έγραψε πριν 30 χρόνια ο Μικ Τζάγκερ επειδή ήταν από τους καραγκιόζηδες που το 99 ευλόγησαν τους βομβαρδισμούς του ΝΑΤΟ στην Γιουγκοσλαβία; Πές μου μήπως λάθος θυμάμαι. Όπως και ναχει, σε σχέση με όσα λέγαμε και πριν λίγο, αυτός ανήκει στους στίχους του που γράφτηκαν στο brainscape της κοινωνίας, δεν ανήκουν πλέον οι στίχοι σε αυτόν! Αν αυτός αλλάξει δεν μπορεί να πει αλλάξτε και σεις μαζί μου, μπορεί μόνο να πει ότι έπαψε ναχει καν την τιμή να ανήκει αυτός στο ροκ του. Όκεϋ, τι λέγαμε; Κι όσο κάνουμε απλώς ιδιοσυγκρασιακές επιλογές μεταξύ των μη λύσεων πρέπει συνεχώς να σκιζόμαστε μήπως μπορούμε να βρούμε και λύση με την καθομιλουμένη έννοια του όρου «λύση» κι όχι λύση με την έννοια «η εγχείρηση πέτυχε, ο ασθενής απέθανε», έστω για όποιο μέρος του προβλήματος σηκώνει λύση. Ας τα πω κι εγώ με κόμικς σαν τις πύρινες σκιές, όκεϋ, όχι με κινούμενα σκίτσα αλλά με Μπόντ, Τζέϊμς Μπόντ, με Ρότζερ Μουρ σε κείνο με τα τραμπολίνα στα μετέωρα, δεν θυμάμαι πώς το λέγανε, ίσως «για τα μάτια σου μόνο», λοιπόν θυμάσαι που τον πήρε χαμπάρι ο φρουρός την ώρα που ανέβαινε κρεμασμένος με σκοινί στον κατακόρυφο βράχο και πήγε και του πριόνιζε το σκοινί ή τούβγαζε τα κρικέλια και κάθε τόσο έχανε και πέντε μέτρα ύψος και του άλλαζε τα φώτα το σκοινί καθώς ξανατεντωνόταν μετά από πτώση πέντε μέτρων, θυμάσαι; Γιατί συνέχιζε να ανεβαίνει; Σε τι ήλπιζε και δεν τα παράταγε, για να απολαύσει τουλάχιστον σε στιγμή, κατά το δυνατόν πλέον, δικής του επιλογής την περίφημη εμπειρία που λένε ότι στα δευτερόλπτα πτώσης θα έβλεπε όλη του την ζωή μπροστά του και μετά, χωρίς καν πόνο, θα άνοιγαν πύλες κλπ και θαχε φως στην άκρη του τούνελ, γιατί δεν χαλάρωνε να αφεθεί στο τόσα υποσχόμενο ντεθ τριπ του που λένε; Άλλοι όντως θα τόπαιρναν έτσι: π.χ. ένας βλαμένος που την γλίτωσε στο ξενοδοχείο που πήρε φωτιά και που τοκαναν κι έργο, έλεγε ότι αυτό πουκανε ήταν να πάρει όλη μαζί την κοκαϊνη του που τουχαν πει ότι σε τέτοια μεγάλη δόση ίσως τον σκότωνε. Ο Μπόντ σε τι ήλπιζε; Ήλπιζε προφανώς στον αστάθμητο παράγοντα. Μπορεί π.χ να πάθαινε εγκεφαλικό ο άλλος και να σταμάταγε να πριονίζει, ή μπορεί να γλίστραγε. Φαντάσου ναχε αφήσει το σκοινί για να απολαύσει το ντεθ τριπ και ναβλεπε τον άλλο ναχανε την ισορροπία του και ναπεφτε στον γκρεμό: Θάλεγε ότι ήταν μαλάκας που προτίμησε το ντεθ τριπ ή δεν θάλεγε; Έτσι κι εδώ: Εξαντλείς κάθε σκέψη, εργασία, πατέντα, κλπ μέχρι να φτάσεις σε καινούργιο αδιέξοδο και αν η συγκυρία φέρει κάτι που με τα όσα αδιέξοδα μάζεψες ή με κάτι καινούργιο μπορείς να προχωρήσεις καλώς. Φαντάσου να μη δούλευες και όταν ερχότανε μια συγκυρία να μην είχες έτοιμα αυτά που θα σε είχαν βοηθήσει, τι μαλάκας θανιωθες. Και δεν χρειάζεται καν να σκεφτείς φιλμ. Κι αυτοί που 51

52 σκάβουν τούνελ με το κουταλάκι στις φυλακές π.χ. για να βγουν σε είκοσι χρόνια εξόρυξης αντί να βγουν με τα ισόβια, έτσι νιώθουν. Δεν νιώθουν ότι το κουταλάκι τούς στερεί την χαλάρωση να παίξουν τάβλι να περάσει η ώρα ή να κοιμηθούν για να τους φανεί η θητεία μικρότερη. Α! Πολύ σχετική εικόνα: Ο Καραμπελιάς σαν μότο στο τελευταίο του κεφάλαιο όπου περιγράφει σε τι ελπίζει και τι προτείνει βάζει μια μικρή αφήγηση του 90-άρη, και βάλε, ροκά Πητ Σήγκερ για ένα μύθο που θεωρούσε ότι περιέγραφε την λειτουργία των ομοίων του (δηλ. των ακτιβιστών-μουσικών). Γεμίζουν με άμμο, με ένα κουταλάκι του καφέ ο καθένας, ένα τεράστιο καλάθι γεμάτο τρύπες που είναι πάνω σε μια ζυγαριά κόντρα σε ένα τεράστιο καλάθι πέτρες. Και παρά τη διαρροή απ τις τρύπες και παρά το μικρό μέγεθος των κουταλακιών, ξαφνικά η άμμος είναι αρκετή και μετά από δεκαετίες έρχεται μια στιγμή που γέρνει η ζυγαριά απ την άλλη και τότε οι πιο πολλοί λένε «μα πως τα καταφέρατε έτσι απ τη μια στιγμή στην άλλη;»(καλά μεν, υπάρχει όμως κυριολεκτικό ανάλογο στην συγκυρία να πάθει ο διώκτης π.χ. εγκεφαλικό; Ιδού π.χ. : όταν λεγόταν ότι κάποτε στο μέλλον θα γίνουν κρίσεις που μπορεί να συνειδητοποιήσουν τον κόσμο μα θαναι αργά, δεν είχαν δει (ούτε θα μπορούσαν να προβλέψουν πότε θαρθει, ούτε γινόταν πιστευτοί όσοι σωστά το λογάριαζαν) τον αστάθμητο παράγοντα ότι η κρίση θαρχονταν νωρίτερα και μπορεί να μην είναι αργά για την αντιστροφή του φαινομένου του θερμοκηπίου, άρα να βγει και σε καλό, ανεξάρτητα από το ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ήδη χρησιμοποιείται από μεγαλολαμόγια για να βγάλουν μεγακέρδη και από την κρίση, ή κι από μικρολαμόγια και μεγαλοψιλικατζήδες για να στίψουν καναν λαθρομεταναστη παραπάνω ή να απολύσουν καναν εργάτη που θέλει κι ένσημα, έχοντας την κρίση σαν άλλοθι στις επιλογές τους). Λοιπόν μ είχες ρωτήσει τι προτείνω εγώ ο ίδιος και σου απάντησα πρώτα ως προς αυτό που μας καίει πιο άμεσα, το χειρίστου τάϊμινγκ πρόβλημα εντός της χώρας μας, αλλά αν σε ενδιαφέρει και τι προτείνω σαν δική μου συνεισφορά στο ανάλογο που όλοι έχουμε με τον κρεμασμένο Μποντ που «χωρίς άγχος τάϊμινγκ», χαχά, αστειάκι, εννοούσα χωρίς το πρόσθετο άγχος τάϊμινγκ που λέγαμε, σκαρφαλώνει στο νήμα που είμαστε όλοι κρεμασμένοι, η δική μου λοιπόν αυτοανάθεση καθήκοντος συνεισφοράς σε αυτό, είναι να επεξηγώ στους άλλους τις προτάσεις των Μάμφορντ και Καστοριάδηδων και Παπαϊωάννου και Καραμπελιάδων γιατί απ ότι βλέπω είτε δεν τους διαβάζουν καθόλου είτε τους διαβάζουν χωρίς να καταλαβαίνουν τι διαβάζουν. Όπως ως μεταφραστής μεταφράζω μόνο από Ελληνικά σε Αγγλικά, το δε αντίστροφο μόνο για επιλογές από το «Η πόλη στην ιστορία» του Μάμφορντ το έκανα* και τούτο διότι θεωρώ ότι σήμερα πρέπει τόσο πολλά από τα διαθέσιμα στα Αγγλικά να διαβάσει ο αναγνώστης που πιο πολλά θα του προσφέρω αν του μάθω κάνα γρήγορο τρόπου αύξησης λεξιλογίου, κι έχω ολόκληρη μέθοδο γι αυτό, ρώτα με όποτε θέλεις, έτσι επίσης θεωρώ ότι δεν θα προσφέρω τίποτε αν γράψω ένα δικό μου βιβλίο, αφού αν αυτοί που διαβάζουν Μάμφορντ ή Τσόμσκυ είναι κάτω του κρίσιμου αριθμού που θα χρειαζόταν για αλλαγές, οι αναγνώστες οι δικοί μου θαναι ακόμα πιο λίγοι, άρα θαχω κανει μια τρύπα στο νερό, άρα θεωρώ ότι πιο πολλά θα προσφέρω αν κάνω στον αναγνώστη μαθήματα δημιουργικής ανάγνωσης δείχνοντας παραδείγματα τρόπων δημιουργικής, για το παρόν, ανάγνωσης κι αυτών και άλλων συγγραφέων. Ρώτα με όποτε θέλεις ποιους και πού τους έχω αναγνώσει δημιουργικά δημοσίως, εννοώ σε σάιτ. Τον Μάμφορντ είδατε πού τον διάβασα, στα αποσπάσματα μέρος των οποίων είχε η «Ευτοπία», το πληρέστερο ΣιΝτι με όλα τα αποσπάσματα και τα σχόλια σάς το είχα δώσει, κι επίσης τόχω αναρτήσει. Επίσης ανέθεσα στον εαυτό μου να βρω τρόπους όχι μόνο επεξήγησης των συγγραφέων που είπα αλλά και αύξησης του αναγνωστικού τους κοινού. Αν παραμένει η ερώτηση περί του πώς θα βρει τις αναρτήσεις μου ο αναγνώστης και αν δεν θεωρείτε το να λέτε εσείς στους φίλους σας για αυτές σαν επαρκή απάντηση, τότε ρωτήστε με αλλά όχι πριν πούμε κάτι πιο ουσιώδες που αφορά το πού έχει κολλήσει η δουλειά με τους ίδιους τους Μάμφορντ, Καστοριάδη, Παπαϊωάννου, και Καραμπελιά, κι όχι με τους παρουσιαστές τους ούτε με την αναζήτηση από τον αναγνώστη τρόπων να τους θεωρήσει όλους περιττούς. Λοιπόν αν οι δυο σας βιάζεστε φύγετε ή θέλετε να αλλάξετε τραπέζι, θα συνεχίσω με τον φίλο μας που μου έδωσε να διαβάσω το «Μάζα και ιστορία», και εμείς τα λέμε όλα μαζί άλλη φορά, αλλά αν και θα μιλήσω και για τον Καραμπελιά που ίσως σας ενδιαφέρει παραπάνω, το πρίσμα υπό το οποίο θα μιλήσω προϋποθέτει ναχω μιλήσει για τους άλλους πρώτα, γι αυτό δεν τα λέω εδώ και *ΥΓ: Και για το κεφάλαιο Planet Without Laughter του βιβλίου This Book Needs No Title του R.Smullyan 52

53 τώρα. Εδώ και τώρα μπορώ μόνο να πω ότι όσα περί έθνους κλπ είπα και θύμιζαν κόμικς θα τα βρείτε στο «Στα μονοπάτια της ουτοπίας» που έγραψε ο Καραμπελιάς το 95 αλλά εκεί δεν θα θυμίζουν κόμικς (και δεν το λέω για αυτόν με την κακή έννοια, ότι δηλαδή το κόμικς που θύμιζα εγώ το θύμιζα με την καλή έννοια. Υπάρχουν κι άλλα πράγματα όπου το κόμικς είναι η καλή βερσιόν, ιδίως θεατρικά, αν ήμασταν εκεί θα τόλεγα, ή ίσως θα τοχατε ήδη διαπιστώσει) «Τώρα για ποια ερώτηση θα μιλήσετε;» «Το ποιά ήταν ερώτηση θα το πει η απάντηση κλπ. Θα τα πούμε άλλη φορά. Πάμε εμείς σε άλλο τραπέζι».σημείωση: Στο «ΕΝΘΕΤΟ» της επόμενης σελίδας βάζουμε τώρα μέρος γράμματος του Βασίλη Τομανά που ήρθε αργότερα (θα αναφέρουμε πού) «Α! Ξέχασα, ένα πράγμα που λεγόταν και πριν σηκωθούμε ήταν ότι το θέμα της επαφής με τους μετανάστες με αξιοπρέπεια και αμοιβαία εμπιστοσύνη αφ ενός οδηγεί στο ερώτημα που στην γνωστή ορολογία περί του «ζητήματος του υποκειμένου» κλπ κλπ, στην οποία το θέτει κι ο Καραμπελιάς διατυπώνεται σαν «θα περιμένουμε να φτάσει σε ανάπτυξη και στα αδιέξοδα της ανάπτυξης ο τρίτος κόσμος για να γίνει η εργατική τάξη το υποκείμενο κλπ κλπ; ή έστω θα κοιτάξουμε μήπως γίνεται κάποια χειραφέτηση από το μοντέλο αυτό όπως έγινε με τον ρόλο τη αγροτικής τάξης στη Ρωσία, ή θα χειραφετηθούμε ακόμα πιο πολύ, δηλαδή θα αφήσουμε και τα δυό μοντέλα, και θα κοιτάξουμε σαν υποκείμενο, ή και πολύ-υποκείμενο, κάποιες πολυεθνικές αναμείξεις τάξεων και εθνοτήτων και πολιτισμών, όχι βέβαια αφελώς ελπίζοντας, το επισημαίνει αυτό ο Καραμπελιάς, ότι το να βαφτίσουμε υποκείμενο παν ότι θα φανταζόμασταν ή θα ελπίζαμε ή θα ευχόμασταν να λειτουργήσει σαν υποκείμενο, θα το κάνει και όντως να λειτουργήσει. Αν οι λειτουργίες των μερών ενός πράγματος σαν κύτταρο ή σαν οργανισμό δεν δένονται με τον κατάλληλο τρόπο γιατί να λειτουργήσει όντως ως κύτταρο ή ως οργανισμός; Η αλληλεγγύη, ο αλληλοσεβασμός και η αμοιβαία εμπιστοσύνη είναι μέρος αυτών των κατάλληλων τρόπων για δέσιμο προς δημιουργία υποκειμένου. Αλλά πώς επιτυγχάνονται; Η τωρινή μετανάστευση φέρνει τους ανθρώπους σε διαφορές και ομοιότητες καταλληλότερες για αυτό το σκοπό απ ότι τους έφερε ο παγκόσμιος πόλεμος ή, αντίστροφα, αρκετά παρόμοιες με εκείνες και άρα με αναμενόμενα κακά αποτελέσματα; Θυμάσαι πριν 7-8 χρόνια, α! που, όχι επίτηδες αλλά απλώς κατά σύμπτωση, πάλι στο θέμα αυτό είχε φύγει απ το τραπέζι ο φίλος μας και θα του κάνω εφ όλης της ύλης ενημέρωση όταν τον πετύχω για κάμποση ώρα ακίνητο, θυμάσαι λοιπόν που σε είχα ρωτήσει πως διάλο ο Αντόρνο βλέπει το προλεταριάτο σαν τους συντρόφους του Οδυσσέα που κωπηλατούν με βουλοκέρι στα αυτιά για να μην ακούν το τραγούδι των σειρήνων που αυτός, σύμβολο της αστικής τάξης, ακούει μεν αλλά με τον περιορισμένο τρόπο που το ακούει, αυτοδεμένος στο κατάρτι, πώς διάλο λοιπόν λοιπόν ; τόσο πολύ διαφέρει η ανθρώπινη φύση από δω ως εκεί και το ελληνικό προλεταριάτο το βλέπουν όπως το βλέπουν ο Θεοδωράκης κι ο Ρίτσος ; Τόσο πολύ διαφέρουν οι αγρότες εδώ από εκεί που ο Σικελιανός ακούει κάποιον κηπουρό ή ψαρά να τον ρωτάει «κυρ Άγγελε γιατί μας γυρίσανε; Εμείς πριν πάμε στην Πίνδο είχαμε κοινωνήσει» κι ο Καζανατζάκης που δεν ήταν και κανας λαοκόλαξ του λέει «δεν τόξερες; Ο λαός δεν διδάσκεται, διδάσκει» κι εκείνος γράφει το πνευματικό εμβατήριο. Οι διανοούμενοί μας διαφέρουν και βλέπουν αλλιώς τον λαό ή οι λαοί διαφέρουν από διαφορές π.χ. Τουρκοκρατίας και πουλήματος αγροτών από Λούθηρο; Εσύ εις απάντηση μούστειλες μεν, αν θυμάσαι, το «Χέγκελ και γερμανική επανάσταση» του Παπαγιώργη, αλλά η απάντηση που μουπες καπάκι με την ερώτηση ήταν ήδη κατατοπιστικότατη: Ο Αντόρνο ήταν πολύ απογοητευμένος με το πώς ο γερμανικός λαός άκουσε τον Χίτλερ. Φυσικά δεν το περίμενε, άλλα είχε ελπίσει. Και μέχρι εκεί καταλαβαίνω. Αλλά εκεί που κατακουφάθηκα ήταν όταν διάβασα τον Στίνα για το ΟΠΛΑ κλπ και διαπίστωσα ότι άνθρωποι σαν κι αυτόν και τον Καστοριάδη ήλπιζαν ότι, κατά τον πόλεμο, θα τα έβρισκαν, ως φαντάροι ενώ πολεμούσαν ο ένας τον άλλο, οι Ευρωπαίοι προλετάριοι π.χ Γερμανοί και Έλληνες. Εντάξει, μεμονωμένα περιστατικά ξέρω κι από πρώτο χέρι, ο πεθερός του γυμνασιάρχη μου στην Γλώσσα είχε πάρει στην πλάτη Ιταλό τραυματία και τον πήγε στο Ιταλικό στρατόπεδο στην Πίνδο κι ο άλλος είχε έρθει, με τα εγγόνια του πλέον, και τον είχε βρει στο τσαγκάρικο 45 χρόνια μετά. Αλλά όταν άκουσα ότι περίμεναν αυτά να συμβούν συλλογικά, όταν αυτό που δεν μπόρεσαν να επιτύχουν τα κομμουνιστικά κόματα με το μπλά-μπλά χωρίς ανάγκη διερμηνέα εντός των χωρών τους, ήλπιζαν ότι θα το πετύχουν, χωρίς καν δυνατότητα συνομιλίας και κόντρα στο ένστικτο αυτοσυντήρησης, φαντάροι και αντάρτες που δεν ήξεραν αν ο άλλος θα τους πυροβολήσει, κι όταν ήξεραν το προηγούμενο με την Λούξεμπουργκ κλπ, ε τότε η ερώτηση για τους Καστοριάδη, Στίνα ήταν «δεν μου τόλεγες ρε άνθρωπε ότι είσαι τρελλός; Όχι για τίποτε άλλο αλλά για να μην απογοητεύομαι κι εγώ με σένα όσο απογοητεύεσαι εσύ από 53

54 ΕΝΘΕΤΟ: Μιλάμε για ένα πρόβλημα όλου του δυτικού κόσμου που εδώ γίνεται οξύτερο λόγω της γεωγραφικής μας θέσης. 1. Δεν πιστεύω στην Ευρώπη φρούριο (είναι ανέφικτο, εκτός από άδικο) 2. Δεν πιστεύω στην αστυνομική βία ως λύση στο ζήτημα 3. Πιστεύω πως όποιος γεννιέται εδώ πρέπει να παίρνει αμέσως την Ελληνική υπηκοότητα 4. Πιστεύω πως πρέπει να ζουν οι άνθρωποι σαν άνθρωποι με έξοδα όλης της Ευρώπης. 5. Δεν πιστεύω στις ναυτικές περιπολίες στα ύδατα του Αιγαίου (είτε μόνο Ελλήνων είτε Ελλήνων και λοιπών Ευρωπαίων) 6. Δεν πιστεύω στις επιχειρήσεις σκούπα 7. Πιστεύω ότι απ όλα αυτά ωφελούνται τα γνωστά κτήνη (κράτος, παρακράτος, ακροδεξιά) 8. Πιστεύω πως πρέπει να δίνεται στους ανθρώπους αυτούς η δυνατότητα να διαλέγουν πού θέλουν να πάνε και να τους στέλνουμε εκεί. 9. Δεν βλέπω τους μετανάστες σαν πέμπτη φάλαγγα που μας στέλνουν οι Τούρκοι για να μας αλώσουν εκ των έσω 10. Έχοντας ζήσει στην Σκόπελο, όπως εσύ, ξέρω ότι χωρίς Αλβανούς το νησί θα έβγαζε πια μόνο χόρτα(ούτε ελιές ούτε δαμάσκηνα, ούτε θα χτίζονταν πια ξερολιθιές ή πέτρινοι τοίχοι) 11. Ξέρω, ακόμα, ότι χωρίς Πακιστανούς (από το 1970) δεν θα υπήρχε η ναυτικοεπισκευαστική ζώνη στο Πέραμα ούτε τα κοτοπουλάδικα στο υπόλοιπο Αττικής. συνεχίζεται (ΥΓ: μέρος της συνέχειας είναι στη σελ.84) (δεν διάβασα ακόμα αυτό που ονόμασες «ΕυτοπίαΝησίδες» αλλά θα το διαβάσω οσονούπω Καλημέρα Βασίλης Σου στέλνω το επηυξημένο συνημμένο «ΕυτοπίαΝησίδες» καθώς μεγαλώνει, για να δεις πόσο παραλληλα κατα βάθος κινούμαστε ΚΑΙ στο ζήτημα "διαφοράς" μας. Αυτά που μου γράφεις είναι τόσο καλοβαλμένα και διαυγή και to the point που θα με βοηθήσουν πολύ αν τα ενθέσω κάπου (έχω ελπίζω την άδειά σου, θα τα δεις έτσι κι αλλιώς πριν την οριστικοποίησή τους) σε κάποιο σημείο (θα δω ποιο) του κεφαλαίου (π.χ. όταν ξαναγυρίσω στο μέρος Νησίδες ή και νωρίτερα) γιατί η παρέμβαση-διακοπή που θα κάνουν όσα λες μπορεί να ξεμπλέξει κάποιον που μέσα στα τόσα θέματα μπορεί να τον κάνω κάποιον να μπερδεύεται και να χάνεται και να χάνει από το μάτι του τα τάδε και τάδε σαφή 1, 2, 3,..., 11 ποϊντς που λες. Για να πιάνουν τόπο βεβαία αυτά μακάρι να μην εντίθενται σε σάιτ σαν το δικό μου στο οποίο και εύκολα χάνονται και το οποίο κανείς δεν διαβάζει αλλά σε άλλα απ όπου είτε να οδηγούσαν σε επιτροπές μελέτης που να μπορεί να τα στοιχειοθετήσει και σαν ντοκιμαντέρ (γραπτό τουλάχιστον) και, αν δεν μπορεί να βρει τηλεοπτικό χρόνο για να τα βάλει απέναντι στους μονοπωλούντες το χρόνο αυτό με τα αντίθετα επιχειρήματα, να μπορούσε να τους καλέσει σε δημόσιο διάλογο να παρουσιάσουν τα δικά τους στοιχεία περί του αντιθέτου σε κάποιο χώρο που δεν χρειάζεται να είναι η τηλεόραση (εδώ ανεβάζουν νεανικές τρέλες από τα πάρτυ τους οι πιτσιρικαδες και δεν μπορεί να ανεβαίνει τέτοια κόντρα στο youtube; Σιγά τα μεγαμπάιτς!! Όταν μιλάνε για ουσία δεν χρειάζονται απεραντολογίες. Αν βέβαια οι επιτροπές τέτοιας μελέτης χρειάζονται έξοδα που δεν μπορούν να γίνουν από ιδιώτες τότε η κόντρα μπορεί ναναι προς όσους αρμόδιους έχουν τον τρόπο να κάνουν την αναγκαία έρευνα και δεν την κάνουν. Αλλά όχι στο γελοίο (και μισουποθετικό μισο-πραγματικό) επίπεδο που κάποιος αντί να κάνει κάτι να ενημερωθεί εναντίον του συστήματος προτιμάει να φωνάζει στο υπουργείο παιδείας να του βάλει το υλικό αυτό στη διδακτέα ύλη! Δεν κατάλαβα τι εννοείς με το 8: Το «εκεί»(είτε Ευρώπης είτε χώρας τους) δεν μας ρωτάει εμάς (τους Έλληνες, που είναι, υποθέτω, και το δικό σου α πληθυντικό. Εκτός κι αν εννοείς την επιστροφή στη χώρα τους από «εμάς»=την Ευρώπη αφού θαχει πειστεί και μπορέσει να κάνει κάτι για την χώρα τους με κάποιον τρόπο που θα πρέπει να ανακαλυφθεί και υλοποιηθεί για πρώτη φορά) Όσον όμως αφορά το 10 όχι μόνο από Σκόπελο διασταυρώνω, αλλά κι απ το χωριό μου στη Μεσσηνία έχω ακούσει επί λέξει «χωρίς τους Αλβανούς τα βάτα θαχαν μπεί όχι στα χωράφια μας μόνο αλλά και στα σπίτια μας». Για το 9, στο χέρι μας είναι μόνο το να μη τους δούμε εμείς έτσι, και να μη τους φερθούμε έτσι, όχι και το να μη το δουν οι Τούρκοι έτσι. Εννοώ κάποιους πολιτικούς. Όχι τους δουλέμπορους. Εκείνοι δεν έχουν τέτοιος προβληματισμούς. Ο δε λαός μπορεί να μη τους βλέπει ούτε όπως κάποιοι των πολιτικών ούτε όπως οι δουλέμποροι. Συμφωνώ βέβαια ότι αν δεν μπορεί να γίνει σκούπα και περιπολία κατά πολιτικών και δουλεμπόρων εκεί και κατά των κτηνών εδώ (κράτους, παρακράτους, ακροδεξιάς) δεν είναι λύση ούτε το να γίνει σκούπα και ναυτική περιπολία κατά των μεταναστών. Πες μου αν σωστά νομίζω ότι κάπου, μετά κάποια πρόσφατα νέα, θα συμπληρώσεις το 3 με κάτι για τις, πέραν ακόμη και του Ναζισμού (και ήδη φτυσμένες κι απ τον Πάπα), προτάσεις Μπερλουσκόνι. Θα ελέγξω μήπως δεν κατάλαβα καλά, δεν πίστευα στα αυτιά μου: Αδήλωτα παιδιά λαθρομεταναστών θα θεωρούνται μη ανήκοντα στους γονείς τους και θα δίνονται για υιοθεσία. 54

55 τους Θεοδωράκηδες και Ρίτσους που φαίνεται τους θεωρείς είτε ηλίθιους του Στάλιν είτε ουτοπικούς Σταλινιστές για να μη τους αναφέρεις ποτέ σε τίποτα». Η ερώτηση δηλαδή στο παρόν είναι: Όκεϋ, η αντιπαλότητα ντόπιων ανέργων με πρόσφυγες άνεργους εντός των τωρινών κρατών είναι, ας ελπίσουμε, μικρότερη από την αντιπαλότητα στρατού κατοχής με αντάρτες. Αλλά από την άλλη στον πόλεμο όλοι ονειρεύονται ότι θα τελειώσει ο εφιάλτης και αν είναι ζωντανοί θα γυρίσουν σπίτια τους, ενώ οι πρόσφυγες συχνά δεν έχουν σπίτι ή καν κράτος να γυρίσουν, δεν είναι πάντα σαν μετανάστες που πήγαν να προκόψουν για να γυρίσουν με κάποιο κεφάλαιο και να δημιουργηθούν. Και η παραδοσιακή συμπάθεια προς ανθρώπους που έχουν πολιτικό άσυλο δεν αναφερόταν σε ολόκληρες μάζες αλλά σε μονοψήφιους αριθμούς. Με τέτοια δεδομένα μπορούμε να ελπίζουμε περισσότερα ή λιγότερα για την δημιουργία πολύ-υποκειμένου κλπ; Με μάζες ούτε εντός της χώρας τους δεν απορροφούνται οι πρόσφυγες. Και στην Νέα Ορλεάνη ούτε καν πίσω στην αρχική τους προέλευση δεν επέστρεφαν στην προτέρα τους ζωή. Κατά τη ανοικοδόμηση, αν θυμάσαι, έλεγε ο δήμαρχος, μαύρος αν θυμάμαι καλά, ότι μερικοί θα θυσιαστούν μένοντας άνεργοι, γιατί δεν υπάρχουν πόροι να σωθούν όλοι, δεν ξέρω αν τραβήξανε και λαχείο για ναναι δημοκρατική η διαδικασία. Πάμε λοιπόν στον Παπαϊωάννου που μουδωσες, πες μου πρώταπρώτα, οι υπογραμμίσεις σου ήταν όσα σε μπέρδεψαν ή όσα σε ενδιέφεραν; πες μου γιατί αλλιώς θα εισάγω την απάντηση στη μια περίπτωση αλλιώς στην άλλη. Ρωτάω απλώς διότι σταματάνε εκεί που θα σε ενδιέφερε το βιβλίο πιο πολύ» «Υπογράμμισα όσα ήταν πολύ ενδιαφέροντα, αλλά απλώς δεν πρόλαβα να το τελειώσω λόγω έλλειψης χρόνου» «Όκεϋ, παρ το λοιπόν πίσω να το τελειώσεις, το αγόρασα κι εγώ ούτως ή άλλως γιατί είναι καταπληκτικό, μπορεί μεν να το άφησε χειρόγραφο, ίσως και επειδή πολλά του μέρη τα συμπεριέλαβε στα μετέπειτα, στο «κόσμος και ιστορία» και στο «αποθέωση της ιστορίας» αλλά εκείνα που δεν συμπεριέλαβε ήταν ακόμα πιο καταπληκτικά, τουλάχιστον υπό την έννοια ότι τα άλλα τα βρίσκεις και σε άλλους συγγραφείς, αλλά εκείνα, εννοώ την ανάλυση περί της σημασίας της διαφοράς των θεάτρων του Ρακίνα, του Σαίξπηρ και των αρχαίων, δεν τα βρίσκεις σε άλλους. Θα φτάσουμε κι εκεί σιγά-σιγά, πάμε απ την αρχή σε αυτό που θέλω να σου πω. Τώρα από τα άλλα, τα περί μιας από τις ουσιώδεις διαφορές του, ας πω μόνο ότι την παρατηρεί και την ύπαρξη και την λειτουργία και την σημασία του Σικελιανού, αν και όχι όσο ο Ζήσιμος Λορεντζάτος, που μπαϋ δε γουέϋ, αυτός εντόπισε και μετέφρασε εκείνο το καταπληκτικό γράμμα που λέγαμε, του Ινδιάνου αρχηγού Σηαττλ προς τον μεγάλο λευκό αρχηγό στην Ουάσινγκτον το 1855, κι από το «Βήμα» όπου τόγραψε είχαν την καταπληκτική ιδέα και το πήραν οι συγγραφείς του αναγνωστικού της β γυμνασίου και το έβαλαν για ανάγνωσμα και για ανάλυση. Και είναι και προς τιμήν του Παπαγιώργη που πριν λίγες βδομάδες, σε ανύποπτο χρόνο, την σελίδα του στον Κόσμο του επενδυτή στον Λορεντζάτο την αφιέρωσε. Ξαναείπαμε: όταν γράφει για άλλους ο Παπαγιώργης βλέπει καταπληκτικά πράγματα, όταν γράφει για τον εαυτό του γράφει σαχλαμάρες, φαίνεται δεν θαχει τίποτε άλλο μέσα του να δει. ΥΓ: Α! Δεν σουπα: Ψάχνοντας με το γκουγκλ για τον Καραμπελιά βρήκα ένα σχόλιο για αυτόν του Κώστα Ρωμανού που, αν εξαιρέσουμε το βιβλίο του Παπανούτσου «Παλαμάς, Καβάφης, Σικελιανός» που μουχε δώσει η Μαρία, η γυναίκα μου εννοώ, όταν ήμασταν φοιτητές ακόμα, τυχαίνει ναναι αυτός που μου άνοιξε τα μάτια στον Σικελιανό γιατί φαντάρος σε φυλάκιο το 84 άκουσα ραδιόφωνο να παίζει μια ομιλία καταπληκτική για κάτι επετειακό περί Σικελιανού, και όταν απολυθείς την ανέφερα σε δυο φίλους που γνώρισα μουπαν ότι την έχουν σε κασέτα κι από κει ξανάκουσα για τον περίφημο Πρόλογο που λέγαμε του Σικελιανού το 38 στον «Λυρικό βίο», στον οποίο μίλαγε για την επερχόμενη ανθρωπιστική καταστροφή και έλεγε για τον ρόλο που καλείται να παίξει η ποίηση, και που όχι σε πεζό πλέον, αλλά επιτυγχάνοντάς το σαν ποίηση, τον έκανε το «Πνευματικό Εμβατήριο» που ξέρουμε. Και του οποίου το κειμενο πλέον μου τοδωσε φίλος στην Γλώσσα. Αλλάζω, για μη νομίσεις ότι Σικελιανός-Καραμπελιάς-Ρωμανός είναι μια γραμμή που οδηγεί στον Καρατζαφέρη, μόνο ο ίδιος ο Καρατζαφέρης, σε εκείνη την συνέντευξη στον Κασιμάτη, σε Κυριακάτικο Ε την οποία, λέγαμε πριν χρόνια, ήταν ικανός να κάνει το άλμα προς φράση που περιείχε τέτοια γραμμή, τη φράση «ο Καβάφης, ο Καρυωτάκης, εγώ» (Παίρνω με αντιγραφή επικόλληση από άλλο φάκελο: «Οι ποιητές, ο Καβάφης, ο Καρυωτάκης, εγώ» «Με συγχωρείτε που σας διακόπτω μα τι εννοείτε;» «Α! Το ξέρεις ότι το «Χέρι-χέρι με τον Καρατζαφέρη» το έγραψα σε πέντε λεπτά; Και μετά φώναξα τον μουσουργό να το μελοποιήσει και τον γερανό» «Ο γερανός τι να κάνει;» «Την τελευταία νύχτα της προεκλογικής του εκστρατείας,, όταν μιλούσε ο Μητσοτάκης στο Πεδίο του Άρεως, ήμουν στο καλάθι του γερανού κι αυτός με γύρναγε πάνω απ τον Μητσοτάκη υπό τους ήχους του «χέρι-χέρι» μελοποιημένου» Στο τέλος ο Κασιμάτης έγραφε: «Είπα να πάω σπίτι με τα πόδια, να με χτυπήσει αέρας μου ρθε μια σκέψη αλλά προτίμησα, όταν θα πήγαινα σπίτι, να την βρω όπως ακριβώς ήτανε στο πρωτότυπο Έφτασα, άνοιξα το «Ιούλιος Καίσαρ» του Σαίξπηρ, την βρήκα: «Είναι βάρβαρος, πιστεύει ότι τα έθιμα του χωριού του είναι παγκόσμιοι νόμοι του σύμπαντος». 55

56 Λοιπόν: Επειδή στην εποχή μας αρκούν ακόμη και τα νέα της τηλεόρασης, προφανώς δεν χρειάζεται και απόδειξη από στοιχεία ιστορικών για το όργιο βίας και ληστείας προς τρίτο κόσμο και για το όργιο εξαπάτησης-βλακείας της δυτικής κοινωνίας και της επίσης λήστευσής της, κάπως μικρότερης από του τρίτου κόσμου, ως τώρα, από τις ελίτ. Το όλο θέμα είναι πλέον το αν υπάρχουν ή δεν υπάρχουν ή αν συζητούνται καθώς δημιουργούνται, και αντιστρόφως, κάποιες συγκροτημένες προτάσεις για αλλαγή συστήματος, συγκροτημένες τόσο από πλευράς του αν θα μπορούσαν να λειτουργήσουν αν υιοθετηθούν, όσο και από πλευράς αν υπάρχει τρόπος να υιοθετηθούν, ή έστω να διαδοθούν/συζητηθούν/τελειοποιηθούν αρκετά ευρέως για να υπάρχει η πιθανότητα και να ψηφιστεί και να μην ανατραπεί όποιος τις προτείνει. Από άποψη προτάσεων έχουμε π.χ. την Parecon, εννοώ την συμμετοχική οικονομία του Άλμπερτ και άλλων, του ίδιου Άλμπερτ που πρόσφερε και τόσα στην εναλλακτική ενημέρωση και μόρφωση με το ΖΝet, αν δεν ταξερες τα της Parecon ήδη, θα τα ξέρεις τώρα, αν πήγες στο φεστιβάλ της Βαβυλωνίας στην Σχολή Καλών Τεχνών πριν λίγες βδομάδες, είχε έρθει, εκ των εκπροσώπων της, και ο Σπαννός, διάβασα την ομιλία του στο ΖΝet, η οποία Parecon λοιπόν είναι μεν πρόταση που θα έλυνε τόσα και τόσα από τα αδιέξοδα αλλά ποτέ δεν απαντάει στην ερώτηση που συχνότατα τίθεται στα σχόλια αναγνωστών και λέει «αν νομοθετηθεί η πρότασή σας πολλά θα λυθούν. Πώς θα νομοθετηθεί όμως;» Μα οι σοβαρές προτάσεις που προκύπτουν από μελέτη, δεν επιβάλλονται, ή τουλάχιστον δεν φτάνουν διψήφια ποσοστά, με την σοβαρότητά τους;» Ναι, αλλά μόνο αν ακούγονται ευρέως και αν αυτοί που τις ακούνε έχουν μορφωθεί αρκετά για να ενδιαφερθούν για να συμμετάσχουν στις συζητήσεις για τις προτάσεις αυτές ή να τις παρακολουθήσουν. Ο Άλμπερτ προσέφερε και σε αυτό όπως είπαμε, δηλαδή ακόμη κι αν τίποτε δεν κατορθώσει το Parecon, ακόμη κι αν μείνει σύστημα συνδιοίκησης οικογενειακών και φιλικών μικροεπιχειρήσεων με μέγιστο μαζικό αποτέλεσμα απλώς το να παίρνει κανας αρχηγός κόμματος σαν τον Γιωργάκη σκούπα να σκουπίζει και αυτός, ακόμη και τότε ο Άλμπερτ, ως ΖΝet και μόνο, πρόσφερε και προσφέρει πάμπολλα. Χρειάζεται λοιπόν τα στοιχεία, τα επιχειρήματα, οι τρόποι σκέψης, τα συμπεράσματα, οι προτάσεις να διαδίδονται και να κατανοούνται ευρέως από τον κόσμο. Για να κάνει τις σκέψεις του ακουστές ένας στοχαστής, και να τις ενθέσει στην όσμωση και στη ζύμωση, ή μιλάει κατ ευθείαν στον κόσμο, πράγμα που θέλει ειδικό και σπάνιο χάρισμα, ή μιλάει για να ακουστεί από τους συγγραφείς, δημοσιογράφους, καλλιτέχνες κλπ. που ξέρουν να μιλάνε στον κόσμο, ή μιλάει για να ακουστεί από τους καθηγητές, ιδίως πανεπιστημίων, που έχουν βήμα και ακροατές, τους φοιτητές, που με την σειρά τους εκφράζονται παραέξω με λίγο περισσότερα επιχειρήματα, κι ακούγονται με λίγο μεγαλύτερη προσοχή, από ότι άλλα γκρουπ, κλπ κλπ. Άρα αξίζει να σχολιάσουμε τους στοχαστές που ενδιαφέρονται για την αλλαγή του συστήματος αφ ενός ως προς το τάργκετ γκρουπ που έχουν, συνειδητά ή εκ των πραγμάτων, εννοώ εκ των δυνατοτήτων της γραφής τους, και αφ ετέρου ως προς την αποτελεσματικότητά τους, κρίνοντας κυρίως με μέτρο τις ικανότητες και τις στάσεις του σημερινού κοινού προς το διάβασμα, διότι μόνο μερικά απ όσα θα πούμε, όχι όλα, ίσχυαν και για τα αντίστοιχα του κοινού της εποχής τους. Ο Καστοριάδης αφού έκανε στο «Σταυροδρόμια στο λαβύρινθο» την αυτοενημέρωση που χρειαζόταν στις θετικές επιστήμες της δεκαετίας-εικοσαετίας εκείνης έγραψε, στο β ήμισυ της «Φαντασιακής θέσμισης», όχι μόνο με τον τρόπο που έγραφε στο «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα» που εξέδιδε με τον Λεφόρ, αλλά και με τρόπο που αφ ενός να φιλοδοξεί να απαντάει στις όποιες ενστάσεις εναντίον της αλήθειας ή της σημασίας της προσπάθειάς του θα είχε ένας (ιδεατός) δυτικός καθηγητής πανεπιστημίου ειδικός σε κλάδους όπως η φυσική, η μοριακή βιολογία, η πληροφορική, η γλωσσολογία, τα μαθηματικά κλπ κι όχι μόνο σε ένα εκ των κλάδων όπου ο ίδιος ο Καστοριάδης ήταν μη ερασιτέχνης, δηλαδή στην ιστορία, κοινωνιολογία, φιλοσοφία, ψυχανάλυση, οικονομία κλπ. κι αφ ετέρου με τρόπο που η βαθύτητα της όρασής του τού ψυχαναλυτικού πυθμένα κάποιων ιδεών της φιλοσοφίας να μπορεί να έχει συνέπειες και στην τέχνη. Βέβαια αυτά ήθελαν και μεγάλη συγκέντρωση ακόμη και του πολύ ψαγμένου αναγνώστη του και επί πολλές σελίδες. Τίμημα: Επειδή ο καθηγητής πανεπιστημίου σε θετικές επιστήμες στου οποίου τις ενστάσεις απαντούσε ήταν ιδεατός, (ως έδει. Στον υπαρκτό τέτοιο καθηγητή, ως απεδείχθη, καλά έκανε και δεν απευθύνθηκε καθόλου, ήταν ανάξιος απεύθυνσης. Απ αυτόν να απογοητευόταν, όχι απ τον Θεοδωράκη!) γι αυτό τον λόγο τσιτάρουν 56

57 Καστοριάδη μόνο για τα όσα περί αυτονομίας θα μπορούσαν να ταχουν μάθει «κι απ τον θυρωρό του Καστοριάδη» που λέει ο λόγος*, βλ. π.χ. το άρθρο πούγραψε για τα φετεινά Δεκεμβριανά ο Σπαννός στο ΖΝετ (=βάλε στο γκουγκλ την φράση: Greek uprising, Echoes of Castoriadis: 1968, Autonomy & self-managed Society, December , By Spannos Chris. Chris Spannos's ZSpace Page). Ο Παπαϊωάννου γράφει, βραχύτατα σε σύγκριση, κομψοτεχνήματα, που η βραχύτης τους επιτρέπει πολύ πιο εύκολα στον αναγνώστη του να δει και το δάσος κι όχι μόνο τα δέντρα, που λένε, αλλά: 1. αν τουκανε ένας δυτικός θετικός επιστήμων την ερώτηση «π.χ. τον Χέγκελ ή τον Φίχτε που κάθε τόσο τσιτάρεις, τους τσιτάρεις σαν κάτι που ακόμα ισχύει ή σαν κάτι που απλώς παρουσιάζεις για πώς τότε το νόμιζαν ενώ τώρα είτε δεν ισχύει είτε θέλει καινούργια απόδειξη, άρα το δάσος που προλαβαίνω και βλέπω θέλει επανεξέταση δέντρο δέντρο;» τότε θα αναγκαστεί να παραπέμψει στην μη βραχύτητα του Καστοριάδη. Δεν είναι κακό αυτό, ο συνδυασμός θάτανε φοβερά επωφελής για τον αναγνώστη για να βλέπει ευκολότερα και τα δέντρα και το δάσος, με το να βλέπει μια τα δέντρα μια το δάσος, αλλά ομολογουμένως και ο θετικός επιστήμων που θακανε την ένσταση που μόλις είδαμε είναι ιδεατός, ενώ ο πραγματικός κοιμάται όρθιος κι ούτε μέχρι να φτάσει να ρωτήσει αυτό τους ξεφύλλισε, οπότε το βήμα το οποίο έχει ακροατές με κύρος προς το σύγχρονο δυτικό κοινό δεν ασχολήθηκε μαζί τους 2. ως προς το να φτάσει στον αναγνώστη που δεν θάχε είτε τις προκαταλήψεις είτε την έλλειψη επενδύσιμου χρόνου του τέτοιου επιστήμονα, πάλι έχει πρόβλημα: Αυτό που, ίσως, είχες κι εσύ και το άφησες πάνω στο πιο κρίσιμο για τα ενδιαφέροντά σου σημείο: Η βραχύτητά του καθίσταται δυνατή μέσω του να αφήνει βιβλιογραφικές αναφορές, όχι πάντα για λόγους απλώς δεοντολογικούς αλλά, μερικές φορές, και για τον λόγο ότι κάτι από την βιβλιογραφία όντως το προϋποθέτει ως ήδη αναγνωσμένο. Με κάμποσα τέτοια, σε λίγο ο αναγνώστης ανησυχεί, υποσυνείδητα τουλάχιστον, μήπως κάτι του διαφεύγει και μήπως έπρεπε κάποια απ όλα εκείνα να ταχει διαβάσει, αλλά ποια απ όλα; Οπότε μόνο ο ήδη πολύ διαβασμένος τον διαβάζει με σιγουριά. Πριν συνεχίσουμε: Αν ισχύει ότι και για τέτοιο λόγο το σταμάτησες, εσύ ξέρεις, τότε να μου το πεις. Συγκεκριμένα εννοώ: Αν ο λόγος είναι ότι κάτι σου φαίνεται δύσκολο τότε αν μου το πεις θα γίνει ένα εκ των εξής τριών: Αν δεν ξέρω τι λέει και είναι κάτι σαν τον Παπαϊωάννου θα με ενδιαφέρει να μάθω και θα το διαβάσω και θα σου και πώς να ξεκολλήσεις απ όπου κόλλησες. Αν δεν το ξέρω και δεν με ενδιαφέρει τότε θα σου πω γιατί δεν με ενδιαφέρει μήπως τυχόν και δεν σε ενδιαφέρει και σένα και μόνο επειδή κόλλησες σε κάτι που δεν κατάλαβες θεωρείς ότι σε ενδιαφέρει. Αν το ξέρω, τότε τα σημεία που κόλλησες θα ξέρω πού θα τα βρεις με πιο εύκολο τρόπο και μάλλον θα ταχω ήδη ανθολογήσει από κει και θα στα στείλω με η-μεϊλ. Α! Αυτά που ίσως σε μπέρδεψαν στον Παπαϊωάννου, π.χ. από την τριανδρία Χέγκελ-Φίχτε-Σέλλινγκ ή τον Σπινόζα ή τους προσωκρατικούς, υπάρχουν μεν με φοβερή παρουσίαση στο «Διαλεκτική λογική» του Ιλιένκωφ, δεν θυμάμαι εκδότη, ίσως Γκούτενμπερκ, και με πρόλογο ίσως Μπιτσάκη, ελπίζω μη κυκλοφορεί και κάνα «κουσούρι Μπιτσάκη» που θα κάνει νέους «να μη χρειάζεται επομένως να διαβάσουν Ιλιένκωφ»*****, *ΥΓ: Ποιος λόγος το λέει; Ο ίδιος που λέει για τον παροιμιώδη θυρωρό του Μπετόβεν**, του Σολωμού***, του Αϊνσταϊν**** κλπ ή ο άλλος που λέει για τον θυρωρό του Κατσιφάρα; Μάλλον ο δεύτερος **Που τούπε ο Μπετόβεν ότι δεν θα του τα πληρώσει τα κοινόχρηστα κι εκείνος απάντησε «Δεν θα τα πληρώσεις; Ας γελάσω: Χάχαχα, χάάά» με το γέλιο σε τόνο από τον οποίο ο Μπετόβεν εμπνεύστηκε το άνοιγμα της 5 ης συμφωνίας του. ***Που είδε τον Σολωμό ξενυχτισμένο απ τη δυστοκία ως προς το ότι δεν έβρισκε πώς να ξεκινήσει τον «Ύμνο στην Ελευθερία» και τούπε «Είσαι άρρωστος;» «Πώς το κατάλαβες;» «Σε γνωρίζω από την όψη» ****Ο Αϊνσταϊν έλεγε ότι κάτι που δεν μπορείς να το εξηγήσεις στον θυρωρό σου δεν το καταλαβαίνεις καλά ούτε κι εσύ. Δεν έχω ακούσει για καμιά ιδέα που να τουρθε όπως οι παραπάνω ιδέες ήρθαν στους Μπετόβεν και Σολωμό, έχω μόνο ακούσει ότι όταν ο Αϊνσταϊν έγινε διάσημος πήγαν δημοσιογράφοι και ρώτησαν τον πάλαι ποτέ θυρωρό του αν όντως καταλάβαινε τι του έλεγε ο Αϊνσταϊν κι εκείνος απάντησε στο στυλ «κατι μούλεγε κάθε πρωί ο μουρλός, πού να θυμάμαι τώρα;..» *****Η λογική αυτή είναι σαν το εξής περίφημο Κρητικό ανέκδοτο, ή μάλλον γεγονός: Ένας Κρητικός παππούς χαζεύει τον δρόμο, τον ρωτάει ένας τουρίστας «Ντου γιου σπηκ Ηνγκλις;» «Τσου» «Παρλε βου φρανσέ;» «Ξανατσού» «Σπρεχεν ζι Ντόϋτς;» «Ξαναξανατσού» «Παρλαρε Ιταλιανο;» «Τσου» «Φεύγει απογοητευμένος ο τουρίστας, λέει στον παππού η γριά του «Είδες; Αν είχες μάθει κι εσύ μια ξένη γλώσσα...» Απαντάει ο παππούς «Κι αυτός που έμαθε τρεις ξένες γλώσσες τι κατάφερε;» 57

58 αλλά υπάρχουν και σε μορφή φοβερού ανεκδότου μακράς διαρκείας από τον Σμούλλυαν που σουχω ξανα-αναφέρει* αλλά τώρα πάμε στον Μάμφορντ ως προς τα αντίστοιχα θέματα: Ο Μάμφορντ 1.δεν παραλείπει ποτέ απόδειξη πράγματος που λέει για να μη χρειαστεί ο αναγνώστης ή να την ψάξει στις αναφορές ή ναχει την ανησυχία ότι κάτι ίσως του λείπει 2. δεν σταματάει ούτε καν την ροή του πράγματος που λέει για να δώσει παραπομπή ή άλλη υποσημείωση (παραπομπές για παραλειπόμενες αποδείξεις δεν χρειάζεται, όπως είπαμε. Για λόγους τιμιότητας και ευγνωμοσύνης προς τις πηγές του; Τις αναφέρει μεν, αλλά βάζοντας όλες μαζί τις πηγές στο τέλος του βιβλίου και γράφοντας μια φράση που καιριότατα περιγράφει την καρδιά του κάθε βιβλίου-πηγής. Βάζει καμιά φορά, στο κείμενο κι όχι σε υποσημείωση που θα τον διέκοπτε, και κανένα όνομα, αλλά μεγέθους Τόϋνμπη, Γκέντες κλπ συνήθως) 3. Συνδυάζει και το λέγειν του Παπαϊωάννου ή και σχεδόν ποιητή, που ο Καστοριάδης δεν έχει, και την αυτοτέλεια της παρουσίασης την οποία έχει ο Καστοριάδης ενώ ο Παπαϊωάνου αφήνει και πράγματα να πρέπει ψαχτούν εκτός κειμένου. Αυτές οι διαφορές του Μάμφορντ από τους άλλους μεγάλους δύο που λέμε, προφανώς βοηθάνε σε πολλά στους σκοπούς προσέγγισης ευρύτερου κοινού άμεσα ή με μεσολαβητέςεπεξηγητές**, που λέγαμε. Γράφει και ο ίδιος πού και πού βιβλία που είναι και συντομότερα και αυτοτελή, αλλά με εφαρμογές σε σκοπούς που ο ίδιος επιλέγει, αν δηλαδή θέλει κάποιος μια άλλη εφαρμογή πρέπει να διαβάσει τα μεγάλα του βιβλία και να επιλέξει ο ίδιος αποσπάσματα λαμβάνοντας πρόνοια να τα κάνει αυτοτελή ως προς τα επιχειρήματά τους. Μπαϋ δε γουέϋ, αν κάποιος μου ζητήσει μια εφαρμογή του σε ένα θέμα και του επιλέξω από 600 σελίδες Μάμφορντ μόνο 60 σελίδες αποσπάσματα και μου προσαρμόσει και στον Μάμφορντ την γνωστή μαλακία που γνωστοί κι άγνωστοι κρετίνοι προσαρμόζουν παντού, δηλαδή «μα δεν μπορεί αυτός ο Μάμφορντ να πει αυτό που θέλει πιο σύντομα; Μάλλον δεν θα τοχε βρει αυτό που ήθελε να πει αλλιώς θα τόλεγε και με μια σελίδα. Ο Αϊνσταϊν δεν έλεγε ότι αν κάτι δεν μπορείς να το πεις στον θυρωρό σου τότε δεν τοχεις καταλάβει κι ο ίδιος;», τότε η απάντηση λέγεται και με μια φράση, όχι μια σελίδα: «Και τι δουλειά έχεις εσύ, κρετίνος άνθρωπος, να κάνεις αίτηση για θυρωρός του Αϊνσταϊν αντί για θυρωρός του Κατσιφάρα;***» διότι και μια σελίδα να του δίναμε θάθελε μια φράση, και μια φράση να του δίναμε θάθελε μια λέξη, και μια λέξη να του δίναμε θα την ήθελε μονοσύλλαβη. «Ούγκ» «Κρά» «Γειά» «Μπάάάϋ» «Δεν πα να κάψεις και κανα τρόλλεϋ τώρα να νιώσεις και Τσε Γκουεβάρα εκτός από αναγνώστης στοχαστών; Αρκετά έμεινες στην σκέψη, πρέπει να πας και στην πράξη. Κι ο Μάρξ στον τάφο του την φράση του «οι φιλόσοφοι κατάλαβαν τον κόσμο, εμείς πρέπει και να τον αλλάξουμε» έχει. Αν δεν το κατάλαβες ούτε αυτό να στο ξαναπώ μονοσύλλαβα να το καταλάβεις: Ούγκ» (ούτε ένα απλό «φάκόφφ» δεν θα καταλάβει, δισύλλαβο είναι!) Α! Πώς με μια φράση λέει ο Μάμφορντ, στις λίστες βιβλιογραφίας στο τέλος, τον πυρήνα του βιβλίου του Άρθουρ Καίσλερ «Ένα φάντασμα στην μηχανή»: (ας τον *τον καθηγητή μαθηματικής λογικής+πιανίστα+ταχυδακτυλουργό , R. Smullyan (βλ. υποσημ. πριν 4 σελίδες (σελίδας 52). Κατά σύμπτωση (!) το ανέκδοτο αυτό (μήκους 70 χειρόγραφων (μεγάλων) σελίδων σε μετάφραση) τόχα μεταφράσει (το 82) για τον φίλο μου Αντώνη που τότε δεν ήξερε ακόμη Αγγλικά για τέτοια κείμενα και ταυτόχρονα εκείνος μου έδινε το βιβλίο του Ιλιένκωφ, χωρίς να ξέρουμε ούτε ο ένας ούτε ο άλλος πόσο ισοδύναμα θα ήταν! **1.Πάντα η ύπαρξή τους βοηθάει; 2.Πάντα η άμεση επαφή είναι απρόσκοπτη; Ας δούμε παραδείγματα παρενεργειών και στα δύο άκρα: Μια φορά μου έτυχε να ακούσω φιλόλογο να λέει «Ο Πρωταγόρας λέει ότι ο μη πολιτικοποιημένος άνθρωπος είναι νόσημα της πόλης. Αν έβλεπε τους τωρινούς διανοούμενους, π.χ. κάναν Ρίτσο στους εβένινους πύργους του, νοσήματα θα τους θεωρούσε» «Μα ο Ρίτσος πιο πολλή απ την μισή ζωή του ήταν φυλακή ή εξορία. Το πρόβλημά του ήταν πώς θα βγει απ τα σανατόρια να συμμετάσχει σε αυτά που θα τον στέλναν να ξαναμπεί, αλλά στην Μακρόνησο, όχι στην «Σωτηρία». Κι επειδή ήταν κι υπερευαίσθητος πήγαινε στα σφαγεία να βλέπει αίματα, να προετοιμάζεται ψυχολογικά» «Α! Νόμιζα πως θαχε κι αυτός καμιά πιτσιρίκα και θα γύρναγε στα νησιά και θάγραφε «Άξιον Εστί»» «Μα κι αυτό τι περιγράφει; Το τι σημαίνει ότι μπορεί να ανακτά ο άνθρωπος τον απωλεσθέντα παράδεισο των νησιών κλπ όταν υπάρχουν χαρακώματα, εκτελέσεις, στρατιωτικά νοσοκομεία, θάνατοι, κι ακρωτηριασμοί» «Και γιατί δεν γυρνάνε στα σχολεία να τα λένε αυτά στους μαθητές οι ίδιοι και κάθονται στην Αθήνα; Αυτό δεν είναι εβένινος πύργος;» «Κι εμείς γιατί θα πληρωνόμασταν; Εγώ, πάλι καλά, είμαι φυσικός αλλά εσύ δεν θάμενες άνεργος αν γυρνάγανε οι ίδιοι;» Στο άλλο άκρο, στην άμεση επαφή, άκουσα ότι έτυχε να σταματήσει σε χωριό ο Ρίτσος με ένα φίλο του και στο καφενείο κάποιος τον ρώτησε τι δουλειά κάνει κι ο φίλος του είχε την φαεινή ιδέα να πει ότι είναι ποιητής. «Τότε πε μας ένα ποίμα» (αυτό το 2 ο παράδειγμα το λέμε βεβαίως για πλάκα, σιγά το φράγμα επικοινωνίας! Αμέσως θα ξεπεράστηκε) ***Προς Θεού, δεν έχουμε τίποτε εναντίον του θυρωρού του Κατσιφάρα. Δεν τον ξέρουμε τον άνθρωπο, την μαλακία πουπε ο Κατσιφάρας ξέρουμε (δηλαδή την φράση «Χωρίς τον Αντρέα δεν θα μας ήξερε ούτε ο θυρωρός της πολυκατοικίας μας») 58

59 πούμε πρώτα με πολλές φράσεις εμείς που δεν είμαστε Μάμφορντ αλλά κοινοί θνητοί: Ο Καίσλερ βλέποντας τον υπερπληθυσμό, την επερχόμενη έλλειψη τροφίμων, τον κίνδυνο ολοκαυτώματος κλπ, λέει «και θεολόγοι, και Δαρβινιστές, λένε να μην επεμβαίνουμε στην εξέλιξη γιατί όσα βλέπουμε είναι προϊόν σοφής βελτιστοποίησης. Τι βέλτιστο περί ημών υπάρχει στο χάλι που βλέπουμε ότι έχουμε διαμορφώσει ή που είχαν διαμορφώσει πριν λίγους αιώνες οι πρόγονοί μας οι ιεροεξεταστές; Στο κέντρο του εγκεφάλου μας υπάρχει ο παλαιοεγκέφαλος και ο αρχαιοεγκέφαλος που μας κάνουν να είμαστε και άλογα και κροκόδειλοι παράλληλα με το ότι είμαστε άνθρωποι, και δεν έχει γίνει ακόμα αποσύζευξη αυτών από τον εγκέφαλο με τον οποίο διάγουμε την καθημερινή μας ζωή, ακόμα και τώρα μια συναισθηματική υπερφόρτιση μπορεί να μας κάνει ερπετά και κτήνη, ακόμα και τώρα ακούμε έναν στριγκό ήχο, έστω κι απλώς από κιμωλία που τρίζει στον πίνακα, και εκκρίνεται μέσα μας αδρεναλίνη για να επιστρατευθεί ενέργεια να πολεμήσουμε γιατί κάποτε ο στριγκός ήχος ήταν από κραυγή επιτιθεμένου ζώου, κι επίσης ανατριχιάζουμε με τον ήχο, δηλαδή σηκώνονται οι λίγες πλέον τρίχες μας όπως κάποτε σηκώνονταν οι πολλές μας τρίχες για να φανούμε πιο ογκώδεις και να τρομάξουμε το επιτιθέμενο ζώο. Αφού η εξέλιξη δεν τόκανε ακόμα, πρέπει μόνο μας να αποσυνδεθούμε από αυτές τις βιολογικές αποσκευές, όχι με λοβοτομή, ούτε με κάποιο χάπι που θα δίνεται από επιτροπές εντός ολοκληρωτικών καθεστώτων σε ανθρώπους-πειραματόζωα χωρίς να το ξέρουν, αλλά από επιστήμονες που θα το δώσουν πρώτα στον εαυτό τους και που θα το διαδώσουν με τρόπο όχι πολύ διαφορετικό από τον τρόπο που θα πρέπει κάποτε να διαδόθηκε το κρασί, όταν οι λίγοι που τοπαιρναν φάνταζαν αρχικά σαν τρελοί στους άλλους αλλά μετά αφ ενός ξεμεθούσαν αφ ετέρου έκαναν τις δουλειές του με πιο πολύ κέφι από πρώτα κι έτσι βρήκαν μιμητές). Να η γνώμη που λέει ο Μάμφορντ με μια φράση: «Το ότι η λύση που προτείνει ο Καίσλερ είναι ανόητη, και μάλιστα χημική, δεν αναιρεί τις αρετές στυλ που είχε και το βιβλίο του «Υπνοβάτες»».Θα μου πεις «αρκεί αυτό για να καταλάβουμε;», μα το θέμα του βιβλίου του Μάμφορντ ήταν αυτό πουχε στις σελίδες του, δεν ήταν βιβλιοπώλης ή πλασιέ ναχει ως θέμα του απλώς το να σου πει τέτοιο είδος περίληψης στις 300 ή 500 πηγές του για να ξέρεις ποιάν να αγοράσεις. Υποθέτει δηλαδή ότι τοχεις διαβάσει το βιβλίο του πριν δεις τις πηγές του, και στο βιβλίο του τόνιζε π.χ. πόσο σημαντικό ήταν το ότι τον όρκο των Αθηναίων εφήβων (που περιείχε, όπως είδαμε ότι παρατηρούσε, δυο φορές την φράση «αμυνώ δε και μόνος και μετά πολλών») οι νέοι τον έπαιρναν χωρίς επήρεια αλκοόλ, χημικών ή άλλων τεχνητών βοηθημάτων προς ενθουσιασμούς ή εμπνεύσεις) κι επίσης ξεκαθάριζε ότι τις ενοράσεις του ΕλΕςΝτι (που πολλοί το έβλεπαν και σαν χάπι του είδους που οραματιζόταν ο Καίσλερ) ο ίδιος τις θεωρούσε απλώς σαν ένα είδος πραγμάτωσης, αλλά ανεστραμμένης, του γνωστού μαρξιστικού σλόγκαν για την θρησκεία, δηλαδή τελικά πραγμάτωσης του «το όπιο είναι η θρησκεία του λαού». Υπάρχουν κι άλλες διαφορές που θακαναν τον τρόπο του Μάμφορντ πιο κατάλληλο για μόρφωση ευρύτερα εύληπτη* αλλά ας πηγαίνουμε σιγά-σιγά στις διαφορές περιεχομένου, θεωρώντας ως κοινό και των τριών τους το ότι θέλουνε να βοηθήσουν όποιες προτάσεις υπάρχουν για αλλαγή συστήματος (π.χ. την parecon**), με τρόπο ανάλογο με τον τρόπο που ο Μάμφορντ βοήθησε την πρόταση Κροπότκιν-Χάουαρντ για νέες πόλεις και τις αναλύσεις του Γκέντες για τις μη-πόλεις τύπου «αστικού συνονθυλεύματος»*** Λοιπόν, ο Παπαϊωάννου και ο Μάμφορντ έδωσαν έμφαση σε κάτι που δεν έδωσε ο Καστοριάδης (όχι τουλάχιστον σε όσα έχω διαβάσει απ αυτόν), εννοώ στο θέατρο. Αλλά και νάγραψε κάπου, και πάλι αυτό που θα δούμε πως δεν έγινε ενώ έπρεπε να *ΥΓ: Θα επιστρέψουμε παρακάτω. **ή και κάτι Φωτοπουλικό αφού ο ίδιος ο Φωτόπουλος δεν το βοηθάει αυτό που προτείνει αλλά συχνά το χαντακώνει με το είδος παρεμβάσεών του, τη μια να του φταίει συλλήβδην το ΖΝετ, την άλλη να κατηγορεί τον Τσόμσκυ για φιλοισραηλινές θέσεις που μόνος του τις φαντάζεται ο Φωτόπουλος μόνος του τις κριτικάρει, κι ύστερα φαίνεται ανισόρροπος ή μπερδεμένος και δεν τον διαβάζουν καν οι άλλοι, με τον ίδιο τρόπο που είδαμε ότι δεν διαβάζουν τον Καραμπελιά μένοντας απλώς στα όποια Καρατζαφεςρικά του αποδίδουν ή και έχει. ***Αυτή καθ εαυτή η ανάλυση του Μάμφορντ για τις πόλεις ήδη αποτελεί τέτοιο είδος βοήθειας και προς όλες τις τέτοιες προτάσεις ακόμη και χωρίς να ξαναγραφτεί ή καν να σχολιαστεί για να ετυμολογηθεί στα τωρινά δεδομένα και ζητούμενα, αφού έγινε με τόση ευρύτητα που εισέρχεται βαθειά και σε άλλα θέματα και με τόση, μέσω ιστοριογνωσίας, διαχρονικότητα και προ-όραση που ακόμα είναι πολύτιμη. Τα ίδια ισχύουν και για το δίτομό του «Ο μύθος της μηχανής». 59

60 γίνει, πιο πολύ σε δικές του στάσεις το αποδίδω, πιθανόν υπερβάλλοντας λόγω εκείνων των προσδοκιών Καστοριάδη-Στίνα που θεωρώ θεόκουφες αλλά διαχωρίζοντας τον Παπαϊωάννου απλώς και μόνο επειδή ο Παπαϊωάννου έκανε αναφορά στον Σικελιανό, κι όχι επειδή ξέρω αν είχε ή δεν είχε παρόμοιες απόψεις στο θέμα αυτό, ίσως αν πάρω κανα βιβλίο του για τον Σταλινισμό (π.χ το «Ψυχρή ιδεολογία») να καταλάβω ότι έκανα λάθος και για τον Καστοριάδη. Όπως και ναχει, ότι και να φταίει, πιο σημαντικό είναι να δούμε τι λείπει, τι και πώς μπορεί να πάψει να λείπει, και ποιοι τρόποι σκέψης που ακόμη υπάρχουν παίζουν ρόλο εμποδίου αντί να κοιτάμε ποια ονόματα ενσαρκώνουν τους τρόπους αυτούς. Δηλαδή ας μη το δούμε εγκυκλοπαιδικά το θέμα αλλά λειτουργικά. Απ τον Παπαϊωάννου μαθαίνουμε ότι το να παίζονται ή όχι οι θεατρικές παραστάσεις που ξεκίνησαν από τις Διονυσιακές εορτές με τον τρόπο που μαθαίναμε στο σχολείο, ήταν θέμα που έφερνε κινητοποιήσεις που οδηγούσαν σε ανατροπές ή εγκαθιδρύσεις κυβερνήσεων, αν «κυβερνήσεων» είναι η κατάλληλη λέξη για την αρχαία Αθήνα. Και ξεκινώντας με αυτό φτάνει σε σύγκριση της λειτουργίας εκείνου του θεάτρου με το θέατρο τύπου Ρακίνα και με το θέατρο τύπου Σαίξπηρ, κι είτε έχει κανείς τις γνώσεις να παρακολουθήσει τις λεπτομερείς, και τεράστιας ευρύτητας αντικειμένων, αναφορές του Παπαϊωάννου, είτε δεν τις έχει, όπως εγώ δεν τις έχω, και μείνει στα όσα ενθέτει ο ίδιος ο Παπαϊωάννου στο κείμενό του για π.χ. τον θέατρο Μάρλοου, το συμπέρασμα που καταλαβαίνει είναι ότι το θέατρο τύπου Ρακίνα απευθυνόταν απ την ελίτ στην ελίτ μέσω ελίτ, δηλαδή συγγραφείς, ηθοποιοί και κοινό ήταν ελίτ, στο θέατρο τύπου Σαίξπηρ όλοι ήταν όλων των στρωμάτων, όπως δηλαδή στο φιλμ «Ο ερωτευμένος Σαίξπηρ» αν τοχες δει, που βγήκε κατά το 99, αν κρίνω απ το με ποιάς Β Λυκείου παιδιά το είδα σε τριήμερη στη Θεσσαλονίκη, πάντως λόγω Παπαϊωάννου βρήκα βιντεοκλάμπ που τοχε κι είπα να μου το περάσουν από βιντεοκασέτα σε ΝτιΒιΝτι να μπορώ να το κυκλοφορώ, αν το θέλεις να μου το πεις, το δε θέατρο τύπου αρχαίας Αθήνας ήταν όχι απλώς εξ όλων των τάξεων και για όλες τις τάξεις όπως το θέατρο του Σαίξπηρ, αλλά υπό μια έννοια ήταν και, όπως τώρα θα λέγαμε, ιντεράκτιβ, που το σαιξπηρικό δεν ήταν, δεν εννοώ την έννοια που τόλεγε ο Σπαθάρης ότι ο καραγκιοζοπαίχτης ακούει συνεχώς τις αντιδράσεις του κοινού και τροποποιεί συνεχώς το κείμενο ώστε να υπάρχει συνεχής «διάλογος», εντός εισαγωγικών, μεταξύ σκηνής και πλατείας, αλλά υπό την έννοια ότι στο ερώτημα αν η τέχνη εμπνέει την πράξη ή την αντανακλά εμπνεόμενη από αυτήν, και αν ο καλλιτέχνης εμπνέει τις μάζες ή εμπνέεται από αυτές ή, όπως το συζητούσαμε και πριν χρόνια στο πλαίσιο Σικελιανού-Καζαντζάκη και του αν ο λαός διδάσκεται ή διδάσκει, η απάντηση ήταν ότι ο δημιουργός της τραγωδίας ή της κωμωδίας επηρεαζόταν και εμπνεόταν από τα γεγονότα της κοινωνίας του και έκανε δημιουργίες που και μόρφωναν και ενέπνεαν και επηρέαζαν μαζικά τους θεατές που θα διαμόρφωναν τα γεγονότα, δεδομένου και του γεγονότος ο κάθε πολίτης τα όπλα με τα οποία θα συμμετείχε σε έναν πόλεμο τάχε στο σπίτι, δεν τάπαιρνε από στρατόπεδο αν τον καλούσαν έφεδρο*. Ακριβώς δηλαδή όσα στην εποχή μας έφτιαχναν όχι με το θέατρο αλλά με την ποίηση και την μουσική ο Παναγούλης, ο Ρίτσος, ο Ελύτης, ο Σικελιανός, ο Θεοδωράκης και οι όμοιοί τους, κι εδώ και στην Μέση Ανατολή και στην Λατινική Αμερική κι ίσως αλλού, σου λέω τώρα απ όσα μουρχονται στο μυαλό απλώς, από Νερούντα και από Ταρικ Αλι, ή όσα τον καιρό των πρώτων χριστιανών ίσως θάκαναν κάποιοι άντεργκραουντ υμνωδοί για περφόρμανς σε κυριολεκτικά άντεργκραουντ κατακόμβες πριν τα λιοντάρια για τους μη ακόμα συλληφθέντες, και μετά τα λιοντάρια για τους συλληφθέντες φίλους και συγγενείς τους (αλλά χωρίς όπλα στο σπίτι**). *ΥΓ: Πράγμα που ο Παπαϊώαννου, αν κατάλαβα καλά, λέει ότι κάποιος στον οποίο παραπέμπει, αποδεικνύει ότι είναι ισοδύναμο με κατοχή των μέσων παραγωγής από τον λαό, τέλος πάντων, αυτό πρέπει να το ξαναδώ. Επίσης ας αναρωτηθούμε αν κυβερνώντες μπορούσαν για ανθρώπους με όπλα στο σπίτι να λένε «ας διαδηλώνουν όσο θέλουν αρκεί να πληρώνουν τους φόρους τους» ή να λένε ότι όση διαφθορά και να υπάρχει δεν τους κουνάει κανένας αν δεν υπάρχει εναλλακτική λύση. Αν αναρωτηθούμε και γιατί η πόλη δεν ήταν συνεχώς σε κατάσταση ευδοκίμησης «πύρινων σκιών» ίσως η απάντηση ναναι ότι με οπλισμένους τους πάντες θαταν δύσκολο για στρουμφάκια να γίνουν πύρινες σκιές, θάχαν μεγαλύτερο ρίσκο κι από σαμποτάζ στο Γοργοπόταμο. Αν αναρωτηθούμε και γιατί η πόλη δεν ήταν συνεχώς σε κατάσταση είτε μαχών Μαντ Μαξ είτε προστασίας από φυλάρχους ή νονούς ίσως η απάντηση είναι ότι 1. αυτά ήταν πριν την ανακάλυψη των πυροβόλων που ουσιαστικά κατήργησαν την ανδρεία (βλ. «Ο τελευταίος Σαμουραϊ». Κι όπως λέει ο Χέγκελ ένας αχρείος μπορεί με αυτά από μακριά να σκοτώσει έναν ανδρείο) και 2. όντως το θέατρο ήταν και κατανοητή και υψηλής στάθμης παιδεία. **Άλλο αν φανταζότανε κολάσεις για τους διώκτες τους, ή αν μετά τον καιρό με τις κατακόμβες γδέρνανε Υπατίες, ή αν ακόμη αργότερα, λίγο πιο δυτικά, ιεροεξεταστές κάνανε επιγείως όσα πριν φανταζότανε για τους διώκτες τους στην μεταθανάτια κόλαση. Βασανιστήρια για το άκρον άωτον άοπλου ίσως(ίσως)δεν παρα-υπάρχουν στο φαντασιακό λαών με όπλα στο σπίτι, και, ίσως, γι αυτό ο Σωκράτης εκτελέστηκε με σχετική ευθανασία. 60

61 Απ αυτά που λείπουν απ τον Καστοριάδη λοιπόν, τέτοια είναι όσα έχει ο Παπαϊωάννου και ονομάζει θεατροκεντρική, ή μάλλον θεατροκρατική την λέει, την πολιτική ζωή στην αρχαία Αθήνα, ο Μάμφορντ δεν έχει μεν αυτά αλλά αφ ενός έχει κάτι που τον κάνει να θεωρεί θεατροκεντρικά κάποια άλλα πράγματα που θα δούμε, αφ ετέρου έχει μια απλούστατη-βαθύτατη παρατήρηση που επακριβέστατα εντοπίζει και διατυπώνει το τι γινόταν ακριβώς στο θέατρο και μπορούσε να λειτουργήσει έτσι που λέει ο Παπαϊωάννου (πλην αυτού που είπαμε με τα όπλα που οι πολίτες είχαν στο σπίτι). Ας πούμε πρώτα αυτό το δεύτερο: Λέει ο Μάμφορντ, ότι οι Έλληνες στο θέατρο μάθαιναν Δελφικό γνώθι σ αυτόν, στις μεν κωμωδίες μαθαίνοντας απλώς πώς βλέπει ο ένας τον άλλο, δηλαδή ειρωνικά, «ναχουν και το γνώθι σαυτόν» που λέμε κι εμείς υπό την έννοια να μην καβαλάμε το καλάμι, στις δε τραγωδίες μαθαίνοντας άλλο γνώθι σαυτόν, το τι δυνητικούς εαυτούς έχει μέσα του ο άνθρωπος σαν τους ημίθεους και τους τραγικούς ήρωες, μήπως τους χρειαστούν σε περίπτωση κρίσης*, δηλαδή πώς καμιά φορά και τώρα απλοί άνθρωποι λένε για τον Παναγούλη και τον Θεοδωράκη ότι είναι ημίθεοι, (ΥΓ:)αλήθεια έχεις ακούσει για την περίοδο του Θεοδωράκη στην Μακρόνησο; Τάλεγε την Δευτέρα στο τρίτο εκ των έξι επεισοδίων στον Σκαϊ, την επόμενη Δευτέρα δεν ξέρω για ποια περίοδό του θα μιλάει, μάλλον για την Γαλλία, τα προχθεσινά** όμως, εγώ τώρα τάμαθα παρ όλο πουχω διαβάσει πολλά για την ζωή του, τέλος πάντων αυτά που έζησε χωρίς να τρελλαθεί, και από τα οποία απλώς έτυχε να μην πεθάνει, δεν διαφέρουν από αυτά που ακούμε νάχουν συμβεί σε μυθολογικά όντα, φαντάσου τώρα και κάποιος που επεβίωσε από τέτοια κι έγινε το εγώ του σαν μυθικού γίγαντα*** να έχει και γιγάντιο ταλέντο για να τα κάνει τέχνη, φαντάσου από ποια πηγή, δεν εννοώ βιβλιογραφικές πηγές, μας μεταφέρει πράγματα η τέχνη του. Το άλλο που λέει ο Μάμφορντ είναι για τον ρόλο της «δραματικής αναπαράστασης» γενικότερα, όχι μόνο στο θέατρο με σκηνή και καθίσματα, και αναφέρει την σημασία που είχε για τον ανθρώπινο ψυχισμό το να συμμετέχει σε παρελάσεις με, πασχαλινές υποθέτω, αναπαραστάσεις του θείου δράματος στις οποίες, σε δρόμους μάλιστα που δεν ήτα ευθείες, έβλεπε, σαν σε καθρέφτη δραματικού γνωθι σαυτόν και τους ρόλους που θα έπαιζε στο μέλλον του, που αν θέλεις να δεις κάτι παρόμοιο στη δική μας εποχή και στα δικά μας κυβικά πήγαινε με κάνα ανηψάκι σου σε γυμναστικές επιδείξεις νηπιαγωγείου και δημοτικού να δεις πώς κοιτάνε τα προ του νηπιαγωγείου πιτσιρίκια που όλο ξεφεύγουνε και τρέχουν στην αυλή μπροστά στην σκηνή να δούνε όχι μόνο τι κάνουνε τα μεγαλύτερα αδέλφια τους που παίζουν αλλά κι όλα τα παιδιά διαφόρων τάξεων και των διαφόρων μεγεθών που οι πιτσιρικάδες θα αποκτούν χρονιά-χρονιά αλλά εκεί τα βλέπουν όλα μαζί δάσος και δέντρα (βέβαια από την στιγμή που θα πάνε στην πρώτη θα το βλέπουν το δάσος κάθε διάλειμμα, αλλά η πρώτη τους επαφή με το όλο μέλλον τους σε ρεζουμέ είναι σε τέτοιες επιδείξεις Ιουνίου των αδελφιών τους, άρα σε δραματική αναπαράσταση).εδώ αντί «να τα λέμε με δικά μας λόγια» που λένε αξίζει προφανώς να κάνουμε μια παρένθεση να τα δούμε όλα αυτά με τις ακριβείς φράσεις του Μάμφορντ. (Εντόπιζε, όπως είδαμε, ο Μάμφορντ: «Στο θέατρο ήταν που ο Έλληνας πολίτης έβλεπε τον εαυτό του και υπάκουε το Δελφικό ρητό: Γνώθι σαυτόν. Περισσότερο από παντού, στις κωμωδίες μάθαινε να βλέπει τον εαυτό του, ειρωνικά, όπως τον έβλεπαν οι άλλοι, φρονηματισμένος από το οδυνηρό τους γέλιο. Και στις τραγωδίες αντίκριζε, στις μεγαλύτερες μορφές ηρώων και θεών, δυνητικούς εαυτούς που του έγνεφαν και των οποίων η μίμηση, σε στιγμές κρίσης, θα τον βοηθούσε να ξεπεράσει την μετριότητα του ασφαλούς και τους συνήθους». *Θα δούμε σε λίγο το ακριβές απόσπασμα με λόγια Μάμφορντ. **Αυτά μπήκαν σαν ΥΓ και μάλιστα μετά απορίας:πώς και δεν ταπα στον φίλο μου; Απάντηση: Λάθος μουχε μπει η ιδέα ότι η 29/6 που μιλούσαμε ήταν Τετάρτη. Δευτέρα ήταν, άρα θα λεγόταν εκείνο το βράδι κι όχι «προχτές». ***Όπως και στον Παναγούλη, ταιριάζει εδώ μια έκφραση που λένε μερικοί ψυχολόγοι ότι κάποιος μπορεί να μην έχει υπερεγώ στο σβέρκο του όχι διότι το ξεπέρασε με το να μη το υπακούει και να μη καταπιέζεται απ αυτό αλλά διότι το ενσωμάτωσε και πήγε παραπέρα κι από τις πιο υπέρογκες επιταγές του. Π.χ. λέει ο Θεοδωράκης (τότε φυματικός με αιμοπτύσεις και με το πόδι βγαλμένο από βασανιστή ειδικό στις εξαρθρώσεις, από τα βασανιστήρια τον έσωζαν μόνο οι αιμοπτύσεις γιατί όταν άρχιζε να βγάζει πολύ αίμα απ το στόμα οι βασανιστές σταματούσαν νομίζοντας ότι αυτοί τις προκάλεσαν χωρίς ακόμα εντολή θανάτου) «Με πήγαν σε έναν ανοιχτό τάφο και μου είπαν να γδυθώ και να μπω μέσα. Μπήκα και άρχισαν να πετάνε χώματα και πέτρες και για να προφυλαχτώ απλώς κρατούσα τα αχαμνά μου. Με σκέπασαν μέχρι πουμεινε μόνο το κεφάλι μου έξω. Ένας ρωτησε «Άρχηγέ μουρθε χέσιμο. Να τον χέσω στη μούρη;» Έγινε κι αυτό κι έφυγαν. Ήρθαν φίδια, αρουραίοι, δάγκωναν και δάγκωνα. Έβγαλα μια τεράστια κραυγή. Με άκουσε μια περίπολος κι ήρθαν και μ έβγαλαν». Βέβαια στην Τέχνη αυτά λέγονται απλώς όπως στην κατάληξη «Έτσι, σάν έριξα καί τό στερνό δαυλί στό φωτογώνι, δαυλί τής ζωής μου τής κλεισμένης μές στό χρόνο, στο φωτογόνι τής καινούριας Λευτεριάς Σου, Ελλάδα, αναψυχώθηκε άξαφνα τρανή η κραυγή μου, ως νά ταν όλο χαλκός τό διάστημα, ή ως νά χα τ άγιο κελί τού Ηράκλειτου τριγύρα μου, όπου, χρόνια, γιά την Αιωνιότη εχάλκευε τούς στοχασμούς του καί τούς κρεμνούσε ως άρματα στής Έφεσος (βλ. στης Μακρόνησος) τό ναό, ως Σάς έκραζα, ως Σάς έκραζα, συντρόφοι!», αλλά μπορούμε να φανταστούμε το τι ενέργεια και τι ώθηση έχει επιστρατευθεί μέσα σε έναν άνθρωπο που έτυχε να ζήσει μετά από αυτά αντί να πεθάνει όπως οι περισσότεροι που έφτασαν μέχρι το τέτοιο αμήν, το τι χρέος νιώθει να μιλήσει για «για τούτους μες στα σίδερα κι εκείνους μες στο χώμα» και το τι προορισμό νιώθει ότι του έχει αναθέσει η ζωή. 61

62 Επίσης είδαμε φράσεις του σαν «Η τελική αποστολή της πόλης είναι να προχωρήσει την συνειδητή συμμετοχή του ανθρώπου στην Κοσμική και ιστορική διαδικασία (Βάλαμε κεφαλαίο Κ στο «Κοσμική» για να φανεί οτι μεταφράζουμε το «cosmic» κι όχι το «secular» (που θα σήμαινε και πάλι «κοσμική» αλλά με την έννοια της «εγκόσμιας») στο αγγλικό κείμενο δεν υπάρχει κεφαλαίο) Μέσω της σύνθετης και ανθεκτικής της δομής, η πόλη αυξάνει σε τεράστιο βαθμό την ικανότητα του ανθρώπου να ερμηνεύει αυτές τις διαδικασίες και να παίρνει ενεργό, διαμορφωτικό μέρος σ αυτές, έτσι ώστε κάθε φάση απ το δράμα που ανεβάζει να έχει, στον ύψιστο δυνατό βαθμό, τον φωτισμό της συνείδησης, την σφραγίδα του σκοπού, το χρώμα της αγάπης. Εκείνη η μεγέθυνση όλων των διαστάσεων της ζωής, μέσα από την συναισθηματική κοινωνία, την ορθολογική επικοινωνία, τον τεχνολογικό έλεγχο και, πάνω απ όλα, την δραματική αναπαράσταση, έχει υπάρξει η ύψιστη λειτουργία της πόλης στην ιστορία. Και παραμένει ο κύριος λόγος για την συνέχιση της ύπαρξής της Όπως είδαμε, η πόλη υπέστη πολλές αλλαγές κατά τη διάρκεια των τελευταίων πέντε χιλιάδων ετών. Και επιφυλάσσονται πολλές αλλαγές ακόμα. Αλλά οι καινοτομίες που μας γνέφουν με πιο επείγοντα τρόπο δεν είναι στα θέματα επέκτασης και τελειοποίησης φυσικού εξοπλισμού και ακόμη περισσότερο δεν είναι στο θέμα ενός πολλαπλασιασμού αυτομάτων ηλεκτρονικών συσκευών που θα κάνει τα υπόλοιπα όργανα κουλτούρας μικροαστική σκόνη. Αντιθέτως, σημαντικές βελτιώσεις θα έρθουν μόνο με το να βάλουμε τέχνη και σκέψη στις κεντρικές ανθρώπινες μέριμνες της πόλης με ανανεωμένη αφοσίωση στις Κοσμικές και οικολογικές διαδικασίες που περιβάλλουν όλη την ύπαρξη. Πρέπει να αποκαταστήσουμε και να ξανααποδώσουμε στην πόλη τις μητρικές λειτουργίες που τρέφουν την ζωή, τις αυτόνομες δραστηριότητες, τις σχέσεις συμβίωσης που έχουν για καιρό παραμεληθεί ή αποσιωπηθεί. Διότι η πόλη θα έπρεπε να είναι ένα όργανο αγάπης. Και η καλύτερη οικονομία πόλεων είναι η φροντίδα και η καλλιέργεια ανθρώπων.» Μεταξύ των άλλων στα οποία αποδίδει κεντρική σημασία βλέπουμε και πάλι την κεντρικότατη σημασία που αποδίδει στην «δραματική αναπαράσταση». Εννοεί συγκεκριμένα το θέατρο ή και άλλα πράγματα; Ας δούμε μερικά αποσπάσματα που δεν είχαμε συμπεριλάβει: «Η μεσαιωνική πόλη είχε πετύχει αυτό που δεν είχε πετύχει καμιά άλλη: Για πρώτη φορά η πλειοψηφία των ανθρώπων ήταν ελεύθερη, αντί εξωτερικού ελέγχου υπήρχε εσωτερικός του οποίου η άσκηση γινόταν ανάμεσα στα μέλη σωματείων και συντεχνιών...στις θρησκευτικές παρελάσεις συμμετετείχε ένας τεράστιος αριθμός προσώπων και στον τρόπο που η πομπή συστρέφονταν και έστριβε μπορούσαν όλοι να δούν άλλα μέρη της σαν νάβλεπαν σε καθρέφτη τους εαυτούς τους αργότερα,κι έτσι το να συμμετέχεις και το να είσαι θεατής γινόταν ένα με τρόπο που δεν θα γινόταν σε παρέλαση σε ευθεία διαδρομή... Οπως και στην εκκλησία την ίδια, παρακολουθούσαν το θέαμα και εκ των έξω και εκ των έσω: ή μάλλον το ένιωθαν από μέσα, παίζοντας όχι σαν διαμελισμένα όντα σε έναν ειδικό ρόλο το καθένα αλλά εν χορώ και αρμονικά συντονισμένοι στο παίξιμο. Προσευχή, λειτουργία, θρησκευτική παρέλαση, τελετές της ζωής, βαφτίσια, γάμοι, κηδείες η πόλη η ίδια ήταν το πάλκο γι αυτές τις χωριστές σκηνές του δράματος κι ο κάθε πολίτης έβλεπε στον καθρέφτη τους τον εαυτό του σε όλες τις φάσεις της ζωής, και, ακόμη κι αν σε κάποια δεδομένη στιγμή έπαιζε τον συγκεκριμένο ρόλο ενός συγκεκριμένου σταδίου της ζωής του, ήταν ένας ολόκληρος άνθρωπος, που τον έκανε ενιαίο το Κοσμικό όραμα και τον κρατούσε σε τάση το ανθρώπινο δράμα της Εκκλησίας, με την μίμηση του θείου δράματος του ιδρυτή της..» (Ναι μεν αυτά λένε για δραματική αναπαράσταση αλλά τώρα πρέπει, ίσως, να «δικαιολογήσουμε ενώπιον του αναγνώστη τον Μάμφορντ» (;!) μήπως, κάποιος, κάπως ανώριμος έστω, μεταξύ των αναγνωστών τον πάρει για καναν εκκεντρικό τρελλόγερο τρελαμένο με τον Μεσαίωνα και πει «Μα τόση εκτίμηση πλέον αυτός ο Μάμφορντ για την μεσαιωνική πόλη;». Ίσως ως Έλληνες θα το καταλαβαίναμε καλύτερα αν σκεφτόμασταν ότι το να ρωτάμε κάτι τέτοιο είναι σαν να ρωτάμε τον Ελύτη «τι βρίσκεις εσύ, Αθηναίος αστός, και κοσμογυρισμένος, στα χωριά των νησιών του Αιγαίου ή στον Παπαδιαμάντη;» ; Μάλλον θα μπερδευτούμε κιόλας όμως αν το ρωτήσουμε έτσι, γιατί θα πρέπει να αναρωτηθούμε και αν το τρέχον Αιγαίο μοιάζει με τον Ευρωπαϊκό μεσαίωνα (ή κι αν είναι σαν το μεσαιωνικό Αιγαίο) που είναι τελείως διαφορετικά ερωτήματα. Κι αντί να ακούσουμε την απάντηση του Ελύτη (που είναι στην ποίηση του, και που δεν είναι μόνο η εκτίμηση για το Αιγαίο που προσπαθούν τα πρακτορεία ταξιδίων να εμπνεύσουν στους κοσμογυρισμένους) ας ακούσουμε πρόσθετες φράσεις απ το βιβλίο του Μάμφορντ : (παράγραφοι που δείχνουν πως θα μπορούσαμε ακόμη και με λόγια Μάμφορντ αντί Ελύτη, να εξηγούμε οι Έλληνες μεταξύ μας για ποιόν λόγο νιώθουμε τόσο αγαπητό και μοναδικό τον Παπαδιαμάντη, πράγμα που δείχνει κάτι βαθύ και για τους τρείς τους)) «.. Άπαξ και η ενότητα της τέτοιας τάξης της κοινωνίας έσπασε, όλα τα γύρω απ αυτήν τέθηκαν σε σύγχυση: η ίδια η μεγάλη Εκκλησία έγινε μιά διαμφισβητούμενη ομάδα που επεδίωκε δύναμη, και η πόλη έγινε ένα πεδίο μάχης για αντιμαχόμενες κουλτούρες και παράφωνους τρόπους ζωής» Κι ας παραθέσουμε, ολόκληρη, μιά παράγραφο της οποίας η τελευταία φράση αναφέρεται και σε λίστα του google με θέμα φράσεις του Μάμφορντ που έγιναν ατάκες: «..Η μονή έχει μιά συνεχή λειτουργία στην ζωή των ανθρώπων στις πόλεις, και δεν ήταν η μικρότερη συνεισφορά της μεσαιωνικής πόλης το να δείξει αυτό το γεγονός. Χωρίς επίσημες ευκαιρίες για απομόνωση και στοχασμό, ευκαιρίες που απαιτούν χώρο περικλεισμένο που να αποκλείει αδιάκριτα μάτια και εσωτερικούς περισπασμούς, ακόμη και η πιο 62

63 εξωστρεφής ζωή θα υποφέρει. Το σπίτι χωρίς ένα δωμάτιο ήσυχο και χωρίς πολύ φώς, σαν κελλί μοναστηριού, γίνεται στρατώνας και η πόλη χωρίς ένα τέτιο καταφύγιο γίνεται στρατόπεδο. Στην μεσαιωνική πόλη το πνεύμα είχε οργανώσει τέτοια καταφύγια και αποδεκτές μορφές απόδρασης απο την εγκόσμια φορτικότητα σε ναούς και μονές. Μπορούσε κανείς να αποσυρθεί για μιά ώρα ή να αποσυρθεί για ένα μήνα. Σήμερα η υποβάθμιση της εσωτερικής ζωής συμβολίζεται απο το γεγονός οτι το μόνο μέρος για το οποίο θεωρείται ιεροσυλία το να παραβιασθεί απο παρείσακτους είναι η τουαλέτα» Κι αν η ένστασή μας είναι να πούμε και: «μα άλλο Αιγαίο κι άλλο Μεσαίωνας, ο Μεσαίωνας είχε βρώμα κλπ» τότε πρέπει να δούμε κανονικά κι όχι περιληπτικά τον Μάμφορντ και στο θέμα αυτό: «...Ήδη τον δέκατο τρίτο αιώνα το ιδιωτικό μπάνιο έκανε την εμφάνισή του, το 1417 δινόταν άδειες για κτίσιμο ιδιωτικών μπάνιων στο Λονδίνο, αλλά αν θέλουμε να προσδιορίσουμε την μεσαιωνική στάση προς την καθαριότητα θα αρκούσε να ξέρουμε πόσο κυριάρχησαν τα δημόσαι λουτρά. Το 1387 η Φρανκφούρτη είχε 299 και η Ούλμ 11 και η Νυρεμβέργη Τόσο διαδεδομένο ήταν που εξαπλώθηκε η χρήση του και στην επαρχία. Είναι το ίδιο μπάνιο που βρίσκουμε στα Ρωσικά και Φινλανδικά χωριά ακόμα και σήμερα. Τα μπάνια ήταν σχεδόν αντισηπτικά στο βαθμό καθαρισμού της επιδερμίδας, και γίνονταν κάθε 15 μέρες ή κάθε βδομάδα. Προωθούσαν την κοινωνικότητα, και σ αυτά οι άνθρωποι κουτσομπόλευαν, έτρωγαν, και καμιά φορά έμπαιναν πολλοί στην μπανιέρα, ακόμη και με πρόσωπα του άλλου φύλου. Στην Φρανκφούρτη το 1539 δεν είχε μείνει κανένα μπάνιο.σίγουρα η αύξηση της τιμής του ζεστού νερού είχε σχέση και με την σπανιότητα καυσόξυλων...τον δέκατο έβδομο αιώνα επέστρεψαν σαν εισαγωγή από το εξωτερικό, σαν μια πολυτέλεια και σαν τρόπος ανανέωσης του κορμιού μετά από ακολασία: ήταν το λεγόμενο Τουρκικό ή Ρωσικό μπάνιο. Γρήγορα έγιναν συνώνυμα του πορνείου. Τελικά μπήκαν στα σπίτια τον δέκατο έννατο αιώνα ) Επιστρέφουμε εκεί που ήμασταν στην συζήτηση: Αν είσαι μεν Καστοριάδης και ξέρεις και πόσο μοιάζουν τα τεράστια πόϊντ σου με αντίστοιχα του Παπαϊωάννου αφ ενός και του Μάμφορντ αφ ετέρου, αλλά βλέπεις κι ότι δεν τοχεις το λέγειν του Παπαϊωάννου, πολλώ μάλλον του Μάμφορντ, πάρα-πάρα-πάρα πολλώ μάλλον του Ρίτσου και του Ελύτη, άσε πια που το βλέπεις κι ότι όσο κι αν ξέρεις από κλασσική μουσική κι όσο κι αν παίζεις κι ο ίδιος αυτοσχεδιασμούς τζάζ, Θεοδωράκης δεν έχεις γεννηθεί να γίνεις, πόσοι Θεοδωράκηδες έχουν γενικά υπάρξει άλλωστε;, τότε τι κάνεις για να βάλεις τα πόϊντ σου «στην όσμωση και στην ζύμωση», που λένε; Ο Θεοδωράκης στην αντίστοιχη ερώτηση είπε «Δεν πα να διδάχτηκα αντίστιξη (μια κουβέντα είπα, δεν ξέρω αν αυτό διδάχτηκε στη Γαλλία!) και δεν πα ν ανακάλυψα και μόνος μου από παιδί πράγματα και της δυτικής και της ανατολικής μουσικής που ούτε μετενσάρκωση αλλοτινού μουσικού νάχα γεννηθεί που λέει ο λόγος, τώρα για να τα βάλω σε όσμωση όλα αυτά και για να γίνω Προμηθέας της παιδείας και να πάρω τον κεραυνό της μόρφωσης από τα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα, (α! το «Ζ» οι Λαμπράκηδες με τους οποίους έφτιαχνε την πολιτιστική επανάσταση το έβαλαν αφ ενός για το «Ζει» αφ ετέρου για τον κεραυνό αυτό. Κι επίσης τα Ζnet, Zmag από κει, αλλά μέσω Γαβρά βέβαια, το πήραν και το έβαλαν δίπλα στο net, στο mag(azine) κλπ, για την δική τους αντίστοιχη εκπαιδευτική πρωτοβουλία μέσω εναλλακτικού τύπου προσφερόμενου δωρεάν και συντηρουμενου από εθελοντικές προσφορές) για να τα βάλω στην όσμωση και στην ζύμωση όλα αυτά λοιπόν και για να πάρω τον κεραυνό της μόρφωσης από τα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα και να τον πάω στις αλάνες και στα γήπεδα όπως ο Σπαθάρης πήρε τα βιβλία ιστορίας του Γυμνασίου και τα πήγε με τον μπερντέ σαν επεισόδια με τον Καραγκιόζη στον λαό έτσι που να τα μαθαίνει κι ο αναλφάβητος, για να τα κάνω όλα αυτά λοιπόν σε τι φόρματ πρέπει να γράψω; Σε πενιές που να τις παίζουν οι αυτοδίδακτοι που παίζουν συνθέσεις ανθρώπων που έμαθαν μουσική αφ ενός από τις ψαλμωδίες και τα δημοτικά τραγούδια, αφ ετέρου παίζοντας προηγούμενους μπουζουκτσήδες, που στις Ικαρίες έμαθα τι υπέροχες μελωδίες έχουν κι αυτά όπως είχαν κι οι ανατολίτικες μελωδίες που είχαν τα τραγούδια που άκουγα απ τη γιαγιά μου κι απ τους Μικριασιάτες πρόσφυγες στους οποίους πηγαίναμε επίσκεψη με τη μάννα μου». Το αντίστοιχο που θα μπορούσε ναχει πει ο Καστοριάδης είναι «είτε τα φιλοσοφικοψυχαναλυτικο-ακτιβιστικά πόϊντ μου να τα βάλω σε φόρματ ανάλυσης αυτής της θεατροκεντρικής ποίησης-μουσικής είτε να τα βάλω σε κάτι άλλο θεατροκεντρικό, π.χ. θέατρο-θέατρο κι όχι στο φόρματ του σύγχρονου ανάλογου αρχαιοαθηναϊκου τύπου θεατροκρατίας, τις συναυλίες τύπου λαϊκής μυσταγωγίας που κάνουν τούτοι εδώ (αλλά αν με πείθει η συμμετοχή και του μη καν κομμουνιστή Ελύτη να εξετάσω το αν τούτοι εδώ δεν είναι ουτοπικοί Σταλινιστές τότε θα εξετάσω μήπως σαν σάουντρακ των θεάτρων μου αξίζει να βάλω αυτούσια την μουσική τους). Αντί να πει κάτι τέτοιο μάλλον προτίμησε να περιμένει αν θα υπάρξει καλλιτέχνης που θα εμπνευστεί απ τις εντός του έργου του όντως υπάρχουσες δυνατότητες κάποιων πόϊντ του να έχουν συνέπειες στην τέχνη, αλλά ήταν σαν 63

64 να περιμένει την εξέλιξη να ξαναγεννήσει Θεοδωράκη τώρα σύντομα (λες και ένας Θεοδωράκης γεννιέται επί της γης καν σε ρυθμό ενός τον αιώνα, λες λοιπόν και θα γεννιόταν δυο στον αιώνα μας και ο δεύτερος θα τύχαινε συν τοις άλλοις να εμπνέεται και από στοχαστές ειδικούς σε 15 κλάδους όπως ο Καστοριάδης). Οπότε απλώς ευνούχισε το έργο του το οποίο έτσι έμεινε κληροδότημα σε ομάδες γκρινιαρηδων και αυτάρεσκων ψευτοκουλτουριάρηδων που γκρινιάζουν κατά παντός αριστερού περισσότερο απ ότι κατά του συστήματος, και με τουπέ μάλιστα επειδή διαβάζουν Καστοριάδη παρ όλο που όσα αυτοί αντλούν από αυτόν θα μπορούσαν να αντλήσουν και απλώς διαβάζοντας είτε Σπαννό και Άλμπερτ είτε Φωτόπουλο, οι οποίοι, άσχετα με το καλαμπούρι που λέω με τους θυρωρούς του Καστοριάδη, δεν εννοώ ότι είναι τίποτα άσχετοι, ίσως μάλιστα πιο πολλά χειροπιαστά ναχουν να προτείνουν απ ότι ο Καστοριάδης, απλώς εννοώ ότι οι προτάσεις τους, όντας καθαρά οικονομικές, δεν έχουν άμεσα πηγή και συνέπειες στην πνευματικότητα, όκεϋ, τι εννοώ και τι σχέση έχει αυτό: το αν έχουν πνευματικότητα εξαρτάται μόνο απ το αν έχουν κατάλληλη ιδιοσυγκρασία οι Σπαννός, Άλμπερτ, και Φωτόπουλος, αν είναι good guys ή bad guys, δεν περιέχουν σαν του Καστοριάδη κάτι με το οποίο ότι χαρακτήρα και ναχει ο Καστοριάδης το έργο του να μπορεί να επικαλεί την πνευματικότητα, όπως οι αποδείξεις του Γκαίντελ μπορούσαν να πείθουν όποιον τις εξέταζε ακόμη κι αν είχαν γίνει τον καιρό που ήταν πραγματικά τρελός, ή όπως ο Μότσαρτ (του Φόρμαν τουλάχιστον) έλεγε «εγώ μπορεί ναμαι χυδαίος, αλλά το έργο μου δεν είναι» (εν προκειμένω, για τον Καστοριάδη, δεν λέμε για χυδαιότητα βέβαια! Αναλογία κάνουμε) Αυτά περί πηγών στην πνευματικότητα. Περί συνεπειών στην (συλλογική) πνευματικότητα, οι Σπαννός, Άλμπερτ, και Φωτόπουλος έχουν (πέραν της όποιας τέτοιας συνέπειας έχουν εκ του σύνεγγυς στην οικογένειά τους μέσω της ιδιοσυγκρασίας τους) μέσω του να μπορέσει, αν γίνεται, να υλοποιηθεί η πρότασή τους και μετά, η βελτίωση των συνθηκών και η παιδεία θα έχουν αντανάκλαση στην πνευματικότητα. Τι εννοούμε «πνευματικότητα»; Αυτό που ξεχειλίζει ήδη απ τον τρόπο γραφής του Μάμφορντ, και που τρέχει σαν ποτάμι απ τους καλλιτέχνες -πολίτες και από την μουσική που λέγαμε και από τους δημιουργούς-πολίτες των τραγωδιών και κωμωδιών της αρχαίας Αθήνας ή απ τον Σαίξπηρ* (για δε τον Σικελιανό, αν βάλουμε το Πνευματικό Εμβατήριο σε συνεχή γραφή κι όχι σε στίχους χωρισμένους για λόγους της ρυθμικής του ποιήματος, τότε όλα χωράνε σε μια σελίδα (χωρίς μίκραιμα της γραμματοσειράς εννοώ! Βλ. σελ 335 «ΓλώσσαΣκόπελοςμπλούζ») της οποίας το ειδικό βάρος συγκρίνεται μόνο με το ειδικό βάρος θρησκευτικών κειμένων της ανθρωπότητας) Στον Καστοριάδη η πνευματικότητα εδράζεται κυρίως στην οπτική από την οποία θέλει να βλέπει τον Δυτικό πολιτισμό. Όσον αφορά δε το τι σχέση έχει η πνευματικότητα με το θέμα της μαζικοποίησης που λέγαμε, έχει όση σχέση έχει και το αν την μαζικοποίηση την προκαλεί π.χ. η έκφραση «της δικαιοσύνης ήλιε νοητέ» από μόνη της, ξεροσφύρι, ή η παρτιτούρα του Θεοδωράκη ξεροσφύρι, ή ξεροσφύρι η χερούκλα του ψηλού δίκην μπαγκέτας, ή αν την προκαλεί παν ότι υπάρχει πίσω** απ την μπόντυ λάνγκουατζ του μαέστρου να διευθύνει ενώπιον ακροατηρίου που ξέρει μέχρι πού ο ενώπιόν του διανοούμενος το συνόδευσε στους αγώνες του. «Δηλαδή παρασύρεται το κοινό από συναισθηματικούς εκβιασμούς ή από θρησκευτικής πνοής κατάλοιπα και αταβισμούς; Δεν μπορεί να κρίνει την ποίηση ή την μουσική κατ ευθείαν. Πόσο απέχει αυτό από την κακώς εννοούμενη κομματικοποίηση και από την ύπαρξη λάιτ (υπο)ερμηνειών της τέχνης ή της σκέψης;». Απάντηση: απέχει πολύ περισσότερο απ όσο απέχουν οι ομάδες Καστοριαδικών από τις απνευμάτιστες λάιτ (υπο)ερμηνείες του έργου του Καστοριάδη. Αλλά μην φτάσουμε να παρεξηγηθούμε ότι θέλουμε να τα βάλουμε με τους Καστοριαδικούς αλλά κρατώντας καλή επαφή με τον (νοητό πλέον) Καστοριάδη: Ήμασταν απόλυτα σαφείς για το ποιες μαλακίες ο ίδιος έκανε και ευνούχισε το έργο του. Αυτές ποτέ δεν τις αποδώσαμε στους οπαδούς του. Σε αυτούς*** αποδίδουμε μόνο την μαλακία ότι ένα τέτοιο κουτσουρεμένο ημι-ημι-έργο βρήκαν να κάνουν βάση της αυτονομίας τους και με τέτοια βάση με τι άλλο να ασχοληθούν παρά με σαχλαμάρες; (να την πέφτουν, στους αριστερούς, στους Βυζαντινικούς, στους επικριτές του ΝΑΤΟ για την Γιουγκοσλαβία και ποιος ξέρει σε ποιόν άλλο;) *Για τον Ρακίνα δεν έχω γνώμη γιατί δεν τον έχω διαβάσει συγκεντρωμένος. **Πίσω; Πάνω; Κάτω; Δίπλα; Είναι σαφές τι εννοούμε παρ όλα αυτά τα ερωτηματικά. ***Ονόματα; Ας βάλει κανείς στο γκουγκλ π.χ «Καστοριάδης Θεοδωράκης» κι ότι βρει (π.χ. από Indymedia) 64

65 Μπάϋ δε γουέϋ, με τα θεατροκεντρικά που είπαμε ότι έλεγε ο Παπαϊωάννου που μουδωσες, θα κατάλαβες και γιατί έχω την μανία να βάζω τον Μάμφορντ σε θεατρικές πλοκές με σάουντρακ Θεοδωράκη, όπως το «Όρος Μπούσμορ» που σας έλεγα ξεκίνησε από το σάουντρακ του που ήταν το «Κάντο Χενεράλ» που σας είχα παραγγείλει να μου στείλετε στην Γλώσσα και για το οποίο ξαναευχαριστώ. Βέβαια αν με ρωτήσει ο φίλος μας πώς κοίταξα τον Καστοριάδη μέσω τέτοιου σετ ερωτήσεων περί του πρακτέου κι όχι άλλου σετ, κι αν του απαντήσω ότι οι ερωτήσεις υπαγορεύονται από τις απαντήσεις, τότε όντως θα το λέω και για ατάκα. Κι αν θέλετε να πω κάτι μόνο σαν παρόμοια ατάκα ή και ειρωνεία τότε ρωτήστε με κάποτε να σας πω τι ερωτήσεις για εύρεση θεατρικής πλοκής έπρεπε να κάνει στον εαυτό του ο Καστοριάδης για να μπορεί να ενθέσει στην ροή συλλογικής συνείδησης και στην όσμωση και στην ζύμωση την αγαπημένη του ποιητική φράση, που ανέφεραν νεκρολογίες του στα αφιερώματα εφημερίδων όταν πέθανε, την σχεδόν μόνη που καταδεχότανε να μη σνομπάρει είτε ως παράλογη εκ μέρους του ορθολογισμού του είτε ως μη σωστά ή μη επαρκώς παράλογης εκ μέρους της «μη ταυτιστικής-συνολιστικής» του λογικής, εννοώ την τελευταία φράση της Θείας Κωμωδίας του Δάντη «και ξαναβρέθηκα στην επιφάνεια της γης κάτω απ τον ουρανό που είναι γεμάτος απ την αγάπη που κινεί τ αστέρια». Φηλ φρη βεβαίως να με ρωτήσετε γιατί λέω τέτοια πράγματα για πεθαμένον άνθρωπο που δεν μπορεί να απαντήσει, ή, πιο επακριβώς, να με ρωτήσετε τι μου είχε γράψει όταν ενώ ζούσε ακόμα του είχα πει και χειρότερα απ αυτό, αλλά για μη πολιτικοποιημένο θέμα, για μια μπούρδα που απάντησε σε ένα σετ που τουχα στείλει ανθολογήσεων εκ του έργου του και τοποθέτησής του στο πλαίσιο της ευρύτερης βιβλιογραφίας. Δεν ήταν πολιτικοποιημένο διότι εγώ πολιτικοποιήθηκα μετά τους βομβαρδισμούς του ΝΑΤΟ στη Γιουγκοσλαβία το 99 και τότε είχε πια πεθάνει (σαν φυσική οντότητα εννοώ, πολλά πόϊντς του έχουν πολλά ψωμιά ακόμα). Mήπως βιάζεσαι; Τελικά για τον Καραμπελιά μάλλον να τα πούμε άλλη φορά; Α! Θα στα γράψω σε η-μέϊλ. Τον Παπαϊωάννου στον έδωσα; Στον έδωσα. Καμιά ερώτηση;» «Υπό μια έννοια ναι: Έκανα ή δεν έκανα διάνα που έβαλα στο μάτι βιβλία σαν τον Μάμφορντ και τον Παπαϊωάννου;» «Ρέστα! Άσε που βόλεψες κι εμένα: Τον Παπαϊωάννου χωρίς εσένα δεν θα τον ήξερα, τουλάχιστον το «Μάζα και ιστορία» δεν θα το ήξερα γιατί μέχρι στιγμής δεν μου το ανέφεραν άλλοι φίλοι μου. Η ένστασή μου σε σένα δεν είναι ότι δεν βρίσκεις καλά βιβλία ή ότι δεν τα ανοίγεις αλλά το ότι ενώ και τα βρίσκεις και τα ανοίγεις δεν τα τελειώνεις. Αλλά είπαμε: αν ο λόγος είναι ότι κάτι σου φαίνεται δύσκολο να μου το πεις, υπάρχουν τρεις περιπτώσεις, άντε μην τα ξαναλέω. Α! Μουχες πει ότι θα μουδινες και κάποιο άλλο βιβλίο να διαβάσω, δεν κατάλαβα αν θαταν σήμερα ή άλλη φορά, αλλά πριν μου το δώσεις σκέψου εκείνες τις τρεις περιπτώσεις και επίσης ξανασκέψου όχι μόνο τι λόγο θαχα να το διαβάσω εγώ αλλά και τι λόγο θάχες να μου το συστήσεις εσύ. Αν σκοπός σου είναι να βοηθήσεις την μαζικοποίηση ως όσμωση και ζύμωση βρίσκοντας έναν ακόμη αναγνώστη σε κάποιον συγγραφέα που ξέρεις ή που διαβάζεις και μάλιστα αναγνώστη που έχει και ιστότοπο όπως εγώ και άρα ο ένας αναγνώστης μπορεί να σημαίνει δέκα ή και εκατόν δέκα που λέει ο λόγος, τότε σκέψου ποια μαζικοποίηση προσφέρει πιο σημαντική όσμωση και ζύμωση, μήπως το βιβλίο που μου λες είναι από αυτά που αντλούν απ τον Καστοριάδη όσα θα αντλούσαν απ τον Σπαννό, ή μήπως ο συγγραφέας του με την βοήθεια του σάιτ μου θα μπορούσε να αντλήσει απ τον Καστοριάδη και τον Παπαϊωάννου και τον Μάμφορντ όσα αντλώ κι εγώ, και εν τοιαύτη περιπτώσει βοήθα την μαζικοποίηση ως όσμωση και ζύμωση με το να δώσεις ή να στείλεις στον συγγραφέα εκείνο το όνομα του σάϊτ μου, ή μάλλον ας μη το λέω ανταγωνιστικά, καν το μεν αυτό ΑΝ θεωρείς ότι και αυτή η μαζικοποίηση βοηθάει δοσ μου και το βιβλίο του, γρήγορα διαβάζω ούτως ή άλλως, κι επίσης, τουλάχιστον όταν είμαι σε λεωφορείο, πάντα έχω ελεύθερο χρόνο. Κι ακόμη κι αν δεν είναι αξιοποιήσιμο με τους βαθύτερους τρόπους που είναι αξιοποιήσιμοι είτε οι Καστοριάδηδες είτε οι Σπαννοί μπορεί να είναι αξιοποιήσιμο σαν μελέτη του πού κολλάει κάποιος και δεν βλέπει τι άλλο υπάρχει στον Καστοριάδη ή τι καλό και τι εφικτό υπάρχει στην θεατροκεντρικότητα. Άλλη ερώτηση; Ή να γυρίσουμε στο άλλο τραπέζι;» «Αναφέρουν το σάϊτ σου άλλα σάϊτ;» «Δεν ξέρω, ούτε ξέρω πώς να ψάχνω επισκεψιμότητες, ούτε ρωτάω, άλλο το να σε ενδιαφέρει η μαζικοποίηση, ή όσμωση, η ζύμωση, το συλλογικό συνειδητό κλπ και άλλο το να ασχολείσαι με αυτό το θέμα. Το μόνο που ξέρω είναι τι έχω πει στους φίλους μου, με ή χωρίς δικό τους σάϊτ, για να μη με παρεξηγήσουν ότι τους θέλω για αβανταδόρους 65

66 και για να μη με πάρουν ως συμμετέχοντα στην πρόσφατη τρέλα με το ίντερνετ. Τους έχω πει να μου γράφουν τα σχόλιά τους στο η-μέϊλ κι όχι στα καταμετρούμενα σχόλια του σάϊτ, εκτός κι αν θέλουν να ακουστεί ευρύτερα κάτι που θέλουν να πουν για τα κοινά (και αν βέβαια έχουν κάποιο λόγο να θεωρούν ότι το σάιτ μου διαβάζεται ευρύτερα) Πρόσφατη τρέλα θεωρώ την δημοσιογραφία γνωμών αντί γεγονότων που να θέλουν έρευνα κι άρα αμειβομένους ρεπόρτερ ή συγγραφείς. Εγώ μπορεί μεν να τα βάζω όλα δωρεάν αλλά ο λόγος που δεν είναι μπούρδες είναι ότι απλώς ανθολογούν δημοσιογράφους και συγγραφείς που έκαναν έρευνα για όσα είπαν και άρα πληρώθηκαν. Άλλο αν τους πληρώνω δικαιώματα, αφού ακόμα και το % των κερδών μου να δώσω στους εκδότες του Μάμφορντ μηδέν θα πάρουν αφού το10.000% του μηδενός που παίρνω εγώ μηδέν είναι. Όσον αφορά δε τις διαφυγούσες πωλήσεις λόγω των δωρεάν αποσπασμάτων μου αυτά μάλλον διαφήμιση είναι παρά χαλάστρα., εννοώ πες μου πόσοι άνθρωποι ήξεραν, ή επρόκειτο να μάθουν για τον Μάμφορντ και να τον αγοράσουν, και ξαφνικά συνάντησαν το σάιτ μου και καλύφτηκαν πια από Μάμφορντ και άρα δεν θα τον αγοράσουν. Οπότε η τέτοια μαζικοποίηση μέσω δωρεάν αναρτήσεων, όπως και η δωρεάν τύπου ΖΝετ με εθελοντικές προσφορές για αυτούς που το λειτουργούν, αφού εκείνο έχει κόστος ενώ το δικό μου σάιτ έχει μηδαμινό κόστος, δεν βλάπτουν κανένα ούτε οικονομικά ούτε από πλευράς ποιότητος αναρτήσεων, μόνο καλό κάνουν στην διασπορά μόρφωσης και ενημέρωσης και στην προσπάθεια δημιουργίας ευρέως και εις βάθος ενημερωμένων, και διαυγώς σκεπτομένων, πολιτών σε αριθμούς «πέραν του κρίσιμου», που λένε. Επίσης σε αυτό βοηθάει το να βγει κάνα ακόμα φτηνότερο ρήντερ, που ναχει μόνο το κόστος αναγνωστηρίου βιβλίων γραμμένων σε ΣιΝτι, ώστε η διάδοση ακόμα και κειμένων με εκατοντάδες έγχρωμες φωτογραφίες των οποίων κανείς εκδότης δεν θα αναλάμβανε το κόστος και τις οποίες κανείς δεν θα μπορούσε να πληρώσει, να γίνεται με ένα ευρώ και αν θέλει και αμοιβή ο συγγραφέας να γίνεται με δυο ευρώ. Φαντάσου π.χ. πόσοι φίλοι σου που δεν θα θεωρούσαν άσχετο το να συζητάγαμε όλοι μαζί τώρα αυτά που λέμε, ή να ξεφυλλίζανε τις ανθολογίες φωτογραφιών που ξέρεις σαν εικονογραφήσεις Σικελιανού, Νερούντα κλπ, θα μπορούσαν να το διαβάζουν με ένα ευρώ χωρίς καν ναχουν ΠιΣι για να μπουν στο ίντερνετ και μάλιστα με σύνδεση γρήγορη για να κατεβάζει τις φωτογραφίες, ή πόσοι από αυτούς που δεν θέλουν να μάθουν πληκτρολόγια αλλά απλώς να χώνουν ένα ΣιΝτι και να διαβάζουν θα μπορούσαν να βρίσκουν τέτοια κι επίσης να γίνονται σαν ακροατήριο, ιντεράκτιβ ή μη ιντεράκτιβ, κίνητρο για να γράφονται κι άλλα τέτοια από πολλούς, ενώ αντίστροφα φαντάσου πόσοι εκδότες θα λέγανε ότι αυτά δεν έχουν τάργκετ γκρουπ κι ακόμα κι αν προσωπικά οι εδώ ιδέες τούς εκφράζουν, εν τούτοις το εκδιδόμενο βιβλίο δεν μπορεί να περιέχει τέτοια. Δεν συντελεί και αυτό τα μέγιστα στο οξύμωρο ότι είμαστε στην κοινωνία του «κανένα καθένα» που λέει κι ο ιστότοπος που συζητάγαμε πριν λίγο κι ότι αυτά που ο καθένας διαπιστώνει δεν υπάρχει κανένας να τα αποτυπώνει σε γραπτά που να μένουν για λίγο, όπως συνηθιζόταν τον καιρό του σλόγκαν «τα γραπτά μένουν»; Ή, αν αποτυπώνονται δεν υπάρχει κανένας να τα εκδίδει, έστω απλώς γιατί θα παρέλθει η σημασία τους πριν πιάσουν καν το κόστος τους. Α! Για τον παραλογισμό δεν είπα το κυριότερο: Τρέλα πιο ουσιαστική, που όμως δεν γίνεται μόνο με το ίντερνετ αλλά γινόταν κι από πριν, είναι να παραπέμπεις σε πράγματα που δεν διαβάζεις ούτε ο ίδιος, θυμάμαι φίλο μου που περί ποιητικών του συλλογών και κριτικών δοκιμίων όχι μόνο έδωσε παραπομπή κάποιος δημοσιογράφος αλλά του πήρε και συνέντευξη και μάλιστα δισέλιδη χωρίς ναχει διαβάσει ούτε ένα του βιβλίο. Φαντάσου πώς ένιωσε. Κατάσταση δηλαδή σαν τα ουίσκια που αν δεν τα ανοίξουμε τα χαρίζουμε και παρακάτω αφού μας τα χαρίσουν, και που ίσως αν ποτέ ανοιχτούν αποδειχθεί πως από κάποιο σημείο της αλυσίδας και μετά κάποιος έβαζε άσχετα μπουκάλια ή και τούβλα. Γι αυτό στους φίλους μου που έχουν σάιτ έχω πει να έχουμε την εξής δεοντολογία που έχουν τα ερευνητικά περιοδικά φυσικής, μαθηματικών κλπ: Θα αναφέρουμε ο ένας τον άλλο μόνο αν ο ένας δανειστεί απόσπασμα από το σάιτ του άλλου. Τρελό δεν θάταν να γράψει κάποιος που γράφει άρθρο για βαρύτητα «μια κι ο αναγνώστης διαβάζει το παρόν ας δει και το τάδε άρθρο θερμοδυναμικής του τάδε» (πολλώ μάλλον τρελό θαταν να προσθέτει κι ευχαριστία του τύπου «ευχαριστώ τον τάδε που στο άρθρο του για θερμοδυναμική είχε εξαγγείλει το παρόν άρθρο βαρύτητας και με ευγνωμοσύνη του το ανταποδίδουμε» (και μπορεί ο ένας να μην είχε καν χρειαστεί να διαβάσει τον άλλο)) Γι αυτό μόνο αν κάτι δανειστεί κάποιος να δίνει παραπομπή. Α! Και προφανώς αν δανειστεί κάτι από πηγή του φίλου του και όχι από σκέψη του ίδιου του φίλου του, η παραπομπή ναναι στην πηγή όχι στην ανθολογία που την γνώρισε! 66

67 Άλλο αν θέλει να γράψει ο ίδιος κείμενο στο σάιτ του, ή σε εκδιδόμενα βιβλία του ή άρθρα του, για την λειτουργία της ανθολογίας του σάιτ του φίλου του. Αυτό δεν είναι τρελό, δεν είναι σαν παραπομπή σε αδιάβαστο πράμα και σαν κυκλοφορία ουίσκυ που ακόμη δεν ανοίχτηκε. «Υπάρχει έστω κι ένας που ανέφερε ή που ίσως θα αναφέρει το σάιτ σου με τέτοιο καταστατικό αναφοράς; Ιδεατά πολύ λογικά μιλάς, στην πράξη χλωμό μου φαίνεται, μπορεί να κάνω λάθος» «Ιδεατά τουλάχιστον υπάρχει, και μάλιστα με πολύ απλό τρόπο. Απλό σαν το αυγό του Κολόμβου που λένε. Κυριολεκτικά μάλιστα. Ο Κολόμβος δεν τόσπασε στην μυτούλα το αυγό;» «Τόσπασε» «Θυμάσαι το αφιέρωμα της Ευτοπίας στον Μάμφορντ, πριν τέσσερα χρόνια, αν δεν απατώμαι, που είχε πολλές σελίδες από εκείνες που διάλεξα και μετέφρασα εγώ από το «Η πόλη την ιστορία» και λίγα από τα σχόλια που είχα γράψει;» «Θυμάμαι» «Αν πριν τέσσερα χρόνια είχα ανοίξει την ιστοσελίδα τότε το καταστατικό που λέω δεν θαλεγε ότι αντί απλώς του ονόματός μου έπρεπε να πει η Ευτοπία «Απ το σάιτ «Ναι» «Τώρα που μπήκαν πρώτα στην Ευτοπία, για να τα βάλω τα ίδια στο ιστότοπο τον δικό μου πρέπει να πάρω την άδεια της Ευτοπίας ή αυτό είναι σαν ναχω βαφτίσει πιτσιρικά και για να βγάλω αντίγραφο του ΝτιΒιΝτι της βάφτισης να δώσω δωρεάν σε φίλους και συγγενείς να πρέπει να μου δώσει την άδεια ο φωτογράφος γιατί αφού αυτός θαχε τα διαφυγόντα κέρδη άρα αυτός έχει τα πνευματικά δικαιώματα και δεν έχει κανένα πνευματικό δικαίωμα, δηλαδή καμιά γνώμη στο δωρεάν, ούτε ο μικρός, ούτε οι γονείς του ούτε ο πνευματικός πατήρ;» «Ε, δεν φαντάζομαι η Ευτοπία ναχε τέτοιας μορφής αντιρρήσεις» «Άλλης μορφής όμως φαντάζεσαι» «Ναι, αφού αν ήξερε τι άλλα λες εκεί μπορεί να μην συμφωνούσε να σε αναφέρει και άρα να μη σου ζητούσε και τις σελίδες αν αυτό απαιτούσε αναφορά» «Άρα το ναχω απαίτηση είναι και λίγο σαν το σπάσιμο της μύτης του αυγού του Κολόμβου;» «Ε, δεν είναι;» «Ποια είναι η ειδοποιός διαφορά μεταξύ καταστάσεων που πρέπει να σπάει κάποιος αυγά για να γίνει ομελέτα και καταστάσεων που δεν πρέπει καν να σπάμε την μυτούλα σε αυγά βρασμένα;» «Το αν θα την σπάσει σε όσους έχει συμμάχους, π.χ. για έλλειψη σοβαρότητας, για αδυναμία στάθμισης συνεπειών, για απόδοση οντότητας σε πράγματα χωρίς προτεραιότητα ή αντιστρόφως» «Τι λένε όσα μου είπες για την παροιμιώδη Βολταιρική ρήση «θα πολέμαγα να έχει βήμα ο αντίπαλος και να μπορώ να διαφωνήσω μαζί του δημοσίως και είτε να τον πείσω είτε να με πείσει είτε άλλοι να επηρεαστούν από εμάς» και τι συνέπεια έχει το να στην σπάσεις σε συμμάχους;» «Το να την σπάσεις σε συμμάχους έχει το κακό ότι μένεις χωρίς δυνατότητα δράσης κι άρα μένεις ανευθύνως αργόσχολος συζητητής. Τα περί Βολταίρου έχουν το κακό ότι με αυτό οποιοσδήποτε άσχετος θα μπορούσε να διεκδικεί χρόνο συζήτησης και να μας κάνει έτσι δολιοφθορά» «Δια ταύτα: Αφήνοντας τις υποθετικές καταστάσεις περί τρίτων και πηγαίνοντας σε υποθετικές καταστάσεις μεταξύ μας κάνε την υπόθεση ότι έχεις σάιτ και κάτι απ όσα είπαμε θέλεις να το δανειστείς αλλά αναφέροντας το σάιτ μου. Και στείλε μου ένα η- μέϊλ που είτε να αποδεικνύει κατά την κρίση σου ότι όσα μπορώ να προσφέρω είναι δολιοφθορά στη δράση, είτε να αποδεικνύει ότι είναι πολύ βοηθητικά, άμεσα ή έμμεσα, στην δράση ή σε οτιδήποτε άλλο, ή πες μου «δεν απαντώ», ή ισοδύναμα απλώς μην απαντάς. Αν δεν με πείσεις ότι είναι δολιοφθορά αλλά μου πεις και ότι δεν θαθελες να με βοηθήσεις να διαβάζομαι τότε θα θεωρήσω εγώ δολιοφθορά στον δικό μου χρόνο την συζήτηση μαζί σου γιατί με άλλον τρόπο είναι να βοηθήσω εγώ τα πράγματα με άλλον εσύ: Εγώ πρέπει να βοηθάω ανθρώπους σαν εσένα να καταλαβαίνετε πιο εύκολα αυτούς που παρά τις όποιες τους μαλακίες έχουν κάτι να σας πουν για την αλλαγή συστήματος, και που αν το τι λένε δεν το καταλάβετε πλήρως πριν αφαιρέσετε τις μαλακίες τότε ούτε εσείς ούτε κι εκείνοι θα πιάσετε πλήρως τόπο. Κι αυτό εκ μέρους μου δεν απαιτεί συμμαχίες, αν απαιτούσε θα τις έκανα, αλλά αντιθέτως, πάνω απ όλα απαιτεί συγκέντρωση με σκοπό τις «διαυγάσεις», όπως θα τις έλεγε ο Καστοριάδης, διαφόρων θεμάτων. Και διαυγάσεις με συμμαχίες δεν γίνονται, αφού οι συμμαχίες θέλουν καμιά φορά και ηθελημένες και συνειδητές συσκοτίσεις για να μην την σπάει ο ένας στον άλλο. Ενώ η δική σου δουλειά απαιτεί συμμαχίες. Από κει όμως, μάλλον υπάρχει πολλή απόσταση μέχρι την δολιοφθορά του να μου πεις «Εντάξει, καλό μου έκαναν αυτά που είπαμε, αλλά να σου φέρω έναν-έναν έναν όσους ξέρω να μας τα πεις, γιατί για να τα πεις μια- και-καλή πρέπει να πούμε ότι υπάρχουν στο ίντερνετ και αν κάποια απ όσα λες την σπάσουν σε συμμάχους μας τότε αναιρείται το καλό που κάνεις». Μη φτάσουμε δηλαδή και στο άλλο άκρο όπου ούτε καν για εκκίνησηδοκιμή προς μεγαλύτερη μαζικοποίηση να μην αφήνουμε την όποια εύθραυστη μα ήδη υπαρκτή μαζικοποίηση λόγω του ρίσκου που παίρνει ο παροιμιώδης πρώτος πινγκουίνος που βουτάει το πρωί: 67

68 68

69 Όπως, ίσως, ήδη μάντεψε ο αναγνώστης ο προηγηθείς διάλογος με τα πλάγια γράμματα ήταν υποθετικός (στο «Άλλη ερώτηση; Ή να γυρίσουμε στο άλλο τραπέζι;» η απάντηση δεν ήταν «Αναφέρουν το σάϊτ σου άλλα σάϊτ;» αλλά ήταν να γυρίσουμε στο άλλο τραπέζι, όπου ο συνομιλητής μου χαιρέτησε κι έφυγε κι εγώ έκατσα λίγο ακόμα, η πρόταση βέβαια προς την Ευτοπία θα είναι πραγματική) Αν δεν βιαζόταν ο φίλος μου και μέναμε λίγο ακόμα τι θα συζητούσαμε; Πιθανώς περί Καραμπελιά, από πλευράς μου ως εξής:..(α! Πριν ξεκινήσουμε ας πούμε στον αναγνώστη να δει και κάτι πιο ανάλαφρο σχετικά με τη φωτογραφία της προηγούμενης σελίδας: σχεδόν κάτω-κάτω στην σελ.57* του «ΓλώσσαΣκόπελοςμπλούζ». Αν αντιθέτως θέλει κάτι λιγότερο ανάλαφρο και όχι καλαμπούρια, του υπενθυμίζουμε ότι ακόμα και αν η γραφή αναφέρεται σε τραγικά πράγματα δεν παύει, αφού απλώς γραφή είναι, ναναι κάτι το λάϊτ, κάτι που είναι σοβαρό μόνο μέσω της λεγόμενης «πανουργίας του λόγου». Άρα αν τα πράγματα απαγορευόταν να τα παίρνουμε πιο λάϊτ απ ότι είναι έπρεπε να απαγορευτεί κάθε τους περιγραφή. Όχι ότι δεν έχουν γίνει και τέτοιες προτάσεις, π.χ. ο Πλάτων ήθελε να σταματήσει η θεατροκρατία στην Αθήνα (οπότε ο Παπαϊωάννου την επισήμανση που έκανε, για την λειτουργία της, την αποδίδει στον Πλάτωνα κι απλώς λέει ότι αν μαθαίνουμε για κάτι απ τον Πλάτωνα δεν σημαίνει ότι πρέπει και να συμφωνήσουμε με τον λόγο για τον οποίο εκείνος το επεσήμανε). Κατά τα άλλα, αν ο αναγνώστης απλώς αισθάνεται άσχημα για την «ευδαιμονιστική» που λένε στάση που υπάρχει π.χ. στο να μιλάει κάποιος μόνο για την πολιτιστική όψη των πραγμάτων κι όχι και για τις υπόλοιπες, π.χ. την πολιτιστική παγκοσμιοποίηση και ενοποίηση μέσω εθνικ μουσικής κι όχι και για το πώς θα λυνόταν τα προβλήματα ανεργίας κατά την ενσωμάτωση, τότε συμμεριζόμαστε τα αισθήματα του. Και μάλιστα του λέμε να καλωσορίσει την όποια δυσκολία μπορεί να έχει η ανάγνωση του ανά χείρας βιβλίου γιατί αν ήτανε να το κάνουμε να θέλει λιγότερη συγκέντρωση και καταβολή λιγότερης φαιάς ουσίας τότε θα το κάναμε τσελεμεντέ για τους λεγόμενους πολυπολιτισμικούς Μανχάταν-ίτες. Μπάϋ δε γουέϋ, προσωπικά πολύ μου άρεσε που μια φορά, σε κάποιον (βουλευτή της Νέας Δημοκρατίας νομίζω) ο οποίος είπε από τηλεφώνου «Στην Ελλάδα έχουμε μια μιζέρια. Πήγα στην Νέα Υόρκη, και καθώς έκανα μια βόλτα στον δρόμο με φίλους ένιωσα ελεύθερος άνθρωπος» η Λιάνα Κανέλη απάντησε «Με τον Γούντυ Άλλεν την κάνατε την βόλτα;») Στα ακόλουθα κάποια πράγματα ίσως βγουν στο β ενικό, αφού όντως είπα (σελ. 64) στον προ-ολίγου συνομιλητή μου ότι θα του τάστελνα με η-μεϊλ. Λοιπόν: Στο βιβλίο του που λέγαμε, «στα μονοπάτια της ουτοπίας», έγραφε ο Καραμπελιάς, αμέσως μετά τα κεφάλαια «Οι εδαφικές διαστάσεις των κοινωνικών μετασχηματισμών» και «Το ζήτημα του υποκειμένου» (που ήδη περιγράψαμε μέρη τους σχετικά με την ήδη πεπαλαιωμένη ανάλυση του αριστερού διεθνισμού περί του γιατί είναι πεπαλαιωμένος ο ρόλος του «εδαφικού έθνους», σε σχέση με το πώς και γιατί ξεπεράστηκαν τα σύνορα από την παγκοσμιοποίηση, και μέρη τους σχετικά με την «πολλαπλότηττα του υποκειμένου» (την οποία ο Καραμπελιάς δεν θεωρεί αναγκαίο να περιμένουμε κάτι να την καταργήσει για να προχωρήσουμε, δεν θεωρεί την μονολιθικότητα ούτε συνώνυμη με την αλληλεγγύη ούτε αναγκαία για την αποτελεσματικότητα αλλά ομολογουμένως δεν εξετάζει και πολύ πώς η πολλαπλότητα δεν θα εκφυλίζεται στην πολυσυλλεκτικότητα που υπόκειται στο «ανεμομαζώματα ανεμοσκορπίσματα»)), αμέσως μετά τα κεφάλαια αυτά λοιπόν και αμέσως πριν το τελευταίο που ονομάζεται «Μια μετα-κομμουνιστική ουτοπία» (ουδεμία σχέση με το «μεταμοντερνισμός» κατ αρχήν, άλλο αν θελήσει κανείς να ετυμολογήσει τον όρο αυτό στην προσπάθειά του, σαν χλευασμό κλπ εξ αποτελεσμάτων ή εξ εξέτασης επιχειρημάτων. Πάντως εκ προοιμίου και σαν ευφυολόγημα κριτικού είναι μαλακία. Δεν θα ήταν μαλακία αν ο Καραμπελιάς ήταν, π.χ., κάνας τύπος που θαύμαζε (ή και θαυμάζει ακόμα) τον μεταμοντερνισμό κι είχε συλλάβει την ιδέα να κάνει και την αλλαγή συστήματος να ακολουθήσει τον δρόμο που χάραξε ο μεταμοντερνισμός. Αλλά τότε θαταν ψώνιο και δεν θαταν ο Καραμπελιάς και δεν θαχε πει και τίποτε που να μας έχει τραβήξει την προσοχή που μας έκανε και πριν λίγο να καταβάλλουμε φαιά ουσία για σκέψεις του και να ξανακαταβάλουμε, και τώρα) αμέσως λοιπόν πριν το τελευταίο κεφάλαιο με την «πρόταση» που προσπαθεί να στοιχειοθετήσει παρεμβάλλει ένα κεφάλαιο με τίτλο «νεωτερικότητα και ρομαντισμός» (κι όχι βέβαια, ξαναλέμε, ότι μετά το κεφάλαιο «νεωτερικότητα» *Πού να το ψάχνει τώρα ο αναγνώστης;! Ας του κάνουμε μια απλή αντιγραφή-επικόλληση: «Όταν η χρονιά του Γιάννη και του Κώστα έγιναν τριτάκια (=γ Γυμνασίου, όχι Γ Λυκείου) τους έλεγα μια μέρα ότι επειδή ένα θαλάσσιο ζώο επιτίθεται στους πινγκουίνους, αυτοί, για να μη τους συμβεί αυτό, το πρωί αντί να βουτήξουν πρώτοι σπρώχνουν τον διπλανό τους να πέσει εκείνος πρώτος στο νερό. Ξαφνικά ο Βαγγέλης κι ο Γιώργος που κάθονταν μαζί κοιτάχτηκαν και ταυτόχρονα είπαν «Ρέ τον Βαγγέλη!» και «Ρέ τον Γιώργο!» δίνοντας κι από μια πολύ δυνατή «φιλική» σπρωξιά ο καθένας στην πλάτη του άλλου». Για τους πινγκουίνους που λέμε τώρα ποιο είναι ένα παράδειγμα θαλάσσιου ζώoυ που σε τρώει=σε εξοστρακίζει από το νόημα=σε βγάζει (μέσω μαζικής γελοιοποίησης) π.χ.από την δυνατότητα συμμετοχής σε πράξη μαζί με άλλους; Είναι π.χ. το indymedia 69

70 το επόμενο κεφάλαιο αυτόματα είναι μετα-μοντέρνο! Ας σοβαρευτούμε όμως) Απ το κεφάλαιο αυτό αντιγράφουμε, επί λέξει, την φράση: «Η τέτοια μετα-μοντέρνα ή μετακομμουνιστική αντίληψη της ιστορίας δεν έχει τίποτε να κάνει με την κυρίαρχη εκδοχή του μεταμοντερνισμού. Δεν στηρίζεται στο τέλος των μεγάλων αφηγήσεων, αλλά στην ενσωμάτωσή τους στην ανθρώπινη καθημερινότητα» Το βαθύτερο ίσως νόημα του μετα/κομμουνισμού είναι αυτό: Η αναζήτηση της ανθρώπινης ευτυχίας και κοινωνικής πλήρωσης εδώ και τώρα, όχι βέβαια με την έννοια μιας άμεσης κατανάλωσης του παρόντος, χωρίς προεκτάσεις στο μέλλον, όπως κάνει η πιο χυδαία εκδοχή του μεταμοντερνισμού, αλλά με την έννοια της αναζήτησης της μετάβασης, της αλλαγής, της πληρότητας, στο παρόν». Πριν αναρωτηθούμε (έχουμε και κάποια εικασία) πού ακριβώς μπορεί να κόλλησε το πράμα και να έγινε κι ο Καραμπελιάς αντικείμενο χαρακτηρισμών (από νέους που, μέρος τους, και τον Γιανναρά φασίστα θα τον έλεγε) ας πούμε πού ακριβώς ακουμπάμε με τη φράση αυτή και σε τι θεωρούμε ότι μπορούμε να τη βοηθήσουμε να πάρει πιο χειροπιαστή μορφή: Πρώτα-πρώτα, αντί να ρωτήσουμε (πολλώ δε μάλλον χωρίς να επερωτήσουμε) τον Καραμπελιά τι σημαίνει «ενσωμάτωση* των μεγάλων αφηγήσεων στην ανθρώπινη καθημερινότητα», εξηγούμε οι ίδιοι τι σημαίνει η ερώτηση αυτή μέσω του να της δώσουμε μια (απλώς μια, ίσως υπάρχουν κι άλλες) απάντηση: Αν στη δουλειά του συγγραφέα περιλαμβάνεται και το να παίρνει κάτι από τα γύρω του και να το γράφει έτσι που να αφορά και τους μακρινούς του, τότε η (σχετικώς) αντίστροφη δουλειά που θα περιγράψουμε, ακόμη κι αν θάπρεπε να τον κάνει να λέγεται «ξε-συγγραφέας», είναι μερικές φορές εξ ίσου σημαντική, ή και σημαντικότερη από την δουλειά του συγγραφέα**: Να παίρνει από τους μακρινούς του (γεωγραφικά ή χρονικά) και να το γράφει έτσι που να αφορά τους γύρω του. Τι σημαίνει «αφορά» και τι σημαίνει «μερικές φορές αυτό είναι πιο σημαντικό»; Ιδού: Τι νόημα έχει πλέον σε καιρό εισβολής στο Ιράκ να παιχτεί «ως επίκαιρη αντιπολεμική κωμωδία» η Λυσιστράτη, άντε και με κανένα υπαινικτικό σκηνικό, π.χ. αμφίεση στρατιωτών σαν πεζοναυτών;! Σιγά την ιντεράκτιβ θεατροκεντρικότητα! Εδώ στων Αμερικανών το θικ σκαλ (κοινώς καύκαλο) κάνει γκελ η πιο ντοκουμενταρισμένη κυριολεξία, και θαχει αποτέλεσμα η μεταφορική υπαινικτικότης σε πλαίσιο σαν σε Μεγάρου Μουσικής με εισιτήριο βαρβάτο και τρούφες με βαρβάτες τιμές στο διάλειμμα;! Άρα τα του, μακρινού χρονικά, Αριστοφάνη πρέπει να ξαναγραφούν έτσι που να αφορούν τους γύρω μας (το Ιράκ γύρω μας είναι; Ναι, αφού ζούμε στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και της στιγμιαίας&ταυτόχρονης ενημέρωσης) Πολλώ μάλλον οι τραγωδίες που το ιντεράκτιβ στοιχείο τους δεν είναι σαν του τύπου Αριστοφάνη/Σπαθάρη, δηλαδή το πολύ-πολύ τροποποιήσεις πλοκής λόγω στοιχείων χάπενινγκ εντός θεάτρου, αλλά αφορούν παρέμβαση *Πριν πούμε για την «ενσωμάτωση» (των μεγάλων αφηγήσεων) ας θυμίσουμε και τι σημαίνει το «τέλος» τους, ενσωματώνοντας την σημασία αυτή και στο τωρινό γίγνεσθαι: Εξ όσων την αφήγηση την παίρνουν με ζάπινγκ, οι περισσότεροι θα θεωρούσαν αυτονόητη την ιδέα ότι ήρθε το τέλος των μεγάλων αφηγήσεων όχι απλώς διότι «η εποχή δεν παράγει Παναγούληδες και Θεοδωράκηδες» (παράγει και παρα-παράγει, στη Φαλούτζα π.χ. όπως είδαμε ) αλλά διότι ακόμη κι αν ο Παναγούλης ή ο Θεοδωράκης αφηγούνταν κάτι οι περισσότεροι θα λέγανε «Αντί να κάνεις πράξη που ήθελε τόσα λόγια να περιγραφεί δεν πέταγες καλύτερα καμιά αρβύλα στο κεφάλι του Παπαδόπουλου ή του Τσώρτσιλ να μπορεί να μεταδίδεται σε τριάντα δευτερόλεπτα και να χωράει και στο youtube, όπως έκανε ο Ιρακινός δημοσιογράφος με τον Μπούς; Άντε μπράβο, έχουμε και δουλειές κι έχουμε κι άλλα σήριαλ την ίδια ώρα, πόση από την ώρα μας νομίζεις ότι μπορείς να διεκδικείς;» (ο σαρκασμός μας προφανώς δεν απευθύνεται στον al Zeidi που πέταξε την αρβύλα αλλά στον πανηλίθιο εκ των τηλεθεατών, στον οποίο αφιερώνεται κι ο στίχος του Σαββόπουλου «χωνεύεις δέντρο εξωτικό, μην κάνεις την αθώα»). Για «διαβασμένους» (κι από Ντερριντά κι από Ρόρτυ κι απ όλα, ιδίως από Ρόρτυ) η σημασία του όρου «τέλος των μεγάλων αφηγήσεων» σημαίνει και τέλος Πλατωνισμού, Χριστιανισμού (Ιουδαιο-, Ελληνο- κλπ) Μαρξισμού κλπ και, με λίγη βοήθεια από Wittgenstein και Kuhn τέλος και της «φυσικής ως θεωρίας των πάντων» ή και, με βοήθεια από Φουκουγιάμα, τέλος της ιστορίας και άρα, πλέον, απλώς αναμονής, με λίγο δυτικό σπρώξιμο, να εξαπλώνεται η δημοκρατία των Ντίσνεϋ και Μακ Ντόναλντ (ή της Κόκα Κόλα Ινκ. και της Τσικίτα (United fruit) όπως θα το έθετε ο Νερούντα) και στους μη ακόμα φρη κι εκπολιτισμένους) Η προσωπική μας απάντηση στον πανηλίθιο εκ του κοινού είναι όχι απλώς να του διεκδικούμε την προσοχή και την συγκέντρωση με σελίδες επί σελίδων χωρίς καν χωρισμό παραγράφων που θα του έκαναν το λουκ της σελίδας ρήντερ φρέντλυ, αλλά και να το πράττουμε αυτό με θέματα που δεν είναι καν μίμηση πράξεως σπουδαίας και τελείας, όπως του Θεοδωράκη, (π.χ. με θέματα από την ζωή μαθητών σε τάξη). Και που πολλώ μάλλον δεν είναι γραμμένα στο φόρματ που κάνει αυτά τα θέματα πασάμπλ (ως δοκιμασμένα, π.χ. τύπου «θα βρεις τον δάσκαλό σου» κλπ) **Ούτε την κατηγορούμε την κανονική συγγραφή, ούτε στρεφόμαστε σε «εκκεντρικότητες και (είτε καινοφανείς είτε ψευδοκαινοφανείς) παραδοξολογίες» επειδή «φοβόμαστε να την αποτολμήσουμε»: Οι ιστορίες του «ΓλώσσαΣκόπελοςμπλούζ» είναι κανονικότατου τύπου συγγραφή. 70

71 στο γίγνεσθαι εκτός θεάτρου αν δεν είναι να μείνουν στην πανουργία του λόγου που ξαναλέγαμε, που ακόμη κι αν συμπεριλάβει τις τραγικές όψεις ενός θέματος στο αντίγραφο που αναλύει της πραγματικότητας δεν παύει να είναι αντίγραφο και εικονικότητα ο δε συγκλονισμός μόνο εντός θεάτρου δεν αλλάζει τίποτα*. Αλλά επαναλαμβάνουμε ότι κάθε άλλο παρά άχρηστη, τουλάχιστον κατά τον Παπαϊωάννου αν όχι κατά τον Πλάτωνα, είναι η παιδεία μέσω απλού και ακίνδυνου αντιγράφου**. Όκεϋ, θα δώσουμε και τελείως χειροπιαστά παραδείγματα για να μην τα αφήσουμε αυτά σαν αφηρημένες και φλού γενικότητες και παραινέσεις ή σαν ευσεβείς πόθους και ευγενή οράματα και ευχολόγια, αλλά για την ώρα ας μην αργοπορούμε την εφαρμογή τους στο πιο φλέγον θέμα, του τι στο καλό θα μπορούσε να σημαίνει «ενσωμάτωση των μεγάλων αφηγήσεων στην καθημερινότητα», όταν οι μεγάλες αυτές αφηγήσεις αυτές έχουν τα ονόματα που αναφέραμε στη πρώτη υποσημείωση της προηγούμενης σελίδας: Πλατωνισμός, Χριστιανισμός, Καντιανισμός, Χεγκελιανισμός, Μαρξισμός, φυσική επιστήμη (φλέγον εν όψει του θέματος «σύγκρουσης πολιτισμών» μεταξύ Δύσης κι Ανατολής ή και μεταξύ ντόπιων και μεταναστών εντός δύσης). (Αν κάποιος θεωρεί ότι από την προηγούμενη σελίδα και πέρα (ή ήδη από νωρίτερα) παρα-πηδάμε «από θέμα σε θέμα» και του προκαλούμε χάος να διαβάσει την παρούσα παρένθεση πριν συνεχίσει. Αν δεν είχε τέτοια ένσταση ας την προσπεράσει απλώς: Το χάος αυτό μόνο φαινομενικό είναι, απλώς η συνήθης ενημέρωση μας έχει συνηθίσει να θεωρούμε μη χάος το αντίστροφο που είναι χάος και μετά μας φαίνεται χάος η αποκατάστασή του, δηλαδή: Αν ακούμε ειδήσεις ή θεματολογίες, επιλεγμένες ως προς την σειρά παράθεσής τους από δημοσιογράφους και τυπογράφους και καταχωρητές διαφημίσεων και που είναι ατάκτως ερριμμένες με μόνο συνδετικό τους την χρονική τους εγγύτητα (οι ειδήσεις) ή την θεματική ενότητα («κόσμος», «απόψεις», «ενστάσεις», «πολιτισμός», κλπ) τότε το ξεφύλλισμά τους ή το άκουσμά τους ή η θέασή τους δεν (!) μας φαίνονται χαοτικά, ακόμη κι αν δεν πρόκειται καν περί ροής συνείδησης αλλά περί βολέματος του τι χωράει στη σελίδα από πλευράς μεγέθους γραμματοσειράς και αριθμού λέξεων. Οι δικές μας σελίδες γιατί φαίνονται χαοτικές, όταν μάλιστα η ροή συνείδησής τους δεν προκύπτει καν από «ελεύθερο συνειρμό», «αυτόματη γραφή», «εγγενώς και γνησίως ανορθολογικές» διαδικασίες, π.χ. «επαφή με συλλογικό ασυνείδητο» (ή με το ατομικό ασυνείδητο οποιουδήποτε») αλλά προκύπτει από επαφή με το συλλογικό συνειδητό, υπολογισμένη *Το κοινό (ή ακροατήριο ή εκκλησίασμα) κλπ είναι απλώς σαν τον Οδυσσέα που ακούει τις Σειρήνες δεμένος κατά την εικόνα του Αντόρνο για την πορεία του Ευρωπαϊκού πνεύματος που κατόρθωσε να διανύσει η αστική της τάξη. Το ίδιο ισχύει και αν αντί σε θέατρο ή σε αίθουσα συναυλιών ή σε εκκλησία ακούει και εσωτερικές του σειρήνες σε καναπέ ψυχαναλυτή ή τις βλέπει κιόλας «με μάτια ορθόκλειστα», που λένε, σ ε περιβάλλον συνεδριών «ψυχανάλυσης του βάθους» με ή χωρίς ψυχότροπες ουσίες(συνθετικές ή φυσικές), σε δεξαμενές αισθητηριακής αποστέρησης, σε ηχομονωμένρς αίθουσες για «πρωταρχικές κραυγές», στα αντίστοιχα ως συμβαίνοντα σε ερήμους ή σε δάση, με ή χωρίς παγανιστικές, ή απλώς πριβέ, τελετές, σε όργια πάρκων κλπ κλπ) **Άλλωστε κι ένας από τους πολύ γνωστούς ορισμούς της παιδείας εστιάζεται στο να μαθαίνουν μαθητές πώς σκέφτηκαν εφευρέτες, στρατάρχες, ευεργέτες, μεταρρυθμιστές κλπ σε συνθήκες προστατευμένης (και απλής) αίθουσας κι όχι μάχης (ή εργαστηρίου) κλπ. κλπ, (και να τα μαθαίνουν όλα όλοι οι μαθητές, όχι μόνο όσοι θα ασχοληθούν με κάτι σχετικό). Σε συνθήκες μάχης πόσοι προλαβαίνουν να μάθουν να σκέφτονται στρατηγικά, οργανωτικά, διοικητικά, ή για το αν η μάχη είναι μέρος δίκαιου πολέμου κλπ; Αν δεν μάθουν κι απ όλα αυτά οι μαθητές ή οι ενήλικοι πολίτες τι θα μάθουν;: Είτε μάνουαλ με οδηγίες για το πώς θα γίνουν καλύτεροι γιάπηδες είτε μάνουαλ για μολότωφ. Και οι των μεν μάνουαλ απλώς θα γίνουν καλύτεροι γραμματείς γιάπηδων (γραμματείς με μάστερ) οι του δε μάνουαλ δεν θα γίνουν ούτε Παναγούληδες ούτε Τσε, αλλά «πύρινες σκιές» και, το πολύ-πολύ, Ράμπο και Σβαρτσενέγκερ της αντίπαλης προς τον Σταλλόνε παράταξης. Βέβαια σιγάσιγά «μεγαροποείται» και η παιδεία αυτή. Το να μάθεις για το «Άξιον Εστί» απλώς σε περιβάλλον ανθρώπων που διέθεσαν ακριβότατο εισιτήριο και να διαβάσεις μόνο αφιερώματα σε φυλλάδια με τα οποία ακριβά ιδιωτικά σχολεία επιδεικνύουν την σοβαρότητά τους σε πελάτες που τα παιδιά τους θα γίνουν όχι γραμματείς γιάπηδων αλλά οι γιάπηδες-γιάπηδες (από κείνους όμως που κατά βάθος «θαχουν και παιδεία και καλές προθέσεις» αλλά δεν θα τους βοηθάει ο καιρός αφού θα «έχουν ατονήσει οι μαζες» και απλώς θα πηγαίνουν σε καμιά βιβλιοπαρουσίαση αριστερού σε βραδιά εκδοτικού οίκου) δεν βοηθάει και σε πολλά, αφού η ποιοτικότητα που προάγει είναι αυτή με την οποία μαθαίνεις για την χώρα σου σαν να διάβαζες ποιοτικό αφιέρωμα σε αυτή από την Νάσιοναλ Τζεογκράφικ, που θα σου μάθαινε μεν και για τις άλλες χώρες όσο ποιοτικά όσο σου μαθαίνει για την χώρα σου, αλλά για την χώρα σου θα σου μάθαινε όσο ποιοτικά όσο θαχε μάθει και στους ξένους γι αυτήν, εν ολίγοις θα γινόσουνα πολίτης του κόσμου όχι αγαπώντας τον πλανήτη σου, και την ζωή σε αυτόν, όσο παθιασμένα όσο άνθρωποι άλλων εποχών τη χώρα τους και την ζωή σε αυτήν, αλλά αγαπώντας τον πλανήτη σου (και την χώρα σου) το πολύ-πολύ όσο άνευρα όσο οι, έστω πιο πεφωτισμένοι, εκ των τουριστών. Όταν λέμε «χώρα σου» εννοούμε, όταν μιλάμε σε κάτοικό της, κάθε χώρα, όχι μόνο την Ελλάδα όταν μιλάμε σε Έλληνες) 71

72 (ορθολογικά και με διαφάνεια) να διατυπώνεται κατά διαδοχικές ενότητες θεμάτων σε οργανική αμοιβαία σύνδεση και σε παρόμοιο κάθε φορά επίπεδο παιδαγωγικής δυσκολίας; Διότι: 1. Τα άλλα δεν μας φαίνονται χαοτικά απλώς διότι ταχουμε συνηθίσει, ενώ το μη ακόμη οικείο φαίνεται χαοτικό. 2.Διότι οι δικές μας παράγραφοι είναι σαν κάθε τόσο να ρωτάνε «καταλάβαμε;» Και μέχρι να καταλάβουμε θεωρούμε ότι κάποιος μας μπερδεύει. Ενώ τα ατάκτως ερριμμένα νέα είναι σαν κάθε τόσο να ρωτάνε «σε μπερδέψαμε αρκετά;» και αν έχουμε ήδη μπερδευτεί και απαντήσουμε «ναι» νομίζουμε ότι είπαμε «ναι κατάλαβα» ενώ είπαμε «ναι μπερδεύτηκα» (= ναι, κατάλαβα ότι εννοούσε ο Πρετεντερ-ης αυτό και ο Αρναούφογλου εκείνο κλπ μα αν καταλάβεις τι εννοούσαν όλοι αυτοί τότε με τις τόσο λάθος προσεγγίσεις τους το μόνο που έχεις καταφέρει είναι να μπερδευτείς με το να μην ακούς ποτέ κάτι που όντως διαφωτίζει το πού βρισκόμαστε, και αν μετά την φαινομενική κατανόηση των ατάκτως ερριμμένων μας πει κάποιος να του πούμε τι καταλάβαμε από την όλη ενημέρωση σαν διαφώτιση όλης της μέρας δεν θαχουμε καταλάβει τίποτα) Όσον αφορά δε το ότι είναι αφύσικο να απλοποιούμε το φυσικό χάος των εισερχόμενων νέων της ζωής σε ενότητες εστιασμένες στα θέματα ένα-ένα υπάρχει η απάντηση ότι πάντα τοκανε αυτή η τέχνη αφού και ακόμη κι αν λίγο-λίγο το βλέπεις το μπέρδεμα (π.χ. στο θέατρο ή στο τραγούδι) γίνεται να είναι αρκετό για ναναι γνήσιο και παλλόμενο σαν τη ζωή την ίδια, ενώ στο «όλο μαζί μονομπούκι» σου προκαλεί μπλακ-άουτ. Το λίγο-λίγο ας το παίρνουμε σαν άσκηση και σαν προθέρμανση να βλέπουμε χωρίς να μπερδευόμαστε την όλο και ευρύτερη (μα παροιμιωδώς «πάντα ατελή») «εικόνα» σιγά-σιγά. Το δε πληρέστερο χάος που μας δημιουργούν η υπερπληροφόρηση των ΜΜΕ σε συνδυασμό με την υποπληροφόρηση περί σοβαρών αναλυτών ή και σημαντικών νέων δεν είναι «το χάος της παλλόμενης ζωής» αλλά το χάος αποβλάκωσης που οδηγεί σε ψευτοζωντανό και τελικά απονεκρωτικό μούδιασμα ζωντανών λειτουργιών) Λοιπόν: Για ναμαστε και συγκεκριμένοι και κοντά στον τρόπο που επηρεάζεται το σύγχρονο συλλογικό συνειδητό, αφ ενός στην Ευρώπη αφ ετέρου στην Ελλάδα, ας ξεκινήσουμε αυτό που θέλουμε να πούμε περί του ρόλου της ενσωμάτωσης αυτών των συγκεκριμένων «μεγάλων αφηγήσεων» (θρησκευτικών, φιλοσοφικών, ακτιβιστικών) στην καθημερινότητα, ας πάρουμε την κόντρα που το προηγούμενο καλοκαίρι ή φθινόπωρο έγινε στην Αγγλία μεταξύ του βιολόγου της Οξφόρδης Ρ. Ντώκινς, ο οποίος είχε διδάξει σε όλους μας τόσα και τόσα με τα βιβλία του «Το εγωιστικό γονίδιο» και «Ο τυφλός ωρολογοποιός», και που βρήκε σπόνσορες να κρεμάσει σε λεωφορεία μεγάλες ταμπέλες που έγραφαν «Θεός δεν υπάρχει, άρα χαρείτε την ζωή σας ελεύθερα» και ενός Ρώσου μεγιστάνα που σπονσοράρισε ο ίδιος το κρέμασμα σε λεωφορεία ταμπελών που έγραφαν «Θεός υπάρχει άρα χαρείτε την ζωή σας ελεύθερα», κι επίσης την κόντρα του Καστοριάδη με οποιονδήποτε έχει καλή γνώμη για το Βυζάντιο και την κόντρα του Γιανναρά με οποιονδήποτε έχει κακή γνώμη για το Βυζάντιο (Δεν θα ήταν πολύ διαφωτιστικό για τόσα και τόσα το να έχει υπάρξει κατ ευθείαν μεταξύ τους κόντρα, προφορική ή γραπτή; Κατά την γνώμη μου ναι. Έχει υπάρξει; Το μόνο που έχω ποτέ ακούσει* για κάτι τέτοιο είναι ότι κάποτε, όταν ήταν μεταπτυχιακός φοιτητής στη Γαλλία ο Γιανναράς, είχαν κάπου συναντηθεί, και για κάποιο ζητούμενο που σκιαγραφούσε ο Καστοριάδης (θεωρίας; πράξης; Δεν θυμάμαι) ο Γιανναράς του είπε «Μα ήδη υπάρχει» (στην ορθοδοξία; Στο Άγιο Όρος; Δεν θυμάμαι) και ο Καστοριάδης απάντησε «Με εμπαίζετε κύριε;») Λοιπόν: Είτε στοχαστής είναι κάποιος είτε απλός άνθρωπος, στο βαθμό που βασίζεται σε όσα έχει σκεφτεί (και όχι σε συγκυριακές ή ιδιοσυγκρασιακές του ιδιαιτερότητες ή σε κατάλοιπα και σε ψυχολογικές προτιμήσεις του λόγω ανατροφής του από κάποια οικογένεια ή εποχή ή τάξη ή σχολή ή κλάδο ή παράδοση ή χώρα κλπ) δεν μπορεί να πάρει τις ταμπέλες «Θεός δεν υπάρχει άρα χαρείτε ελεύθερα» σοβαρότερα απ το να πει «αν αυτό ήταν το πρόβλημά σας ρε παιδιά και δεν χαιρόσασταν τότε ναι, οπωσδήποτε, απελευθερωθείτε και χαρείτε. Κακό σας έκανε η θρησκεία αν, για να πιστέψετε στον πλούτο της ζωής, σας είπαν ότι δεν αρκούσε ο πλούτος των θαυμάτων που χωράει η επιστήμη κι ότι έπρεπε να πάρετε πακέτο με τον Θεό και απειλές για απερίγραπτες απ την γνώση και κολάσεις. Κι άλλωστε δεν το παίρνετε σε στυλ «αν δεν υπάρχει θεός όλα επιτρέπονται» που κάποτε λεγόταν σαν κινδυνολογία (ότι θα γίνουν όλοι εγκληματίες) ή σαν κατάθλιψη («ο Θεός απέθανε και απέσβετο το λάλον νόημα»)». Ούτε βέβαια μπορεί να το πάρει αυτό με μικρότερη εκτίμηση, ούτε με μεγαλύτερη, απ το αντίθετο σλόγκαν «Θεός υπάρχει άρα χαρείτε ελεύθερα» αφού θα πει «Αν θέλατε να υπάρχει Θεός ρε παιδιά για να χαρείτε, ωραία, χαρείτε ελεύθερα. Όντως υπάρχει τέτοιος πλούτος πραγμάτων που δεν ανάγονται σε αυτό που συνήθως ονομάζουν επιστήμη όσοι αντλούν τα μοντέλα τους απ την φυσική την προ της μελέτης των μεγαλομορίων, που σε σύγκριση με την προ-της-μελέτης-μεγαλομορίων *Από τον θεολόγο μας στο Βαρβάκειο Κ.Γρηγοριάδη (βλ. και σελ. 233) 72

73 φυσικής* είναι σαν να ανακαλύφτηκε ότι Θεός που δεν ξέρουν να τον αναγάγουν σε αλγοριθμοποιήσιμες ιδιότητες υπάρχει, άρα αν αυτό που σας καταπίεζε ήταν ο πολύ μικρός πλούτος των μη αντιεπιστημονικών ιδιοτήτων που εκείνη η φυσική χώραγε, τότε ναι χαρείτε με την ησυχία σας, είμαστε όλοι πλούσιοι σε αντιεπιστημονικότατες ιδιότητες».και βέβαια και τα δύο είδη σκεπτομένων (στοχαστών ή απλών ανθρώπων) θα έλεγαν επίσης στους μεν και στους δε αντιστοίχως : 1.Αν βέβαια το «Θεός δεν υπάρχει, χαρείτε ελεύθερα» το πάρετε και σαν π.χ. «ε, τι είναι ο άνθρωπος, ένας προηγμένο ρομπότ είναι, άρα και θα πεθάνει χαλώντας κάποτε, και κόλαση δεν θα νιώθει αφού θάχει πεθάνει, και ηδονίζεται πριν χαλάσει αν του γαργαλάς κάποια κυκλώματα, άρα σκότωσε ελεύθερα για να πάρεις φτηνότερα τα πετρέλαια μιας χώρας, και ναχεις φτηνή ενέργεια να γαργαλάς τα κυκλώματά σου για μεγαλύτερο κλάσμα της ζωής σου» ε, τότε θα είναι πάντα για μένα χρονική προτεραιότητα να σε ξετινάζω όπου σε βρίσκω πριν καν κάτσω να εκπονήσω, για να στην εξηγήσω, την επαναδιατύπωση των αξιών που φέρνει η αθεΐα που σούμαθαν, θα σε ξετινάζω και σένα κι όλους τους θεωρητικούς ή πρακτικούς που έδωσαν τέτοιο άλλοθι και τέτοια λευκή επιταγή στην βλακεία σου και στην φτήνεια σου».2. Αν βέβαια το «Θεός υπάρχει, χαρείτε ελεύθερα» το πάρετε και σαν π.χ. «Θεός υπάρχει, και, σε μας τον περιούσιο λαό του (είτε Ισραήλ είτε Δύση) είπε «σκότωσε ελεύθερα για να πάρεις φτηνότερα τα εδάφη ή τα πετρέλαια άλλων κλπ κλπ» (τα ξέρουμε από Ισραήλ κι από φονταμενταλισμό τύπου Μπούς κι απ την παλιά τάση Αμερικανών να παρομοιάζουν την πορεία προς Φαρ Ουέστ με την πορεία των Εβραίων στην έρημο, και την γενοκτονία Ινδιάνων με την «ευλογημένη απ τον Θεό γενοκτονία» των κατοίκων της γης Χαναάν κλπ) ε, τότε θα είναι πάντα για μένα χρονική προτεραιότητα να σε ξετινάζω όπου σε βρίσκω πριν καν κάτσω να εκπονήσω, για να στην εξηγήσω, την επαναδιατύπωση των αξιών που φέρνει ο θεϊσμός που σούμαθαν, θα σε ξετινάζω και σένα κι όλους τους θεολόγους και ιεροκήρυκες που έδωσαν τέτοιο άλλοθι και τέτοια λευκή επιταγή στην βλακεία σου και στην φτήνεια σου». Θα πει κανείς «Καλά ο στοχαστής, μπορεί όμως ο απλός άνθρωπος να σκεφτεί έτσι; Έχει την αυτοπεποίθηση να ξέρει ότι όσα βλέπει για ΝτιΕνΕϊ κι άλλα μεγαλομόρια στην τηλεόραση ή απ τα σχολικά βιβλία των παιδιών ή των εγγονιών δεν έχουν, ακόμα και εκ μέρους των ειδικών σε αυτά, τίποτε παραπάνω να προσθέσουν στον καυγά μεταξύ πιστών και αθέων που διεξάγεται στις ταμπέλες των λεωφορείων; Ο μέσος άνθρωπος δεν ξέρει καν αν τα περί θαυμάτων ή τα περί κόλασης είναι μεταφορές ή αν είναι όσο κυριολεξίες όσο τα εξ ίσου μη προσβάσιμα (σε αυτόν τουλάχιστον) αποτελέσματα που ανακοινώνονται από εργαστήρια μοριακής βιολογίας ή φυσικής υψηλών ενεργειών και ίσως και, αντίστροφα, να θεωρεί είτε το ότι όντως πήγαν οι Αμερικανοί στο φεγγάρι είτε το ότι την προσελήνωση την γύρισαν σε στούντιο σαν ζητήματα πίστης όχι διαφορετικά απ τις θρησκευτικές διαφορές τύπου μεταξύ Χριστιανισμού και Ιουδαϊσμού (π.χ. ήταν τελικά πραγματικός μεσσίας ή ψευτομεσσίας αυτός που ήδη ήρθε;») ή μεταξύ καθολικισμού και προτεσταντισμού ή μεταξύ καθολικισμού και ορθοδοξίας. Δεν θάταν καλύτερα να εστιάσουμε στις χειροπιαστές διαφορές που πιστός και άθεος μπορεί να έχουν στον ανθρωπισμό ή τον φανατισμό με τον οποίο αντικρύζουν τους συνανθρώπους τους;». Πριν το κάνουμε αυτό ας ορίσουμε τον παροιμιώδη μέσο άνθρωπο απ το αν έχει ή δεν έχει το μυαλό να κάνει, ή να καταλάβει ή να καταρρίψει την εξής ανάλυση την οποία, προσωπικά, άκουσα από γιαγιά** (που δεν έχει πάει γυμνάσιο κι ίσως δεν τέλειωσε ούτε το δημοτικό) καθώς βρισκόμασταν σε αίθουσα αναμονής αγροτικού ιατρείου και μια κοπέλα ακούστηκε απ έξω να φωνάζει σε μια άλλη ότι αγόρασαν με τον άντρα της κάτι καινούργια πλακάκια για το μπάνιο: «Οι κοπέλες, σήμερα που δουλεύουν, αντί να ξεκουράσουν τον άντρα τους ή αντί να βάλουν στην μπάντα περισσότερα, έχουν απαίτηση απ αυτόν να βγάζει ακόμα παραπάνω γιατί με το που βγάζουν κι αυτές δεν τον αφήνουν να πει «όχι», άμα ξοδεύουν. Και πού να τις βρουν τις δουλειές οι άντρες αφού τις μισές τις πήραν οι γυναίκες; Άσε και τους αυτοματισμούς. Από τον φάρο τρεις οικογένειες ζούσαν. Πάλι καλά που πρόλαβαν και πήραν σύνταξη. Τώρα ανάβει αυτόματα. Γι αυτό μένουν ανύπαντροι οι νέοι. Και σάμπως έχουν δυο μισθούς; Αφού γίνανε μισοί οι μισθοί και που δουλεύουν δυό πάλι τα ίδια παίρνουνε. Απλώς η γυναίκα δεν χρειάζεται να παρακαλάει για να κάνει το λούσο της όπως εμείς μια φορά. Και καλά εδώ, αμ στην πόλη; Δεν ακούω *Είτε η βιολογία είναι όντως μη αναγώγιμη στη φυσική (όπως θα είκαζε ο Καστοριάδης) είτε είναι **Πεθερά του συναδέλφου μου Πάνου. 73

74 από συγγενείς μ εκεί; Ναχεις μια κοπέλλα για τα παιδιά πουναι μικρά και δεν παν σχολείο, μια κοπέλα για τους γονιούς σ για να μη μένουνε μαζί σ, ή για τα πεθερικά σ, ή και για τους δύο αν δεν έχεις αδέλφια και κουνιάδια να μοιραστείτε τα έξοδα. Κι άμα μεγαλώσουν τα παιδιά να πληρώνεις και γκαρσονιέρα του γιού για να μην πάρει κακό παράδειγμα η κόρη, να της πάρεις και της κόρης σ αυτοκίνητο, και της γυναίκας σ βέβαια. Αμ πόσα θα πληρώσεις με έναν και δυό μισθοί; Ύστερα λέμε τους Αλβανοί κλέφτες. Αμ ποιος θα χρειαστεί να κλέψει; Εκείνοι σε ένα σπίτι μένουνε, μικροί μεγάλοι, κι όλοι δουλεύουνε.και κοιτάνε τα μικρά οι γιαγιάδες. Κι ύστερα τα παιδιά προσέχουν τους παππούδες αν έχουνε καμιά δυσκολία. Ποιος θα χρειαστεί να κλέψει, αυτοί που έχουμε πολλά μεροκάματα με ένα σπίτι ή οι άλλοι που έχουνε πολλά σπίτια και λίγα μεροκάματα;». Σχόλια: 1. Σε τι αυτή η γυναίκα θα δυσκολευότανε να παρακολουθήσει μια σοβαρή εκπομπή για τα ουσιώδη μας θέματα (δεν εννοώ αραιολογική εκπομπή σαν του Πρετεντέρη («Ανατροπή»), εννοώ μια πυκνή σαν του Σαββίδη («Ανιχνεύσεις»). Οι πυκνές τελικά είναι πιο εύκολες, διότι στις αραιές χάνεσαι γιατί ξεχνάς από πού έρχονταν το περιεχόμενο και πού πήγαινε, και τι τελικά κατεδείχθη. 2. Πόσο θα δυσκολεύονταν να κάνει ένα βήμα ακόμα, βλέποντας έγκριτο αναλυτή του μεταναστευτικού ζητήματος ή και μόνη της, και να πει αυτό που επιγραμματικά έβαλε ο Μητρόπουλος ως πλακάτ στα χέρια του γνωστού του χαρακτήρα με την φουστανέλα: «Θέλουμε μόνο νοσοκόμα για τον παππού, συνοδό για την γιαγιά, μπέϊμπυ σίττερ για τα παιδιά, καθαρίστρια για το σπίτι και εργάτες για τα χωράφια χωρίς ΙΚΑ. Οι άλλοι να φύγουν Ζητάμε αυστηρή μεταναστευτική πολιτική». Θα πει κανείς που είναι «πιο» σοφιστικέ: «ναι αλλά βάζω στοίχημα ότι αυτή η ίδια που σε αυτά είναι ξεφτέρι, την Κυριακή θα ανάβει το κεράκι της και απ τις εγγόνες της θα θέλει να κάνουν θρησκευτικό γάμο. Κι ότι του άντρα της θα του κάνει νηστεία την Σαρακοστή, αν τυχόν είναι άθεος. Ή, ακόμα κι ο ίδιος θα λέει «Όκεϋ, δεν είμαι θρήσκος σαν τις γυναίκες, αλλά πριν πεθάνω θα μεταλάβω, μήπως και υπάρχει Θεός, ναχουμε και μια καβάντζα για το παραπέντε αφού ο Χριστός είπε ότι και του παραπέντε οι πιστοί σώζονται.». Αλλά μέχρι τότε θαμαι άθεος, και θα κάνω ότι μου λέει η συνείδησή μου, ανεξάρτητα από το τι μου λένε οι παπάδες. Εγώ αν είναι να πιστέψω θα πιστέψω στον Θεό, όχι στους παπάδες» Σημείωση: Ο τύπος αυτός δεν είναι υποθετικός*, ούτε βεβαίως ο «πιο» σοφιστικέ τύπος που προηγήθηκε (και την ένστασή του και κουβέντες μέχρι τύπου «τι σόϊ κατάλοιπα ήταν αυτά πουχανε φαντάροι που κοινωνάγανε πριν πάνε στην Πίνδο;» και «τι σόϊ άθεος ήταν ο Καζαντζάκης που επειδή αγαπούσε τα παιδιά γινότανε νουνός και βάφτιζε αβέρτα;» κι άλλα τύπου «τα παιδία παίζει» τάχω ακούσει με τα αυτιά μου). Ας φανταστούμε μια** υποθετική συζήτηση μεταξύ αυτού του άθεου μεν αλλά και θρησκευτικού «οπορτούνα» και του «πιο» σοφιστικέ άθεου σε (υποθετικά!) τηλεοπτικά παράθυρα με αφορμή κάποιο φιλοσοφικό θέμα που άπτεται π.χ. της θεολογίας ή της ηθικής (χωρίς να προσπαθήσουμε και να φανταστούμε τι τουχανε πει παπάδες, γιατί με 102 χρόνια ζωής συν τα πόσα χρόνια έχει πεθάνει, ποια διαφορετικά δεδομένα περί παπάδων να πρωτοφανταστεί κανείς;) Λοιπόν: «Δεν κατάλαβα την ερώτηση τι σόϊ κατάλοιπα είχανε οι φίλοι μου που κοινωνούσανε πριν φύγουν για την Πίνδο; Τι υπονοείτε; Ότι ήθελε λιγότερα κότσια να πας στην Πίνδο να πεθάνεις για να υπερασπιστείς τα παιδιά σου την γυναίκα σου και τους γονείς σου από το να μείνεις πίσω να τσακωθείς με την μάννα σου ή τη γυναίκα σου για το ότι άμα πεις «δεν πιστεύω» σου λένε «μη βλαστημάς»; Η, πες πώς πίστευαν κι οι φίλοι μου. Λοιπόν; Ήθελε λιγότερα κότσια να πάνε να σκοτωθούν για αυτά που είπαμε από το να ρισκάρουν να πάνε και στην κόλαση αν δεν κοινωνήσουν; Είστε σοβαροί; Με τέτοια ασχολείστε; Θαταν σοβαρός άθεος ο Καζαντζάκης αν αντί να λέει «Ο λαός δεν διδάσκεται, διδάσκει» για όσους *Απλώς δεν είναι ο σύζυγος της γιαγιάς που λέγαμε αλλά ο πεθερός (που πέθανε 102 χρονών πριν από χρόνια) ταξιτζή με τον οποίο είχαμε προχτές μεγάλη κούρσα (από Κορωπί) και άρα μεγάλη κουβέντα (που ξεκίνησε από τα πρόσφατα αντικαπνιστικά μέτρα, ο πεθερός κάπνιζε μέχρι φύλλα συκιάς άμα χαρμάνιαζε και έχωνε καπνό στα ρουθούνια από τον εθισμό. Αλλά φυσικά το ότι δεν έπαθε βλάβη δεν σημάινει τίποτε, είχαμε και οι δυο πολύ περισσότερα παραδείγματα ανθρώπων με βλάβη ) **μια=θα μπορούσαμε να την φανταστούμε και αλλιώς, ή και με αντίθετα συμπεράσματα. Απλώς τονίζουμε ότι είναι κάλλιστα δυνατή και αυτή που θα δούμε, άρα τα «πιο» σοφιστικέ συμπεράσματα μπάζουν. 74

75 κοινώνησαν και πήγαν να σκοτωθούν έλεγε «Να τολμούσαν να πεθάνουν ακοινώνητοι» ή αντί να εμπνέει και να εμπνέεται τέτοιο ήθος με τους γονείς που κουμπάριαζε καθόταν να λέει ότι πυρήνας των βιβλίων του δεν είναι το ήθος αυτό αλλά το αν θα βαφτίσει το παιδί στην εκκλησία ή στο δημαρχείο; Με τέτοια καταγίνεστε εσείς* από τότε που έγινα ογδοντάρης και μετά και δεν παρακολουθώ τις εξελίξεις; Τέτοια εμείς ούτε καν στο καφενείο δεν καταδεχόμασταν να τα συζητήσουμε, τα αφήναμε να τα συζητάνε οι γυναικούλες και απλώς τους δείχναμε κατανόηση λέγοντας «τι να γίνει; Έτυχε ναχω θρήσκα γυναίκα ή θρήσκα μάννα κλπ. Τι να κάνω; Να τη σκοτώσω;». Και γιατί είμαι εγώ οπορτούνα; Για τα μεταφυσικά μου; Είστε εσείς, εσείς προσωπικά όχι ο Χώκινγκ, σε θέση να μου αποδείξετε ότι δεν σας δουλεύουν οι φυσικοί για την προσελήνωση, τις υπερχορδές και τις μαύρες τρύπες περισσότερο απ ότι δουλεύουν εμένα οι μεταφυσικοί περί εξ ίσου μη ορατού παράδεισου και κόλασης; Και οπορτούνα θαμουνα αν απ όλα αυτά έβγαζα κάτι υπέρ εμού και εις βάρος των συνανθρώπων μου. Εγώ σε όλα αυτά, όταν συναντούσα παπάδες που δεν ήταν με τον λαό αλλά διασπείρανε φοβίες π.χ. για να καταφέρουνε αριστερούς να υπογράψουν, τους πήγαινα κόντρα. Αν κάποιος γινότανε κομμουνιστής, ή δεχότανε να τραβήξει τα ίδια, θεωρώντας ότι οι κομμουνιστές ήταν σαν τους πρώτους χριστιανούς ή ότι ο Χριστός δεν είπε ότι σταυρώθηκε για μας κι εμείς όσοι τον πιστέψουμε έχουμε καθαρίσει με Παράδεισο και μπορούμε ατιμώρητα να γινόμαστε γκάνγκστερ όπως τα λένε οι Αμερικάνοι του Μπούς,, αλλά είπε ότι όποιος θέλει να τον ακολουθήσει να άρει τον σταυρόν αυτού, τότε όποιος με τέτοιο σκεπτικό πήγαινε στην Μακρόνησο ήταν οπορτούνας για παράδεισο ή ηλίθιος του Χριστού όπως οι άλλοι ήτανε ηλίθιοι του Στάλιν κι αυτό ήθελε λιγότερα κότσια και λίγοτερο μυαλό και λιγότερη ανθρωπιά απ ότι όποιος δεν πιανόταν ούτε κορόϊδο του Χριστού ούτε του Στάλιν και περισσότερο οπορτουνισμό απ ότι το να μην αναμειχθεί; Κι είμαι οποτούνας εγώ κι όχι οι επιστήμονες που ξέρουν κι από υπερχορδές και προσεληνώσεις αλλά δεν τους πειράζει που τις αποφάσεις για τον κόσμο τις παίρνουν αγράμματοι και γκάνγκστερ στους οποίους αν πάνε κόντρα θα θεωρηθούν φανατικοί και θα τους κόψουν τα κονδύλια έρευνας; Και γιατί είμαι φανατικός της στραβομάρας μου εγώ που φυλάω μια καβάντζα σε όσα δεν ξέρω μπας και πάω κόλαση παρά το όσα δύσκολα και τα όσα καλά έκανα, και δεν είστε φανατικοί της στραβομάρας σας εσείς που φυλάτε μια καβάντζα μη σας πουν αγράμματους όσοι ξέρουν υπερχορδές, ή γιατί δεν είναι φανατικοί φανατικοί αυτοί που ξέρουν υπερχορδές αλλά τις πεποιθήσεις τους εναντίον του κράτους τους δεν τις λένε φωναχτά μη και τους πούνε ότι μιλάνε από ένστικτο αλλά χωρίς στοιχεία για το θέμα διότι μόνο στις υπερχορδές είναι διαβασμένοι; Και γιατί να είναι διαβασμένοι μόνο εκεί; Μπας κι αν χάσουν λίγο χρόνο εκεί θα τους πάρει την θέση στα άλλα θέματα κάποιος που δεν θα χάνει χρόνο στην πολιτικοποίηση; Και μετά είμαι εγώ ο φανατικός κι ο οπορτούνας κι όχι εσείς που δεν είστε καν αμαθείς σαν και μένα αλλά ημιμαθείς και ειδικοί; Δηλαδή αν ήσασταν εσείς οι αμαθείς πόσο χειρότεροι από μένα θαχατε γίνει; Και αν ήμουνα εγώ ο σπουδαγμένος πόσο καλύτερος από σας θαχα γίνει; Αν τώρα είμαι δέκα φορές πιο σωστός, τότε θαμουνα εκατό; Ή μήπως τότε θαμουνα εγώ όσο οπορτούνα όσο εσείς κι εσείς όσο σωστός όσο εγώ; Μα αν είναι έτσι τότε η μόρφωση κάνει κακό. Μα αυτό δεν θέλω να το πιστέψω. Απλώς παύω να σας θεωρώ αντιπρόσωπους της μόρφωσης και θεωρώ μορφωμένους όχι εσάς αλλά τον Φλέμινγκ που ανακάλυψε την πενικιλίνη κι έσωσε κόσμο. Εσείς τι κάνατε;» Aς φανταστούμε τώρα και μια υποθετική παρακολούθηση από τον παππού αυτόν μιας συζήτησης** για ένα βιβλίο το οποίο μπορεί να θέσει επί τάπητος πολλά ενδεικτικά θέματα:).σημείωση: Κάπου εδώ ήμασταν όταν λάβαμε την απάντηση του Βασίλη (Τομανά) της οποίας ένα μέρος ήδη ενθέσαμε και της οποίας τα υπόλοιπα σχόλια, ίσως, ενθέσουμε αργότερα που η συζήτηση θα εστιαστεί στην επαφή μας. *Ας ενθέσουμε εδώ κανα δυο φράσεις από τη συνέντευξη του Σάντα στον Τσίπρα οι οποίες δεν χάνουν το νόημά τους είτε το γεγονός της συνέντευξης είχε είτε δεν είχε και τον σκοπό να πασάρει κάποια «σκυτάλη» και κάποιες ψήφους στον Τσίπρα «Εμείς ήμασταν δρακογενιά. Κοιμηθήκαμε στο χιόνι, κάναμε εγχειρήσεις χωρίς αναισθητικό. Εσάς ίσως σας ξυπνήσει η κρίση. Αλλά είναι και κάτι άλλο που διαφέρουμε. Εμείς ήμασταν πιο μπερμπάντηδες. Εσείς μου φαίνεστε πουριτανοί» («νομίζετε;» ήταν η απάντηση του Τσίπρα στο τέλος της συνέντευξης) **Την οποία ας μη ξαναγράψουμε αλλά ας πάρουμε με αντιγραφή επικόλληση από άλλο φάκελο 75

76 Βιβλιοπαρουσιαστής: -Το 82 ένας μεγάλος Αμερικανός βιολόγος, ο νευροφυσιολόγος Ρότζερ Σπέρρυ που είχε πάρει και το νόμπελ βιολογίας και ιατρικής για τις μελέτες του για τις λειτουργίες και την σύνδεση των δυο ημισφαιρίων του εγκεφάλου, έγραψε, ένα βιβλίο με τίτλο «Επιστήμη και ηθική προτεραιότηττα» που είχε ως κέντρο του μια καταπληκτική ανάλυση του Σπέρρυ ως βιολόγου για το ζήτημα αν μπορεί η σημερινή επιστήμη αφ ενός να γεφυρώσει το παραδοσιακό χάσμα μεταξύ ύλης και πνεύματος, εγκεφάλου και εαυτού κλπ, και αφ ετέρου να πάρει θέση στο αν η ύπαρξη ελεύθερης βούλησης είναι αντιεπιστημονική ψευδαίσθησή μας και κακώς νομίζουμε ότι δεν είμαστε προκαθορισμένα αυτόματα και ότι δήθεν μπορούμε να παρέμβουμε σε οτιδήποτε. Το βιβλίο εκδιδόταν από ένα μεγάλο εκδοτικό οίκο, δεν θυμάμαι ποιόν, αλλά θυμάμαι ότι το τμήμα του που είχε αναλάβει το βιβλίο αυτό είχε τον υπότιτλο «Σύγκλιση», προφανώς εν προκειμένω αναφερόταν στην γεφύρωση άλλου ενός χάσματος, θα εξέδιδε και άλλα τέτοια γεφυρώματα από άλλους στοχαστές. Το αποτέλεσμα της ανάλυσης ήταν ότι η ελευθερία δεν είναι ψευδαίσθηση, άρα και η ηθική δεν είναι κάτι παράλογο όπως θα ήταν αν είμασταν προγραμματισμένα αυτόματα, και άρα μπορούμε να παρέμβουμε στην ιστορία, εξ ού και ο τίτλος «Επιστήμη και ηθική προτεραιότητα» και το βιβλίο επίσης περιείχε, σαν συνέπειες αυτής της διαπίστωσης, προτάσεις σε άλλους κλάδους, στις ανθρωπιστικές επιστήμες και στην τέχνη, να μεριμνήσουν για το πώς να διαδοθεί το πόϊντ ευρύτερα στον πληθυσμό και να μη μείνει στην ακαδημαϊκή κοινότητα, γιατί το πόϊντ χρειαζόταν στον άνθρωπο, ιδίως στην εποχή μας. Κι επίσης το βιβλίο είχε στην αρχή του μια θαυμάσια αφιέρωση «Στις μελλοντικές γενεές που ελπίζουμε να υπάρξουν». Μέχρι εδώ το βιβλίο έτσι πάει λίγο-πολύ, ξαφνικά όμως ο Σπέρρυ ξεσπαθώνει σε στυλ «Έρχονται οι Ρώσοι», εναντίον μιας άλλης απειλής, όχι της πυρηνικής ούτε της οικολογικής: αναφέρει ότι οι Ρώσοι που θεωρούσαν ότι ο άνθρωπος είναι σαν το σκύλο του Παυλώφ, πρόσφατα προσπαθούν να αλλάξουν την επίσημη φιλοσοφία τους προς κατευθύνσεις παρόμοιες με το πόϊντ το δικό του περί ύπαρξης ελεύθερης βούλησης και μη ψευδαισθητικής παρέμβασης στα πράγματα, και σίγουρα τα ολοκληρωτικά καθεστώτα έχουν πλεονέκτημα σε τέτοιες ξαναγραφές της ιστορίας σε σύγκριση με τις δημοκρατίες Παππούς: -Και είναι τόσο κακό να αλλάξεις κρυφά μια κρατική φιλοσοφία που υποτίθεται ότι θεωρεί τον άνθρωπο σκύλο του Παυλώφ και να την κάνεις θεωρία που τον θεωρεί άνθρωπο με ελευθερία, ηθική ευθύνη, ηθική προτεραιότητα, ελευθερία της βούλησης; Μακάρι να άλλαζαν και αυτοί με την ελεύθερη οικονομία που εννοούν «ελεύθερη ληστεία» έτσι κρυφά την θεωρία τους να την αντικαθιστούσαν νύχτα με μια σαν του Σπέρρυ. Βιβλιοπαρουσιαστής: -Βεβαιότατα! Σίγουρα αξίζει μια τέτοια αλλαγή και χρήση, ακόμα και να πείς «λάβετε φάγετε, τούτο εστί το σώμα μου» ως προς το να λογοκλαπείς, έτσι δεν είναι; Δεν μπορούμε να φανταστούμε βέβαια τον Πυθαγόρα να λέει στους σφαγείς του ότι τους απαγορεύει να χρησιμοποιούν το θεώρημά του, έστω χωρίς να τον δίνουν ως βιβλιογραφία. Κάποιος που ενδιαφερότανε για τον εκπολιτισμό του ανθρώπου θα χαιρόταν αν οι σφαγείς του μαθαίνανε γεωμετρία και ανθρωπεύανε λιγάκι. «Λάβετε φάγετε τούτο εστί το έργον μου» δεν θάλεγε αν είχε την ευκαιρία; Σιγά μην έθετε ο Πυθαγόρας θέμα κοπυραϊτ του Πυθαγόρειου θεωρήματος στους σφαγείς αυτού και των μαθητών του! Να τους εκπολιτίσει δεν θάθελε έστω και λογοκλεπτόμενος απο αυτούς; Τι άλλο θάθελε; Τι να τόκανε να τον δώσουν ως βιβλιογραφία; Να μπεί στον πίνακα αναφορών; να πάρει μονιμότητα; ερευνητικά κονδύλια; Προαγωγή; Νόμπελ; Πάντως οι Πυθαγόρειοι, στην εσωτερική διδασκαλία, δεν καταχώρησαν την σφαγή τους και το κάψιμο της σχολής τους μόνο στην βαρβαρότητα κατά αθώων αλλά και στον θείο και στον αιτιακό κύκλο ανταπόδοσης γιατί θεωρούσαν πώς κάποιο άγος είχαν, δεν θυμάμαι τι είχαν κάνει στους κατοίκους ποιάς πόλης. Μόνο οι Αμερικανοί δεν έχουν κανένα τέτοιο άγος; Παππούς: -Τέλος πάντων, τι κατηγορεί τους Ρώσους ότι κάνουν; Συνωμοσία του καλού αντί του κακού; Βιβλιοπαρουσιαστής: -Χαχα! Ωραία το είπες παππού, εννοώ ωραία το τοποθετείτε κύριε! Όκεϋ λοιπόν, ας πούμε ότι αυτά που λέμε τώρα είναι χιούμορ, διότι στο κάτω κάτω ο Σπέρρυ ίσως, ή μάλλον, δεν κατηγορεί τους Ρώσους ότι δεν τούδωσαν βιβλιογραφική αναφορά αλλά ότι δεν έκαναν και ορατή αυτοκριτική για την επίσημη φιλοσοφία του κράτους τους που ήταν τόσα χρόνια ντετερμινισμός, άλλο αν η αυτοκριτική τους έπρεπε να είναι ότι δεν εφαρμόζουν πραγματικά την επίσημη φιλοσοφία του κράτους τους που είναι ο διαλεκτικός 76

77 υλισμός. Ντετερμινιστική επίσημη φιλοσοφία τους κράτους έχουν τα καθεστώτα που πιστεύουν στην ελεύθερη αγορά κι όχι τα Μαρξιστικής πνοής. Τα δε περί Λυσένκο ή τα περί ομοιοτήτων και διαφορών Παυλώφ και Σκίννερ είναι τελείως άλλη συζήτηση και την αφήνουμε. Αλλά τώρα ας το δούμε και χωρίς πλάκα: Δεν θα χε ακούσει ο Σπέρρυ οτι πρώτα ο Μάρξ απέδειξε, έστω στον εαυτό του, και με τα κριτήρια απόδειξης της φιλοσοφίας της εποχής του που έβριθε από αναλύσεις των τέτοιων θεμάτων, ότι μπορούμε να παρέμβουμε στην ιστορία και μετά άρχισε τις δηλώσεις το τύπου «αρκετά τον κατάλαβε η φιλοσοφία τον κόσμο, τώρα πρέπει και να τον αλλάξουμε», δεν ξέρει ο καθένας δηλαδή ότι με αυτή τη σειρά, όπως κι ο Σπέρρυ ο ίδιος, σκέφτηκε κι ο Μάρξ; Μετά την τέτοια βεβαιότητα για δυνατότηττα επέμβασης σκέφτηκε και για τους νόμους της ιστορίας και πώς να δημιουργήσει αλλαγές, όπως ο Σπέρρυ μετά την βιολογικοφιλοσοφική απόδειξη για δυνατότητα επέμβασης σκέφτηκε για αλλαγές, μέχρι και για βοήθεια από άλλους κλάδους, καλλιτεχνικούς, για διάδοση του πόϊντ. Όκεϋ, αφού δεν ήξερε καν ότι είχε ξαναγίνει πόϊντ με τέτοιο σκεπτικό, πώς να αναρωτηθεί τι σόϊ βοήθεια από τέχνη, ποίηση, μουσική κλπ είχε ήδη υπάρξει για όλα αυτά τα πράγματα; Τέλος πάντων, εντός του κλάδου του, ούτε καν είχε ακούσει ότι η Μαρξιστική διαλεκτική θα ήθελε να ήταν όχι το ισοδύναμο αλλά το αντίθετο του Νευτώνειου ντετερμινισμού τον οποίο θεωρούσε σαν μη διαλεκτικό, ή και χύδην, υλισμό και θεωρούσε σαν στοχαστή της πλάκας τον Κόντ του θετικισμού δεν είχε ακούσει λοιπόν ο Σπέρρυ ότι η Μαρξιστική διαλεκτική θα ήθελε να ήταν όχι το ισοδύναμο αλλά το αντίθετο του Νευτώνειου ντετερμινισμού από του οποίου τα παράδοξα είχε και ο Σπέρρυ τέτοια ωραία ιδέα για το πώς να ξεφύγει; Και όσον αφορά τις «αλλαγές που κάνανε στην ζούλα», ζούλα εννοεί το ότι είναι αδιάβαστος ο ίδιος; Ο ίδιος αυτά τα είπε σε βιβλίο το 82, ή ίσως και το 83, το δε 80 τα είπε σε επιστημονικό περιοδικό πριν τα πει στο βιβλίο, αλλά από πόσα χρόνια πριν κυκλοφορούσε η «Διαλεκτική λογική» του Ιλιένκωφ που ξεκίναγε με την φράση «η ιστορία της φιλοσοφίας θα μπορούσε να δοθεί με το να περιγραφεί με ποιόν τρόπο αντιλαμβάνονταν την φράση του Παρμενίδη «ταυτόν είναι και νοείν»... Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Λάϊμπνιτς, ο Καρτέσιος, ο Σπινόζα, ο Κάντ, ο Χέγκελ,, ο Φίχτε, ο Σέλλινγκ, ο Φόϋερμπαχ, ο Μάρξ, ο Λένιν..» Λες το «ταυτόν είναι και νοείν» να ήταν ξένο προς τον δυϊσμό νου και εγκεφάλου; Ή λες ξαφνικά ο Ιλιένκωφ να πήρε εντολή απο το κόμμα να τα μεταγράψει όλα αυτά μέσω φιλοσοφίας Σπέρρυ και να στείλανε στην Σιβηρία τον εκδότη του βιβλίου που ήξερε ότι γράφτηκαν «μετά τον Σπέρρυ» και κυκλοφόρησαν με πλαστές ημερομηνίες για να καμαρώνουν οι Ρώσοι ότι δεν χρειάστηκαν δυτικούς για να τα σκεφτούν; Καλά λοιπόν, το να έχει στόκο κάνας Αμερικανός που δεν ξέρει δικαιολογείται. Το να μην ξέρει ιστορία φιλοσοφίας, καν στην συντομία της δίτομης επίτομης ιστορίας της φιλοσοφίας που έγραψε ο Ράσελ για να μορφώσει το ευρύ κοινό και όπου έγραφε και ρητότατα οτι ο, Αμερικανικός μάλιστα, ινστρουμεναλισμός έχει πολλές παραλληλίες με τον Μαρξισμό στα ζητήματα αυτά, χωρίς να έχει νομίσει κανένας από τους ινστρουμενταλιστές ότι ο Μάρξ τους τα βούτηξε χρόνια πριν τα γράψουν, το να μην ξέρει καν ιστορία φιλοσοφίας λοιπόν ο Σπέρρυ, δημιουργεί τα τραγελαφικά που είδαμε. Τέλος πάντων, μετά το θαυμάσιο φιλοσοφικο-βιολογικό πόϊντ και την ανοητότατη Ρωσοφοβία του, φόρεσε το 86 νομίζω; Πρέπει να τσεκάρω ημερομηνίες φόρεσε λοιπόν την τήβενο να δώσει εκείνος τα πτυχία και τα διδακτορικά στο πανεπιστήμιο που ανήκε και με εκείνον ως ομιλητή απονομής εκείνη τη χρονιά η απεύθυνση πήρε τον τόνο «έρχονται οι Ρώσοι», είπε ότι πρέπει να προετοιμάζονται για πόλεμο, κι ότι βέβαια οι επιστήμονες πολεμάνε αλλιώς, με το μυαλό κλπ αλλά πάντως πολεμάνε, δεν ιδιωτεύουν μακριά από το κοινό καθήκον, και έτσι έγινε ομόλογος του Σταλλόνε στο αντιρωσικότατο Ρόκυ2, απλώς για ακροατήρια με υψηλότερο Αϊ Κιου, και αυτό στο καθαρώς επιστημονικό, όχι στο ολικό Αϊ Κιου στο οποίο κι ο ίδιος ο Σπέρρυ και όμοιοί του αποδείχθηκαν βλάκες, όταν σε λίγο με τον Γκορμπατσώφ και την περεστρόϊκα όλα αυτά βγήκαν βλακείες, και καταχάρηκαν άλλο αφελείς, π.χ ο υποφαινόμενος, άνθρωποι σαν και μένα που με την σειρά μας βγήκαμε βλάκες όταν όλα τα του Γκορμπατσώφ αποδείχθηκαν σαχλαμάρες τις οποίες οι μη βλάκες αναλυτές, όπως ο Καστοριάδης, προέβλεπαν από καιρό, και τέλος πάντων σιγά-σιγά φτάσαμε στο 1999 και τους ανθρωπιστικούς βομβαρδισμούς του ΝΑΤΟ στη Γιουγκοσλαβία που ξύπνησαν και τους τελευταίους μας πια, από κει και πέρα τα νέα είναι πρόσφατα πια, τα ξέρουμε όλοι πια απ τις ειδήσεις. Θέλετε να σχολιάσετε παππού; εννοώ κύριε. 77

78 Παππούς:-Μια απορία μούμεινε: Γιατί ήθελε να πληροφορήσει τον κόσμο ο σοφός αυτός ότι οι άνθρωποι ήταν ελεύθεροι; Έχει υπάρξει ποτέ άνθρωπος που έχει πει «πριν πάω να κάνω πράξη όσα χρειάζονται για να νιώθω ελεύθερος θα περιμένω από τους σοφούς να μου αποδείξουν γιατί είμαι ελεύθερος μπας και τα κάνω πράξη από ψευδαίσθηση και πιαστώ κορόϊδο;». Εγώ θα περιμένω τους σοφούς να μου πουν αν είμαι ελεύθερος; ή θα κάνω ότι κάνω και αυτοί θα το δουν και θα το αναλύσουν και θα το βάλουν σαν ένα ακόμα δεδομένο στις θεωρίες τους για να αποδείξουν γιατί ο άνθρωπος είναι ελεύθερος;» (Αν το ζήτημα του «ταυτόν είναι και νοείν» και το ζήτημα της ελευθερίας της βουλήσεως δεν είχαν τόσο γελοιοποιηθεί με το πλαίσιο Ρωσσοφοβίας και Γκορπατσωφολογίας και Σταλλόνε-Ρόκυ-ολογίας και αν ο βιβλιοπαρουσιαστής δεν εστίαζε σε αυτό το μέρος του βιβλίου του Σπέρρυ αλλά στο υπόλοιπο, το σοβαρό, (εδώ μόνο ο παππούς είπε σοβαρά και καίρια πράγματα) τότε η ενσωμάτωση της βιβλιοπαρουσίασης στα όσα περί καθημερινότητας έλεγε προηγουμένως η γιαγιά που είδαμε και στα όσα περί καθημερινότητας έλεγε ο εν λόγω παππούς, πώς θα ονομαζότανε; Απάντηση: Θα λεγότανε «Ενσωμάτωση ενός κεφαλαίου μιας εκ των «μεγάλων αφηγήσεων» στην καθημερινότητα», δηλαδή θα ήταν χειροπιαστό παράδειγμα της διαδικασίας που θεωρούσε ο Καραμπελιάς ότι μπορούσε να λαμβάνει χώρα, αντί του να έχει λάβει χώρα το «τέλος των μεγάλων αφηγήσεων» που λέει η «κυρίαρχη εκδοχή μεταμοντερνισμού». Όκεϋ, τώρα που το ψιλοείδαμε το κόνσεπτ ας πάμε σιγά-σιγά να κάνουμε μετάβαση προς όλο και πιο «μεγάλες αφηγήσεις», και πάντα με ακροατή τον παππού στην αίθουσα βιβλιοπαρουσίασης:) Βιβλιοπαρουσιαστής: -Όσον αφορά το θέμα του επαναπροσδιορισμού αξιών στο στάδιο ξεκαθαρίσματος σχέσης επιστήμης-θρησκείας της εποχής μας, βοηθάει να καταλάβουμε πρώτα όσα αφορούν την αντίφαση και συμβατότητα επιστήμης και θρησκείας στην εποχή μας. Αυτό μπορεί να γίνει μέσω της εξέτασης, από τις δυνατότητες της εποχής μας, των τριών παρακάτω θεμάτων: 1. των διαφορών και ομοιοτήτων «γεννηθήτω» με μπιγκ μπάνγκ και «γεννηθήτω» με βιολογική εξέλιξη 2. του δυισμού ύλης ψυχής 3. της φύσης της επαφής με κάποιο ηθικό νόμο μέσα μας. Με σύντομο και πυκνό τρόπο ας κάνουμε πρώτα μια επανάληψη-περίληψη προαπαιτουμένων γνώσεων και μετά ας αναλύσουμε το θέμα του επαναπροσδιορισμού αξιών χωρίς καθόλου να απομακρυνόμαστε από τα τεκταινόμενα γύρω μας που επειγόντως θα χρειάζονταν τον τέτοιο επαναπροσδιορισμό, δηλαδή ας χρησιμοποιήσουμε τα τεκταινόμενα, κι όχι κάποια είτε υποθετικά είτε άλλης εποχής παραδείγματα, για να καταλάβουμε το αντικείμενό μας, και αντιστρόφως. Τα προαπαιτούμενα θα δούμε ότι δεν περιλαμβάνουν περισσότερες γνώσεις απ όσες μπορεί κανείς να βρει ξεφυλλίζοντας, και σχεδόν μόνο κοιτάζοντας τα σχήματα και τις λεζάντες τους, σε ένα βιβλίο «βιολογίας γενικής παιδείας Β Λυκείου» της εποχής μας. Το μπιγκ μπανγκ βέβαια θέλει γνώσεις πολύ περισσότερες από του λυκείου, αλλά αυτό το σημείο της σχέσης επιστήμης και θρησκείας δεν παίζει, άμεσο τουλάχιστον, ρόλο στα θέματα αξιών άρα δεν θα αναφερθούμε σε αυτό. Το τρίτο θέμα, απαιτεί γνώσεις του βιολογικού κλάδου της ηθολογίας, που ναι μεν δεν εμπεριέχεται στα βιβλία του Λυκείου αλλά η κατανόηση βιβλίων του κλάδου αυτού δεν χρειάζεται ούτε καν τα βιβλία Β Λυκείου. Ακόμη και από το δημοτικό μπορεί κανείς να τα διαβάσει και να τα απολαύσει, τόσο εύκολα και τόσο πολύ όσο αν έβλεπε ένα ντοκυμαντέρ για ζώα. Απλώς θα παραπέμψουμε λοιπόν στα βιβλία του Κόνραντ Λόρεντς (ενός από τους νομπελίστες ιδρυτές του κλάδου της ηθολογίας) «Επιθετικότητα» και «King Solomon s ring» για το θέμα αυτό και θα διηγηθούμε μερικά μέρη τους και θα επικεντρωθούμε στα όσα χρειάζονται επανάληψη-περίληψη γνώσεων της Β λυκείου για να κατανοηθούν: Επανάληψη-περίληψη: Από τη στιγμή που οι βιολόγοι κατάλαβαν ότι το σχήμα του μακρομορίου που λέγεται ΝτιΕνΕϊ και ο τρόπος αναδιπλασιασμού του δείχνει τον τρόπο τόσο της κληρονομικής μεταβίβασης χαρακτηριστικών των εμβίων όσο και τον τρόπο σιγανής εξέλιξης των χαρακτηριστικών σε γενιές επί γενιών, και που ύστερα κατάλαβαν με ποιόν τρόπο δίνει οδηγίες για την δημιουργία των πρωτεϊνών στα έμβια και με ποιόν τρόπο οι πρωτεϊνες εκτός από δομικά υλικά είναι καταλύτες, δηλαδή βοηθάνε, με το σχήμα τους, να συμβαίνουν γρήγορα όλες οι μοριακές διαδικασίες, όπως έναν γκαραζιέρη τον βοηθάει το σχήμα των εργαλείων του, και έτσι βοηθάει και στην δημιουργία νέου ΝτιΕνΕϊ απο το παλιό με διπλασιασμό όχι απλώς βοηθάει, είναι και απαραίτητο από τη στιγμή λοιπόν που τα παιδιά έχουν μάθει και αυτά, το νέο πρόβλημα κότας-αυγού είναι το εξής: Αν το ΝτιΕνΕϊ έγινε πριν τις πρωτεϊνες πώς διπλασιαζόταν χωρίς αυτές; Αν οι πρωτεϊνες έγιναν πριν το ΝτιΕνΕϊ με ποιόν μηχανισμό γινόταν η σύνθεσή τους, αφού τώρα αυτός ο μηχανισμός που ξέρουμε θέλει οδηγίες γραμμένες στο ΝτιΕνΕϊ; Τέλος πάντων, αυτή την στιγμή ο τρόπος του «γενηθήτω η ζωή», από την χρονική άποψη, θέλει ιδέες για να ξεκαθαρίσουν αυτό το ερώτημα και το πού βρίσκονται όλες οι θεωρίες για το ζήτημα αυτό μπορείς να το δει κανείς με απίθανη πληρότητα και κατανοησιμότητα στα βιβλία του John Casti Paradigms Lost, Paradigms Regained όπου θα δει και τι εστί Τσόμσκυ ως γλωσσολόγος. Πάμε τώρα στα περί ψυχής του δεύτερου ερωτήματος, π.χ. στο αν ένας προχωρημένος 78

79 κομπιούτερ μπορεί να εμφανίσει ιδιότητες σαν αυτές που θεωρούμε ψυχικές μας ιδιότητες, στο αν αυτό μας κάνει να είμαστε τέτοια ρομπότ, στο αν ομάδες από μακρομόριά μας μάς κάνουν να μοιάζουμε με έναν προχωρημένο κομπιούτερ, το αν ομάδες από μακρομόριά μας μπορούν να εμφανίζουν ιδιότητες σαν αυτές που θεωρούμε ψυχικές μας ιδιότητες, και στο αν η παλιά απάντηση του Πλατωνικού Σωκράτη ότι ο τρόπος που κατοικεί ή δεν κατοικεί η ψυχή στο σώμα μας είναι σαν τον τρόπο που κατοικεί ή δεν κατοικεί η μελωδία στις χορδές μιάς κιθάρας, εννοώ άρπας βοηθάει ή δεν βοηθάει σε τίποτε την απάντηση του παραπάνω ερωτήματος, τόσο στο πλαίσιο των κομπιούτερ όσο και στο πλαίσιο των ομάδων από μακρομόρια εμβίων. Υπάρχει ο εξής τρόπος να αρχίσει κανείς τόσο την ερώτηση όσο και την απάντηση από νωρίς στον έφηβο, ακόμη και πριν πάρει τα όποια μαθήματα φιλοσοφίας Πολλά απ αυτά που δεν είπαμε ακόμη αλλά θα πούμε τα έχει πολύ ωραία ο Κάστι, και πάλι, αλλά κανείς δεν τα χει τόσο ωραία όσο ο Ζάκ Μονό στο βιβλίο «Το τυχαίο και η αναγκαιότητα» που έγραψε πριν σαράντα σχεδόν χρόνια, στα κεφάλαια μεταξύ των κεφαλαίων «Δαίμονες του Μάξουελλ» και «Μοριακή οντογένεση», ίδίως αυτό. Κρίμα που δεν παραθέτει εδάφια και του Μονό ο Κάστι, θα βοηθούσαν πολύ το πολύ παρόμοιο του πόϊντ, εδώ όμως θα τα πούμε όπως θα τα λέγαμε σε ένα παιδί ένα χρόνο πριν τελειώσει το λύκειο, δυό τρία χρόνια αργότερα ας διαβάσει τον Μονό, ή τον Κάστι ή και τους δυό. Μάλλον πιο πολύ θα μας βοηθήσει να κάνουμε τις χορδές να ναι χορδές ρακέτας του τένις αντί χορδές άρπας, δεν κάνουμε καμιά φοβερή πρωτοτυπία που να ξεφεύγει μακράν πέραν του Σωκράτη βεβαίως αλλά θα δούμε ότι αυτό πιο ανάγλυφα θα μας δείξει τη φύση του θέματος: Αν κάποια μόρια χορδών και ξύλου έχουν μπει σε ομάδες που να αποτελούν ρακέτα και κάποια άλλα μόρια, καουτσούκ, έχουν μπει σε ομάδα που να αποτελεί μπαλάκι του τένις τότε υπάρχει κανείς που, για να δει με τι γωνία θα αλλάξει τροχιά το μπαλάκι, θα αναλύσει το σύστημα μόριο-μόριο αντί να πει ότι, τουλάχιστον για ρακέτα ακίνητη και στερεωμένη, γωνία πρόσπτωσης =γωνία ανάκλασης; Όχι, όλοι με τον δεύτερο τρόπο θα το λύσουν. Υπάρχει κανείς που αμφιβάλει ότι κι αλλιώς να το λυναν εκεί θα κατέληγαν; Όχι. Άρα υπάρχει κανείς που θα λεγε ότι για τα μεν συστήματα λίγων μορίων ισχύουν οι νόμοι της συνήθους φυσικής αλλά για τα συστήματα πάρα πολλών μορίων πρέπει να βάλουμε στους νόμους της φυσικής κι άλλους όρους που να αναφέρονται στα μαθηματικά σχήματα που τα μεγάλα συστήματα μπορούν να πάρουν; Μάλλον όχι. Τα βιολογικά συστήματα περιέχουν πάρα πολλά μόρια, τα δε μόρια αυτά είναι ήδη πολύ μεγάλα. Οι πρόσθετες ιδιότητες που έχουν τα τέτοια μεγαλοσυστήματα σε σχέση με τα συστατικά τους είναι σαν τις, υπό μια έννοια πρόσθετες, ιδιότητες της ρακέτας; Ή είναι νέοι νόμοι που δεν έχουν ακόμα βρεθεί; Όταν η μοριακή βιολογία ήταν ακόμη εν τω γεννάσθαι πολλοί από τους ιδρυτές της ήταν φυσικοί που φιλοδοξούσαν να οδηγηθούν από τα πειραματικά της δεδομένα σε πρόσθετους νόμους φυσικής σαν νέοι Κολόμβοι. Στην πορεία βρήκαν αυτά που είπαμε για τα σχήματα του ΝτιΕνΕϊ, των πρωτεϊνών και την λειτουργία τους. Αυτά ήταν νέοι νόμοι; Νέα ήπειρος; Ή αντί για Αμερική οι Κολόμβοι αυτή τη φορά ξαναβρέθηκαν στην Ινδία αλλά σε φοβερά της μέρη που κανείς δεν τα χε ξαναδεί από την χερσαία οδό; Ο Μονό και οι πιο πολλοί θεωρούν το δεύτερο. Μερικοί, οι λεγόμενοι ολιστές σε αντιδιαστολή με τους λεγόμενους αναγωγιστές, θεωρούν το πρώτο, λέγοντας ότι στα μεγάλα συστήματα το όλον υπερβαίνει το άθροισμα των μερών του και πιθανώς το κάνει μέσω νέων νόμων που μπορούν να εκδηλωθούν μόνο σε νέα μεγέθη και νέα επίπεδα πολυπλοκότητας, άρα είναι ένα είδος δημιουργίας που εξαρτάται από τι μορφές έχει εκάστοτε εμφανίσει η πορεία της πολυπλοκότητας. Οι αναγωγιστές τύπου Μονό θεωρούν σαν επουσιώδη παιχνίδια με τις λέξεις τις διαφορές αυτές, και προτιμούν να αποκαλούν «νέα εκδήλωση» ή και αποκάλυψη τις νέες ιδιότητες που εμφανίζονται αλλά όχι δημιουργία. Βλέπουμε ότι σε ένα τόσο απλό παράδειγμα ήδη φάνηκε πως μια απλή λειτουργία, εκδηλότατη και συνηθέστατη μοιάζει με πρόσθετη ιδιότητα της ύλης άπαξ και η ύλη αρχίζει να δημιουργεί πλούτο σχημάτων. «Εκτός» απ την ύλη της ρακέτας και της μπαλίτσας άρχισε να παίζει ρόλο και η φύση τους, η ρακετωσύνη και η μπαλωσύνη, υπο την έννοια του σχήματός τους. Πολύ περισσότερο θα μοιάζουν σαν ιδιότητες πρόσθετες, νέες, ή και αντιφάσκουσες με τις συνήθεις και χοντροκομένες ιδιότητητες της ύλης σε συστήματα λίγων σωμάτων, οι ιδιότητες ομάδων από πρωτεϊνες και από άλλα μεγαλομόρια όταν δεν θυμίζουν απλώς ρακέτες και μπαλάκια αλλά και κατσαβίδια ή εργοστάσια ή τηλεφωνικά δίκτυα κλπ.κλπ. Ανεξαρτήτως του αν μπορούν είτε οι ολιστές είτε οι αναγωγιστές να αποδείξουν αφ ενός ότι διαφέρουν από του αντιπάλους τους και αφ ετέρου ότι έχουν δίκιο αυτοί κι όχι οι απέναντι, θα έπρεπε να θεωρούμε ότι το να ονομάσουμε ψυχή κάτι απλώς σαν αυτά αφαιρεί κάτι από το δέος, την ποίηση, το μυστήριο που της αποδίδουμε και από την έμπνευση που μας δίνει το να θεωρούμε ότι, κυριολεκτικά, μας «εν-ψυχώνει»; Αυτό μάλλον εξαρτάται περισσότερο από το τι συνέπειες έχουν αυτά και από την σημασία τους στην καθημερινή ζωή και συμπεριφορά ιδίως σε σχέση με την ηθικότητα ή ανηθικότητα των αποφάσεών μας ) Πριν προχωρήσουμε ας δούμε όσα είπαμε και με τα λόγια που θα τάλεγαν οι παράγραφοι του Μονό: «Η τάξη, η δομική διαφοροποίηση, η απόκτηση λειτουργιών, όλα αυτά εμφανίζονται από ένα τυχαίο μείγμα μορίων τα οποία δεν έχουν καμιά δραστηριότητα και εγγενή λειτουργική ικανότητα πέραν της ικανότητας να αναγνωρίζουν τους συντρόφους με τους οποίους θα κτίσουν την δομή. Και 79

80 ενώ σε σχέση με τα ριβοσώματα και τους βακτηριοφάγους δεν μπορούμε πια να μιλάμε για δημιουργία κρυστάλλων αφού αυτά τα σωμάτια είναι ενός βαθμού πολυπλοκότητας, δηλαδή μια τάξης, πολύ πάνω από του κρυστάλλου, σε τελευταία ανάλυση είναι επίσης αληθές ότι όλες οι ενεχόμενες χημικές αντιδράσεις είναι βασικά της ίδιας φύσης με εκείνες που κατασκευάζουν έναν μοριακό κρύσταλλο. Όπως σε έναν κρύσταλλο, η ίδια η δομή των συναθροισμένων μορίων συνιστά την πηγή της «πληροφορίας» για την κατασκευή του όλου. Αυτές οι επιγενετικές διαδικασίες επομένως συνίστανται ουσιαστικά στο εξής: το ολικό σχέδιο ενός σύνθετου πολυμοριακού οικοδομήματος περιέχεται εν δυνάμει στην δομή των συνιστώντων του μερών, μα έρχεται σε πραγματική ύπαρξη μόνο μέσω της συνάθροισής τους. Η ανάλυση αυτή σαφώς ανάγει την παλιά διαμάχη μεταξύ προ-διαμορφωτιστών και επιγενετιστών σε μια τετριμμένη σοφιστεία και στρεψοδικία περί λέξεων. Καμιά προ-διαμορφωμένη και πλήρης δομή δεν προ-υπήρχε πουθενά, αλλά το αρχιτεκτονικό σχέδιο για αυτήν ήταν παρόν στα ίδια της τα συνιστώντα μέρη. Μπορεί επομένως να έλθει στην ύπαρξη αυθόρμητα και αυτόνομα, χωρίς εξωτερική βοήθεια και χωρίς έγχυση πρόσθετης πληροφορίας. Η αναγκαία πληροφορία ήταν παρούσα, αλλά χωρίς να έχει εκφραστεί, στα συνιστώντα μέρη. Το επιγενετικό κτίσιμο μιας δομής δεν είναι μια δημιουργία, είναι μια αποκάλυψη.» Στην προσωκρατική Ελλάδα υπήρχε μεγάλη απορία αφ ενός για το νόημα της θεωρίας του Παρμενίδη ότι δεν υπάρχει αλλαγή, π.χ κάθε κίνηση, είναι ψευδαίσθηση, αφ ετέρου για το πώς, αν ίσχυε κάτι τέτοιο θα συμβιβαζόταν με τις θεωρίες του Ηράκλειτου για την συνεχή μεταβολή και κίνηση των πάντων με τον ίδιο τρόπο που συνεχώς μεταλλάσσεται η φωτιά. Μερικοί θεωρούσαν και σαν απόδοση νοήματος στην θεωρία του Παρμενίδη και σαν λύση της αντίφασής της με την θεωρία του Ηράκλειτου, το ότι στο «τι το ον;» οι Πυθαγόρειοι απαντούσαν «ο αριθμός», αφού μετά απ αυτό μπορούσε κάποιος να πει ότι η φύση υπακούει μαθηματικούς νόμους που όντως παραμένουν όσο αμετάβλητοι όσο το ον του Παρμενίδη αλλά και η εξέλιξη των πάντων σύμφωνα με τους νόμους αυτούς θα μπορούσε να περιγράφει τον κόσμο αλλαγών του Ηράκλειτου. Σαν τέτοια αμετάβλητα όντα αργότερα θεώρησε κι ο Δημόκριτος τα άτομα του αλλά οι συνδυασμοί ατόμων που άλλαζαν συνεχώς επίσης συμφιλίωναν τον κόσμο της μη αλλαγής με τον κόσμο της αλλαγής. Ο Πλάτων ήθελε να βασίσει και τις μορφές της βιολογίας σε ένα αμετάβλητο κόσμο μαθηματικών νόμων, σαν της γεωμετρίας και των αριθμών, ενώ ο Αριστοτέλης έβλεπε τον πλούτο αυτών των μορφών πιο πολύ σαν τον Ηράκλειτο. Τελικά μπόρεσε, έστω στις μέρες μας, κάτι σαν τη θεωρία του Πυθαγόρα και σαν την θεωρία του Δημόκριτου να συμφιλιώσει την Πλατωνική με την Αριστοτελική άποψη; Ή κάτι, αντίστροφα, σαν τις μορφές της βιολογίας, να εξηγήσει την ύπαρξη μαθηματικών νόμων που να υπακούει η φύση; Απάντηση: Άλλοι θεώρησαν αδύνατον με τους, αρμονικούς αλλά, υπό μιαν έννοια, μη πλούσιους νόμους της επίγειας φυσικής και της αστρονομίας, να εξηγήσουν τον πλούτο των φαινομένων και ιδιοτήτων των εμβίων και εμψύχων, της βιολογίας και προσπάθησαν να βρουν επιχειρήματα γιατί τέτοια προσπάθεια αναγωγής της ψυχολογίας και βιολογίας στην φυσική θα ήταν καταδικασμένη. Συνήθως αυτοί ήταν φιλόσοφοι, όπως ο Σοπενάουερ κι ο Καστοριάδης (σε μια εκ των ασχολιών του και εκ των ερωτήσεων και εικασιών του), ή ήταν μεταμαθηματικοί, που προσπάθησαν να αποδείξουν ότι η τεχνητή νοημοσύνη όσο και να εξελιχθεί δεν θα γίνει σαν την φυσική νοημοσύνη, άρα δεν είμαστε απλώς εξελιγμένοι κομπιούτερ ή εξελιγμένα ρομπότ, μα καμιά φορά ήταν και αστροφυσικοί, όπως ο Χόϋλ που προσπάθησε να αποδείξει ότι ούτε η ηλικία της γης, ούτε όλοι του σύμπαντος δεν αρκούν να δημιουργήσουν έμβια από τα άβια συστατικά τους άρα το σύμπαν ξεκίνησε με την ζωή ήδη υπαρκτή υπό κάποια έννοια. Κι άλλοι, όπως ξαναείπαμε, παρέμειναν αναγωγιστές, δηλαδή προσπάθησαν να δουν αν όση φυσική οδηγεί στην χημεία είναι αρκετή και να εξηγήσει γιατί τα μεγαλομόρια μπορούν όντως να δημιουργήσουν το ξεδίπλωμα ιδιοτήτων που έχουν πλούτο όσο μεγάλο όσο οι ιδιότητες των εμβίων, και είδαμε με ποια λόγια του Μονό περιγράφεται το τι έκαναν, και είδαμε με ποιο περίπου τρόπο θα αναδιατύπωνε κάποιος αναγωγιστής την περί ψυχής θεωρία του Πλάτωνα. Η δε πορεία από την φυσική με τους αμετάβλητους μαθηματικούς της νόμους προς χημεία και προς μεγαλομόρια και βιομόρια και προς την τελική «όχι δημιουργία αλλά αποκάλυψη» των επιγενετικών ιδιοτήτων μιας δομής χωρίς την προ-ύπαρξη σχεδίου εξηγεί με ποιον τρόπο, τελικά, ξανασυμφιλιώνεται το Παρμενίδειο ον με το Αριστοτελικό γίγνεσθαι της βιολογίας, χωρίς να χρειάζεται, με Πλατωνικό τρόπο, να υπάρχουν και για την βιολογία νόμοι μαθηματικοί σαν της φυσικής. Αν όσα είπε ο Μονό από κάπου χάνουν, π.χ. αν σε κάτι σχετικό με τις πρωτεϊνες και το ΝτιΕνΕϊ σαν αυγό και κότα (ως προς το ποιο γεννήθηκε πρώτο) δεν αρκεί τελικά καμιά προσφυγή τύπου «γεννήθηκαν και τα δυο από ΑρΕνΕϊ που δρα και σαν καταλύτης και σαν μηχανισμός παραγωγής αντυγράφων» (που είναι η συνηθέστερη ελπίδα) και αν ο αναγωγισμός είναι καταδικασμένος είτε σε ορατό σφάλμα, είτε στο να μένει πάντα πρόγραμμα, τότε όλα είναι πιθανά, φίφτυ-φίφτυ από τις Πλατωνικές τέτοιες μορφές μέχρι και την πιθανότητα, ελλείψει πολλών άλλων, ότι οι μαθηματικές μορφές της φυσικής είναι σαν της βιολογίας (κι όχι αντιστρόφως!) αλλά στο νου κάποιου υπεροργανισμού (!). Αν όσα είπε ο Μονό δεν χάνουν από πουθενά, τότε οι βιολογικές ιδιότητες εξηγούνται (απλώς εξηγούνται υπό την έννοια ότι βαίνουν παράλληλα, όχι ότι προβλέπονται κιόλας, τίποτα δεν προβλέπεται τελείως στα 80

81 προβλήματα με πολλά σώματα) από την ύπαρξη μαθηματικών νόμων για τη φύση. Αλλά το πώς υπάρχουν αυτοί είναι ακόμα όσο ακατανόητο όσο όχι μόνο τον καιρό του Αϊνσταϊν που έλεγε «το πιο ακατανόητο πράγμα είναι γιατί ο κόσμος είναι κατανοητός» αλλά όσο και τον καιρό του Αναξαγόρα και όσων προσωκρατικών πρωτοδιατύπωσαν την ιδέα της ύπαρξης νόμων που υπακούει το σύμπαν, ή ο κόσμος κλπ., τέλος πάντων ας μην παρα-υπεισέλθουμε στις ομοιότητες και διαφορές των όρων παν, κόσμος σύμπαν, των λατινικών για αυτά, των αγγλικών, των Γερμανικών, των Σανσκριτικών, των Χάιντεγγεροελληικών, των Σουαχίλι, των Αφρικανικών, των Ινδιάνικων, τώρα, παλιά, νεολιθικά κλπ κλπ, ας υπογραμμίσουμε μόνο μια κάπως πρόσφατη διασαφήνιση (από Φόϋερμπαχ και από Μπούμπερ*) του γιατί η προσωκρατική έννοια του παγκόσμιου νου δεν ήταν ανθρωπομορφική, αταβιστική, ανιμιστική κλπ κλπ αλλά αντίθετα ήταν πολύ αλληλοδιαφωτιστική με την Εβραϊκή ιδέα περί προσωπικού Θεού**: Άλλο το να πεις ότι ο Θεός έχει νου όπως κι ο άνθρωπος, κι άλλο να πεις ότι υπάρχει ένας παγκόσμιος νους κι ότι ο τρόπος που εκδηλώνεται μέσω της ύλης των πλανητών είναι το να έχουν οι πλανήτες μαθηματικές κανονικότητες στις τροχιές τους, ο τρόπος που εκδηλώνεται μέσω της ύλης των μοχλών είναι να έχουν μαθηματικούς νόμους που δουλεύουν και στην τεχνική εμπειρία, ο τρόπος που εκδηλώνεται μέσω της ύλης χορδών σε κιθάρες είναι το ότι χτυπώντας τις χορδές τους σε σημεία μαθηματικώς περιγράψιμα με απλό τρόπο να δίνουν ήχο ευχάριστο σε όλους, και ο τρόπος που εκδηλώνεται μέσω της ύλης μέσα στο σώμα μας είναι να έχουμε την ικανότητα για λογική, για μαθηματικά, για απόλαυση μουσικής κλπ. Άλλο λοιπόν το να πούμε ότι ο Θεός έχει νου όπως θα χε και γενειάδα ή άρμα να σέρνει τον ήλιο σε κανονική τροχιά παίζοντας ταυτόχρονα και άρπα ενώ οδηγούσε, κι άλλο το να πούμε, αντίστροφα, ότι ο άνθρωπος σκέφτεται, χαίρεται τη μελωδία κλπ επειδή η ύλη του μετέχει σε κάτι θείο και παγκόσμιο ή μάλλον συμπαντικό. Ακόμα κι ο πιο τεχνοκράτης δυτικός θα καταλάβαινε ότι άλλο το ένα και άλλο το άλλο. Μπορεί βέβαια να τα θεωρούσε λάθος και τα δύο αλλά δεν θα τα θεωρούσε ίδια. Ή μπορεί να θεωρούσε σωστά μόνο τα περί πλανητών και μοχλών και μόνο σαν να όριζαν υπό ποίαν έννοια χρησιμοποιούμε σαν σχήμα λόγου το ότι υπάρχει παγκόσμιος νους, δηλαδή ότι υπάρχουν μαθηματικοί νόμοι που υπακούει ο φυσικός κόσμος και, αν αυτό δημιουργεί και δέος, είναι το ίδιο δέος που ο Αϊνσταϊν εξέφραζε λέγοντας «το πιο ακατανόητο πράγμα είναι το γιατί ο κόσμος είναι κατανοητός». Υπάρχουν ίσως και Θεοί ανθρωπομορφικοί, αταβιστικοί, ανιμιστικοί, μα δεν είναι σαν την εικόνα που είπαμε. Όχι όμως ότι αποτελεί σοβαρό κριτήριο η ευκολία που ένας δυτικός θα θεωρούσε τις θρησκείες των φυλών της Αφρικής σαν μη έχουσες καμιά σχέση με την αποδεκτότερη εικόνα που λέμε. Όπως λοιπόν δεν είναι τόσο ανθρωπομορφικό, αταβιστικό και ανιμιστικό το να εννοούμε τα παραπάνω για την κίνηση των πλανητών, για την λογική, για τα μαθηματικά και για την χαρά της μουσικής ή για το πάθος και άλλων λειτουργιών-βιωμάτων-δυνατοτήτων του ανθρώπου, π.χ. των ερωτικών ή των πολεμικών ολόκληρο δωδεκάθεο λειτουργιών υπήρχε γιατί δεν είναι, τουλάχιστον εξ ίσου, αποδεκτό το να κάνουμε την ίδια αντιστροφή και για άλλες λειτουργίες-δυνατότητες-ικανότητες-βιώματα του ανθρώπου, και να λέμε ότι ο άνθρωπος έχει όσα θεωρούμε προσωπικά χαρακτηριστικά, π.χ. χαίρεται να τον αγαπάνε και να αγαπάει, επειδή κάτι με την ίδια, έστω αφηρημένη, έννοια είναι πρόσωπο, αγάπη κλπ με τρόπο παγκόσμιο και συμπαντικό; Το μισό αυτής της άποψης στη φιλοσοφία το περιγράφουν σαν άποψη των προσωκρατικών Ελλήνων, το άλλο μισό σαν την συνεισφορά των Εβραίων στον φιλοσοφία του μονοθεϊσμού***. Για ένα δε αναγωγιστή τύπου Μονό, η μόνη διαφωνία ή συμφωνία που θαχε μ αυτά θα ήταν «αφού όμως οι δομές μεγαλύτερης τάξης, εννοώ οι πιο περίπλοκες συναθροίσεις μορίων που έχουν υπάρξει, είναι οι άνθρωποι, άρα η ούτως-ειπείν «προσωπότητα» του Θεού αποκαλύπτεται (και όχι δημιουργείται επαναλαμβάνουμε) μέσα από τον άνθρωπο. Το τι θα υπερέβαινε κάτι τέτοιο, αν αυτό μας φαίνεται λίγο, είναι κάτι που δεν το συζητάμε καν μέχρι να προκύψει η παραμικρή ιδέα για το πώς, ή γιατί, καν υπάρχουν οι μαθηματικοί φυσικοί νόμοι, που αν κατάλαβα καλά ο Χώκινγκ το θεωρεί ερώτημα που θα μπορεί να αρχίσει να μας απασχολεί μόνο άπαξ και βρούμε μη αυτοαντιφατική φυσική θεωρία για να φτάνουμε ως το Μπιγκ Μπάνγκ». *Στο κεφάλαιο «Το Αιώνιο Εσύ» στο βιβλίο του Μάρτιν Μπούμπερ «Εγώ και εσύ». **Την οποία βέβαια ο Αϊνσταϊν ούτε καν δέχτηκε την πρόταση του Μπούμπερ να την συζητήσουνε, μένοντας στο θαυμασμό του μόνο για τις απόψεις περί γεωμετρικού Θεού του Σπινόζα και για τις απόψεις περί «γεωμετρίας σαν θεωρητικής φυσικής των στερεών σωμάτων» των αρχαίων Ελλήνων ***Είδαμε ένα από τα σημεία επαφής δυο φιλοσοφιών. Από διαφορές ας σημειώσουμε μόνο την εξής μία (από επισήμανση του Άγγλου φιλοσόφου Guthrie): Στην Ελληνική χρήση, αντίθετα απ ότι στην Εβραϊκή, η λέξη Θεός δεν αναφέρεται σε κάτι που υπερβαίνοντας, ως όλον, την εμπειρία μας και κείμενο πολύ μακριά της έστω και σαν μερική επαφή με αυτό, θέλει ειδικές διαδικασίες και πορείες για την όποια συνάντησή του και δεν ξέρουμε, ή δεν ξέρουν οι άλλοι για μας, αν όντως υπήρξε η επαφή αυτή. Η λέξη «θεός» έμπαινε π.χ. στην εξής Ελληνική έκφραση «είναι θεός να συναντάς ένα φίλο σου μετά 30 χρόνια» και σήμαινε την εντονότατη, κι όχι φευγαλέα και αμφίβολη, αίσθηση, εν προκειμένω χαράς, που καθιστά κάτι αξιοσημείωτο και αξιομνημόνευτο που πολλοί μπορεί να τοχουν νιώσει αλλά κάποιος π.χ. δεν τοξερε ακόμα ότι υπήρχε ή πόσο έντονο ήταν κλπ. 81

82 Αυτές τις απόψεις των τέτοιων αναγωγιστών οι μη αναγωγιστές δεν θα τις άλλαζαν σε τίποτα, το πολύ-πολύ να θεωρούσαν ασυνέπειά τους το να τις ασπάζονται κι εκείνοι και να τους κατηγορούσαν ότι δεν έχουν τελείως αποδείξει ότι ο πλούτος ιδιοτήτων που βλέπουν στην ζωή δεν έπεται από την φυσική με την οποία ξεκινάνε. Αναγωγιστής ή μη αναγωγιστής τι θάλεγε για τα άλλα ζητήματα που στον 20 ο αιώνα επικαλέστηκαν και την βιολογία; Π.χ. οι ναζί επικαλέστηκαν Δαρβινικές της όψεις για θεωρητική βάση του ρατσισμού τους. Ο Καζαντζάκης επικαλέστηκε Μπεργκσονικές της αναδιατυπώσεις για θεωρητική βάση της «ζωτικής ώθησης» που έβλεπε μέσα στους Ζορμπάδες του και τους καπετάν Μιχάληδές του, ή τον Οδυσσέα του και τον Χριστό του και, γενικότερα, αυτούς που ονόμαζε «σωτήρες του Θεού» στην «Ασκητική» που είχε και την έκφραση αυτή ως υπότιτλο. Η κοντινότερη όμως, προς όσα (π.χ. Μπούμπερ-ικά) είδαμε, μορφή τέχνης και ταυτόχρονα μορφή ανάλυσης και της ιστορίας του πολιτισμού και του τωρινού κομβικού του σημείου είναι οι ιδέες του Σικελιανού για τον βιολογικό Θεό ο οποίος σαν αιωνίως σε οδύνες τοκετού γυναίκα γεννά την ζωή και σαν αιωνίως μαχόμενος αγωνιστής σαν τον Χριστό φωνάζει από τον Σταυρό της εποχής του «ως σας έκραζα, συντρόφοι» προς όλες τις άλλες εποχές και γενιές διότι μέσα από τον άνθρωπο, την πιο εξελιγμένη μορφή τάξης της ύλης, αποκαλύπτονται και οι δυνατότητες και βουλήσεις του Θεού, μόνο με τα χέρια του ανθρώπου κι όχι με κάποια δικά του που είναι αφηρημένα και δυνητικά, μπορεί να πολεμάει, και μόνο με το κορμί της ζωής και πάνω απ όλα του ανθρώπου, κι όχι με κάποιο αφηρημένο δικό του, μπορεί να λαχταράει την ζωή και να την γεννάει. Ας δούμε τώρα με τι είδος τρόπων ετυμολογείται η έκφραση «τέλος των μεγάλων αφηγήσεων» της εποχής μας στην αφήγηση που είδαμε, πέραν του γεγονότος ότι αφού χρειάζεται 4-5 σελίδες, αν βάλουμε και την επανάληψη βιολογίας Β λυκείου που χρειάζεται για να την καταλάβουμε, τότε υπερβαίνει τα όρια συγκέντρωσης προσοχής που συνηθίζονται στο youtube. Ας πούμε ότι η μάχη αναγωγισμού και μη αναγωγισμού τελείωσε με σκορ 1-0 και οι π.χ. Σοπενάουερ, Καστοριάδης, Χόϋλ (και Καίσλερ) θεωρήθηκαν όσο απηρχαιωμένοι, αλλά και όσο αναζητούντες το άϋλο, όσο οι θεολόγοι που θα έλεγαν, ακόμη και μετά τον Νεύτωνα, ότι τους πλανήτες τους κρατούν στις τροχιές τους κάποιο άγγελοι*, και ας πούμε ότι μαζί με τους αναγωγιστές τύπου Μονό μπήκαν στο γήπεδο και αναγωγιστές κάθε τύπου εικασίας και δοξασίας και θεώρησαν εξ ίσου σημαντική, και ίσως κι αποδείξιμη αν όχι κι ήδη αποδειχθείσα, κάθε αναγωγή την οποία μπορούσαν να διατυπώσουν σαν πρόγραμμα σε proposal για ερευνητικό κονδύλι προς το κράτος ή προς εταιρία ή σαν ιδέα βιβλίου προς εκδότη, και εξ ίσου βαθειά κάθε εικασία τους, και εξ ίσου καινούργια φιλοσοφική ενόραση κάθε επανανακάλυψη του τροχού σε θέματα φιλοσοφίας τα οποία είχαν σνομπάρει ως κενολογίες όταν ως προπτυχιακοί φοιτητές έκαναν μόνο σκληρή επιστήμη, και τα υποχρεωτικά μη επιστημονικά μαθήματα τα κάλυπταν με ότι λογοτεχνία μπορούσαν να ανεχθούν πέραν του σάϊενς φίξιον. Π.χ. μπήκαν στο γήπεδο άνθρωποι που θεωρούσαν δυνατή την αναγωγή της ζωής και της νόησης όχι σε μεγαλομόρια αλλά σε προγράμματα απλοϊκότατης τεχνητής νοημοσύνης (ξεχνώντας ακόμα και το καλαμπούρι ότι για να μελετάς την τεχνητή νοημοσύνη πρέπει ναχεις και λίγη φυσική νοημοσύνη για την εκκίνηση) και ήλπισαν ότι ακόμη και τους νόμους της φυσικής (και άρα ύστερα και την εξέλιξη των μεγαλομορίων) θα την *Ας σημειώσουμε όμως και ότι θεολόγος (καλόγερος) του 5 ου (νομίζω) μ.χ αιώνα, ο Ιωάννης ο Φιλόπονος, έγραψε τις γραμμές «να μου πουν αυτοί οι ανόητοι πού ακριβώς είδανε στις γραφές ότι άγγελοι κρατάνε τους πλανήτες στις τροχιές τους. Δεν θα μπορούσε ο Θεός να τους κρατάει στις τροχιές τους με την ίδια δύναμη που η γη τραβάει τα αντικείμενα προς τα κάτω; Και όσον αφορά την ιδέα του Αριστοτέλη ότι για να κινείται το βέλος που έφυγε από το τόξο χρειάζεται να το ακολουθούν, για να του ασκούν δύναμη, κινήσεις του αέρα που ξεκινούν από την χορδή του τόξου, δεν θα ήταν απλούστερο να υποθέσουμε ότι το κρατάει η ώθηση που αρχικά έλαβε και σταματάει βαθμιαία από τις αντίθετες δυνάμεις που του ασκούνται από τον αέρα στην πορεία του;» (η τέτοια διαύγεια περί και βαρύτητας και αδράνειας, τόσο νωρίς, δεν ήταν κανένα μυστικό κρυμμένο σαν σε πλοκή του Έκο, όλοι ξέρανε ότι ο Γαλιλαίος τα διάβαζε αυτά (σε μετάφραση του Όκκαμ νομίζω. Η ακριβής ιστορία υπάρχει στην ιστορία ελληνικής φιλοσοφίας του Γεωργούλη στον τόμο που γράφει για την πατερική περίοδο). Αν μπορούμε να κάνουμε μια εικασία για το πού στις γραφές έγινε το τέτοιο μπέρδεμα, ίσως έγινε όχι στις γραφές αλλά στην προσπάθεια που έκανε ο Φίλων ο Ιουδαίος που αγαπούσε εξ ίσου Πλάτωνα/Αριστοτέλη και Βίβλο και ήθελε να τα αναμείξει και να πει κι ότι οι Πλάτωνας/Αριστοτέλης είχαν διαβάσει Βίβλο κι έβλεπε αντιστοιχίσεις των αγγελικών ιεραρχιών του όντος στη Βίβλο με τις (Αριστοτελικές) κρυστάλλινες σφαίρες που περιστρέφονταν γύρω από τη γη έχοντας καρφιτσωμένους πάνω τους, και παρασύροντάς τους σε κίνηση, τους πλανήτες (όταν για να κινείται σε τροχιά πλανήτης δεν χρειαζόταν να τον φαντάζονται και καρφιτσωμένο σε σφαίρα** «περιστρεφόμενη όπως ο ουράνιος θόλος» (και κρυστάλλινη, αλλιώς πώς θα βλέπαμε και τους παρα-έξω της πλανήτες;!) τότε ο αντιστοιχισθείς άγγελος έμεινε να κουνάει τον πλανήτη στην τροχιά αντί να κουνάει την κρυστάλλινη σφαίρα που τουχαν ανιτιστοιχίσει) **Ο Αρίσταρχος βέβαια, από τον οποίο συνέχισαν οι Πτολεμαίος και Κοπέρνικος, δεν χρειαζόταν σφαίρες, κι ας ήταν προγενέστερος των σφαιρών (δηλαδή η ανθρωπότητα δεν χρειάστηκε και να τις εφεύρει και να απελευθερωθεί από αυτές. Για το πώς χάθηκε εκείνη η διαύγεια και μετά χάθηκε ακόμα παραπάνω (επίπεδη γη, ιερά εξέταση «και όμως κινείται» κλπ βλ. «Υπνοβάτες» του Άρθουρ Καίσλερ ) 82

83 αναγάγουν σε τέτοια προγράμματα (και μερικοί θεώρησαν και σαν βαθειά και πρωτοποριακά απελευθερωμένη την ιδέα μιας προσωπικής αθανασίας με αντιγραφή της πληροφορίας που έχουν μέσα τους (μνήμες κλπ, σε μικροτσίπς που θα φυλάσσονταν μέσα σε έναν υπερκομπιούτερ που θα σωζόταν σε πύραυλο αν το ηλιακό σύστημά μας χρεωκοπούσε ενεργειακά). Το θετικό σε αυτά ήταν ότι στο παιγνίδι μπήκαν και προικισμένοι, και ήδη φτασμένοι, επιστήμονες τύπου Πένροζ και δημιουργούν και πράγματα με κάποιο νόημα καθώς προσπαθούν να αποδείξουν με αυστηρό τρόπο ότι όλη αυτή η προσπάθεια τέτοιων αναγωγών είναι ανόητη (ελπίζοντας ότι θα καταλήξουν σε κάτι με νόημα όπως κάποτε ο Γκαίντελ, όταν απέδειξε αυστηρά ότι το πρόγραμμα Χίλμπερτ δεν θα δούλευε (προηγουμένως μόνο ο Πουανκαρέ τοχε ρητώς θεωρήσει εξ αρχής καταδικασμένο αλλά όχι επί τη βάσει αυστηρής απόδειξης). Εκτός όμως από τους προικισμένους ανάμεσα σε αυτούς μπήκαν και άλλοι που ούτε καν την προτέρα επιστήμη αυτών δεν ήξεραν και μεγάλωσαν μόνο ανάμεσα στις σοφτ εικασίες και αντί να βλέπουν την οθόνη των υπολογιστών σαν ατελές αντίγραφο της ζωής θεωρούσαν την ζωή σαν ατελές (ως αντιεπιστημονικό) αντίγραφο της οθόνης, αντιεπιστημονικό π.χ. λόγω χαρακτηριστικών της που ήταν μη προβλέψιμα σε αντίθεση με τα χαρακτηριστικά μοντέλων με επιλύσιμη ή υπολογίσιμη συμπεριφορά. Κι επίσης, τις γνώμες όλων αυτών, παλιών και νέων, τις πήραν είτε από όσμωση είτε «με τον ίδιο τρόπο που θα άκουγαν τους ειδικούς τύπου Αϊνσταϊν χωρίς ναναι υποχρεωμένοι να καταλάβουν και τις λεπτομερείς αποδείξεις των αποτελεσμάτων τους», άνθρωποι από κλάδους, οικονομίας, ιστορίας, κοινωνιολογίας, ψυχολογίας, πολιτικής επιστήμης, δημοσιογράφοι, λογοτέχνες, καλλιτέχνες κλπ κλπ και όντως ήρθε το τέλος της «μεγάλης αφήγησης», όχι γιατί ολοκληρώθηκε ή γιατί ήρθε σε άτοπο ή γιατί έπαψε να έχει σημαντικές συνέπειες αλλά απλώς γιατί έπαψαν να ασχολούνται μαζί της και αυτό το οποίο συνέχιζαν να μελετούν και να αφηγούνται ήταν μια μπούρδα στην θέση της, η οποία είτε αρχίζει είτε τελειώνει δεν έχει καμιά εγγενή σημασία και ο μόνος τρόπος που έχει, βαρύτατες, συνέπειες στη συλλογική νοημοσύνη και ιδιοσυγκρασία, στην κοινωνία της εποχής μας, και από κει στα γεγονότα που διαμορφώνουν οι λήπτες αποφάσεων που έχουν την ανοχή της, είναι με την έκλειψη που προκαλεί στο real thing, την αφήγηση που λέγαμε. Πριν πάμε να συνεχίσουμε εκείνην την αφήγηση, το real thing, ας κάνουμε ένα διάλειμμα αφ ενός για τα σχόλια στην βιβλιοπαρουσίαση που θα έκανε ο παππούς που λέγαμε αφ ετέρου με τα σχόλια που θα έκανε ένας αναγνώστης του Μάμφορντ, κι επίσης ένας αναγνώστης και των διαφορών Καστοριάδη και Γιανναρά (αν οι νεαροί των σελ. 74, 75 θακαναν σχόλια άλλα πέραν των μέσω της σιγής τους, δεν το ξέρω. Αν ποτέ ανοίξουν κάποιοι εκπρόσωποί τους το παρόν και σχολιάσουν ευχαρίστως να παραθέσω όσα μου πουν ή μου γράψουν σε όποιο σημείο της παρουσίασης επιθυμούν) Αναγνώστης των διαφορών Καστοριάδη και Γιανναρά: - Ο Γιανναράς για να επιμείνει στον μη αναγωγισμό, όπως ανεμένετο οτι θα έκανε ένας θεολόγος, στράφηκε στα επιχειρήματα του Χόϋλ. Ο Καστοριάδης μέσα σε όλη εκείνη την συζήτηση μέσω φιλοσοφίας, συνολοθεωρίας, ψυχανάλυσης, και γλωσσολογίας που διεξήγετο στο βιβλίο του έκανε ένα επιχείρημα κατά του αναγωγισμού. Δύο ειρωνείες της τύχης: 1. Αν είναι έτσι που τα λέτε τότε για να πάνε κόντρα στις όποιες συνέπειες του αναγωγισμού τους εξαγρίωναν (τον Γιανναρά που ζει, ακόμα τον εξαγριώνουν) δεν χρειαζόταν καν να πάνε κόντρα στον αναγωγισμό αλλά απλώς να τον προσλάβουν σε επίπεδο Μονό κι όχι στοιχειωδέστερο. 2. Και οι δύο τους, αν και αντίποδες, πήγαν να κάνουν παρόμοιο επιχείρημα, είτε ήταν περιττό είτε όχι. Φαντασθείτε πόσο δύσκολο είναι να μιλάμε για συνομιλία αντί σύγκρουση πολιτισμών όταν καν εντός της ίδιας της δύσης διαφωνούνε τόσο πολύ, περί Βυζαντίου, άνθρωποι που για να πάνε κόντρα σε παρενέργειες της δυτικής σκέψης χρησιμοποιούν παράλληλα επιχειρήματα. Μετά για να πάει ο Καστοριάδης κόντρα στο δυτικό μοντέλο ανάπτυξης πρέπει να κάνει ακόμα πιο λυσσαλέα κριτική στο κατάντημα του Σταλινισμού γιατί αν δεν την κάνει αριστερός αλλά δεξιός ή θεολόγος δεν θα μετράει. Στο τέλος οι οπαδοί του τόσο εξαντλούνται στο να ξεχέζουν αριστερούς που ξεχνώ αν καν έχω διαβάσει καμιά κριτική τους στην πρόσφατη Αμερική. Τι συμπέρασμα βγάζει ένας απλός άνθρωπος που θα τους άκουγε; Κι αν ήταν να γίνει διάλογος με το Ισλάμ ποιος θα τον έκανε; Ο Γιανναράς; Ο Καστοριάδης; Ο Μπούς; Ο Θεοδωράκης; Το «όλοι μαζί» ας το ξεχάσουμε γιατί θα μας έπαιρναν για τρελλούς, αλλά και το ένας ας το ξεχάσουμε γιατί κανείς τους δεν αντιπροσωπεύει κανέναν άλλο τους. Τον Καστοριάδη από μόνον του τον θυμάμαι απλώς να αφήνει σαν Σιβυλλικό ερώτημα τι θα έκανε κάποιος Δυτικός αν σε διπλανό σπίτι μεταναστών άκουγε να ετοιμάζεται κλειτοριδεκτομή. Παππούς: -Κύριε ομιλητά, αν θέλετε μπορώ να σας διευκολύνω εγώ σε μερικές απαντήσεις, το λέω απλώς γιατί πολλή ώρα μιλάγατε και θαχει μαλλιάσει η γλώσσα σας, αν θέλετε απαντάω και μετά προσθέτετε τα δικά σας, αν όχι απαντήστε και μετά απλώς θα ρωτήσω τα δικά μου. Μα μη σας φέρω σε δύσκολη θέση προς τον άνθρωπο που σας ρώτησε. Κύριε μου επιτρέπετε να παρέμβω κι εγώ; Παίρνω το θάρρος γιατί αναφέρατε ότι με αυτά που λέτε ο ένας εναντίον του άλλου μπερδεύετε τον απλό άνθρωπο κι επειδή είμαι απλός άνθρωπος έχω δικαίωμα να σας πω τι του κάνετε και τι όχι. Άρα έχω την άδεια και των δυο σας να μιλήσω; (του την δίνουν) Ευχαριστώ: Η ερώτηση που ρωτάω εγώ 83

84 τον Καστοριάδη για την κλειτοριδεκτομή είναι: Αν δεν ήταν σε γειτονικό του σπίτι δεν θα είχε δίλημμα; Αν ήταν στο Αφγανιστάν; Και αν ήταν στο Αφγανιστάν θα πήγαινε να ρίξει βόμβες κατά δικαίων και αδίκων για να τους σταματήσει; Θα έστελνε κομμάντος να κλωτσάνε τις γυναίκες που δεν επαναστατούν; Όχι. Άρα γιατί ο Κλίντον έκανε εμπάργκο κατά των Ιρακινών επειδή δεν επαναστατούσαν κατά του Σαντάμ; Ο Τσώρτσιλ έστελνε κομμάντος να βοηθάνε αντάρτες κατά του Χίτλερ. Αυτός έστειλε για τον Σαντάμ; Και αν μη πεινασμένοι και τσακισμένοι από εμπάργκο Αμερικανοί δεν μπορούν να επεηρεάσουν έναν δημοκρατικά εκλεγμένο Μπους γιατί θα μπορούσαν πεινασμένοι και τσακισμένοι από το εμπάργκο Ιρακινοί να τα βάλουν με έναν δικτάτορα Σαντάμ; Προς τι το εμπάργκο; Πάμε πάλι στις κλειτορίδες. Ή μάλλον πάμε πρώτα στα εν δήμω, στις μαντήλες και στις μπούργκες. Μπορεί να τους πει «Ελεύθερα, αλλά μη μας πείτε κι εμάς ότι σας προσβάλλουμε αν όταν έλθουμε εκεί κυκλοφορούν οι γυναίκες μας με σόρτς. Αν δεν θέλετε πείτε μας να μην έρθουμε ή να έρθουμε χωρίς τις γυναίκες μας ή να τους απαγορέψουμε το σορτς αλλά και στις δικές σας όταν είναι εδώ να απαγορέψουμε την μπούρκα ή να τους την απαγορέψετε ή να μην έρχεστε.. Δεν είναι το πρόβλημά μας ούτε η μαντήλα ούτε η μπούρκα ούτε το αν παθαίνουν από έλλειψη ήλιου στο δέρμα οι γυναίκες σας, αυτό να το σκεφτειτε εσείς, το πρόβλημά μας το να θελει κάποιος να έχει πάντα δίκιο, αυτός και κανένας άλλος. Αυτά για τα εν δήμω. Πάμε ξανά στα εν οίκω με τις κλειτορίδες. Για τις μπούργκες σας είπα τι να κάνουμε για ναμαστε εμεις στην Αραβία Άραβες κι εσείς στην Ρώμη Ρωμαίοι και στην Γαλλία Γάλλοι. Για τα εν οίκω τι πρέπει να απαιτήσω απ τον εαυτό μου πριν σας πω «Εδώ δεν θα κάνετε τέτοια, δεν ήρθατε με το ζόρι, μόνοι σας θελήσατε κι ήρθατε, αν δεν σας άρεζαν οι νόμοι μας να μην ερχόσασταν». Πρέπει 1.να απαιτήσω απ την κυβέρνησή μου να μη σας βομβαρδίζει κει και άρα να μη σας στέλνει, όντως με το ζόρι εδώ, εν ολίγοις να αποσύρει τα στρατεύματά της» 2. Να μη αρκεστώ σε απάντηση τύπου ««Ελα μωρέ, εμείς συμβολικά είμαστε εκεί, δεν βομβαρδίζουμε κανέναν» αλλά να πω «Έ, συμβολικά να τα αποσύρετε. Αν όλοι τα απέσυραν συμβολικά τότε και οι Αμερικάνοι θα ξεβρακώνονταν μπροστά στο λαό τους και δεν θα μπορούσαν να βομβαρδίζουν ούτε αυτοί που δεν είναι εκεί απλώς συμβολικά». Άρα κι αν είσαι παπάς με την αράδα σου θα πας, τι Καστοριάδης νεκρός ή ζωντανός, τι Αυστραλός πρωθυπουργός, τι Μπερλουσκόνι. 3. Όσον αφορά τις φεμινίστριες: Τι σόϊ ειδίκευση είναι αυτή; Αν στο γειτονικό σας σπίτι κόβαν πόδια αντί κλειτορίδες τότε δεν θα φωνάζατε, θα το θεωρούσατε αλλουνού παπά ευαγγέλιο; Λιγότερος θαταν ο πόνος ή η αναπηρία που θα επακολουθούσε; Και με τα βομβαρδιστικά των Αμερικανών δεν κόβονται πόδια και χέρια; Εκτός από όπιο τι άλλη βιομηχανία έχει το Αφγανιστάν; Πλαστικά χέρια και πόδια. Τα πετάει αεροπλάνο πάνω απ τα χωριά και πάνε κούτσακούτσα και διαλέγουν ότι τους ταιριάζει. Για αυτά φωνάζετε ή δεν σας θυμίζουν τίποτε από τον εαυτό σας και γι αυτό τα ξεχνάτε; Κάνω μπρέϊκ να μιλήσει και κανας άλλος, αλλά δεν τελείωσα, μόνο την σιβυλλική ερώτηση του Καστοριάδη και τα πρόσφατα τεκταινόμενα με τους μετανάστες, και ειδικά τους ισλαμιστές σχολίασα. Δεν είπα ότι αν γίνουν όσα λέω τότε δεν θα γίνονται από τους μουσουλμάνους αυτά με τα οποία κι εγώ διαφωνώ, απλώς είπα ότι αν συνεχίσουμε να κάνουμε την πάπια για άλλα τότε ούτε καν το δικαίωμα, πολλώ μάλλον την πειστικότητα δεν θαχουμε να τους δώσουμε συμβουλές Στο μπρέϊκ αυτό σκοπό είχαμε να βάλουμε να μιλήσει κι ο, υποθετικός έστω, αναγνώστης του Μάμφορντ που άκουγε τον βιβλιοπαρουσιαστή αλλά πριν το κάνουμε αυτό ας κάνουμε δυό άλλα τινά: 1. Για να αποδείξουμε ότι ούτε ο παππούς είναι ακριβώς υποθετικός χαρακτήρας σε λιγότερο υποθετικό διάλογο να βάζαμε ένα πραγματικό χαρακτήρα σε πιο υποθετικό διάλογο που κάπως να αποδείκνυε ότι απλοί άνθρωποι μιλάνε και έτσι και είναι δυνατόν να παρεντίθενται σε τόσο «κουλτουρέ» συνομιλίες 2. ας βάλουμε ένα η-μεϊλ από τον Βασίλη στο οποίο συνέχιζε απ το «συνεχίζεται» που είχε στα 11 πόϊντς του στην εδώ σελ. 54 και το οποίο λάβαμε καθώς ετοιμαζόμασταν για τοι μπρέϊκ που λέμε και που επειδή αφορά ακριβώς τους μετανάστες που μόλις λέγαμε (σύμπτωση!!) το βάζουμε εδώ και τώρα πριν πάμε στο άλλο μπρέϊκ. Λοιπόν: 12. Να ρωτήσουμε τους ίδιους τους μετανάστες τι θέλουν (στις εφημερίδες, που κατά καιρούς εμφανίζονται λίγα δικά τους λεγόμενα, φαίνεται πως ζητούν λίγα). 13. Να καταλάβουμε ότι η δημιουργία Μαφιών συμφέρει την αστυνομία (εννοώ τα ανώτερα κλιμάκια: κράτος, παρακράτος, ακροδεξιά, αυτούς δηλαδή που κατόπιν θεσπίζουν τα αστυνομικά μέτρα). 14. Να δούμε ότι οι άνθρωποι αυτοί δεν έχουν ακόμη χωνέψει τη σπατάλη (που αποτελεί χαρακτηριστικό της καταναλωτικής κοινωνίας του Δυτικού κόσμου), ψάχνουν και βρίσκουν πεταμένα στα σκουπίδια πράγματα (για μας άχρηστα) που τα χρησιμοποιούν σε μαστορέματα (βλ. εδώ και αυτούς που ήλθαν από τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και κάνουν το ίδιο. Πρόσθεσε εδώ και ότι τα μαγαζιά για μεταποίηση ρούχων, τα τσαγκαράδικα και άλλα τέτοια τα έχουν πια τέτοιοι άνθρωποι). συνεχίζεται 84

85 Πάμε στο άλλο μπρέϊκ: Λέγαμε ότι έχει νόημα η ιδέα του Καραμπελιά να ενσωματώνονται οι μεγάλες αφηγήσεις στην καθημερινότητα και ότι θα δούμε αργότερα κι άλλους τρόπους, κι ότι για την ώρα παίρνουμε με αντιγραφή-επικόλληση κομμάτια από άλλα μέρη όπου μεριμνήσαμε γι αυτό το θέμα και τα ενσωματώνουμε κι εδώ (η πιο πρόσφατη τέτοια εδώ επικόλληση είναι εκείνα τα περί Αναξαγόρα- Φοόϋερμπαχ-Μπούμπερ αλλά και τα περί Πλατωνος και Μονό κλπ λίγο πριν). Ένας άλλος τρόπος τέτοιας ενσωμάτωσης είναι το να παίρνουμε αποσπάσματα από άρθρα ή βιβλία ή συνεντεύξεις μεγάλων στοχαστών ή ακτιβιστών κλπ και να τα βάζουμε αφ ενός σε διάλογο μεταξύ τους αφ ετέρου σε διάλογο με π.χ. γράμματα αναγνωστών σε σύγχρονες εφημερίδες για σύγχρονα θέματα (το αν αυτό θα το ενσωματώσουμε και σε κάτι άλλο ακόμη πιο καθημερινό (αλλά πιο υποθετικό, π.χ. μια «ιδανική» σαπουνόπερα) είναι άλλη υπόθεση όπως και να το ενσωματώσουμε και εδώ για να συγκρίνουμε τον «παππού» με έναν υπαρκτό άνθρωπο). Παράδειγμα διαλόγου αποσπασμάτων: Μιλάει πρώτος ο Ράμσφελντ και λέει τα γνωστά που ξέρουμε για τα βάζα στο μουσείο της Βαγδάτης («Συλήθηκε το μουσείο; Μα τι λέτε;! Απλώς η τηλεόραση έπαιξε πολλές φορές την σκηνή που κάποιος έτρεχε μ ένα βάζο κι ο κόσμος νόμισε ότι ήταν πολλά διαφορετικά βάζα. Πόσα βάζα μπορεί ναχει η Βαγδάτη; Από νεκρούς, δεν υπήρξαν περισσότεροι απ ότι στη Γουάσινγκτον έχει ανά έτος από τροχαία. Αλλά και ναχαμε, ε, αυτό είναι δημιουργικό χάος. Ταχει αυτά η δημοκρατία. Αν έχεις δημοκρατία έχεις κι ελευθερία, ακόμα και τα μουσεία να κλέψουνε την χαρά τους εκφράζουνε οι άνθρωποι που έχουν πια δημοκρατία») επίσης λέει (ο Ράμσφελντ) για το ότι δεν θυμάται αν σε μια παλιά φωτογραφία του με τον Σαντάμ είχε πάει αυτοπροσώπως να του πουλήσει όπλα, λέει και για το ότι μέχρι να δει με τι ρυθμό σκοτώνονται οι τρομοκράτες και με τι ρυθμό δημιουργούνται δεν ξέρει αν νικάει ή όχι η Αμερική, για το ότι πιστεύει στην ελευθερία του λόγου πράγμα που το φωνάζει όταν κάποιος του φωνάζει διάφορα προσβλητικά μέχρι να τον απομακρύνουν οι φρουροί, κλπ. Μετά βλέπουμε μια φράση του Τσόμσκυ για μιά πιο πρακτική, πρόταση που και βέβαια, δεν ειπώθηκε στο πλαίσιο της πρότασης του Ράμσφελντ να γίνουν στατιστικές καταστροφής και δημιουργίας τρομοκρατών για να καταλάβει αν νικήσανε, μα αφ ενός ταιριάζει αφ ετέρου έχει και πλάκα να μπει εκεί. Λοιπόν: «Μιά πιο πρακτική πρόταση είναι να βοηθήσουμε να αλλάξει αρκετά ο τρόπος σκέψης της εδώ κοινωνίας, έτσι ώστε το τι πρέπει να γίνει τώρα να γίνεται θέμα συζήτησης». Είναι η καλύτερη φράση για εισαγωγή σε συζητήσεις ανάμεσα στο κοινό μετά από ένα έργο, σαν αυτές που γινόταν όταν μετά από την ταινία του Μάικλ Μούρ πριν από τις εκλογές ς που ξανα-ανέδειξαν τον Μπούς μερικοί φωναζαν «πριν γυρίσουμε σπίτια μας ας μείνουμε να συζήτησουμε κάπου π.χ. για το έργο και τις εκλογές κλπ» αλλά είναι καλή και σαν απάντηση στον Ράμσφελντ στο στυλ «αυτά που λέει κανονικά χρειάζονται ζουρλομανδύα, αλλά κάτσε να συζητήσουμε τίποτε σοβαρό για το πώς τουλαχιστον να μη καταντήσουν κι άλλοι σαν και αυτόν». Επίσης είναι η καλύτερη φράση για αποσπάσματα που κυρίως είναι γύρω από το θέμα της εκπαίδευσης. Συνεχίζουμε: Οι Κοζόλ και Φισμπεϊν λένε ότι η ακόμα κι αν τα παιδιά πρέπει να ετοιμάζονται για τον οικονομικό κόσμο, η εισβολή μερκαντιλιστικών αξιών στο σχολείο έχει σπάσει το ηθικό, ή και την ηθική, δασκάλων, που μερικές φορές χρειάζεται να γράφουν στον πίνακα ότι η αποστολή του σχολείου είναι να οξύνει την ανταγωνιστική κόψη της Αμερικής στην παγκόσμια αγορά. Απαντάει ο Μάρκ Τουαίν ότι αν θέλει κάποιος να κυβερνήσει πρέπει να απευθυνθεί στους ηλίθιους αφού είναι η πλειοψηφία και, διαπιστώνοντας την πηγή ηλιθιότητος, συνεχίζει λέγοντας ότι ποτέ δεν θα εμπιστευόταν την μόρφωσή του στο κράτος. Ο Αϊνσταϊν απαντάει ότι πρέπει να τολμάμε να παίρνουμε τις ιδέες μας στα σοβαρά γιατί αυτές είναι που θα μας διαμορφώσουν, και φοβούμενος ότι οι άλλοι μπορεί να νομίσουν ότι μόνο τις εκκεντρικές-επαναστατικές ιδέες φυσικής εννοεί και όχι και τις πεποιθήσεις μας προσθέτει ότι πρέπει πάντα να ακούμε την συνείδησή μας ακόμα κι όταν το κράτος μας επιτρέπει να μην την ακούμε, πράγμα που ο Μάρκ Τουαίν συμπληρώνει λέγοντας ότι την πατρίδα μας πρέπει πάντα να την αγαπάμε, αλλά την κυβέρνησή μόνο όταν την αξίζει την αγάπη μας, μετά ο Τσόμσκυ εξηγεί σε κάποιαν δημοσιογράφο που λέει ότι υπάρχει ηθική διαφορά ανάμεσα στο να σκοτώνεις όσο πιο πολλούς αμάχους μπορείς και στο να τους σκοτώνεις χωρίς να χεις την πρόθεση. Της λέει ότι υπάρχει και κάτι χειρότερο από το να τους σκοτώνεις από πρόθεση: το να τους σκοτώνεις χωρίς πρόθεση απλώς διότι δεν τους θεωρείς άξιους ούτε καν να έχεις είτε αυτή είτε οποιαδήποτε άλλη πρόθεση γι αυτούς, όπως όταν πατάμε μυρμήγκια ούτε καν σκεφτόμαστε ότι θα θέλαμε να τα πατήσουμε. Ο Μάμφορντ απαντά ότι αυτό που θα πει δεν είναι προφητεία αλλά περιγραφή πράγματος που ήδη συμβαίνει μπροστά στα μάτια μας και ρωτάει πόσο καιρό μπορεί να διαρκέσει η φυσική δομή μιάς προχωρημένης τεχνολογίας όταν τα ανθρώπινα θεμέλιά της καταρρέουν. Λέει ότι όλα αυτά συνέβησαν τόσο ξαφνικά που πολλοί δεν έχουν ακόμα καταλάβει ότι καν συνέβησαν. Καταλήγει στο «και όμως μέσα σε μια γενιά έφυγε το έδαφος, ανθρώπινοι θεσμοί και ηθικές πεποιθήσεις που για να επιτύχουν μιά μίνιμουμ αποτελεσματικότητα είχαν χρειαστεί χιλιάδες χρόνια, έχουν εξαφανιστεί μπροστά στα μάτια μας τόσο πλήρως που η επόμενη γενιά μόλις και μετά βίας θα μπορεί να πιστέψει ότι είχαν ποτέ υπάρξει». Επίσης αναφέρεται στην αφοσίωση εγκληματικών ιθυνόντων με παιδαριώδεις παροξυσμούς σε έναν 85

86 πόλεμο που δεν μπορούν να ολοκληρώσουν, με οπλοβιομηχανίες που δεν μπορούν να ελέγξουν για σκοπούς που δεν μπορούν να επιτύχουν. Ο Τσόμσκυ αναφέρεται δια μακρών στο ότι η ακαδημαϊκή κοινότητα, συμπεριλαμβανομένων με καίριο τρόπο των φοιτητών, έχει πολύ περισσότερες ευκαιρίες να βοηθήσει στην βήμα-βήμα αλλαγή αυτής της κατάστασης των πραγμάτων, και ότι η ύπαρξη ευκαιρίας συνεπάγεται ύπαρξη ευθύνης α! Ας πω επίσης ότι το μακροσκελές απόσπασμά του, που τώρα ας το προσπεράσω, είναι μέρος ακόμη μακροσκελέστερης συνέντευξης στην οποία θίγεται και το ζήτημα των διπλών κριτηρίων που τώρα λειτουργούν στο διεθνές δίκαιο, σε αντιπαραβολή με τον καιρό της δίκης της Νυρεμβέργης όπου αν ο συνήγορος κάποιου ναζί απεδείκνυε ότι κάποιος π.χ. Άγγλος στρατιωτικός είχε διαπράξει κάτι παρόμοιο με έναν ναζί, τότε ναι μεν δεν καταδικαζόταν και ο Άγγλος αλλά τουλάχιστον απαλασσόταν και ο ναζί Ο Σικελιανός θεωρεί ότι ο πόλεμος αυτός είναι τέτοιος που μπορεί να ξανακυλήσει την ιστορία στην άβυσσο του προ-οντολογικού και αυτό δεν επιτρέπει σε κανέναν την αποφυγή ανάληψης ευθύνης καλά θα επανέλθουμε, τώρα ας το προσλάβουμε απλώς στο επίπεδο ότι οι σαρβάϊβορς μπορεί να ναι μόνο οι παροιμιώδεις κατσαρίδες ή ούτε καν Όλο και περισσότερο έρχεται πια στους ανθρώπους η σκέψη ότι το να οφείλονται οι πυρκαγιές των τελευταίων καλοκαιριών σε εμπρηστές είναι, συγκριτικά, το καλό νέο γιατί ίσως και να υπάρχει πλέον, και ήδη, και κακό νέο, το ότι οι θερμοκασίες που φτάνουμε τα καλοκαίρια άρχισαν αναντίστρεπτα την διαδικασία της ερημοποίησης με τον συνδυασμό πυρκαγιών σε δάση και των πλημμυρών που αυτές συνεπάγονται. Ο Λάζαρος Γακηλάζος είναι ένας αξιωματικός της πυροσβεστικής στην Ελλάδα που έγραψε σε μιά αριστερή εφημερίδα ένα γράμμα όπου μεταξύ άλλων του φράσεων, που παραθέτουμε σαν να μπήκε στον διάλογο στο βήμα συζήτησης που φανταζόμαστε, έλεγε και το εξής: «Αν θεωρήσουμε την γη σαν ένα ζωντανό οργανισμό και τους ανθρώπους σαν ένα ελάχιστο μέρος από τα κύτταρά του, τότε αντιλαμβανόμαστε με φρίκη ότι το καπιταλιστικό σύστημα μας έκανε κύτταρα καρκινικά που πριονίζουμε το κλαδί στο οποίο καθόμαστε. Οι εχέφρονες καταλαβαίνουν ότι ο πλανήτης νοσεί, ή γη είναι σοβαρά άρρωστη, την μιά καίγεται από πυρετό και την άλλη έχει ρίγη, την μια καιγόμαστε από πυρκαγιές και την άλλη πνιγόμαστε από πλημμύρες. Οι υπεύθυνοι κάθονται στα αίρ-κοντίσιον και λένε για ασυνείδητους εμπρηστές και για έγκαιρα κυβερνητικά μέτρα. Μαμά γή συγχώρεσέ μας, μακάρι να ζήσεις μετά απ αυτή την άσχημη περιπέτεια της υγείας σου. Σου εύχομαι να πετύχει η χημειοθεραπεία σου κι ας μην είμαι τότε ζωντανός να δώ να ξαναφυτρώνουν τα μαλλιά σου και να καλύπτουν τις πληγές που ανοίξαμε στο σώμα σου». Πρίν τελειώσουμε, και αυτό το «φόρουμ σκέψεων» με τον συνήθη του τρόπο, την φωτογραφία του γνωστού μπρούντζινου αγάλματος του ανθρώπου που σκέφτεται και με την και εδώ αρμόζουσα φράση για τις δανεικές σκέψεις, δανεική και αυτήν, δηλαδή ξανά την ατάκα «Θα πρέπει όλοι να προσπαθούμε να ζούμε με όσα διαθέτουμε ακόμα κι αν χρειάζεται να δανειζόμαστε για να το κατορθώνουμε», και πριν βάλουμε σαν τέλος και την συνήθη σύντομη φράση που βάζουμε κάθε φορά που να είναι και σαν επίλογος και σαν τίτλος του τι συζητήθηκε, εν προκειμένω δηλαδή την φράση του Μάμφορντ «αυτή την στιγμή η ανθρωπότητα βρίσκει τον εαυτό της σε αγώνα ταχύτητητας μεταξύ παγκόσμιας μόρφωσης και παγκόσμιας καταστροφής», πριν πάμε λοιπόν σε αυτά ας δούμε πρώτα μιά παράγραφο του Μάμφορντ για το τέλος του 2 ου παγκόσμιου πολέμου που την βάλαμε μετά τα λόγια του πυροσβέστη αν και μάλλον είναι προφανές το γιατί, θα πω και το γιατί την βάλαμε εκεί, αλλά ας την δούμε πρώτα : «Είναι πιθανό ότι η πρόσφατη αναζωπύρωση της αναπαραγωγικής δραστηριότητας μπορεί να εξηγηθεί σαν βαθειά ενστικτώδης αντίδραση στον πρόωρο θάνατο εικοσάδων εκατομμυρίων ανθρώπων στον πλανήτη στον τελευταίο πόλεμο. Αλλά ακόμη πιο πιθανά, μπορεί να είναι η ασυνείδητη αντίδραση στην πιθανότητα ενός αφανιστικού ξεσπάσματος πυρηνικής γενοκτονίας σε πλανητική κλίμακα. Υπό αυτή την έννοια κάθε νέο μωρό είναι μιά τυφλή απελπισμένη ψήφος υπέρ της επιβίωσης: οι άνθρωποι βρίσκοντας ότι δεν μπορούν να κάνουν μιά αποτελεσματική πολιτική διαμαρτυρία ενάντια στην εξόντωση την κάνουν με μιά βιολογική πράξη. Σε χώρες χωρίς κρατική βοήθεια, νεαροί γονείς αποδέχονται μεγάλες στερήσεις αγαθών και σχόλης αντί να αποδεχθούν τη στέρηση ζωής παρατώντας σχέδια για παιδιά». Προφανώς αν το «πυρηνική γενοκτονία» αντικατασταθεί με το «οικολογική αυτοκτονία» δεν αλλάζουν και πολλά πράγματα, ούτε αλλάζουν πολλά αν σε κάποιες χώρες με περιόδους αύξησης καταναλωτισμού μέσω πλαστικού χρήματος και αεριτζίδικων καρτο-δανείων, άνθρωποι κάνουν λιγότερα παιδιά γιατί δεν θέλουν να λείψει είτε από τους ίδιους είτε από τα παιδιά τους η ικανοποίηση κάποιας ψευτοανάγκης που διαφημίζεται σε κάποιο σήριαλ της τηλεόρασης ή στα διαλείμματά του. Σε χώρες με πραγματικά γενοκτονικές συνθήκες πείνας, αρρώστειας, βίας, οι άνθρωποι ακόμα κάνουν πολλά παιδιά έστω και με το σκεπτικό να τα δουν να γίνονται ανθρώπινες βόμβες κατά των δολοφόνων τους. Επίσης όμως, βάζουμε και εδώ αυτή τη φράση του Μάμφορντ, δηλαδή αφ ενός δίπλα στην φράση του πυροσβέστη και αφ ετέρου μέσα σε συμφραζόμενα που αφορούν την εκπαίδευση και την αυξημένη ευθύνη των φορέων της αλλά και την ελαττωμένη ανάληψη της ευθύνης αυτής, διότι θέλουμε να δείξουμε πόσο πιο όμοιος από έναν συνήθη ακαδημαϊστή είναι με έναν Μάμφορντ ένας πυροσβέστης, δηλαδή ένας άνθρωπος με κοινή λογική και με αυξημένη ευαισθησία και φιλότιμο, και πόσο πιο όμοιος απ ότι με 86

87 έναν συνήθη ακαδημαϊστή, είναι ένας μεγαστοχαστής σαν τον Μάμφορντ, με έναν απλό άνθρωπο που κάνει μιά δουλειά που εμπεριέχει ουσιαστική ευθύνη και προσφορά, όπως είναι η δουλειά του πυροσβέστη. Και επομένως, για τα θέματα περί των οποίων η διαύγεια χρειάζεται περισσότερη μόρφωση διότι πολλές παράμετροι παίζουν ρόλο πλέον, πόσο πιο άμεσο και απλό και αναγκαίο, αλλά και εφικτό, είναι εμείς οι παρουσιαστές να φέρνουμε τους τέτοιους ανθρώπους σε επαφή με την μόρφωση που μπορούν να τους προσφέρουν οι Μάμφορντ τώρα που υπάρχει ίντερνετ, φτηνά αντιγραφικά εργαλεία στα ΠιΣι κλπ. Ούτως ειπείν κι αυτό ένα ΝτισκΤζόκεϋ-λίκι είναι, απλώς αντί να σταχυολογούμε και να ανθολογούμε και να παίζουμε κομμάτια μουσικής με ενδιάμεσες δικές μας φράσεις που όλες τους να καταλήγουν στο «ακούστε κι αυτό», μπορούμε να σταχυολογούμε και να ανθολογούμε και να διαβάζουμε αποσπάσματα βιβλίων ή άρθρων με ενδιάμεσες δικές μας φράσεις που όλες τους επίσης να καταλήγουν στο «ακούστε κι αυτό», αν είμαστε στο ραδιόφωνο,ή στο «διαβάστε κι αυτό» αν τα παρουσιάζουμε σε σελίδες... Λοιπόν, ο πυροσβέστης Λάζαρος Γακηλάζος αποδεικνύει, ναι ή όχι; ότι ο «παππούς» δεν είναι εικονική πραγματικότητα; Ρώτησα, με η-μέϊλ, παρόμοια ερώτηση σε έναν Καστοριαδικό και μου απάντησε απλώς ότι ο «Ριζοσπάστης» που δημοσίευσε αυτό το γράμμα ανήκει σε ένα κόμμα που έχει ελάχιστες οικολογικές ευαισθησίες, εντάξει κι εγώ τοχω ακούσει πώς για να εφαρμοστεί η Μαρξιστική συνταγή ως έχει πρέπει να δημιουργηθεί προλεταριάτο εργατών άρα να υπάρχουν βιομηχανίες ακόμα κι αν ρυπαίνουν, αλλά το ότι γι αυτό το λόγο πρέπει να κάνουμε την πάπια μπροστά σε όλες τις άλλες δυνατότητες που δείχνει η ύπαρξη ανθρώπων του ΚΚΕ που σκέφτονται σαν τον πυροσβέστη, μου φαίνεται δικό μας κόλλημα σε αντικκε συνταγή, Καστοριαδική ή άλλης προέλευσης, τα υπόλοιπα που απάντησα (κι ακόμα δεν πήρα απάντηση στο η-μέϊλ μου) ας τα βάλω στο στόμα του παππού σε κάποιο σημείο (έχω αποδείξει όμως, ελπίζω, ότι με τους ελέγχους που κάνω δι απευθύνσεων σε πραγματικά πρόσωπα, αυτά που τελικά γράφω δεν είναι φαντασιώσεις αλλά παραδείγματα (και επαρκή για να το ορίσουν επίσης) του πράγματος που ο «ουτοπιστής» Μπούμπερ θεωρούσε ως προερχόμενο από «φαντασίωση του πραγματικού» (βλ. συνέντευξή του στον Μωρίς Φρήντμαν στο βιβλίο The Worlds of Existentialism ) Πριν γυρίσουμε σε αυτά που λέγαμε ας δούμε, ή ας ξαναδούμε, τον Μάμφορντ ανάμεσα στον Σικελιανό και τον, μεταξύ άλλων πραγμάτων, ποιητή, γλύπτη και ζωγράφο, Χαλίλ Γκιμπράν, αν μη τι άλλο για να φανταστούμε τον διάλογο, κι όχι την σύγκρουση, πολιτισμών και σαν διάλογο μεταξύ του Γκιμπράν (του «Ο προφήτης») και του Μπούμπερ (της έκφρασης «Βοηθοί του Θεού» και των εδώ σελ. 81, 82) Ο διάλογος των πολιτισμών τον καιρό των «Βοηθοί του Θεού» και «Ο προφήτης» 87

88 Ενώπιον της απειλής να ξανακυλήσει η ιστορία στην άβυσσο του Άρρυθμου, του Άμορφου και του προ-οντολογικού, κανένας δεν μπορεί να αποφύγει την ανάληψη ευθύνης. Εκείνοι οι ποιητές που νιώθουν γεννημένοι στον σφυγμό του σύμπαντος έχουν την πρόσθετη ευθύνη να κάνουν την Ποίηση να αναλάβει την δική της φοβερή ευθύνη να σπάσει την αιτιακή ντετερμινιστική αλληλουχία όσων συμβαίνουν, αφού πρώτα γνωρίσει την δική της μυστική καταγωγή στο άπειρο, την εσωτερική ελευθερία και τον βιολογικό Θεό βαθειά μέσα μας, και αφού από κεί αντλήσει δύναμη για να υψώσει ξανά τα παγκόσμια σύμβολα της κοσμικής συνέχειας του ανθρώπου με τους ομοίους του και με το σύμπαν, τα σύμβολα που είναι ικανά να σκορπίσουν τα ιστορικά του ψευδοπροβλήματα και να απαλλάξουν τον άνθρωπο απ όλους τους αυθαίρετους μύθους της εποχής μας, επιστημονικούς, μηχανικούς, πολιτικούς, οικονομικούς, τεχνητά καλλιτεχνικούς, κλπ κλπ. οι οποίοι και μέσα από ένα όργιο τεράστιας βίας, έχουν μετατοπίσει τον άνθρωπο από το κέντρο του υπεύθυνα δημιουργικού εαυτού του όπου βρίσκεται η πηγή της ελευθερίας του και έχουν οδηγήσει στον διαμελισμό του ερωτικού πυρήνα της ανθρώπινης εμπειρίας του κόσμου και έχουν αποσυνθέσει την κοινωνία σε σωρούς ατάφων πτωμάτων και να τον τοποθετήσουν ξανά στο κέντρο της Ζωής και της διάρκειας από το οποίο ο κόσμος, που βρίσκεται στο κέντρο της συνείδησής μας και όχι στην περιφέρεια, θα ρίξει τοίχους και θα ανοίξει ορίζοντες, όχι ολότελα φανταστικούς, που περιμένουν από τότε που υπήρξε ο χρόνος, να παραταχθούν προοπτικά ενώπιόν μας Γιά όσους πετάξαμε τον μύθο της μηχανής η επόμενη κίνηση είναι δική μας: Διότι οι πόρτες της τεχνοκρατικής μας φυλακής θ ανοίξουν αυτόματα παρά τους αρχαίους και σκουριασμένους μεντεσέδες τους, μόλις αποφασίσουμε να βγούμε Η μόνη εναλλακτκή λύση του σύγχρονου ανθρώπου είναι το να ξανα-αναδυθεί στο φώς και να έχει το θάρρος όχι να διαφύγει στη σελήνη αλλά να ξαναγυρίσει στο δικό του ανθρώπινο κέντρο και να κυριαρχήσει πάνω στους πολεμοχαρείς ψυχαναγκασμούς και παραλογισμούς που μοιράζεται με τους ηγέτες του και τους μέντορές του. Πρέπει όχι μόνο να ξεμάθει την τέχνη του πολέμου αλλά και να αποκτήσει και να κάνει κτήμα του, όσο ποτέ μέχρι τώρα, τις τέχνες της ζωής Ξέρουμε τώρα, όπως ποτέ στο παρελθόν, οτι οι δυνατότητες της ζωής που δεν έχουν αποκαλυφθεί φτάνουν πολύ πέρα απο τα περήφανα αλγεβρικά λογιστικά της σύγχρονης επιστήμης και οτι οι υποσχέσεις των δυνατοτήτων αυτών για τις μελλοντικές μεταμορφώσεις του ανθρώπου είναι τόσο γοητευτικές όσο και ανεξάντλητες Ο άνθρωπος μεγαλώνει κατ εικόνα των θεών του, και μέχρι το μέτρο που αυτοί του έχουν θέσει.το μίγμα θεότητος, ισχύος, και προσωπικότητος που έφερε την αρχαία πόλη στην ύπαρξη πρέπει να ξαναζυγιστεί εκ νέου μέσω της ιδεολογίας και της κουλτούρας του δικού μας καιρού, και να ξαναχυθεί σε φρέσκα αστικά,ευρύτερα τοπικά, και πλανητικά καλούπια. Για να νικήσουμε τις άψυχες δυνάμεις που τώρα απειλούν τον πολιτισμό εκ των έσω, πρέπει να υπερβούμε τις αρχικές διαψεύσεις και αρνήσεις που έχουν ακολουθήσει την πόλη σ όλη της την ιστορία. Αλλιώς οι στείροι θεοί της ισχύος, χωρίς χαλινάρια απο οργανικά όρια ή απο ανθρώπινους σκοπούς, θα ξαναδημιουργήσουν τον άνθρωπο κατά την άνευ προσώπου εικόνα τους και θα φέρουν την ιστορία σε τέρμα Εμείς οι πλάνητες, καμία μέρα δεν την αρχίζουμε εκεί που τελειώσαμε μιάν άλλη μέρα, και καμιά ανατολή δεν μας βρίσκει εκεί που μας άφησε η δύση. Ακόμα κι όταν η γή κοιμάται εμείς ταξιδεύουμε. Είμαστε οι σπόροι του επίμονου φυτού. Αν όσα σας είπα ήταν αλήθεια τότε θα σας την πεί και μιά πιο καθαρή φωνή με λέξεις πιο γνώριμες στις σκέψεις σας 88

89 Ο διάλογος των πολιτισμών τον καιρό των Ανθρώπινων Ασπίδων Σήμερα κλαίω για την χώρα μου... Γερουσιαστής ΗΠΑ Ρόμπερρ Μπερντ Ομιλία από το βήμα της Γερουσίας των ΗΠΑ 19, Μαρτίου :45μ.μ Μετάφραση στην επόμενη σελίδα Pity the nation that is full of beliefs and empty of religion. Pity the nation that wears a cloth it does not weave, eats a bread it does not harvest, and drinks a wine that flows not from its own wine-press. Pity the nation that acclaims the bully as hero, and that deems the glittering conqueror bountiful. Pity a nation that despises a passion in its dream, yet submits in its awakening. Pity the nation that raises not its voice save when it walks in a funeral, boasts not except among its ruins, and will rebel not save when its neck is laid between the sword and the block. Pity the nation whose statesman is a fox, whose philosopher is a juggler, and whose art is the art of patching and mimicking. Pity the nation that welcomes its new ruler with trumpeting, and farewells him with hooting, only to welcome another with trumpeting again. Pity the nation whose sages are dumb with years and whose strong men are yet in the cradle. Pity the nation divided into fragments, each fragment deeming itself a nation. Khalil Gibran to his friends and road-fellows in