Η ΧΩΡΟ-Ε ΑΦΙΚΗ ΙΑΣΤΑΣΗ ΣΤΟΝ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΟ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΤΡΟΟ ΟΥΣ ΣΤΗ ΚΥΠΡΟ

Transcript

1 Η ΧΩΡΟ-Ε ΑΦΙΚΗ ΙΑΣΤΑΣΗ ΣΤΟΝ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΟ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΤΡΟΟ ΟΥΣ ΣΤΗ ΚΥΠΡΟ. ΓΟΥΣΙΟΣ* 1, Π. ΜΑΡ ΑΚΗΣ 2,. ΓΑΚΗ 3, Ι. ΦΑΡΑΣΛΗΣ 3 1 Καθηγητής, Τµ. Μηχανικών Χωροταξίας Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Παν. Θεσσαλίας, Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 2 ρ. Χωροταξίας Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Παν. Θεσσαλίας, Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 3 Υπόψ. ρ., Τµ. Μηχανικών Χωροταξίας Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Παν. Θεσσαλίας, Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου Στοιχεία επικοινωνίας: goussios@uth.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το άρθρο αυτό βασίζεται σε στοιχεία της έρευνας και της µελέτης που έγινε κατά την εκπόνηση του Στρατηγικού Σχεδίου Ανάπτυξης της περιοχής Τροόδους της Κύπρου το οποίο ανατέθηκε στο Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου του Παν. Θεσσαλίας σε συνεργασία µε την Κυπριακή Εταιρεία ALA Planning Partnership. Το ενδιαφέρον έγκειται στο ότι το Σχέδιο αυτό συνδυάζει το στόχο της αξιοποίησης των τοπικών πόρων µέσω της ιδιοτυποποίησής τους και το στόχο της πολυκεντρικής οργάνωσης µιας χωρο-εδαφικής ενότητας υιοθετώντας ένα χωρο-εδαφικό πρότυπο ανάπτυξης το οποίο βασίζεται στην ποιότητα και στη διακριτότητα των τοπικών πόρων αλλά και στην κοινοτική αλληλεγγύη και χωρική συνοχή της περιοχής. Στην παρούσα ανακοίνωση, εκτός από τη βασική δοµή του προτύπου, παρουσιάζονται και οι τοπικοί και εξωγενείς παράγοντες που διαµόρφωσαν τη χωροαναπτυξιακή στρατηγική της συγκεκριµένης περιοχής. Προκειµένου να διαµορφωθεί η στρατηγική αυτή η οµάδα έργου πραγµατοποίησε σηµαντικό αριθµό τοπικών διαβουλεύσεων (θεµατικών και χωρικών) έτσι ώστε η τελική πρόταση να έχει την πλήρη αποδοχή και στήριξη των τοπικών δρώντων. Λέξεις κλειδιά: ύπαιθρος, χωρο-εδαφική ανάπτυξη, ταυτότητα, ιδιοτυποποίηση, διακριτότητα, πολυκεντρικότητα, δικτύωση, τοπική διακυβέρνηση. 1. Εισαγωγή Θεωρείται πλέον αδιαµφισβήτητο γεγονός ότι η ύπαιθρος επηρεάζεται στενά από την ταυτόχρονη εξέλιξη της σχέσης της µε την αγορά (ισχυρός ανταγωνισµός), την πόλη (τάση αυτονόµησης και δικτύωσης των πόλεων) και το κράτος (αποκέντρωση, νέες διοικητικές σχέσεις) (Casteigts 2003, Marsden 2006, Woods 2005). Ωστόσο, η απάντηση σ αυτές τις προκλήσεις στρέφεται όλο και περισσότερο στην αναζήτηση ενός νέου αναπτυξιακού προτύπου µε έντονη χωροεδαφική διάσταση. Πρόκειται στην πραγµατικότητα για τον σχεδιασµό της ανάπτυξης µε βάση ένα νέο πρότυπο χωρο-εδαφικής ανάπτυξης το οποίο βασίζεται στην ποιότητα και στη συνοχή της κοινότητας (Bruno, 2006). Στηρίζεται στη διαπίστωση ότι για να µειωθεί η απόσταση από άλλες προηγµένες περιοχές, δεν είναι δυνατόν πλέον να επιδιώξει η κάθε περιοχή να επιβληθεί στην αγορά µέσω µείωσης του κόστους παραγωγής των προσφερόµενων αγαθών και υπηρεσιών ώστε να καταστεί ανταγωνιστική. Αυτό απαιτεί επιπλέον, µεγάλες επενδύσεις και βαριές υποδοµές ενώ δεν εξασφαλίζει ούτε την κοινωνική ούτε τη χωρική συνοχή της περιοχής (Campagne and Pecqueur, 2009). 1

2 Την αναζήτηση µιας άλλης αναπτυξιακής διαδροµής ευνοούν η γενικότερη τάση των καταναλωτών και των επισκεπτών για ποιότητα και ταυτότητα, η ανάγκη εξασφάλισης της αειφορίας αλλά και ο στόχος που θέτει η ίδια η κοινωνία για τη συνοχή της. Το γεγονός αυτό οδηγεί εποµένως την κάθε περιοχή να εξασφαλίσει και να αναδείξει τη διακριτότητα των προϊόντων της σε σχέση µε οµοειδή προϊόντα άλλων περιοχών, αλλά και τη διακριτότητα της ίδιας της περιοχής η οποία τα παράγει, ως ένα οργανωµένο και διαχειριζόµενο αειφορικά χωρικό υπόβαθρο, το οποίο προτείνεται ως υποδοχέας κατοίκησης, επισκέψεων και δραστηριοτήτων παραγωγικών ή ψυχαγωγικών κτλ. (Campagne and Pecqueur, 2009). Παράλληλα, αν η διακριτότητα του χώρου και των προϊόντων-δραστηριοτήτων που επιζητεί µια περιοχή βασίζεται στην ποιότητα και στην τοπική ταυτότητα, τότε η διαδικασία ιδιοτυποποίησής τους οφείλει να ενσωµατώσει και την πολιτιστική κληρονοµιά αλλά και τα στοιχεία και τις αξίες που συνιστούν και ορίζουν ένα τοπικό πολιτισµό. Το γεγονός αυτό οδηγεί εποµένως στην ανάγκη διασφάλισης της αναπαραγωγής του τοπικού πολιτισµού ως δυναµικό στοιχείο που επιτρέπει ταυτόχρονα τη δηµιουργία της χωρικής και παραγωγικής διακριτότητας και κατά συνέπεια, τον έλεγχο της τοπικής κοινωνίας επί της διαδικασίας αξιοποίησης των τοπικών της πόρων (Landel and Senil, 2009). Η ιδιοτυποποίηση των πόρων επιχειρείται µε την ένταξη των δράσεων στο χώρο, αποσκοπώντας στην δηµιουργία µιας διακριτής οικονοµίας και κατά συνέπεια µιας χωρο-εδαφικής προσόδου. (Campagne and Pecqueur, 2009). Αν εποµένως, για τους παραπάνω λόγους, ο στόχος για την ολοκληρωµένη ανάπτυξη µιας περιοχής εστιάζεται στην διαµόρφωση και στην ανάδειξη της διακριτότητάς της, αυτό δεν µπορεί να επιτευχθεί χωρίς την παράλληλη ενεργή συµµετοχή του συνόλου των τοπικών φορέων σε συγκεκριµένες διαδικασίες τόσο οριζόντιες (συνεργασία µεταξύ τους για τη διαµόρφωση της τοπικής αναπτυξιακής χωρικής δράσης) όσο και κάθετες (συνεργασία µε τις υπερκείµενες αρχές για τη διαµόρφωση της τοπικής χωρικής δηµόσιας δράσης). Οι συνεργασίες αυτές αποτελούν τη βάση και εµπεριέχουν τη δυναµική πάνω στις οποίες θα συγκροτηθεί η τοπική διακυβέρνηση. Πρόκειται στην πραγµατικότητα για τη δηµιουργία σύνθετων εταιρικών δοµών µεταξύ των τοπικών φορέων και δρώντων οι οποίοι θα ενταχθούν στο τοπικό χωρικό σχέδιο ανάπτυξης. Το αναπτυξιακό πρόγραµµα θα προσφέρει το πλαίσιο δράσεων και τις διαδικασίες που θα καθοδηγήσουν τις οµάδες διάφορων συµφερόντων. Αυτές θα πρέπει να συγχρωτισθούν και να συνεργασθούν συµβάλλοντας η καθεµιά στη δηµιουργία τοπικών αναπτυξιακών συντελεστών. Οι νέες αυτές προσεγγίσεις όσον αφορά την ανάπτυξη περιοχών της υπαίθρου καθιστούν αναγκαία την προσαρµογή των Τοπικών Στρατηγικών Σχεδίων Ανάπτυξης (ΤΣΣΑ). Η καθοριστικής σηµασίας και αναγκαία εξ ορισµού συµµετοχή των τοπικών κοινωνιών και δρώντων στην ιδιοτυποποίηση των τοπικών πόρων και άρα στο σχεδιασµό, σηµαίνει ότι στο πλαίσιο της εκπόνησης των Τοπικών Στρατηγικών Σχεδίων Ανάπτυξης το διαγνωστικό µέρος αποκτά εξαιρετική σηµασία εφόσον σ αυτό ενσωµατώνεται και η εµπλοκή της τοπικής κοινωνίας µε στόχο την αναζήτηση τρόπων αξιοποίησης των τοπικών πόρων µέσω συγκεκριµένων διαδικασιών ιδιοτυποποίησής τους (specification). Επίσης, το ΤΣΣΑ θα πρέπει να προετοιµάσει και να συµβάλλει στη δηµιουργία τοπικής διακυβέρνησης η οποία όχι µόνο θα συντονίζει τη διάγνωση του κοινού προβλήµατος αλλά και θα επιδιώξει τον µετασχηµατισµό και την ιδιοποίηση των πόρων της περιοχής από τους ίδιους 2

3 τους τοπικούς δρώντες και φορείς. Αυτός ο στόχος παρά το γεγονός ότι εµφανίζεται αρκετά φιλόδοξος, είναι δυνατόν πραγµατοποιούµενος να οδηγήσει, µε νέες διαδικασίες και τεχνικές οι οποίες παραδόξως δεν είναι εντελώς άγνωστες στον τοπικό πληθυσµό 1, στον έλεγχο της διαδικασίας αξιοποίησης των τοπικών πόρων από την ίδια την τοπική κοινωνία. Πιο συγκεκριµένα, τόσο η φιλοσοφία όσο και η µεθοδολογία που υιοθετούνται, αναζητούν τις λύσεις για την ανάπτυξη περιοχών της υπαίθρου, µέσω της ενεργοποίησης και της συνεργασίας της ίδιας της τοπικής κοινωνίας παρά µέσω εξωτερικών παραγόντων (Developers). 2. Το παράδειγµα του Στρατηγικού Σχεδίου Ανάπτυξης του Τροόδους Το Στρατηγικό Σχέδιο Ανάπτυξης του Τροόδους το οποίο εκπόνησε η επιστηµονική οµάδα του ΕΑΧ 2 αποτελεί ένα ενδιαφέρον παράδειγµα σχεδιασµού της ανάπτυξης στην ύπαιθρο µε βάση ένα τέτοιο πρότυπο. Τα νέα δεδοµένα και οι δυναµικές που καθορίζουν τη διάσταση και το εύρος του Στρατηγικού Σχεδίου Ανάπτυξης του Τροόδους συνδέονται µε τον επαναπροσδιορισµό της σχέσης κράτους-περιφέρειας µέσω της αποκέντρωσης και της µεταφοράς αρµοδιοτήτων προς τα κάτω, την αναγνώριση ενός δυναµικού ρόλου της τοπικής κλίµακας στην ανάπτυξη και την προστασία του περιβάλλοντος. Παράλληλα, µια σηµαντική αρχή που υιοθέτησε η Ε.Ε. και η οποία εκφράζει τη συµβολή και τη δύναµη του ευρωπαϊκού πολιτισµού στις χωρικές πολιτικές, είναι αυτή της χωρικής αλληλεγγύης. Αυτό σηµαίνει ότι, περιοχές όπως αυτές της ορεινής περιοχής του Τροόδους της Κύπρου, µειονεκτικές και προς εγκατάλειψη, είναι δυνατόν να προσβλέπουν στη στήριξη αυτών των πολιτικών. Όµως, η υιοθέτηση αυτής της αρχής έχει επίσης µεγάλη σηµασία και σε συµβολικό επίπεδο: αυτές οι περιοχές που θεωρούνται οργανικό τµήµα του εθνικού και ευρωπαϊκού χώρου, θα πρέπει να στηριχθούν για να περιορίσουν και να ξεπεράσουν τις µειονεξίες τους, και συνεπώς να αποτελέσουν για πρώτη φορά ενεργό συµβαλλόµενο σε µια νέα εταιρική σχέση µε το Κράτος (Béhar and Estèbe, 1999). Σε αυτό το νέο πλαίσιο, το Στρατηγικό Σχέδιο Ανάπτυξης της περιοχής Τροόδους αποκτά ένα σηµαντικό ενδιαφέρον που ξεπερνά τα όρια του. Αποτελεί ένα εγχείρηµα που συµβάλλει στη συν-διαµόρφωση - στο σηµείο συνάντησης τριών πολιτικο-διοικητικών ενοτήτων (Επαρχίες Λευκωσίας, Λεµεσού και Πάφου) - µιας νέας χωρο-εδαφικής ενότητας. Η προοπτική της περιοχής Τροόδους δεν αφορά τον µετασχηµατισµό της σε µια νέα διοικητική ενότητα. εν την χρειάζεται. Αποτελεί ως περιοχή διαιρεµένη για γεωµορφολογικούς, ιστορικούς και πολιτικούς λόγους, το παράδειγµα µιας καινοτοµικής προσπάθειας προσανατολισµού της ενεργοποίησης των φορέων, δρώντων και πόρων µέσω µιας νέας αντίληψης της ανάπτυξης, προς: τη διαµόρφωση-συγκρότηση µιας χωρο-εδαφικής αναπτυξιακής ενότητας, τα όρια και το κοινωνικό-οικονοµικό δυναµικό της οποίας απαντούν στο ζήτηµα της αναζήτησης της βέλτιστης αναπτυξιακής κλίµακας στην περιφέρεια µιας κρατικής οντότητας, τη διαµόρφωση εκείνων των συνθηκών που θα επιτρέψουν στην τοπική κοινωνία και στους φορείς της να συµµετέχουν στο µέλλον ενεργά στον ορισµό και στη διατύπωση της χωρο-εδαφικής δηµόσιας δράσης ως η τοπική ερµηνεία της προσαρµοσµένης εφαρµογής των εθνικών και ευρωπαϊκών πολιτικών στον ορεινό χώρο. 3

4 Αυτό το εγχείρηµα του Τροόδους εντάσσεται εποµένως στη γενικότερη προσπάθεια ιδιαίτερα των ορεινών και µειονεκτικών περιοχών να αναζητήσουν την επιβίωσή τους και την πρόοδό τους υιοθετώντας ένα νέο πρότυπο ανάπτυξης. 3. Η Περιοχή Μελέτης Η περιοχή µελέτης βρίσκεται στο κέντρο-δυτικό τµήµα της Κύπρου και καλύπτει σηµαντικό µέρος του ορεινού όγκου του Τροόδους, που θεωρείται η µεγαλύτερη οροσειρά του νησιού µε κορυφές που φτάνουν σε υψόµετρο µέχρι και τα 1.952m. Η συνολική έκταση της περιοχής αναφοράς είναι 829,41 τ.χλµ. και αντιστοιχεί στο 9% της συνολικής έκτασης του νησιού (Χάρτης 1). Σύµφωνα µε την απογραφή του 2001 της Στατιστικής Υπηρεσίας Κύπρου (Σ.Υ.Κ.) η περιοχή είχε κατοίκους, ενώ το 1992 είχε κατοίκους (µείωση της τάξης του 14%). Με βάση ανεπίσηµα στοιχεία που συλλέχθηκαν το 2008 οι κάτοικοι της περιοχής ανέρχονται σε 17405, αριθµός που δείχνει µια σταθεροποίηση του πληθυσµού τα τελευταία χρόνια. Αξιοπρόσεκτο πληθυσµιακό στοιχείο για το σύνολο της περιοχής είναι ότι µόνο τρεις (3) από τις 62 Κοινότητες έχουν πληθυσµό ελαφρώς µεγαλύτερο των κατοίκων. Χάρτης 1. Η περιοχή Τροόδους στη Κύπρο (πηγή: Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου) Στο εσωτερικό της περιοχή Τροόδους, η υπαιθριακότητα αποκτά διάφορες µορφές τόσο στο επίπεδο των χρήσεων γης και των οικονοµικών δραστηριοτήτων, όσο και στις παλιότερες και πιο πρόσφατες ιστορικές διαδροµές (ανάπτυξης) που ακολούθησαν οι 5 υποπεριοχές οι οποίες αποτελούν τις χωρικές της συνιστώσες. Αυτές, λιγότερο ή περισσότερο ορεινές, προσπελάσιµες, γειτνιάζουσες µε τα µεγάλα αστικά κέντρα της Λευκωσίας και της Λεµεσού, χαρακτηρίζονται µεταξύ τους από σηµαντικές αποκλίσεις. 4

5 Η Μαραθάσα η πιο ορεινή υποπεριοχή µε πολύ αξιόλογη Φυσική και Πολιτιστική κληρονοµιά, εµφανίζει πολύ µικρή δηµογραφική πυκνότητα και ελάχιστες παραγωγικές δραστηριότητες (14 χωριά µε κατοίκους). Η Σολιά (13 χωριά, µε κατοίκους), τα Ορεινά Θέρετρα Λεµεσού (9 χωριά µε κατοίκους) και η Νότια Πιτσιλιά (12 χωριά µε κατοίκους) κατορθώνουν να συγκρατήσουν τον πληθυσµό τους γύρω από αξιόλογους σε µέγεθος οικισµούς και δραστηριότητες που αναπτύσσονται στις δύο πρώτες περιοχές γύρω από τον τουρισµό, ενώ στην τρίτη, γύρω από µια σηµαντική αγροδιατροφική δραστηριότητα. Τέλος, η πέµπτη περιοχή, τα Κρασοχώρια (14 χωριά µε 2.883), παρά το γεγονός ότι παρατηρεί κανείς τα ελάχιστα ίχνη µιας σηµαντικής στο παρελθόν γεωργικής δραστηριότητας συνδεδεµένη µε την αµπελουργία και την οινοποίηση, αλλά και αρχιτεκτονικής κληρονοµιάς, παρατηρεί αισιόδοξα µια νέα κίνηση εγκατάστασης πληθυσµού από τη Λεµεσό, η οποία αξιοποιεί τόσο τη σηµερινή όσο και τις προοπτικές της γεωγραφικής γειτνίασης µε την τελευταία. 4. Το Πλαίσιο Προβληµατισµού για τη διατύπωση της Στρατηγικής Με βάση την υιοθέτηση του χωρο-εδαφικού αναπτυξιακού προτύπου βασισµένου στην ποιότητα και στην αλληλεγγύη, µια στρατηγική τοπικής ανάπτυξης του Τροόδους θα όφειλε να συνδυάσει τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά (θέση, κλίµα, φύση) και τους πόρους υλικούς και άυλους που διαθέτει η περιοχή. Αν η µέχρι σήµερα εξέλιξη της περιοχής δεν εξασφάλισε µακροπρόθεσµα οφέλη ούτε τη συνοχή στην περιοχή και στην κοινωνία της, τέθηκε εξ αρχής ως βασικός στόχος, η ανατροπή αυτής της κατάστασης µε στόχο την αξιοποίηση των πλεονεκτηµάτων και τη διάχυση των αναπτυξιακών αποτελεσµάτων. Ωστόσο, θα πρέπει να αναφερθεί ότι το αναπτυξιακό εγχείρηµα του Τροόδους εντάσσεται στη γενικότερη προσπάθεια των ορεινών και µειονεκτικών περιοχών να επαναπροσδιορίσουν τη θέση τους απέναντι στη διοίκηση, στην πόλη και στις νέες τάσεις της αστικής κοινωνίας αξιοποιώντας πολιτικές, καταναλωτικά φαινόµενα και εργαλεία που εµφανίζονται για πρώτη φορά, ικανά να στηρίξουν την οργάνωση και λειτουργία του χώρου τους. Σε αυτό το νέο πλαίσιο, η µεγάλη αλλαγή στην προσέγγιση της ανάπτυξης αλλά και των χωροταξικών παρεµβάσεων στο εσωτερικό της υπαίθρου και ιδιαίτερα των ορεινών περιοχών, συνδέεται µε την ώθηση που προκαλούν εξωγενείς δυναµικές, ώστε να µετατραπεί αυτός ο χώρος από παραγωγικό σε καταναλωτικό. Αυτό σηµαίνει ότι από τώρα και στο εξής, εκείνο που θα χαρακτηρίζει όλο και πιο πολύ την οργάνωση, λειτουργία, διαχείριση, και την ανάπτυξη αυτού του χώρου θα είναι η εµφάνιση πολλαπλών δραστηριοτήτων και λειτουργιών που επιτελούνται σε αυτόν (παραγωγικές κοινωνικές περιβαλλοντικές) και κατά συνέπεια οι πιθανές συγκρούσεις τους σε θέµατα όπως οι χρήσεις γης κτλ.. Προκύπτει εποµένως η ανάγκη, οι στρατηγικές ανάπτυξης και οι προβλεπόµενες απ αυτές δράσεις, να λάβουν υπόψη το νέο αυτό πλαίσιο των εξωγενών δυναµικών και τάσεων: η δυσκολία του εγχειρήµατος έγκειται στην περίπτωση αυτή στο πως θα επιτευχθεί η αξιοποίηση του χώρου ως χώρου κατανάλωσης µε νέες δραστηριότητες χωρίς να δηµιουργηθούν προβλήµατα στο φυσικό περιβάλλον, στο πολιτιστικό απόθεµα και στην ποιότητα ζωής των ανθρώπων. Προκύπτει εποµένως, µια έντονη χωρική διάσταση την οποία θα έπρεπε για λόγους λειτουργικότητας και αειφορίας να ενσωµατώσει η αναπτυξιακή στρατηγική 5

6 του Τροόδους. Η χωρική αυτή διάσταση µεταφράζεται σε παρεµβάσεις που αντιστοιχούν σε δύο κλίµακες : 1. την κλίµακα των µικρο-χωροταξικών παρεµβάσεων για τις ρυθµίσεις των νέων χρήσεων και λειτουργιών το εσωτερικό της περιοχής και 2. την κλίµακα της χωρικής οργάνωσης της περιοχής ως υπόβαθρο και πλαίσιο ζωής για τους κατοίκους 4.1. Νέες λειτουργίες στον αγροτικό χώρο Η αντίληψη για το µέλλον των ορεινών και µειονεκτικών περιοχών προσδιορίζεται τα τελευταία χρόνια από πρωτόγνωρες κινήσεις και δυναµικές που ευνοούνται από τις εξελίξεις στον διεθνή περιβάλλοντα χώρο τους και οι οποίες ανοίγουν νέους ορίζοντες για την αναβίωση αυτών των περιοχών(campagne and Pecqueur, 2009). Οι κινήσεις αυτές επαναπροσδιορίζουν την έννοια της µειονεκτικότητας αλλά και τις σχέσεις των αγροτικών περιοχών ως περιφέρειες µε τα αστικά κέντρα. Παράλληλα, δηµιουργούν νέες συνθήκες και δυνατότητες για τη βέλτιστη εσωτερική οργάνωση και συνοχή αυτών των ίδιων των περιοχών. Πρόκειται για την αξιοδότηση αυτών των περιοχών ως µια δεξαµενή ζωής, µια χωρική οντότητα την οποία οργανώνει και βιώνει µια συγκεκριµένη κοινωνία, µε την προϋπόθεση ότι θα πρέπει να εξασφαλίζεται η προστασία της Φυσικής και Πολιτιστικής Κληρονοµιάς (ΦκΠΚ), η ποιότητα των προϊόντων της και ένα ελκυστικό πλαίσιο ζωής. Η αξιοδότηση αυτή σε συνδυασµό µε την πρόοδο των νέων τεχνολογιών µεταφοράς και τηλεπικοινωνίας δηµιουργεί ένα ευνοϊκό κλίµα για την εµφάνιση νέων λειτουργιών (Goussios, 2007). Σήµερα, οι περιοχές αυτές και ιδιαίτερα οι ορεινές, καλούνται να αναλάβουν µε τη στήριξη εξειδικευµένων πολιτικών και προγραµµάτων πολλαπλές λειτουργίες οι οποίες προκύπτουν από το αυξηµένο ενδιαφέρον της αστικής κοινωνίας για την ύπαιθρο: κατοίκηση, παραγωγή, τουρισµός-ψυχαγωγία και φύση. Με βάση τη γεωµορφολογία, την οικιστική της οργάνωση, τις υποδοµές της, αλλά και την κατανοµή των πόρων της, φαίνεται ότι η περιοχή του Τροόδους µπορεί να συνδυάσει και να αναπτύξει µε διαφορετικούς ρυθµούς στο χρόνο και στο χώρο της το σύνολο από τις παραπάνω λειτουργίες. Το Στρατηγικό Σχέδιο όφειλε εποµένως να προσδιορίσει τις αναπτυξιακές κατευθύνσεις και τις δράσεις για τη δηµιουργία δραστηριοτήτων που θα στηρίξουν αυτές τις λειτουργίες στο συγκεκριµένο όµως χωρικό υπόβαθρο της περιοχής Τροόδους και στη βάση του ολοκληρωµένου χωρικού χαρακτήρα του Στρατηγικού σχεδίου : Ήπιες σχέσεις µεταξύ γεωργίας και φυσικού περιβάλλοντος, διατήρηση των τοπικών παραγωγών και σύνδεσή τους µε την τοπική βιοτεχνία, αξιοποίηση της ΦκΠΚ και σύνδεσή της µε την τουριστική δραστηριότητα µέσω του τοπικού τριτογενή τοµέα και των υπηρεσιών του. Οι δράσεις αυτές επειδή εµφανίζουν στενούς δεσµούς µε το χώρο, για να ελέγχονται και να διαχειρίζονται από την τοπική κοινωνία απαιτούν συναινετικές χωρικές ρυθµίσεις (συµβίωση παλιών και νέων λειτουργιών) και οργανωτικές ικανότητες, συνεργασίες και δικτυώσεις σε όλα τα επίπεδα. Εξασφάλιση της αποτελεσµατικότητας και της βιωσιµότητας των παρεχόµενων υπηρεσιών υγείας, πρόνοιας και παιδείας µέσω της δηµιουργίας βιώσιµων ζωνών (συµπλέγµατα, υπο-περιοχές) στο εσωτερικό της περιοχής Τροόδους, ενεργοποίηση των τοπικών κοινωνικών φορέων στον τοµέα της αναβάθµισης της τοπικής κοινωνικής και πολιτιστικής ζωής 6

7 και διεύρυνση των ευκαιριών για απασχόληση και πολυδραστηριότητα των κατοίκων και ιδιαίτερα των νέων και των ευπαθών οµάδων. Οι δράσεις αυτές µπορούν να συµβάλλουν σηµαντικά στη λειτουργικότητα του χώρου και στην ελκυστικότητα του πλαισίου ζωής, Η επίτευξη αυτών των δύο βασικών στόχων επέβαλλε εποµένως τον προσδιορισµό χωρικών κατευθύνσεων τις οποίες θα έπρεπε να ενσωµατώσει η αναπτυξιακή στρατηγική του Τροόδους Χωρικές κατευθύνσεις Η ένταξη στο Στρατηγικό σχέδιο, δράσεων και παρεµβάσεων µε έντονους χωρικούς δεσµούς (ΦκΠΚ, χωρικά προϊόντα κτλ) σε συνδυασµό µε την επιδίωξη της συνοχής της περιοχής, θα έπρεπε να κινηθεί ταυτόχρονα στο πλαίσιο µιας χωρικής στρατηγικής για την περιοχή Τροόδους. Μια τέτοια χωρική στρατηγική όφειλε να λάβει υπόψη τα µειονεκτήµατα και πλεονεκτήµατα της ορεινότητας, την υφιστάµενη χωρική οργάνωση και τις υποδοµές που της αντιστοιχούν, αλλά και τις προοπτικές και τους κινδύνους που το εξωτερικό περιβάλλον θέτει (η θέση της περιοχής στο εσωτερικό της Κύπρου, γειτνίαση µε τα µεγάλα αστικά κέντρα, αλλά και παγκοσµιοποίηση κτλ). Η χωρική στρατηγική έχει ως σκοπό να θέσει το χωρικό πλαίσιο µέσα στο οποίο πρέπει να εφαρµοστεί η αναπτυξιακή στρατηγική της περιοχής Τροόδου, έτσι ώστε να εξασφαλιστούν βασικοί χωροταξικοί στόχοι (βελτίωση της χωρικής οργάνωσης και της λειτουργικότητας, µείωση των ανισοτήτων, στήριξη στην ανάπτυξη µιας διαφοροποιηµένης τοπικής οικονοµίας, ελκυστικότητα του πλαισίου ζωής, χωρική συνοχή), οι οποίοι θα αποτελέσουν τα θεµέλια για την πραγµατικά βιώσιµη (αειφόρο) ανάπτυξη της περιοχής. Σ αυτή την περίπτωση, η χωρική Στρατηγική δεν διαµορφώνει ένα ξεχωριστό πλαίσιο (κατάλογο) δράσεων και έργων για την υλοποίηση των στόχων που η ίδια θέτει. Άλλωστε η Κύπρος δεν διαθέτει Στρατηγικό Χωροταξικό Σχέδιο µέσα από το οποίο µπορεί να αντλήσει η περιοχή της Τροόδου κατευθύνσεις και να τις εξειδικεύσει στο χώρο της. Η συµβολή εποµένως, του Στρατηγικού σχεδίου ανάπτυξης στη χωρική συνοχή θα έπρεπε να αφορά πρωτίστως, την διασφάλιση της αειφορίας και την προστασία του ζωτικού περιβάλλοντος (τοπία, προστατευόµενες ζώνες, γεωργική γη), την λειτουργικότητα του τόπου ως χώρου φυσικού, οικονοµικού, διαβίωσης και αναψυχής και τη βελτίωση της λειτουργικότητας της περιοχής προς όφελος όσων την κατοικούν και εκείνων που θα την επισκεφθούν. Με βάση την διάγνωση και τις διαβουλεύσεις που πραγµατοποίησε η επιστηµονική οµάδα του ΕΑΧ οι οποίες στηρίζονται στις µεθόδους SWOT και GOPP, τις πολιτικές και τα έγγραφα προγραµµατισµού που προαναφέρθηκαν, καθώς και την εκδοθείσα από την ΕΕ ανακοίνωση για Πράσινη Βίβλο για την εδαφική συνοχή, προέκυψαν οι βασικές κατευθύνσεις της περιοχής του Τροόδους αναφορικά µε τη Χωρική της Στρατηγική. Οι κατευθύνσεις αυτές είναι: η στήριξη της πολυκεντρικής χωρικής οργάνωσης, δεδοµένου ότι η περιοχή οργανώνεται πάνω σε ένα πλέγµα κέντρων αρκετά καλά κατανεµηµένων στο χώρο, τόσο όσον αφορά τις µεταξύ τους αποστάσεις, όσο και από τα µεγάλα αστικά κέντρα της ευρύτερης περιοχής (Λευκωσία, Λεµεσός). προσπάθεια να διευρυνθεί η ελκυστικότητα του πλαισίου ζωής πέρα από τη (κεντρική) ζώνη Ευρύχου-Αγρός-Κυπερούντα-Πλάτρες µε την εξασφάλιση στο µέτρο του δυνατού της χωρικής κάλυψης των παρεχόµενων υπηρεσιών. 7

8 το ξεπέρασµα της χωρικής αντίθεσης µεταξύ της κεντρικής ζώνης συγκέντρωσης του πληθυσµού και των παραγωγικών δραστηριοτήτων (γεωργία, µεταποίηση, τουρισµός, υπηρεσίες) στη ζώνη Ευρύχου, Αγρού, Κυπερούντα, Πλάτρες, και των περιφερειακών και σχετικά περιθωριοποιηµένων ζωνών αξιοποίηση των πόρων ΦκΠΚ στο σύνολο της περιοχής µε στόχο την ενσωµάτωση των περιφερειακών ζωνών µέσω της διασύνδεση αυτών των πόρων µε τα προϊόντα και τις υπηρεσίες της κεντρικής και ανατολικής περιοχής. Με βάση τις παραπάνω κατευθύνσεις οι Στόχοι της Χωρικής Στρατηγικής για την Ανάπτυξη της Τροόδου προσδιορίστηκαν ως οι εξής: 1) Πολυ-κεντρική χωρική οργάνωση του τουριστικού προϊόντος Τροόδου (τουρισµός - ΦκΠΚ) / δηµιουργία πυλών εισόδου 2) Ένταξη των υποδοµών και των υπηρεσιών σε λειτουργικές και διασυνδεδεµένες ζώνες εξυπηρέτησης, 3) Χωρική οργάνωση των δοµών και παρεµβάσεων στήριξης των παραγωγικών δραστηριοτήτων 4) Ένταξη της περιοχής στον ευρύτερο χωροταξικό πλαίσιο. 5. Οικοδόµηση της περιοχής ως αναπτυξιακή χωρο-εδαφική ενότητα Η συµβολή τελικά του Στρατηγικού Σχεδίου αλλά και το διακύβευµα για την χωρική και κοινωνική συνοχή της περιοχής, συνδέονται µε τη δυνατότητα οικοδόµησης της χωρο-εδαφικής αναπτυξιακής ενότητας Τροόδους µε βάση το υφιστάµενο πολυκεντρικό σύστηµα οργάνωσης των υποδοµών και της κοινωνικής και οικονοµικής ζωής του τόπου. Το σύστηµα αυτό θα έπρεπε να γίνει πιο συνεκτικό και να επιτρέπει µε βάση την αρχή της χωρικής αλληλεγγύης την ισότιµη κατά το δυνατόν αξιοποίηση των αποτελεσµάτων της συνέργιας των οικονοµικών δραστηριοτήτων στο επίπεδο της κάθε κοινότητας και υποπεριοχής. 5.1 Λειτουργικότητα Οι γενικοί και τακτικοί στόχοι του στρατηγικού σχεδίου διατυπώθηκαν µε βάση την υπόθεση ότι η περιοχή Τροόδους αποτελεί µια γεωγραφική και χωρική οντότητα µε πολιτισµική συνοχή, η οποία διαθέτει ένα οριακά κρίσιµο πληθυσµιακό µέγεθος, σηµαντικούς πόρους και αξιόλογο δυναµικό φορέων. Για να µετασχηµατισθεί αυτή η χωρική οντότητα σε χωρο-εδαφική ενότητα θα πρέπει η τοπική κοινωνία να αναπτύξει την ικανότητα να ελέγχει την αξιοποίηση των τοπικών πόρων της ώστε να φέρει σε πέρας µια βιώσιµη και αειφόρο ανάπτυξη βασισµένη πρωτίστως στις δικές της δυνάµεις. Η χρυσή τοµή της χωρικής οργάνωσης της περιοχής για την επίτευξη του παραπάνω αναπτυξιακού στόχου όφειλε να αναζητηθεί µεταξύ της αποτελεσµατικότητας µέσω της διακοινοτικής συνεργασίας (συµπλεγµατοποίησης 3 ) και της συµµετοχικότητας µέσω της ενεργούς συµµετοχής της τοπικής κοινωνίας Η αποτελεσµατικότητα (οργανωτική και διοικητική) Η αποτελεσµατικότητα εξαρτάται από την εξασφάλιση του κρίσιµου µεγέθους µιας περιοχής και των διαθέσιµων µέσων για τη διοίκηση. Η συνεργασία µεταξύ των πέντε υποπεριοχών εξασφαλίζει αυτό το µέγεθος. Θεωρείται ότι η περιοχή διαθέτει την απαραίτητη κρίσιµη πληθυσµιακή µάζα (έστω και αν αυτή είναι συγκεντρωµένη 8

9 στο ανατολικό τµήµα της), τις απαραίτητες φυσικές και κοινωνικές υποδοµές και το ελάχιστο απαιτούµενο δυναµικό σε στελέχη και φορείς. Η πορεία προς τη συµπλεγµατοποίηση όσον αφορά τον αυτοδιοικητικό δηµόσιο τοµέα σε συνδυασµό µε την αναπτυξιακή συνεργασία θα ενισχύσει σηµαντικά την αποτελεσµατικότητα σε επίπεδο εξυπηρετήσεων και υποστήριξης των πολιτών Η συµµετοχικότητα (τοπική κοινωνία) Η περιοχή διαθέτει ισχυρούς πολιτισµικούς και ιστορικούς δεσµούς αλλά και κοινωνικό κεφάλαιο που ευνοούν τη συµµετοχικότητα η οποία ωστόσο, µέχρι σήµερα θεωρείται περιορισµένη σε συνεργασίες που σπάνια ξεπερνούν το επίπεδο ορισµένων κοινοτήτων και των υποπεριοχών. Τίθεται το ζήτηµα πως αυτή η συµµετοχή θα ενεργοποιηθεί και θα επεκταθεί στο πλαίσιο εφαρµογής του Στρατηγικού Σχεδίου Ανάπτυξης. Προς αυτή την κατεύθυνση ήταν δυνατόν να συµβάλλει τόσο η υιοθέτηση της προσέγγισης τύπου Leader στα ευρωπαϊκά προγράµµατα η οποία προωθεί τις συµµετοχικές διαδικασίες στο τοπικό επίπεδο, όσο και οι εταιρικές µορφές και σχέσεις που προτείνει το ίδιο το Στρατηγικό Σχέδιο. Η σύζευξη της αποτελεσµατικότητας και της συµµετοχικότητας προσδιορίστηκε από την δεδηλωµένη θέληση και την ικανότητα των τοπικών φορέων και δρώντων να αναπτύξουν διατοπικές συνεργασίες και δράσεις, ιδιαίτερα, αν αξιοποιηθούν οι δεσµοί και οι σχέσεις που η περιοχή διαθέτει τόσο στο εσωτερικό της όσο και µε τη διασπορά της. Η κινητοποίηση και δραστηριοποίηση του συνολικού ανθρώπινου δυναµικού (µόνιµοι-µετανάστες) µειώνει τη σηµασία των µεγεθών που απαιτεί η αποτελεσµατικότητα (Goussios, 2007) ιακοινοτική συνεργασία 4 Η περιοχή Τροόδους κατά την αναπτυξιακή της πορεία θα αντιµετωπίσει το ζήτηµα της διεύρυνσης της διατοπικής συνεργασίας στο εσωτερικό της αλλά και στην κλίµακα της ευρύτερης περιοχής (Β. Πιτσιλιά, Κουµανταρία, Τυλληρία κτλ) µε στόχο την βελτιστοποίηση των υπηρεσιών και των συνθηκών εφαρµογής αναπτυξιακών δράσεων. Ο στόχος για µια πιο αποτελεσµατική διοίκηση µπορεί να επιτευχθεί καλύτερα στο γεωγραφικό και οργανωτικό πλαίσιο της συνεργασίας των κοινοτήτων (συµπλεγµατοποίηση σε επίπεδο υποπεριοχών). Ο στόχος της διακοινοτικής συνεργασίας θα πρέπει να εξασφαλίζει τη διάκριση µεταξύ του κοινοτικού και συλλογικού συµφέροντος. Η νέα διευρυµένη τοπική κυριαρχία η οποία θα προκύψει από τη συνεργασία θα πρέπει να διασφαλίζει την ανεξαρτησία της κάθε συνεργαζόµενης κοινότητας από την άλλη. Η διακοινοτική συνεργασία δεν σηµαίνει τη διεύρυνση των ορίων µε στόχο την επέκταση της συνεργασίας σε µια νέα περίµετρο, αλλά τη θεώρηση των ορίων µεταξύ των κοινοτήτων περισσότερο ως διαπερατά. Η κάθε κοινότητα θα πρέπει µε αφετηρία τις προτάσεις της, και στο πλαίσιο των µέτρων και δράσεων που καθορίζει το Στρατηγικό Σχέδιο, να αναζητήσει συνεργασίες µε βάση ότι τη συνδέει µε τις υπόλοιπες και µε ότι εξυπηρετεί την ίδια. Αυτό ισχύει για τη συνεργασία µεταξύ των κοινοτήτων στην κλίµακα των υποπεριοχών και του συνόλου της περιοχής Τροόδους. Οι συνεργασίες αυτές είναι δυνατόν να προωθηθούν µε βάση τη συµπληρωµατικότητα των πόρων αλλά και τη βελτιστοποίηση της χωρικής οργάνωσης των εξυπηρετήσεων που εντοπίζονται µεταξύ των οικισµών. Οι δεσµοί πολιτισµού και ταυτότητας καθώς και οι παραγωγικοί µεταξύ των κοινοτήτων, συνιστούν το αντικείµενο της συνεργασίας τους και της κοινής πολιτικής τους. 9

10 Το Στρατηγικό σχέδιο θα έπρεπε εποµένως, να βασισθεί σε τέτοιες συνεργασίες παραγωγικές (τοπικά προϊόντα) και χωρικές (αλυσίδες), οι οποίες µπορούν να δροµολογηθούν µέσω της επεξεργασίας τοπικών συνεκτικών σχεδίων εξασφαλίζοντας ωφέλειες για το σύνολο της περιοχής Τα θεµέλια για την δηµιουργία µιας χωρικής και διακριτής ανάπτυξης Το Στρατηγικό Σχέδιο µε βάση τους τακτικούς στόχους που πρότεινε, ενισχύει τη δυνατότητα στην τοπική κοινωνία και στους φορείς της να οικοδοµήσουν και να οργανώσουν µια ελεγχόµενη από τους ίδιους διαδικασία ανάπτυξης η οποία βασίζεται στη διακριτότητα των προϊόντων της περιοχής. Η αξιοποίηση της τοπικής ταυτότητας και των πόρων της ΦκΠΚ και η διαµόρφωση της ελκυστικότητας της περιοχής από την ίδια την τοπική κοινωνία αποτελούν προϋπόθεση για την επίτευξη του παραπάνω στόχου Η ταυτότητα Η περιοχή αποτελεί τόπο ισχυρής αναφοράς της καταγωγής (του ανήκειν), διατηρεί µια ισχυρή πολιτισµική ταυτότητα, στην οποία εντάσσεται και ένα σηµαντικότατο πληθυσµιακό δυναµικό που έχει µεταναστεύσει. Η ίδια η ταυτότητα θα έπρεπε να προσεγγισθεί ως πόρος που µπορεί να συµβάλλει στη συγκρότηση της χωρο-εδαφικής αναπτυξιακής οντότητας της περιοχής Τροόδους αλλά και στη διαµόρφωση του αναπτυξιακού µοντέλου της περιοχής. Η αξιοποίηση της ισχυρής ταυτότητας οδηγεί σε δύο στόχους τους οποίους η περιοχή όφειλε να προωθήσει : Α) ανάπτυξη της ικανότητας ενσωµάτωσης στις τοπικές κοινωνικές και οικονοµικές σχέσεις των αποδήµων ως στοιχείο ενισχυτικό της ίδιας της τοπικής ταυτότητας αλλά και του κοινωνικού και οικονοµικού ιστού της περιοχής. Η επανάκτηση αυτής της ικανότητας, είναι στρατηγικής σηµασίας γιατί επιτρέπει επιχειρησιακά, πριν την αξιοποίηση της διεθνούς τάσεως για υπαιθριωτισµό (ειδυλλιακότητα της υπαίθρου), να προηγηθεί η ενίσχυση της υπαιθριακότητας (το ανήκειν στον κόσµο της υπαίθρου). Αν στην πρώτη περίπτωση απαιτούνται σηµαντικές φυσικές υποδοµές προσέλκυσης (πολυτελή ξενοδοχεία, SPA, καζίνο κτλ), στη δεύτερη (υπαιθριακότητα) δεν χρειάζονται παρά δράσεις για υπηρεσίες, δικτύωση, κοινωνικές δραστηριότητες κλπ, µέσω των οποίων η τοπική κοινωνία θα ελέγχει τις αναπτυξιακές διαδικασίες µέσω δικτύων οικονοµικής στόχευσης. Β) Ενσωµάτωση της πολιτισµικής ταυτότητας στην αναπτυξιακή διαδικασία της περιοχής για να αποτελέσει αυτή το αναγνωρίσιµο στοιχείο για την περιοχή κατά την προβολή της στο εξωτερικό περιβάλλον της. Η αξιοποίηση αυτού του χαρακτηριστικού θα πρέπει να βασισθεί : στην ικανότητα αναπαραγωγής και ενίσχυσης των επιµέρους πολιτιστικών στοιχείων της τοπικής ταυτότητας, στην αποτύπωση των επιµέρους πολιτισµικών εκφάνσεων στα προϊόντα, τις δραστηριότητες και στην γενικότερη εικόνα της περιοχής Η χωρική ερµηνεία της ταυτότητας είναι σηµαντική εφ όσον µπορεί να αποτελέσει βάση συναινετικών αποφάσεων για µια πιο ισόρροπη κατανοµή των αναπτυξιακών παρεµβάσεων στο σύνολο της περιοχής Φυσική και Πολιτιστική Κληρονοµιά (ΦκΠΚ) Η νέα διάσταση που αποκτά η ΦκΠΚ στο πλαίσιο της προώθησης ενός εναλλακτικού αναπτυξιακού µοντέλου το οποίο βασίζεται στην διακριτότητα της 10

11 περιοχής και των προϊόντων της, ενισχύει την αξία των αξιόλογων φυσικών και πολιτιστικών πόρων της περιοχής. Η κληρονοµιά αυτή συνιστά σηµαντικό κεφάλαιο το οποίο εµφανίζει µικρό κίνδυνο στους τοµείς του περιβάλλοντος και της οικονοµίας εφόσον η οικονοµική του απόδοση έστω και περιορισµένη θεωρείται σίγουρη. Εποµένως η ΦκΠΚ θεωρείται πλούτος και αξιόλογη εισροή για την κοινωνία της περιοχής Τροόδους Πολιτιστικές διαδροµές (Π ) H έννοια των Π εκφράζει ένα πρόσφατο πολιτιστικό και τουριστικό ταυτόχρονα φαινόµενο το οποίο αντιστοιχεί σ ένα νέο τύπο Πολιτιστικής Κληρονοµιάς (ΠΚ). Οι Π προβάλλουν έντονα τη νέα λειτουργία αυτής της ΠΚ στη σύγχρονη κοινωνία ως ένα πόρο αειφορικής ανάπτυξης. Εκφράζουν την ιστορική εξέλιξη της προστασίας και της αξιοποίησής της, εποµένως δεν αποτελούν ένα µνηµείο του παρελθόντος που θα πρέπει να διατηρηθεί αλλά ένα πόρο οικονοµικής και κοινωνικής ανάπτυξης. Μια Π µπορεί να ορισθεί ως οι δρόµοι των οποίων η «χάραξη» είναι δυνατόν να επινοηθεί µε βάση µια κεντρική ιδέα: την ιστορία, τη φύση, τον πολιτισµό, τις παραδόσεις, τη γαστρονοµία κτλ.. Η διαδροµή µπορεί να αποτελέσει µια θεµατική διαδροµή, γραµµική, κυκλική ή ακτινοειδή. Οι Π µπορεί να είναι τοπικής, διατοπικής, εθνικής και ευρωπαϊκής κλίµακας (πχ Π της αρχιτεκτονικής του µεσαίωνα). Μέσω των Π, άϋλες αξίες, µνηµεία ή τοποθεσίες µπορούν να αποτελέσουν το κλειδί για τη διατήρηση της πολιτιστικής ταυτότητας. Γι αυτό το λόγο αλλά και για την ιδιαίτερη συνεισφορά τους στη διαπαιδαγώγηση των νέων, το νέο φαινόµενο των πολιτιστικών διαδροµών αποκτά µεγάλο ενδιαφέρον. Η Π µπορεί να συµβάλλει στη διαφοροποίηση της προσφοράς του τουριστικού προϊόντος απαντώντας µ αυτό τον τρόπο στις νέες απαιτήσεις του τουρισµού και ικανοποιώντας τις νέες κατηγορίες τουριστών που εµφανίζονται, αρκεί να εξασφαλισθούν οι απαραίτητες υποδοµές Eλκυστικότητα Τα µέσα και ο τρόπος ενίσχυσης της ελκυστικότητας της περιοχής προσδιορίζουν ανάλογα και µακροπρόθεσµα τη δυνατότητα της τοπικής κοινωνίας να επωφεληθεί απ αυτή. Η περιοχή Τροόδους διαθέτει χώρους παραγωγής (γεωργική γη, υλοτόµηση, βιοτεχνία κτλ) και χώρους κατανάλωσης (φύση, τοπία, πολιτιστική κληρονοµιά κτλ). Η σύνδεση αυτών των δύο χώρων αποτέλεσε στρατηγικό χωρικό στόχο του Σχεδίου έτσι ώστε να ενισχυθεί η ελκυστικότητα της περιοχής εφόσον συνοδευθεί από προϊόντα και υπηρεσίες υψηλής ποιότητας. Για την επίτευξη αυτού του στόχου θα πρέπει να ολοκληρωθούν οι κατάλληλες υποδοµές και η ανάδειξη αξιοποίηση των υφιστάµενων πόρων (δάση, οικότοποι, κλπ) εξασφαλίζοντας τη δηµιουργία οικονοµικών δεσµών µεταξύ των επισκεπτών (καταναλωτές συµβόλων) και της τοπικής κοινωνίας στο εσωτερικό της περιοχής Τροόδους. Η περιοχή Τροόδους µπορεί να επωφεληθεί από τη διεθνή τάση, µε βάση την οποία, τέτοιοι χώροι επιλέγονται από τον αστικό πληθυσµό, ως τόποι έκφρασης της κοινωνικής θέσης (life style) αλλά και επαφής µε τη φύση. Την τάση αυτή ενισχύουν οι γειτνιάσεις που εξασφαλίζει η περιοχή είτε πολιτισµικές (προσέλκυση αποδήµων λόγω καταγωγής) είτε γεωγραφικές (Λευκωσία, Λεµεσός). Στο πλαίσιο αυτής της τάσης η περιοχή ως τόπος είτε τουριστικός, είτε Β κατοικίας, θα εκλαµβάνεται όλο και περισσότερο ως ένας «µεταφορικής σηµασίας» χώρος, τα στοιχεία-σηµεία του οποίου θα µετατρέπονται σε αντικείµενα κατανάλωσης. Για να 11

12 εξασφαλισθεί η προσφορά σε µια τέτοιου τύπου κατανάλωση, πολλές περιοχές προσαρµόζουν µέρος από τις αναπτυξιακές τους δράσεις προς αυτή τη ζήτηση, οικοδοµώντας έργα µε ισχυρό συµβολικό χαρακτήρα ( ρόµους, SPA, Ξενοδοχεία Πολυτελείας, Καζίνα), οι οποίες συνήθως, ενισχύουν την ελκυστικότητα της περιοχής, δεν εξασφαλίζουν όµως πάντα τη δηµιουργία δεσµών µεταξύ των επισκεπτών (καταναλωτές συµβόλων) και της τοπικής κοινωνίας στο εσωτερικό της περιοχής. Για την αξιοποίηση αυτών των δεσµών θα έπρεπε το προτεινόµενο Σχέδιο να εφαρµοστεί κατά τρόπο που να προωθεί µε κατάλληλες δράσεις, το συνδυασµό δύο αποσυνδεµένων στην πραγµατικότητα, σήµερα κόσµων: ένα κόσµο «συµβολικό» τροφοδοτούµενο από τη φυσική και πολιτιστική κληρονοµιά και άρα από την ιστορία της περιοχής Τροόδους, ο οποίος παράγει εικόνες ενισχυµένες από τις τοπικές παραστάσεις και αξίες, καθώς και από υλικές δηµιουργίες µε «συµβολική» λειτουργία (παραδοσιακή αρχιτεκτονική, φύση, µνηµεία κτλ). Αυτός ο κόσµος αποτελεί αντικείµενο προς κατανάλωση του αστικού πληθυσµού περιοδικής διαµονής, ένα κόσµο «αντικειµενικό» ο οποίος αντανακλά τις δραστηριότητες, την οικονοµία και τις εµπορικές και λειτουργικές αξίες του χώρου, ο οποίος δικτυώνεται µε τον έξω κόσµο (εµπόριο, τουρισµός). Αυτός ο κόσµος αντιστοιχεί στο µόνιµο πληθυσµό αλλά και σε όσους από τη διασπορά διατηρούν δεσµούς µε την περιοχή (Goussios, 2007). Το Στρατηγικό Σχέδιο στόχευσε εποµένως, στην εξασφάλιση της άρθρωσης και της συµβατότητας µεταξύ των δύο αυτών κόσµων, ώστε αυτή η «συµβολική» περιοχή να αξιοποιηθεί µέσω δράσεων ενταγµένων στα συγκεκριµένα φυσικά όρια της περιοχής, και ελεγχόµενων από την τοπική κοινωνία Χωρικό προϊόν Τροόδους Η άρθρωση αυτή είναι δυνατόν να επιτευχθεί µέσω της δηµιουργίας χωρικών προϊόντων 5. Αυτά µπορούν να βασισθούν σε µια οργανωµένη και συντονισµένη προσπάθεια συνάρθρωσης των πόρων ΦκΠΚ, των τοπικών προϊόντων και των υπηρεσιών οργανωµένων στο πλαίσιο αλυσίδων προσδεδεµένων στις πολιτιστικές διαδροµές. Τα προϊόντα αυτά θα µπορούσαν να ενσωµατώνουν και αναπαράγουν ταυτόχρονα, τη διακριτή εικόνα της περιοχής και των προϊόντων της. Αυτή η σχέση µε το χώρο και την περιοχή, επιτρέπει στο χωρικό προϊόν να ενσωµατώσει µια χωρική πρόσοδο η οποία αυξάνει την τελική του αξία του αλλά και να εξασφαλίσει ανταγωνιστικότητα στη βάση της διακριτότητας. Το πάντρεµα της αειφορικής προσόδου (βιολογικό, ποιοτικό) µε την πρόσοδο χωρο-εδαφικής ποιότητας (Σήµα Ποιότητας της περιοχής), θα συµβάλλει σηµαντικά στην ανταγωνιστικότητα και στην αύξηση της αξίας των προσφερόµενων αγαθών και προϊόντων. Η σηµασία αυτών των χωρικών προϊόντων είναι µεγάλη για την «κατασκευή» της διακριτής εικόνας της περιοχής και των προϊόντων της (ως διατύπωση της κεντρικής στρατηγικής του σχεδίου). Η κατασκευή αυτή εξαρτάται από την ικανότητα των τοπικών φορέων και δρώντων να αξιοποιήσουν τις χωρικές ιδιότητες του κάθε τοπικού πόρου. Η εξασφάλιση και η προώθηση αυτής της εικόνας προϋποθέτει τη συνολική και συντονισµένη κινητοποίησης των τοπικών φορέων και δρώντων για συνεργασίες οι οποίες θα αποβλέπουν στην αξιοποίησή της µέσα από την διαφοροποιηµένη οικονοµία της περιοχής. Η επιτυχής προώθηση των συνεργασιών και των δικτυώσεων που απαιτούνται για την «αλυσιδοποίηση» των αγροδιατροφικών τοπικών προϊόντων, των προϊόντων της ΦκΠΚ και των τουριστικών υπηρεσιών, µπορεί να συµβάλλει τα µέγιστα στην εξασφάλιση της 12

13 συµπληρωµατικότητας των δράσεων και στην επίτευξη της επιδιωκόµενης συνέργιας. Το κοινό προϊόν θα αποτελέσει το χωρο-εδαφικό προϊόν του Τροόδους µε το διακριτό χαρακτηριστικό ότι διατηρεί σηµαντικούς δεσµούς µε το χώρο και την κοινωνία του. Η επιτυχής οργάνωση και λειτουργία αλυσίδων µεταξύ Π, προϊόντων και υπηρεσιών θα αντικατοπτρίζει την ικανότητα αυτής της τοπικής οικονοµίας να αξιοποιήσει στο έπακρο τους πόρους της, να δηµιουργήσει θέσεις απασχόλησης και να αυξήσει τα τοπικά εισοδήµατα. Οι πηγές οι οποίες θα πρέπει να αξιοποιηθούν για την προώθηση των δικτυώσεων είναι οι εθνικές και ευρωπαϊκές πολιτικές οι οποίες ενισχύουν τα µέσα (εξοπλισµοί, σύµφωνο ποιότητας) και τα παράγωγα (επιχείρηση, προβολή κτλ) αυτών των δικτυώσεων και συνεργασιών. Εποµένως, η πρωτοβουλία και οι απαιτούµενες συναινέσεις θα πρέπει να προέλθουν από τα κάτω µε τη στήριξη και τον συντονισµό ενός Φορέα υποστήριξης όπως η Εταιρεία Ανάπτυξης Τροόδους Νέες Μορφές εταιρικότητας Η περιοχή Τροόδους µπορεί να οικοδοµηθεί ως χωροεδαφική ενότητα (territoire) από τους ίδιους τους τοπικούς δρώντες µέσω µιας νέου τύπου τοπικής διακυβέρνησης η οποία θα στηρίξει και θα συντονίσει τις συνεργασίες. Η προσπάθεια αυτή θα επιχειρηθεί µέσω του προτεινόµενου Στρατηγικού Σχεδίου Ανάπτυξης για την περιοχή. Το σχέδιο αυτό θα λειτουργήσει µόνο αν η κοινωνική συναίνεση που παρατηρήθηκε κατά τη διάρκεια των διαβουλεύσεων συνοδευθεί και από την απαραίτητη χωρική αλληλεγγύη για την επιλογή των προτεραιοτήτων και των βραχυπρόθεσµων και µεσοπρόθεσµων παρεµβάσεων στο εσωτερικό της περιοχής, ώστε να διασφαλισθεί η κοινωνική και χωρική συνοχή Τοπική διακυβέρνηση Η προώθηση αυτών των χωρικών και σύνθετων στόχων (χωρική ανάπτυξη, οργάνωση και συνοχή) απαιτεί τη συνδροµή και δικτύωση όλων των τοπικών φορέων (πολιτιστικών, περιβαλλοντικών, παιδείας, επαγγελµατικών, κλπ) και νέες δοµές συνεργασίας µε το δηµόσιο, ιδιωτικό και συλλογικό τοµέα. Η συµβολή της τοπικής κοινωνίας στην εξασφάλιση της διακριτότητας των προϊόντων ποιότητας, στην αξιοποίηση της φυσικής και πολιτιστικής κληρονοµιάς και στη διαµόρφωση ενός ποιοτικού πλαισίου ζωής, µπορεί να επιτευχθεί µέσω πολλαπλών εταιρικών µορφών στο πλαίσιο της τοπικής διακυβέρνησης. Αυτό σηµαίνει ότι οι δράσεις για την ενίσχυση της ικανότητας συµµετοχής της τοπικής κοινωνίας στο σχεδιασµό και στη λειτουργία της νέας χωρικής οικονοµίας αποκτούν βαρύνουσα σηµασία και προτεραιότητα. Ο κάθε φορέας που συµµετέχει στη διαµόρφωση της διακυβέρνησης της περιοχής Τροόδους οφείλει να συµβάλλει µε τις γνώσεις του και τις απόψεις του αναλαµβάνοντας ταυτόχρονα συγκεκριµένο ρόλο για την υλοποίηση του οράµατος και της στρατηγικής που θα συµφωνηθεί ικτύωση Το θεµέλιο για την οικοδόµηση της τοπικής διακυβέρνησης αποτελεί η δηµιουργία εκ των κάτω µιας πυραµίδας δικτυώσεων οι οποίες θα πρέπει να καλύπτουν ένα ευρύ φάσµα δραστηριοτήτων που αφορούν παραγωγικούς αλλά και κοινωνικούς στόχους. Η αξιοποίηση των δεσµών, του κοινωνικού κεφαλαίου (τοπικοί φορείς) και η προώθηση των συνεργασιών µπορούν να συµβάλλουν στη δηµιουργία δικτύων οικονοµικής στόχευσης αρκεί να εξασφαλιστούν οι συλλογικότητες αυτών 13

14 των δικτύων. Αυτές οι συλλογικότητες εκφράζουν το κοινό ευρύτερο συµφέρον αλλά και τη δύναµη των ίδιων των δικτύων (δίκτυο παραγωγών και επιχειρηµατιών µε τους τοπικούς πολιτιστικούς φορείς, δίκτυα µε τη διασπορά (Goussios, 2007). Για να έχουν µέλλον αυτά τα σχήµατα θα πρέπει η διαχείρισή τους να γίνει µε συλλογική λογική ώστε να µην δράσουν µε βάση τις δικές τους επιχειρηµατικές λογικές (δίκτυα τουριστικών πρακτόρων, σύλλογοι κυνηγών κτλ) αλλά µε βάση το µακροχρόνιο συµφέρον της περιοχής του Τροόδους. Η οικοδόµηση του συλλογικού συµφέροντος πάνω στην ποιότητα των δεσµών που διαθέτει και µπορεί να αναπτύξει η περιοχή, καθώς και στη διαχείριση των τόπων εικονικής ή υλικής σύνδεσης (αξιοποίηση των πολιτιστικών διαδροµών και σύνδεσή τους µε τα τοπικά προϊόντα, κοινός Φορέας διαχείρισης, κοινή προβολή, ισόρροπη κατανοµή δραστηριοτήτων κτλ) θα ενισχύσει τη συνοχή αυτών των συλλογικοτήτων. Αυτός ο στόχος είναι το ίδιο σηµαντικός µε το στόχο των κοινωνικών εξοπλισµών του χώρου (κατοικία, δηµόσιες και ιδιωτικές υπηρεσίες). Τέλος, η ιδιότητα της δικτύωσης να εξασφαλίζει τελικό αποτέλεσµα µεγαλύτερο από το άθροισµα των φορέων και των πόρων που αντιπροσωπεύουν αυτοί, θα συµβάλλει σηµαντικά στη δηµιουργία αξίας και θα ενισχύσει την ανταγωνιστικότητα της περιοχής. Η δικτύωση θα γίνει εφικτή ως δραστηριότητα όταν οι τοπικοί φορείς ή/και παράγοντες συνενωθούν µε βάση το κοινό συµφέρον και την δηµιουργία προστιθέµενης αξίας µέσω επωφελών δραστηριοτήτων. 6. Συµπέρασµα Η χωρο-εδαφική διάσταση των πολιτικών βασίζεται σε αρχές και σε στόχους που υιοθετούν και θέτουν οι ευρωπαϊκές και εθνικές πολιτικές όπως η χωρική αλληλεγγύη και συνοχή, ο στόχος της αειφορίας και της πολυλειτουργικότητας της ΦκΠΚ. Οι δράσεις που επιλέγονται δεν προσβλέπουν στην άµεση οικονοµική απόδοση, αλλά στην αειφορία των φυσικών πόρων (δάσος, γεωργία κτλ) και ιδιαίτερα στη διαφοροποίηση της τοπικής οικονοµίας. Τέλος, υιοθετούνται οι αρχές της συµµετοχικής διαδικασίας, του σεβασµού των τοπικών ιδιαιτεροτήτων, της καινοτοµίας και της συνεργασίας. Το προτεινόµενο Στρατηγικό Σχέδιο στοχεύει να συµβάλλει στην οικοδόµηση ενός χωρικού προτύπου οργάνωσης και ανάπτυξης της περιοχής Τροόδους το οποίο θα εξασφαλίζει ταυτόχρονα, τη βέλτιστη χωρική και κλαδική αξιοποίηση των πόρων αλλά και τη χωρική συνοχή πάνω στην οποία θα οικοδοµηθεί το συλλογικό συµφέρον. Η περιοχή οφείλει παράλληλα µε την ανάπτυξη των σχέσεων µε τον έξω κόσµο και την αγορά, να εντείνει τις προσπάθειές της για να καλύψει τις οργανωτικές αδυναµίες που κληρονόµησε από το παρελθόν (συνεργασία, δικτύωση σε διοικητικό και αναπτυξιακό επίπεδο). Θα πρέπει εποµένως να ενισχύσει τη λειτουργικότητα και κατ επέκταση τη συνοχή του χώρου της στη βάση µιας πολυκεντρικής χωρικής οργάνωσης τη συνοχή της οποίας δεν θα εξασφαλίζει ένα διοικητικό και οικονοµικό κέντρο αλλά το κοινό σχέδιο αειφόρου ανάπτυξης και προόδου της περιοχής. Η λειτουργικότητα αυτή θα πρέπει να ενισχυθεί µέσω : της άµεσης δραστηριοποίησης της Εταιρείας Ανάπτυξης Τροόδους ως κεντρικό συντονιστικό και διαχειριστικό φορέα, η οποία θα εκφράζει τη νέα τοπική διακυβέρνηση, τη σύµπραξη δηλαδή της τοπικής αυτοδιοίκησης και των συλλογικών τοπικών φορέων, των δηµόσιων υπηρεσιών και του ιδιωτικού τοµέα. Της στήριξης των τοπικών κοινωνικών φορέων 14

15 Της ενσωµάτωσης των αποδήµων ως «πολιτών» της περιοχής Τροόδους στην τοπική διακυβέρνηση (µε την υπενθύµιση ότι η διακυβέρνηση δεν διοικεί αλλά συντονίζει τους τοπικούς φορείς), Της προώθησης των εταιρικών µορφών και των δικτυώσεων Η περιοχή διαθέτοντας µεγάλη ποικιλία πόρων, υποδοµές υποδοχής αλλά και φορείς που ενδιαφέρονται για την αξιοποίησή τους, µπορεί να αποτελέσει κόµβο διαφόρων δικτύων αλλά και να δηµιουργήσει τα δικά της δίκτυα λαµβάνοντας υπ όψη ότι αυτό που µετράει είναι η δύναµη και η ποιότητα των µεταξύ τους δεσµών παρά η απόσταση. Σ αυτή τη βάση, η περιοχή Τροόδους, µπορεί να ξαναβρεί ίσως σηµαντικά ανταγωνιστικά πλεονεκτήµατα µέσω της αξιοποίησης της Φυσικής Πολιτιστικής Κληρονοµιά της, που της επιτρέπει κυρίως η ανάπτυξη των τεχνολογιών της πληροφορίας και των επικοινωνιών. Οι διαπιστώσεις αυτές οδηγούν σε µια προσέγγιση του οράµατος και της διατύπωσης της στρατηγικής λαµβάνοντας υπόψη τις οργανωτικές ανάγκες και τη χωρική διάσταση των αναπτυξιακών επιλογών της περιοχής Τροόδους : Όραµα : «Το διακύβευµα της περιοχής Τροόδους συνδέεται σήµερα µε την ικανότητά της να αξιοποιήσει η ίδια και για τα δικά της τοπικά συµφέροντα, την ανταγωνιστικότητα που της εξασφαλίζει η διακριτότητα της ίδιας της περιοχής και των προϊόντων. Για τη διάχυση των αναµενόµενων ωφελειών στο εσωτερικό της περιοχής θα πρέπει το σύνολο των κοινοτήτων και των υποπεριοχών να στοχεύσει συναινετικά και αλληλέγγυα, σε µια πολυκεντρική οργάνωση του χώρου η οποία να εξασφαλίζει ένα λειτουργικό και ελκυστικό πλαίσιο ζωής» ιατύπωση Στρατηγικής Η αντιµετώπιση του κεντρικού προβλήµατος και η υλοποίηση του οράµατος θα προέρθει ταυτόχρονα από την ανταγωνιστικότητα της τοπικής, διαφοροποιηµένης και διακριτής οικονοµίας της µε έµφαση στο τουριστικό προϊόν αλλά και από την οργάνωση των υπηρεσιών µε τρόπο που να καλύπτουν αυτές το σύνολο της περιοχής, να είναι ποιοτικές και αποτελεσµατικές. Η στρατηγική για την ανάπτυξη της περιοχής Τροόδους στοχεύει να καταστήσει την τουριστική δραστηριότητα τον κινητήριο µοχλό για την άρθρωση των χωρικών και κλαδικών προϊόντων δίνοντας έµφαση στην αξιοποίηση της ΦκΠΚληρονοµιάς µέσω των δικτυώσεων και συνεργασιών, εξασφαλίζοντας το απαραίτητο επιχειρηµατικό περιβάλλον. Η αύξηση των θέσεων απασχόλησης και των εισοδηµάτων σε συνδυασµό µε τη βελτίωση του πλαισίου ζωής µπορούν να συµβάλλουν στη δηµογραφική ανανέωση και στην ενίσχυση της ελκυστικότητας για διαµονή µόνιµη και εποχική. Προϋπόθεση των παραπάνω είναι η απόκτηση από την τοπική κοινωνία µιας οργανωτικής δοµής ικανής να στηρίξει και να συντονίσει συνεργασίες και δικτυώσεις στο πλαίσιο της εφαρµογής του Στρατηγικού Σχεδίου για την Ανάπτυξη της περιοχής Τροόδους. Βιβλιογραφία Béhar D, Estèbe P (1999). L'État peut-il avoir un projet pour le territoire? Les Annales de la Recherche Urbaine, 15

16 Bruno Jean (2006). Le développement territorial un nouveau regard sur les régions du Québec. Recherches sociographiques, vol 47, No 3, pp Campagne P., Pecqueur B. (2009). Zones difficiles, territoires de développement. Colloque international «sociétés de transition et développement local en zones difficiles. Médenine, Tunisie. Casteigts, M. (2003). Gouvernance et développement durable des territoires, entre coordination marchande, régulation institutionnelle et convention territoriales. Forum de la régulation, 9 et 10 octobre 2003, Paris. Goussios D. (2007). «Développement rural dans la petite région de Mouzaki en Thessalie Occidentale (Grèce): Du territoire identitaire au territoire réseau». In Politiques de Développement durable en Méditerranée (politique de voisinage de l U.E.). Eds J.P. Chassany, J.P. Pellissier. Revue Options Méditerranéennes. Série A. No 71. Paris. Marsden Τ. (2006), The road towards sustainable rural development: issues of theory, policy and practice in a European context, in P.Cloke et al. (eds), Handbook of Rural Studies, London: Sage Publications, pp , Landel P.A., Senil N. (2009) «Patrimoine et territoire, les nouvelles ressources du développement», Développement durable et territoires. Dossier 12: Identités, patrimoines collectifs et développement soutenable Woods M. (2005), «Responses to rural restructuring» in M. Woods, Rural Geography, London: Sage Publications, pp Εταιρεία Ανάπτυξης Τροόδους (2008) Στρατηγικό Σχέδιο Ανάπτυξης Τροόδους, Επ. Υπ. ηµήτρης Γούσιος. 1 Ο βαθµός επίτευξης του στόχου της αξιοποίησης των διακριτών τοπικών πόρων εφόσον βασίζεται στην τοπική παράδοση, τεχνογνωσία και πολιτιστική ταυτότητα εξαρτάται από το βαθµό εµπλοκής της τοπικής κοινωνίας, φορέα των παραπάνω χωρικών ιδιοτήτων. 2 Για τη εκπόνηση του Σχεδίου το Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου του Παν. Θεσσαλίας συνεργάστηκε µε την Κυπριακή Εταιρία A.L.A. Planning Partnership LTD 3 Η Συµπλεγµατοποίηση αφορά την συνεργασία ενός συµπλέγµατος Κοινοτήτων της Κύπρου για την παροχή κοινών υπηρεσιών (πολιτιστικές εκδηλώσεις, διαχείριση απορριµµάτων κλπ). 4 Νέες µορφές χωρικότητας (προϊόν της τεχνολογίας στις µεταφορές και επικοινωνίες) ενισχύουν την αµφισβήτηση των µέχρι σήµερα αποδεκτών και χρησιµοποιούµενων εδαφικών κατηγοριών και άρα την επέκταση των εδαφικών ορίων τους. Αυτά τα νέα όρια και σύνολα τόπων-κοινοτήτων λαµβάνουν σήµερα µια διάσταση περισσότερο εικονική παρά υλική. Νέες εδαφικές κατηγορίες όπως η περιοχή Τροόδου θέτουν το ζήτηµα του ορισµού και της ιεράρχησης των στόχων, των κανόνων και του πλαισίου λειτουργίας µεταξύ παλιών διοικητικών ενοτήτων όπως οι κοινότητες. 5 Ως χωρικό ορίζεται το τοπικό προϊόν που ενσωµατώνει χωρικές ιδιότητες (υλικές όπως η γεωµορφολογία, το τοπίο κτλ., και άϋλες όπως η ιστορία, η θρησκεία κτλ), και δεσµούς µε την περιοχή που το µετατρέπουν σε ιδιάζον, χωρίς δηλαδή τη δυνατότητα να παραχθεί σε άλλο παραγωγικό περιβάλλον ή τόπο εκτός Τροόδους. 16