Η ΔΙΧΑΣΜΕΝΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΣΤΙΚΟΤΗΤΑ

Transcript

1 Προπτυχιακή Εργασία Παυλάκης Λεωνίδας Οι Διατάξεις του Συντάγματος μετά την Αναθεώρηση του 2001 Η ΔΙΧΑΣΜΕΝΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΣΤΙΚΟΤΗΤΑ Ι.1 Από τη μελέτη της φύσης αλλά και της λειτουργίας του Συντάγματος στα πλαίσια της έννομης τάξης αλλά και της κοινωνικής πραγματικότητας γενικότερα προκύπτει το συμπέρασμα ότι δύο είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του Συντάγματος που συνθέτουν την ταυτότητά του. Το πρώτο κύριο χαρακτηριστικό έγκειται στο θεμελιώδη, διαχρονικό χαρακτήρα των διατάξεών του, στον οποίο οφείλεται άλλωστε η ανώτερη τυπική ισχύς του, το γεγονός δηλαδή ότι κατορθώνει να αρθεί σ ένα ανώτερο επίπεδο δικαιϊκής ισχύος έναντι των κοινών νόμων. Ο διαχρονικός αυτός χαρακτήρας συντίθεται από διάφορες παραμέτρους. Η πρώτη παράμετρος συνίσταται στο γεγονός, ότι με τις διατάξεις του Συντάγματος διατυπώνονται γραπτώς και κατοχυρώνονται θεμελιώδεις και διαχρονικές αξίες, όπως π.χ. η αρχή της ισότητας, η αρχή της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, οι οποίες παύουν πλέον να αποτελούν ένα απλό ευχολόγιο αορίστων εννοιών, αλλά αντίθετα καθίστανται αξίες δικαιϊκές, νομικά δεσμευτικές και συγκροτούν τη βάση του δικαιϊκού συστήματος της έννομης τάξης, επί της οποίας οφείλουν να στηρίζονται και να βρίσκουν έρεισμα όλες οι άλλες επιμέρους νομικές ρυθμίσεις. Το σύνολο των διατάξεων που κατοχυρώνουν αυτές τις διαχρονικές συνιστούν μία χωριστή ενότητα, τις λεγόμενες γενικές αρχές του Συντάγματος, που αποτελούν την κορωνίδα, το νομικό επιστέγασμα της συνολικής έννομης τάξης. Η δεύτερη παράμετρος, από την οποία αναδεικνύεται ο διαχρονικός χαρακτήρας του Συντάγματος, συνίσταται στην αποστολή του Συντάγματος, που έγκειται στην έννομη ρύθμιση των βασικών (θεμελιωδών!) θεσμών της κοινωνίας, στη διάρθρωση της δομής της έννομης τάξης, στην οργάνωση της άσκησης της πολιτικής εξουσίας και στον εν γένει καθορισμό της μορφής της πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής ζωής. Από τη φύση του αντικειμένου της ρύθμισης προκύπτει η διαχρονική σημασία των διατάξεων του Συντάγματος, καθώς υφίσταται η ανάγκη να ισχύσουν σε βάθος χρόνου. Άμεση συνέπεια και φυσική κατάληξη των δύο προηγούμενων παραμέτρων, αποτελεί η τρίτη παράγραφος, η οποία συνιστά την πιο έντονη και καθαρή έκφανση του διαχρονικού χαρακτήρα του Συντάγματος. Η τρίτη παράμετρος συνίσταται στη διάταξη του άρθρου 110 παρ. 1 Σ., η προστατευτική της διαχρονικότητας λειτουργία της οποίας, διαρθρώνεται σε δύο επίπεδα. Στο πρώτο επίπεδο ορίζει τις μη αναθεωρήσιμες διατάξεις, ενώ σε δεύτερο επίπεδο, στις παρ. 2-6, αναλύει τη διαδικασία αναθεώρησης των αναθεωρητέων διατάξεων, η οποία όμως είναι πολύ δυσχερέστερη από εκείνη των κοινών νόμων, γεγονός που τονίζει το διαχρονικό χαρακτήρα του Συντάγματος. Το σύνολο των διατάξεων του άρθρ. 110 Σ αποτελούν έκφραση του λεγόμενου αυστηρού χαρακτήρα του Σ. Ι.2 Το Σύνταγμα όμως δεν διακρίνεται μόνο για το διαχρονικό χαρακτήρα του, αλλά προσδιορίζεται επίσης από τον στόχο, τον σκοπό του, ο οποίος δεν παύει να είναι ίδιος με εκείνον των κοινών νόμων, δηλαδή η έννομη ρύθμιση της ζώσας κοινωνικής πραγματικότητας. Το αντικείμενο της ρύθμισης του Συντάγματος δεν συνίσταται σε μία φυσική ή μαθηματική αλήθεια, αλλά στις ανάγκες των ανθρώπων και της ανθρώπινης κοινωνίας ενός ορισμένου τύπου. Οι ανάγκες όμως αυτές μεταβάλλονται με την πάροδο του χρόνου και δημιουργείται συνεπακόλουθα η ανάγκη για ανανέωση και προσαρμογή του δικαιϊκού πλαισίου στις νέες ανάγκες και απαιτήσεις. Σ αντίθετη περίπτωση οι νόμοι καθίστανται γράμμα κενό, μη εξαιρουμένου και του πρωταρχικού (κατά την έκφραση του Kelsen) νόμου, δηλαδή του Συντάγματος. Το Σύνταγμα παρουσιάζει όμως την ιδιομορφία, ότι δεν αποτελεί μία απλή νομική ρύθμιση, αλλά έναν κώδικα αξιών, διαχρονικών μάλιστα, που αποτελεί έκφραση και έκφανση του ιδεολογικού και πολιτιστικού υποβάθρου της κοινωνίας στο νομικό πεδίο. Το Σύνταγμα λοιπόν, θα μπορούσε να πει κανείς, ότι παραδέρνει ανάμεσα σε δύο συμπληγάδες πέτρες, ανάμεσα δηλαδή στην ανάγκη για αλλαγή, ανανέωση και προσαρμογή και στη διαχρονική φύση του και στην ανάγκη για σταθερότητα και παγίωση ορισμένων δικαιϊκών αξιών και θεσμών. ΧΡΥΣΗ ΤΟΜΗ Η ΑΝΑΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΙΙ.1 Τη λύση σ αυτό το ζήτημα δίνει η αναθεωρητική λειτουργία του Συντάγματος, η οποία αποτελεί τον νομικό εκείνο καταλύτη που καταφέρνει να συνδυάσει αρμονικά τις αποκλίνουσες τάσεις και τα αντιτιθέμενα χαρακτηριστικά του Συντάγματος. Έμμεσα λοιπόν μέσω της ρύθμισης της διαδικασίας αναθεώρησης επιτυγχάνεται η χρυσή τομή μεταξύ της ανάγκης για μία σταθερή και διαχρονική διάσταση των διατάξεων του Συντάγματος και της ανάγκης για αλλαγή και προσαρμογή του δικαίου στις κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις. Με τη διαδικασία της αναθεώρησης οι διατάξεις του Συντάγματος σχηματοποιούνται σε δύο ομόκεντρους κύκλους. Ο μικρός κύκλος αποτελεί το σκληρό πυρήνα του Συντάγματος, περιέχει τις μη αναθεωρήσιμες διατάξεις (2 παρ. 1, 4 παρ. 1, 4, 7, 5 παρ. 1, 13, 13 παρ. 1 και 26) και εκείνες που καθορίζουν τη βάση και τη μορφή του πολιτεύματος ) και καθιερώνει την εν μέρει απόλυτη διαχρονικότητα ή αυστηρότητα του Συντάγματος. Ο μεγάλος κύκλος (παρ. 2-6) περιέχει τις αναθεωρήσιμες διατάξεις, οι οποίες όμως δύνανται ν αναθεωρηθούν βάσει μίας πολύ αυστηρά τυπικής και χρονοβόρας διαδικασίας καθιερώνοντας έτσι την εν μέρει σχετική διαχρονικότητα ή αυστηρότητα του Συντάγματος ή κατ αντιδιαστολή την εν μέρει ικανότητά του για προσαρμογή, ανανέωση και εξέλιξη. Γι αυτόν ακριβώς το λόγο αποκτά ξεχωριστή σημασία το αναθεωρητικό διάβημα που συντελέστηκε στα πλαίσια της Ζ Αναθεωρητικής Βουλής, ενώ η σχετική διαδικασία εξελίχθηκε κατά τη χρονική περίοδο ΟΙ ΚΑΤΕΥΘΥΝΤΗΡΙΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗΣ ΤΟΥ 2001 ΙΙ.2 Από την εξέταση των αλλαγών που συντελέστηκαν με την αναθεώρηση του 2001, προκύπτει η διαπίστωση ότι για την αναθεωρητική αυτή κίνηση προκρίθηκαν ως βασικές κατευθυντήριες γραμμές οι αρχές της ασφάλειας του ατόμου, της συμμετοχής του πολίτη, της συναίνεσης των πολιτικών δυνάμεων, της διαφάνειας των κρατικών λειτουργιών και των σχέσεων κράτους και οικονομίας καθώς και η αρχή της

2 ευρωπαϊκής ενοποίησης. Οι αρχές αυτές στα πλαίσια του Συντάγματος δεν λειτουργούν αυτοτελώς, αλλά αντιθέτως συλλειτουργούν και συνδυάζονται με άλλες αρχές ή οργανωτικές βάσεις του πολιτεύματος (π.χ. η αρχή της διάκρισης των εξουσιών), οπότε διαμορφώνουν τα αυτοτελή πολιτικά και θεσμικά χαρακτηριστικά αυτής της αναθεώρησης. ΜΕΡΟΣ Α ΟΙ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΔΙΚΑΙΟΥ Ι. ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ 1. Το κανονιστικό περιεχόμενο του άρθρου 25 παρ. 1 Το πρώτο χαρακτηριστικό συνίσταται στη διαφύλαξη και ενίσχυση του κράτους δικαίου, του συνόλου των συνταγματικών δικαιωμάτων, με σαφή αναγωγή στις αρχές της ασφάλειας του ατόμου και της συμμετοχής του πολίτη. Βασική έκφανση του χαρακτηριστικού αυτού αποτελεί η διάταξη του άρθρ. 25 Σ, η οποία χαράσσει το γενικό πλαίσιο της προστασίας των συνταγματικών δικαιωμάτων. Η σημαντικότερη ίσως από τις αναθεωρημένες διατάξεις του Συντάγματος είναι αυτή της παραγράφου 1 του άρθρ. 25, με την οποία τίθεται το νέο γενικό πλαίσιο της προστασίας των συνταγματικών δικαιωμάτων όλων των «γενεών»: των αμυντικών, των συμμετοχικών, των δικαιωμάτων ομαδικής δράσης, των κοινωνικών, των περιβαλλοντικών, των διαδικαστικών και δικονομικών κ.ο.κ. Με την παράγραφο 1 του άρθρ. 25 αφενός μεν τίθενται οι γενικές αρχές που διέπουν το σύστημα της προστασίας των συνταγματικών δικαιωμάτων, αφετέρου δε θεσπίζονται οι κανόνες ερμηνείας των σχετικών συνταγματικών διατάξεων. Στις περισσότερες, μάλιστα, περιπτώσεις γενικές αρχές και κανόνες ερμηνείας ταυτίζονται, προσδιορίζονται και περιορίζουν το πεδίο διακριτικής ευχέρειας του ερμηνευτή και του εφαρμοστή του Συντάγματος. Στα τέσσερα εδάφια του άρθρ. 25 παρ. 1 συμπυκνώνεται, λοιπόν, κατά τον τρόπο αυτό έναν ογκωδέστατο και ευρύτατο κανονιστικό περιεχόμενο, ανάλογο του οποίου μπορεί να βρεθεί μόνο σε διατάξεις όπως αυτές των άρθρων 2 παρ. 1, 4 παρ. 1 και 5 παρ. 1 και 3. Η σπάνια και παροδική άσκηση της συντακτικής εξουσίας οδήγησε στην εισαγωγή στο κείμενο του Συντάγματος κανόνων ερμηνείας, που δεν αφήνουν το ζήτημα της ερμηνείας και της εφαρμογής του ελεύθερο στη διακριτική ευχέρεια του ερμηνευτή και εφαρμοστή. Οι νέοι επιτακτικοί κανόνες ερμηνείας που περιλήφθηκαν στο αναθεωρημένο Σύνταγμα στεγάζονται κατά βάση στη νέα διατύπωση της παρ. 1 του άρθρ. 25. Κάθε εδάφιο της νέας αυτής παραγράφου συνιστά και έναν κανόνα ερμηνείας του συνόλου των διατάξεων που διέπουν τα συνταγματικά δικαιώματα (αρχή της ανεμπόδιστης και αποτελεσματικής άσκησης, αρχή της ισχύος και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών, ρήτρα περιορισμού των περιορισμών) και μ αυτόν τον τρόπο υποτάσσει όλες τις μεθόδους ερμηνείας, οι οποίες οφείλουν να εναρμονίσουν την επιχειρηματολογία τους προς τους κανόνες αυτούς. Νέες κομβικές έννοιες χρησιμοποιούνται στο άρθρ. 25 παρ. 1, όπως το «κοινωνικό κράτος δικαίου», η «επιφύλαξη υπέρ του νόμου», η «αρχή της αναλογικότητας», οι οποίες είναι έννοιες θεωρητικά και νομολογιακά επεξεργασμένες, που εντάσσονται βέβαια πρωτογενώς και αυτόνομα στο συνταγματικό κείμενο, προσδιορίζονται όμως ερμηνευτικά με αναγωγές και στο πλούσιο νομολογιακό και θεωρητικό υλικό που τις συνοδεύει. Η σημαντικότερη όμως λειτουργία που επιτελεί ερμηνευτικά το άρθρ. 25 παρ. 1, όπως αναθεωρήθηκε, είναι η συμπληρωματική του λειτουργία. Η συμπλήρωση δηλαδή κάθε πιθανού γραμματικού κενού μέσα στο σύστημα της προστασίας των συνταγματικών δικαιωμάτων με την αναγωγή στην αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου, στην υποχρέωση όλων των κρατικών οργάνων να διασφαλίζουν την ανεμπόδιστη και αποτελεσματική άσκηση των δικαιωμάτων, στην αρχή της τριτενέργειας, στην αρχή της αναλογικότητας καθώς και στην αρχή του περιορισμού και της ειδικότητας των περιορισμών. Κατ αυτόν τον τρόπο το άρθρ. 25 παρ. 1 συγκροτεί τις επιμέρους διατάξεις 1-25 σε ενιαίο και πλήρες σύστημα προστασίας των συνταγματικών δικαιωμάτων. 2. Η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου (άρθρ. 25 παρ. 1 εδ. α ) Όσον αφορά ειδικότερα τη διάταξη του άρθρ. 25 παρ. 1 εδ. α μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι μ αυτή επέρχεται η ρητή κατοχύρωση της αρχής του κοινωνικού κράτους δικαίου, που όχι μόνο εγγράφεται ρητά στο του Συντάγματος, αλλά επιπλέον τίθεται υπό την εγγύηση του κράτους, δηλαδή ο σεβασμός της συνιστά υποχρέωση του κράτους, η οποία εκτείνεται και στο πεδίο της κοινωνίας και δεσμεύει όλες τις εκφάνσεις της κρατικής εξουσίας: της νομοθετικής και εκτελεστικής, αλλά και της δικαστικής. Η ρητή αναφορά στην αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου προστίθεται στα «δικαιώματα του ανθρώπου ως ατόμου και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου», δηλαδή στα δικαιώματα που μνημονεύονται ρητά στις ειδικότερες συνταγματικές διατάξεις, αλλά και στα δικαιώματα που συνάγονται ερμηνευτικά από αυτές, καθώς και στα δικαιώματα που στο πλαίσιο της συνταγματικής τάξης οργανώνονται νομικά σε χαμηλότερα επίπεδα: είτε στο επίπεδο των σχετικά αυξημένης τυπικής ισχύος κανόνων του διεθνούς δικαίου, είτε στο επίπεδο του ευρωπαϊκού κοινοτικού δικαίου, είτε στο επίπεδο του κοινού νόμου. Ακόμη και αν υποθέσουμε ότι η έκφραση «δικαιώματα του ανθρώπου ως ατόμου και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου» άφηνε κάποια κενά, η ρητή προσθήκη της αρχής του κοινωνικού κράτους δικαίου καλύπτει οποιοδήποτε κενό, διασφαλίζοντας τη συμπληρωματική λειτουργία του άρθρ. 25 παρ. 1, που τείνει να καλύψει οποιοδήποτε κενό εμφανιστεί και στο μέλλον με την κανονιστική και ερμηνευτική δύναμη που περικλείει. Είναι προφανές ότι από τις δύο πτυχές της αρχής του κοινωνικού κράτους δικαίου τη μεγαλύτερη κανονιστική σημασία έχει η αναφορά στην αρχή του κοινωνικού κράτους, καθώς ο κατάλογος των κοινωνικών δικαιωμάτων είναι μικρότερος και ελλειπτικότερος του καταλόγου των ατομικών δικαιωμάτων (αμυντικών, συμμετοχικών, κλπ.). Πράγματι ο κατάλογος του άρθρ. 21 και των παραγράφων 1 και 5 του άρθρ. 22 δεν είχε καμία πληρότητα χωρίς τη συνεχή αναγωγή στην αρχή της αναλογικής ισότητας (άρθρο 4 παρ. 1). Τώρα στο σύστημα αυτό προστίθεται και το άρθρ. 25 παρ. 1 με την αρχή του κοινωνικού κράτους, αλλά και η νέα διατύπωση του άρθρ. 116 παρ. 2, που αναφέρεται στη δυνατότητα λήψης θετικών μέτρων για την προώθηση της ισότητας μεταξύ ανδρών και γυναικών και γενικότερα για την άρση των ανισοτήτων που υφίστανται στην πράξη. 3. Η αρχή της ανεμπόδιστης και αποτελεσματικής άσκησης των συνταγματικών δικαιωμάτων Η κανονιστική διαδρομή της παρ. 1 του άρθρ. 25 συνεχίζεται με το δεύτερο εδάφιο, με το οποίο επιβάλλεται ρητά η υποχρέωση όλων των κρατικών οργάνων να διασφαλίζουν την ανεμπόδιστη και αποτελεσματική

3 άσκηση των συνταγματικών δικαιωμάτων. Η νέα αυτή ρήτρα είναι προφανές ότι προσδίδει ωφέλιμο κανονιστικό αποτέλεσμα σε όλα τα συνταγματικά δικαιώματα, καθώς δεν αρκείται στη συνταγματική τους κατοχύρωση, αλλά επιδιώκει να διασφαλίσει την άσκησή τους, και μάλιστα την ανεμπόδιστη και αποτελεσματική άσκησή τους. Το άρθρο 25 παρ. 1 εδ. β υπερβαίνει συνεπώς την παλιά κλασική διάκριση των συνταγματικών διατάξεων σε διατάξεις άμεσης εφαρμογής και σε «κατευθυντήριες» διατάξεις και προσδίδει ισχύ άμεσης εφαρμογής σε όλες με τρεις τρόπους. Πρώτον, καθιστά απευθείας εκ του Συντάγματος αποδέκτη της σχετικής συνταγματικής επιταγής «όλα τα κρατικά όργανα», άρα όχι μόνο το νομοθέτη, αλλά και την εκτελεστική εξουσία και τη διοίκηση και τη δικαιοσύνη. Από την άποψη αυτή, το εδάφιο β της παρ. 1 του άρθρου 25 συνδέεται με την αρχή της άμεσης εφαρμογής του Συντάγματος, αλλά και με την αρχή του περιορισμού και της ειδικότητας των περιορισμών, που θα αναλύσουμε παρακάτω. Δεύτερον, προστατεύει όχι μόνο τα συνταγματικά δικαιώματα, αλλά και τη συγκεκριμένη και πρακτική άσκησή τους από το κάθε υποκείμενό τους, κάθε στιγμή και υπό οποιεσδήποτε συνθήκες, με την επιφύλαξη των κανόνων που στεγάζονται στο εδ. δ της παραγράφου 1 των άρθρ. 25. Η άσκησή τους μάλιστα πρέπει να είναι ανεμπόδιστη ακόμη και όταν ασκούνται στο επίπεδο των ιδιωτικών σχέσεων. Επιβάλλει, τρίτον, η άσκηση των συνταγματικών δικαιωμάτων να είναι και αποτελεσματική, δηλαδή να οδηγεί σε μία πραγματική κατάσταση που ανταποκρίνεται στις σχετικές συνταγματικές προδιαγραφές. Υπό την έννοια αυτή, η αποτελεσματικότητα της άσκησης εξετάζεται όχι μόνο νομικά αλλά και πραγματολογικά. 4. Η τριτενέργεια των συνταγματικών δικαιωμάτων (άρθρ. 25 παρ. 1 εδ. γ ) Σε απόλυτη συνάφεια προς την κατοχύρωση των δικαιωμάτων του ανθρώπου όχι μόνο ως ατόμου αλλά και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου, προς την αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου και προς την υποχρέωση να διασφαλίζονται όχι μόνο τα συνταγματικά δικαιώματα, αλλά και η πραγματική, ανεμπόδιστη και αποτελεσματική άσκησή τους βρίσκεται το νέο εδάφιο γ της παραγράφου 1 του άρθρ. 25, σύμφωνα με το οποίο: «Τα δικαιώματα αυτά ισχύουν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν». Προσδιορίζεται έτσι με τον ευρύτερο δυνατό τρόπο το πεδίο εφαρμογής του ίδιου του άρθρου 25, του συνόλου των διατάξεων περί συνταγματικών δικαιωμάτων, αλλά και όλης της συνταγματικής τάξης. Προσδιορίζεται, με άλλα λόγια, το ίδιο το αντικείμενο και το πεδίο εφαρμογής του Συντάγματος. Το Σύνταγμα δεν ρυθμίζει μόνο τη συγκρότηση και τη λειτουργία του κράτους και τη σχέση του ατόμου με την κρατική εξουσία, αλλά και όλη τη λειτουργία της οικονομίας και της κοινωνίας. Το γεγονός αυτό στο αναθεωρημένο άρθρ. 25 παρ. 1 καθιερώνεται ρητά και πανηγυρικά. Το εδάφιο γ έχει άρα κανονιστική και ερμηνευτική σημασία, όχι μόνο γιατί επεκτείνει ευθέως την ισχύ των συνταγματικών δικαιωμάτων και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών, όσο γιατί προσδιορίζει ρητά στο ίδιο το πεδίο του Συντάγματος και άρα του κράτους. Με τη νέα αυτή διάταξη εισάγεται, συνεπώς, ρητά στην ελληνική έννομη τάξη η άμεση τριτενέργεια των συνταγματικών δικαιωμάτων, δηλαδή η απευθείας εφαρμογή των σχετικών διατάξεων και στο πεδίο των ιδιωτικών σχέσεων στις οποίες τα δικαιώματα αυτά προσιδιάζουν. Θα ήταν μάλιστα ακριβέστερο να γίνεται λόγος όχι για τριτενέργεια, αλλά για άμεση εφαρμογή του Συντάγματος στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών, δηλαδή για «πρωτενέργεια». Αυτή η νέα λειτουργία του Συντάγματος αποτελεί συνέπεια της διαπίστωσης ότι υπάρχουν συνταγματικά δικαιώματα που απειλούνται και ή κυρίως από ιδιωτικές δραστηριότητες, όπως οι βιοϊατρικές παρεμβάσεις ή οι παραδόσεις του δικαιώματος στην προστασία των προσωπικών δεδομένων, του απορρήτου του ιδιωτικού βίου, ή του απορρήτου των ανταποκρίσεων. Αυτό είναι έμμεσα και το νόημα της ρήτρας πως τα δικαιώματα του ανθρώπου ως ατόμου αλλά και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου ισχύουν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών «στις οποίες αυτά προσιδιάζουν». Τα δικαιώματα όμως που προσιδιάζουν μόνο στις σχέσεις δημοσίου δικαίου είναι πολύ λίγα και αφορούν κυρίως σε σχέσεις με τη δικαστική εξουσία ή με τη stricto sensu δημόσια διοίκηση (π.χ. άρθρα 6 παρ. 4, 7 παρ. 3, 17 παρ. 3 και 4). Οι σχέσεις, τέλος, μεταξύ ιδιωτών μπορεί να είναι σχέσεις είτε μεταξύ φυσικών είτε μεταξύ νομικών, είτε μεταξύ φυσικών και νομικών προσώπων. Από την άποψη μάλιστα αυτή, η διατύπωση «σχέσεις μεταξύ ιδιωτών» είναι ακριβέστερη από την έκφραση «ιδιωτικές σχέσεις», καθώς ιδιωτική σχέση με την έννοια της σχέσης που διέπεται από το ιδιωτικό δίκαιο, μπορεί να συνάψει και το ίδιο το δημόσιο και τα δημόσια νομικά πρόσωπα. 5. Η αρχή της αναλογικότητας και η επιφύλαξη υπέρ του νόμου Περιορισμοί των περιορισμών των συνταγματικών δικαιωμάτων (άρθρ. 25 παρ. 1 εδ. δ ) Με το εδάφιο δ της νέας διατύπωσης της παρ. 1 του άρθρ. 25 ρητά κανόνες ως προς τους περιορισμούς των συνταγματικών δικαιωμάτων, δηλαδή κυρίως ως προς τη σχέση του Συντάγματος με τον κοινό νόμο στο πεδίο των συνταγματικών δικαιωμάτων. Ο βασικός κανόνας είναι ότι τα συνταγματικά δικαιώματα είναι απεριόριστα και βέβαια οι διατάξεις που τα θεσπίζουν είναι διατάξεις άμεσης εφαρμογής. Περιορισμοί παρ όλα αυτά μπορούν να επιβληθούν, μόνο που για να συμβεί αυτό πρέπει είτε να περιέχεται ειδική περιοριστική ρήτρα στο ίδιο το σώμα του Συντάγματος (π.χ. άρθρ. 7 παρ. 3), είτε η σχετική συνταγματική διάταξη να συνοδεύεται από επιφύλαξη υπέρ του νόμου. Τέτοια επιφύλαξη που παραπέμπει στον σχετικό εκτελεστικό του Συντάγματος νόμο προβλέπεται σε όλες σχεδόν τις συνταγματικές διατάξεις, με βασικό παράδειγμα το άρθρ. 5 παρ. 3. Με το εδάφιο δ της παρ. 1 του άρθρ. 25 εντάσσεται συνεπώς στο σώμα του συνταγματικού κειμένου μία τυπολογία περιορισμών. Οι κάθε είδους περιορισμοί που μπορούν κατά το Σύνταγμα να επιβληθούν στα συνταγματικά δικαιώματα πρέπει να προβλέπονται α) είτε απευθείας από το Σύνταγμα, β) είτε από τον νόμο, εφόσον υπάρχει επιφύλαξη υπέρ αυτού. Σε κάθε δε περίπτωση πρέπει να σέβονται την αρχή της αναλογικότητας, η οποία ισχύει ως μέτρο και ως περιορισμός των περιορισμών, όχι μόνο όταν μεσολαβεί νόμος, αλλά και όταν ο περιορισμός προσλαμβάνει τη μορφή πράξης δικαστικού ή διοικητικού οργάνου. Άλλωστε οι επιταγές του άρθρ. 25 παρ. 1 απευθύνονται ευθέως σ όλα τα κρατικά όργανα. ΙΙ. ΠΡΟΣΘΕΤΑ ΜΕΤΡΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΑΤΟΜΟΥ Ειδικότερες εκφάνσεις του πρώτου, όπως αναφέραμε χαρακτηριστικού της αναθεωρητικής κίνησης, συνιστούν, τα πρόσθετα μέτρα που καθιερώθηκαν μ αυτήν την αναθεώρηση για την προστασία της αξίας και της προσωπικότητας του ατόμου, οι πρόσθετες εγγυήσεις της προσωπικής ελευθερίας, οι πρόσθετες δυνατότητες συμμετοχής, οι νέες ρυθμίσεις ως προς την προστασία της ιδιοκτησίας καθώς και οι νέες ρυθμίσεις που αφορούν το οικολογικό σύνταγμα και την ασφάλεια δικαίου.

4 1. Η προστασία της υγείας και ο έλεγχος των βιοϊατρικών παρεμβάσεων (άρθρ. 5 παρ. 5) Ειδικότερα, όσον αφορά τις αλλαγές στην προστασία της αξίας και της προσωπικότητας του ατόμου ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ακόλουθες διατάξεις. Η πρώτη διάταξη που θα εξετάσουμε αφορά της υγείας και τον έλεγχο των βιοϊατρικών παρεμβάσεων. Με τη νέα παράγραφο 5 του άρθρ. 5 προστατεύεται πλέον και ρητά το δικαίωμα του καθενός στην προστασία της υγείας και της γενετικής του ταυτότητας. Το δικαίωμα αυτό κατεξοχήν αμυντικό απορρέει ούτως ή άλλως από την αρχή της αξίας του ανθρώπου και από το γενικό δικαίωμα στην προστασία και την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας (άρθρ. 2 παρ. 1 και 5 παρ. 1 αντίστοιχα) και έχει ως υποκείμενό του κάθε άνθρωπο. Το δικαίωμα συνεπώς αυτό δεν προσιδιάζει στα νομικά πρόσωπα. Προσιδιάζει όμως στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών, στις οποίες και ισχύει σύμφωνα με το εδάφιο γ της παρ. 1 του άρθρ. 25. Η νέα παράγραφος 5 του άρθρ. 5 και το δικαίωμα του καθενός στην προστασία της γενετικής του ταυτότητας που είναι το βιολογικό υπόβαθρο της προσωπικότητάς του. Όσον αφορά τις βιοϊατρικές παρεμβάσεις, επειδή τα σχετικά ζητήματα εξελίσσονται με μεγάλη ταχύτητα διεθνώς, το Σύνταγμα θέτει υπό νομικό έλεγχο τις βιοϊατρικές παρεμβάσεις αναθέτοντας στον κοινό νομοθέτη τη ρύθμιση των σχετικών θεμάτων ενόψει μίας διαρκώς εξελισσόμενης πραγματικότητας. 2. Η κατάργηση της θανατικής ποινής (άρθρ. 7 παρ. 3) Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η διάταξη των άρθρ. 7 παρ. 3, η οποία απαγορεύει την επιβολή θανατικής ποινής εκτός από τις περιπτώσεις που προβλέπονται στο νόμο για κακουργήματα τα οποία τελούνται σε καιρό πολέμου και σχετίζονται μ αυτόν. Πριν από την αναθεώρησή του το Σύνταγμα απαγόρευε την επιβολή θανατικής ποινής μόνο για τα πολιτικά εγκλήματα, από αυτό δε εξαιρούσε τα λεγόμενα σύνθετα. Πρόκειται συνεπώς για σημαντική συμβολική αλλά και πρακτική μεταβολή, η οποία εναρμονίζει το Σύνταγμα με το άρθρ. 2 του έκτου πρωτοκόλλου της Ευρω. Σ.Δ.Α., που κυρώθηκε με το νόμο 2610/ Αυστηρότερη προστασία του απορρήτου των τηλεπικοινωνιών και γενικά των ανταποκρίσεων (άρθρο 19 παρ. 2 και 3) Μια άλλη διάταξη την οποία η αναθεώρηση επηρέασε είναι η διάταξη του άρθρ. 19, η οποία ασχολείται με την προστασία του απορρήτου των τηλεπικοινωνιών και γενικά των ανταποκρίσεων. Με την αναθεώρηση του 2001 σε αυτή τη διάταξη, που δεν τροποποιήθηκε, προστίθενται δύο νέες παράγραφοι, που περιλαμβάνουν δύο θεσμικές εγγυήσεις, οι οποίες θωρακίζουν το δικαίωμα στην ελεύθερη και ακώλυτη επικοινωνία. Η πρώτη πρόσθετη θεσμική εγγύηση που εισάγεται είναι η πρόβλεψη για τη συγκρότηση, τη λειτουργία και τις αρμοδιότητες ανεξάρτητης αρχής που διασφαλίζει το απόρρητο της παραγράφου 1. Η ανεξάρτητη αυτή αρχή υπάγεται στ πεδίο του άρθρου 101Α και είναι μία από τις πέντε ανεξάρτητες αρχές που ιδρύει το Σύνταγμα. Με το νόμο 2225/1994 έχει ήδη συγκροτηθεί και λειτουργεί η Εθνική Επιτροπή Προστασίας του Απορρήτου των Επικοινωνιών. Τώρα όμως το όργανο αυτό διέπεται από το άρθρ. 101Α, το σχετικό εκτελεστικό νόμο και τον Κανονισμό της Βουλής. Η δεύτερη εγγύηση που προστίθεται με τη νέα παράγραφο 3 του άρθρ. 19 συνίσταται στην απόλυτη εκ του Συντάγματος απαγόρευση της χρήσης αποδεικτικών μέσων που έχουν αποκτηθεί κατά παράβαση του ίδιου του άρθρου 19 και των άρθρων 9 και 9Α. Τα κάθε είδους αποδεικτικά μέσα που αποκτώνται κατά παράβαση των άρθρων 19, 9 και 9Α του Συντάγματος απαγορεύεται να χρησιμοποιούνται με οποιονδήποτε τρόπο, σε οποιαδήποτε διαδικασία και ενώπιον οποιουδήποτε οργάνου, δικαστικού, εισαγγελικού, ανακριτικού, κοινοβουλευτικού ή άλλου. Ο κανόνας της παρ. 3 του άρθρ. 19 είναι κανονιστικά πλήρης και άμεσης εφαρμογής, ισχύει δε στο πλαίσιο όλων των δικαστικών ή διοικητικών διαδικασιών και εισάγεται απευθείας στο σύστημα όλων των δικονομικών κωδίκων ή άλλων δικονομικών νόμων και στο σύστημα του Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας ή οποιουδήποτε άλλου νόμου. 4. Η προστασία των προσωπικών δεδομένων (άρθρο 9Α) Η προστασία των προσωπικών δεδομένων ή μάλλον το δικαίωμα στην προστασία από τη συλλογή, επεξεργασία και χρήση, με ηλεκτρονικά ή άλλα μέσα, των προσωπικών δεδομένων μπορούσε ίσως να θεμελιωθεί συνταγματικά στο άσυλο της κατοικίας και την προστασία του ιδιωτικού βίου (άρθρ. 9), του απορρήτου των επικοινωνιών (άρθρ. 19) και στην προστασία της προσωπικότητας (άρθρ. 5 παρ. 1). Το άρθρο 9Α, που προστέθηκε, καλύπτει πλήρως το ζήτημα, καθώς χρησιμοποιεί την έννοια των προσωπικών δεδομένων με τον ευρύτερο δυνατό τρόπο, εντάσσει ρητά στο πεδίο της προστασίας κάθε ενέργεια συλλογής, επεξεργασίας και χρήσης και καταλαμβάνει κάθε είδους επεξεργασία με ηλεκτρονικά ή συμβατικά μέτρα. Με την ίδια διάταξη προβλέπεται η συγκρότηση και λειτουργία ανεξάρτητης αρχής, που ήδη λειτουργεί κατά το νόμο 2472/1997, τώρα όμως εντάσσεται στον κατάλογο των συνταγματικών προβλεπόμενων ανεξάρτητων αρχών και άρα η συγκρότηση και λειτουργία της διέπεται από το άρθρ. 101Α. 5. Το δικαίωμα απάντησης στα ΜΜΕ και η υποχρέωση επανόρθωσης (άρθρ. 14 παρ. 5) Η προσωπικότητα του κάθε ανθρώπου, συμπεριλαμβανομένης βέβαια και της σφαίρας του ιδιωτικού απορρήτου δεν προστατεύεται κατά το Σύνταγμα μόνον έναντι της κρατικής εξουσίας υπό όλες της τις εκφάνσεις, αλλά και έναντι κάθε μορφής εξουσίας (άρθρ. 25 παρ. 1 εδ. γ ). Η ιδιωτική εξουσία, επικοινωνιακή και οικονομική, είναι πολύ συχνά χειρότερη πηγή απειλών και προσβολών στο πεδίο αυτό. Η νέα παράγραφος 5 του άρθρ. 14 εισάγει ρητά το ατομικό δικαίωμα καθενός που θίγεται από ανακριβές δημοσίευμα ή εκπομπή να απαντήσει και την αντίστοιχη συνταγματική υποχρέωση του μέσου ενημέρωσης να προβεί σε πλήρη και άμεση επανόρθωση. Το ίδιο ατομικό δικαίωμα και η ίδια συνταγματική υποχρέωση προβλέπεται (εδάφιο β ) και για κάθε υβριστικό ή δυσφημιστικό δημοσίευμα ή εκπομπή. 6. Η αντίρρηση συνείδησης και η εναλλακτική θητεία (άρθρο 4 ερμηνευτική δήλωση) Θεμελιώδης όψη της προσωπικότητας του κάθε ανθρώπου (στη συγκεκριμένη περίπτωση κάθε Έλληνα πολίτη) είναι η προστασία της συνείδησής του, με την έννοια των θρησκευτικών ή φιλοσοφικών πεποιθήσεών του, σε σχέση με τις στρατιωτικές ου υποχρεώσεις ή μάλλον σε σχέση με την, κατά το άρθρ. 4 παρ. 6, συνταγματική υποχρέωση κάθε Έλληνα που μπορεί να φέρει όπλα, να συντελεί στην άμυνα της πατρίδας, σύμφωνα με τους ορισμούς των νόμων. Έπειτα από πολλές συζητήσεις προστέθηκε στο άρθρ. 4 μία ερμηνευτική δήλωση σύμφωνα με την οποία δεν εισάγεται ατομικό δικαίωμα στην αντίρρηση συνείδησης, αλλά παρέχεται στον κοινό νομοθέτη η ευχέρεια να προβλέψει, παρά την ύπαρξη της παρ. 6 του άρθρ. 4, μορφές εναλλακτικής θητείας.

5 ΙΙΙ. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ 1. Η απαγόρευση καταστρατήγησης των ανώτατων ορίων της προφυλάκισης (άρθρο 6 παρ. 4) Όσον αφορά τις πρόσφατα θεσπιζόμενες με την αναθεώρηση του 2001 πρόσθετες εγγυήσεις, αυτές μπορούν να συνοψιστούν στις ακόλουθες διατάξεις. Στο πλαίσιο αυτής της δέσμης των διατάξεων ιδιαίτερη σημασία έχει η προσθήκη τρίτου εδαφίου στην παρ. 4 του άρθρ. 6, με την οποία τίθενται εκ του Συντάγματος τα ανώτατα όρια της προφυλάκισης. Με το νέο αυτό εδάφιο απαγορεύεται ρητά και εκ του Συντάγματος η εκ του πλαγίου, δηλαδή με καταστρατήγηση του Συντάγματος, υπέρβαση των ακραίων αυτών ορίων. Το νέο αυτό εδάφιο οριστικοποιεί και επιστεγάζει στο επίπεδο του Συντάγματος τη ρύθμιση που έχει ήδη εισαχθεί στην παρ. 2 του άρθρ. 288 Κ.Π.Δ. 2. Η κατάργηση της δυνατότητας λήψης ατομικών διοικητικών μέτρων (άρθρο 5 παρ. 4) Στην ίδια λογική εγγράφεται και η αναθεώρηση της παρ. 4 του άρθρ. 5. Με τη νέα διατύπωση απαγορεύεται απολύτως και χωρίς εξαιρέσεις η δυνατότητα επιβολής ατομικών διοικητικών μέτρων που περιορίζουν σε οποιονδήποτε Έλληνα την ελεύθερη κίνηση ή εγκατάσταση στη χώρα, καθώς και την ελεύθερη έξοδο και είσοδο σε αυτήν. Μέτρα τέτοιου περιεχομένου μπορούν να επιβληθούν μόνο ως παρεπόμενη ποινή με απόφαση ποινικού δικαστηρίου, που έχει βέβαια όλα τα προσόντα του άρθρ. 93, και πάλι μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις ανάγκης και μόνο για την πρόληψη αξιόποινων πράξεων, όπως ο νόμος ορίζει. Τα μέτρα αυτά θα είναι όμως ποινικά και όχι διοικητικά. 3. Το δικαίωμα πληροφόρησης και η ελευθερία της πνευματικής κίνησης (άρθρο 5Α παρ. 1) Η πιο καινοτομική διάταξη της δέσμης αυτής διατάξεων είναι το δικαίωμα στην πληροφόρηση, που εισάγεται ρητά με την παρ. 1 του νέου άρθρου 5Α. Το δικαίωμα στην πληροφόρηση κατοχυρώνεται με ρητό και ευθύ τρόπο ως ατομικό δικαίωμα και τελεί, βέβαια, υπό την επιφύλαξη του νόμου. Στο δεύτερο όμως εδάφιο της ίδιας παραγράφου τίθεται ένας εσωτερικός περιορισμός των περιορισμών που μπορεί να επιβληθούν στο δικαίωμα αυτό, καθώς οι περιορισμοί μπορούν να επιβληθούν μόνο με νόμο, μόνον εφόσον είναι απολύτως αναγκαίοι και μόνον εφόσον δικαιολογούνται σε σχέση με το σκοπό που υπηρετούν. IV. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ 1. Το δικαίωμα συμμετοχής στην κοινωνία της πληροφορίας (άρθρο 5Α παρ. 2) Όσον αφορά τις πρόσθετες δυνατότητες συμμετοχής που δημιουργούνται με την αναθεώρηση, αυτές εκδηλώνονται μέσω των ακόλουθων διατάξεων. Νεωτερική διάταξη αποτελεί η διάταξη του άρθρ. 5Α παρ. 2, με την οποία εισάγεται ρητά ως αυτοτελές ατομικό συμμετοχικό δικαίωμα, το δικαίωμα του καθενός να συμμετέχει στην κοινωνία της πληροφορίας. Αντιστοίχως εισάγεται ρητά η υποχρέωση του κράτους να διευκολύνει την πρόσβαση στις πληροφορίες που διακινούνται ηλεκτρονικά, καθώς και την παραγωγή, ανταλλαγή και διάδοσή τους τηρουμένων όμως πάντα των εγγυήσεων των άρθρων 9, 9Α, και Η θωράκιση του δικαιώματος του αναφέρεσθαι (άρθρο 10 παρ. 3) Επίσης το κλαστικό δικαίωμα του αναφέρεσθαι είναι μία από τις βάσεις της συμμετοχής του πολίτη στην πολιτική αλλά και διοικητική ζωή της χώρας. Επιπλέον, η υποχρέωση απάντησης της αρμόδιας υπηρεσίας ή αρχής στα αιτήματα παροχής πληροφοριών και χορήγησης εγγράφων. Με τη νέα διατύπωση της παρ. 3 του άρθρ. 10 αυτή η υποχρέωση της διοίκησης αποκτά πολύ συγκεκριμένες διαστάσεις. Επιβάλλεται εκ του Συντάγματος η ανώτατη προθεσμία των 60 ημερών ως προθεσμία επίκαιρου χρόνου για τη σχετική ενέργεια της διοίκησης. Η θεσμική αυτή εγγύηση του δικαιώματος του αναφέρεσθαι θωρακίζεται και με την ειδική πρόσθετη κύρωση που προβλέπει η νέα παρ. 3 του άρθρ. 10 με τη μορφή της καταβολής ειδικής χρηματικής ικανοποίησης στον αιτούντα, αν παρέλθει άπρακτη η προθεσμία των 60 ημερών ή αν διατυπωθεί παράνομη άρνηση. 3. Η κατάργηση των περιορισμών στο δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι δημοσίων υπαλλήλων (άρθρο 12 κατάργηση παρ. 4) Με την αναθεώρηση του 2001 καταργήθηκε η παρ. 4 του άρθρ. 12 και αναριθμήθηκαν σε παρ. 4 και 5 οι έως τότε παράγραφοι 5 και 6. Με τον τρόπο αυτό καταργήθηκε τελείως η ευχέρεια του κοινού νόμου να επιβάλλει περιορισμούς στο δικαίωμα των δημοσίων υπαλλήλων να συνεταιρίζονται, καθώς και ανάλογους περιορισμούς στους υπαλλήλους των ΟΤΑ ή άλλων νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου ή άλλων δημοσίων επιχειρήσεων. 4. Η συλλογική αυτονομία των δημοσίων υπαλλήλων (άρθρο 22 παρ. 3) Τέλος, με τη νέα παράγραφο 3 που προστέθηκε στο άρθρ. 22 κατοχυρώνεται ρητά το δικαίωμα στη συλλογική αυτονομία των δημοσίων υπαλλήλων, των υπαλλήλων των ΟΤΑ και των υπαλλήλων των άλλων νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου, δηλαδή στη σύναψη συλλογικών συμβάσεων από τις νόμιμα συστημένες συνδικαλιστικές τους οργανώσεις, όπως ορίζει ο νόμος. Το Σύνταγμα ρυθμίζει έτσι με ρητό αλλά πλήρη τρόπο και στο δικό του επίπεδο αυτό που έχει ήδη ρυθμιστεί σε επίπεδο κανόνων σχετικά αυξημένης τυπικής ισχύος με την κύρωση των διεθνών συμβάσεων 154 και 151 με τους νόμους 2403/1996 και 2405/1996 αντίστοιχα. V. ΝΕΕΣ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ Ως ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ 1. Η υποχρέωση αιτιολόγησης του τρόπου καταβολής της αποζημίωσης στις αναγκαστικές απαλλοτριώσεις (άρθρο 17 παρ. 2 εδ. δ ) Με την αναθεώρηση όμως του 2001 εισάγονται και νέες ρυθμίσεις όσον αφορά την προστασία της ιδιοκτησίας. Η πρώτη σε σημασία μεταβολή που επέρχεται με την αναθεώρηση στην παρ. 2 του άρθρ. 17 εδ. δ έγκειται στην εκ του Συντάγματος υποχρέωση της διοίκησης να αιτιολογεί ειδικά στην πράξη κήρυξης της απαλλοτρίωσης τον τρόπο κάλυψης της δαπάνης της αποζημίωσης. Η ειδική αυτή υποχρέωση αιτιολογίας ελέγχεται δικαστικά, χωρίς ν απαιτείται η μεσολάβηση σχετικού εκτελεστικού νόμου. 2. Ο κρίσιμος χρόνος ως προς τον υπολογισμό της αποζημίωσης (άρθρο 17 παρ. 2 εδ. γ ) Η δεύτερη εγγύηση υπέρ της ιδιοκτησίας στην αναθεωρημένη διατύπωση της παρ. 2 του άρθρ. 17 (εδάφιο γ )

6 αφορά τον κρίσιμο για τον υπολογισμό της αποζημίωσης χρόνο, όταν προηγείται, σύμφωνα με την κλασική διάκριση, ο προσωρινός και έπεται ο οριστικός προσδιορισμός της αποζημίωσης. Μέχρι την αναθεώρηση, κρίσιμος χρόνος για τον υπολογισμό της αξίας του ακινήτου ήταν σε κάθε περίπτωση ο χρόνος της συζήτησης στο δικαστήριο για τον προσωρινό προσδιορισμό της αποζημίωσης. Μετά την αναθεώρηση του 2001, αν μεταξύ της συζήτησης για τον προσωρινό προσδιορισμό και της συζήτησης για τον οριστικό προσδιορισμό της αποζημίωσης μεσολαβήσει χρονικό διάστημα μεγαλύτερο του έτους, για τον προσδιορισμό της αποζημίωσης λαμβάνεται υπόψη η αξία του ακινήτου κατά το χρόνο της συζήτησης για τον οριστικό προσδιορισμό. 3. Νέες δυνατότητες ως προς τον τρόπο καταβολής της αποζημίωσης (άρθρο 17 παρ. 2 εδ. ε ) Καινοτομικό είναι και το πέμπτο εδάφιο που προστέθηκε στην παρ. 2 του άρθρ. 17. Σύμφωνα λοιπόν με την νέα αυτή διάταξη, εφόσον συναινεί ο δικαιούχος, η πλήρης και δικαστικά προσδιορισμένη αποζημίωση μπορεί να καταβάλλεται και σε είδος, ιδίως με τη μορφή της παραχώρησης της κυριότητας άλλου ακινήτου ή τη μορφή της παραχώρησης δικαιωμάτων επί άλλου ακινήτου. 4. Η δυνατότητα άμεσης εκτέλεσης εργασιών (άρθρο 17 παρ. 4. εδ. β ) Επίσης, σύμφωνα με την ειδική ρύθμιση του εδαφίου β της παρ. 4 του άρθρ. 17: «Πριν καταβληθεί η οριστική ή προσωρινή αποζημίωση διατηρούνται ακέραια όλα τα δικαιώματα του ιδιοκτήτη και δεν επιτρέπεται η κατάληψη». Με την αναθεώρηση προστέθηκε επόμενο εδάφιο σύμφωνα με το οποίο: «Προκειμένου να εκτελεσθούν έργα γενικότερης σημασίας για την οικονομία της χώρας [και μόνον αυτά, άρα όχι απλώς έργα κοινής ωφέλειας, στα οποία αναφέρεται η παρ. 6 του άρθρ. 17], είναι δυνατόν να επιτρέπεται η πραγματοποίηση εργασιών και πριν από τον προσδιορισμό και την καταβολή της αποζημίωσης». 5. Το νέο δικονομικό πλαίσιο της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης (άρθρο 17 παρ. 4 εδ. α ) Η τελευταία αναθεωρητική καινοτομία αφορά το δικονομικό πλαίσιο των αναγκαστικών απαλλοτριώσεων. Σύμφωνα με την κλασική διατύπωση του εδαφίου α της παραγράφου 4 του άρθρ. 17, όπως αυτή ίσχυε μέχρι την αναθεώρηση, η απαλλοτρίωση οριζόταν πάντοτε από τα πολιτικά δικαστήρια για λειτουργικούς λόγους, αλλά και για μείζονα διασφάλιση του ιδιοκτήτη, καθώς τα διοικητικά δικαστήρια δεν είχαν όταν ψηφίστηκε το Σύνταγμα του 1975 διαμορφωθεί ως ισότιμος στην πράξη δικαιοδοτικός κλάδος. Τώρα όμως τα διοικητικά δικαστήρια συνιστούν ισότιμο και πλήρη δικαιοδοτικό κλάδο, ο δε καθορισμός της αποζημίωσης λόγω αναγκαστικής απαλλοτρίωσης είναι σίγουρα διοικητική διαφορά ουσίας. VI. ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΔΙΚΑΙΟΥ 1. Το δικαίωμα στην προστασία του περιβάλλοντος (άρθρο 24 παρ. 1 εδ. α ) Και όσον αφορά όμως την προστασία του περιβάλλοντος έχουμε με την αναθεώρηση νέες ρυθμίσεις σε επίπεδο διατάξεων. Η πρώτη μεταβολή που επέρχεται με την αναθεώρηση στο άρθρ. 24 παρ. 1 εντοπίζεται στο εδάφιο α και συνίσταται στη ρητή καταγραφή του ατομικού δικαιώματος (δικαιώματος του καθενός, φυσικού ή νομικού προσώπου) στην προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος. Η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί πλέον υποχρέωση του κράτους, αλλά και δικαίωμα του καθενός. Το ερμηνευτικό αυτό συμπέρασμα συναγόταν ούτως ή άλλως και πριν από την αναθεώρηση, αλλά η ρητή αυτή αναφορά τέμνει κάθε σχετική θεωρητική αμφισβήτηση. 2. Η αρχή της αειφορίας (άρθρο 24 παρ. 1 εδ. β ) Η δεύτερη μεταβολή που επέρχεται με την αναθεώρηση της παρ. 1 του άρθρ. 24 εντοπίζεται στη ρητή αναφορά στην αρχή της αειφορίας (εδάφιο β ). Για τη διαφύλαξη του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος το κράτος έχει υποχρέωση να παίρνει ιδιαίτερα προληπτικά ή κατασταλτικά μέτρα στο πλαίσιο της αρχής της αειφορίας, με ό,τι αυτή συνεπάγεται, σύμφωνα με τις σχετικές θεωρητικές και νομολογιακές επεξεργασίες, σε εθνικό, περιφερειακό και διεθνές επίπεδο. 3. Το δάσος και η δασική έκταση ως συνταγματικές έννοιες (άρθρο 24 παρ. 1 εδ. γ και ερμηνευτική δήλωση) Η πρόταση της Επιτροπής Αναθεώρησης να προστεθεί στο ισχύον ως τότε γ εδάφιο της παρ. 1 του άρθρου 24 ότι νόμος ορίζει τα σχετικά όχι μόνο με την προστασία, αλλά και με την έννοια του δάσους και της δασικής έκτασης, προκάλεσε έντονες αντιδράσεις από όσους θεώρησαν ότι έτσι ο κοινός νομοθέτης αποκτούσε τη διακριτική ευχέρεια να καθορίζει κατά το δοκούν την έννοια του δάσους και της δασικής έκτασης. Τελικά επιλέχθηκε ως προσφορότερη λύση η συμπερίληψη του νομικού ορισμού του δάσους και της δασικής έκτασης στο ίδιο το κείμενο του Συντάγματος με τη μορφή ερμηνευτικής δήλωσης υπό το άρθρ. 24. Έπειτα από συζήτηση στην Ολομέλεια της Ζ Αναθεωρητικής Βουλής αποφασίστηκε να υιοθετηθεί ο ορισμός που έδωσε το Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο με την 10/1999 απόφασή του, αποδεχόμενο τις σχετικές απόψεις του Συμβουλίου της Επικρατείας. 4. Η υποχρέωση σύνταξης δασολογίου (άρθρο 24 παρ. 1 εδ. δ ) Μία άλλη διάταξη που εντάσσεται στη δέσμη των συνταγματικών διατάξεων για την προστασία του περιβάλλοντος είναι η προσθήκη για την υποχρέωση σύνταξης δασολογίου (εδάφιο δ της παρ. 1 του άρθρ. 24), η οποία ανυψώνει σε συνταγματικό επίπεδο τις σχετικές προβλέψεις της κοινής νομοθεσίας. Εναρμονίζεται επίσης με το τελευταίο εδάφιο της παρ. 2 του ίδιου άρθρου, που καθιστά συνταγματική πρόβλεψη και υποχρέωση τη σύνταξη εθνικού κτηματολογίου, όπως νόμος ορίζει. 5. Οι περιορισμοί ως προς τις μεταβολές των δασών και των δασικών εκτάσεων (άρθρο 24 παρ. 1 εδ. ε ) Επίσης με το άρθρο 24 παρ. 1 εδ. ε ρυθμίζεται το ζήτημα της δυνατότητας μεταβολής του προορισμού των δασών και των δασικών εκτάσεων. Το Σύνταγμα του 1975/1986 προέβλεπε ρητά και υπό όρους τη δυνατότητα μεταβολής του προορισμού μόνο για τα δημόσια δάση και τις δημόσιες δασικές εκτάσεις. Με την αναθεώρηση, το τελευταίο εδάφιο της παραγράφου 1 του άρθρου 24 δεν αναφέρεται πλέον μόνο στα δημόσια αλλά και σε όλα τα δάση και τις δασικές εκτάσεις καθώς η ρύθμιση αυτή θεωρήθηκε ευνοϊκή για την εθνική οικονομία. 6. Ο χωροταξικός και πολεοδομικός σχεδιασμός (άρθρο 24 παρ. 2 εδ. β ) Τέλος, με τη διάταξη του άρθρ. 24 παρ. 2 εδ. β ο αναθεωρητικός νομοθέτης ασχολείται με το ζήτημα του

7 χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού. Το νέο αυτό εδάφιο αναφέρεται στην υποχρέωση οι σχετικές με τον χωροταξικό και πολεοδομικό σχεδιασμό και άρα τις χρήσεις γης τεχνικές επιλογές και σταθμίσεις να γίνονται κατά τους κανόνες της επιστήμης. Η ρύθμιση λοιπόν αυτή εισάγει εμμέσως ένα σημαντικό στοιχείο: το χαρακτηρισμό των σχετικών επιλογών και σταθμίσεων ως τεχνικών. Εφόσον αυτές είναι όντως τεχνικές, είναι προφανές ότι εκφεύγουν του ακυρωτικού δικαστικού ελέγχου. Ο δικαστής αρκείται να ελέγξει αν ο νομοθέτης ή η διοίκηση ακολουθούν μία επιστημονική τεκμηρίωση και μέθοδο για να καταλήξουν στις σταθμίσεις τους. ΜΕΡΟΣ Β Ι. ΝΕΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 1. Τα ειδικά δικαιώματα των ατόμων με αναπηρίες (άρθρο 21 παρ. 6 Το δεύτερο θεσμικό και πολιτικό χαρακτηριστικό της Αναθεώρησης του 2001 συνίσταται στην εμμονή στη σημασία του κοινωνικού κράτους και την ενίσχυση των συνταγματικών του βάσεων. Το χαρακτηριστικό αυτό εξειδικεύεται από μία δέσμη συνταγματικών διατάξεων. Μία από αυτές αποτελεί η νέα διάταξη της παρ. 6 του άρθρου 21, με την οποία θεσπίζεται ένα δικαίωμα όχι μόνο αμυντικό, αλλά και κοινωνικό παροχικό, το οποίο προβλέπει το δικαίωμα των ατόμων με αναπηρίες να απολαμβάνουν μέτρων που εξασφαλίζουν την αυτονομία, την επαγγελματική ένταξη και τη συμμετοχή τους στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας. Θεσπίζεται έτσι και η ομόλογη υποχρέωση του κράτους να λαμβάνει σ όλα τα επίπεδα τα μέτρα αυτά, που μπορεί να έχουν νομοθετική, διοικητική ή απλώς πρακτική μορφή. 2. Η δυνατότητα λήψης θετικών μέτρων υπέρ των γυναικών Επίσης πολύ σημαντική είναι και η μεταβολή που επήλθε στη διατύπωση της διάταξης του άρθρ. 116 παρ. 2. Η διάταξη αυτή, όπως είχε πριν από την αναθεώρηση, όριζε ότι: «Αποκλίσεις από τους ορισμούς της παρ. 2 του άρθρου 4 επιτρέπονται μόνο για σοβαρούς λόγους, στις περιπτώσεις που ορίζει ειδικά ο νόμος», αφήνοντας έτσι ανοιχτό το ενδεχόμενο να μπορούν να θεμελιωθούν στο άρθρ. 116 παρ. 2 αποκλίσεις από την ισότητα των δύο φύλων. Γι αυτό ακριβώς τον λόγο επήλθε, με την αναθεώρηση, αλλαγή στη διατύπωση της διάταξης, η οποία τώρα ορίζει ότι: «Δεν αποτελεί διάκριση λόγω φύλου η λήψη θετικών μέτρων για την προώθηση της ισότητας μεταξύ ανδρών και γυναικών». ΜΕΡΟΣ Γ Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΔΙΑΦΑΝΕΙΑΣ ΝΕΕΣ ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ Ι. ΤΟ ΝΕΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ 1. Η θεσμική εγγύηση της διαφάνειας στο χώρο της ενημέρωσης (άρθρο 14 παρ. 9 εδ. α ) Το τρίτο θεσμικό και πολιτικό χαρακτηριστικό της πρόσφατης αναθεώρησης, αφορά την ανάδειξη της αρχής της διαφάνειας και το συνταγματικό διακανονισμό των σχέσεων ανάμεσα αφενός μεν στο πολιτικό σύστημα, αφετέρου δε στα συστήματα οικονομικής και επικοινωνιακής επιρροής. Το χαρακτηριστικό αυτό κωδικοποιείται σε μία σειρά συνταγματικών διατάξεων. Μία πρώτη θεσμική εγγύηση της διαφάνειας στο χώρο των μέσων μαζικής ενημέρωσης έχει τη μορφή της υποχρέωσης γνωστοποίησης του ιδιοκτησιακού καθεστώτος, της οικονομικής κατάστασης, καθώς και των μέσων χρηματοδότησης των μέσων ενημέρωσης, δηλαδή των αντίστοιχων επιχειρήσεων. Το εδάφιο α της παρ. 9 του άρθρου 14 επιφυλάσσεται υπέρ του νόμου, ακόμη όμως και αν δεν εκδοθεί ο σχετικός εκτελεστικός νόμος, η συνταγματική διάταξη επιβάλλει απευθείας τη σύμφωνα με αυτήν ερμηνεία και εφαρμογή όλου του πλέγματος των συναφών ρυθμίσεων της κοινής νομοθεσίας, που πρέπει να εφαρμόζεται και διοικητικά και δικαστικά αναλόγως. 2. Η πολυφωνία στο χώρο ενημέρωσης (άρθρο 14 παρ. 9, εδ. α και δ ) Η πολυφωνία στο χώρο της ενημέρωσης ως θεσμική εγγύηση απόλυτα συνυφασμένη με το δικαίωμα στην πληροφόρηση (άρθρο 5Α) εξειδικεύεται στα επόμενα (γ και δ ) εδάφια της παρ. 9 του άρθρ. 14. Με το εδάφιο γ απαγορεύεται ρητά και εκ του Συντάγματος η συγκέντρωση του ελέγχου περισσότερων μέσων ενημέρωσης της ίδιας (οριζόντια συγκέντρωση) ή άλλης (κάθετη συγκέντρωση) μορφής. Τα όρια της επιτρεπόμενης συγκέντρωσης είναι προφανές ότι θα καθοριστούν από τον νομοθέτη, κάτι που έχει ούτως ή άλλως ήδη γίνει με το νόμο 2328/1995. Με το εδάφιο δ η συνταγματική απαγόρευση συγκέντρωσης περισσότερων μέσων ενημέρωσης εξειδικεύεται και συγκεκριμενοποιείται ποσοτικά ως προς τις επιμέρους κατηγορίες των ηλεκτρονικών μέσων ενημέρωσης. 3. Οι ασυμβίβαστες ιδιότητες (άρθρο 14 παρ. 9 εδ. ε και στ ) Ειδικότερη εγγύηση της διαφάνειας αλλά και της πολυφωνίας στο πεδίο των μέσων ενημέρωσης είναι ο συνταγματικός κανόνας (άρθρ. 14 παρ. 9 εδ. ε ) που θεσπίζει το ασυμβίβαστο ανάμεσα στις ιδιότητες του ιδιοκτήτη, του εταίρου, του βασικού μετόχου ή του διευθυντικού στελέχους επιχείρησης μέσου ενημέρωσης και της ίδιας ιδιότητας σε επιχειρήσεις που αναλαμβάνουν έναντι του δημοσίου ή νομικών προσώπων του ευρύτερου δημόσιου τομέα την εκτέλεση έργων ή την παροχή υπηρεσιών. Όλο αυτό το σύστημα νομικών εννοιών και κριτηρίων διασφαλίζεται με τα δύο επόμενα εδάφια (στ και ζ ), που καταλαμβάνουν κάθε πιθανή μορφή καταστρατήγησης, ιδίως με τη χρήση παρένθετων προσώπων (με την έννοια που έχει κατ αρχάς ο όρος στο Εμπορικό Δίκαιο). 4. Επιφύλαξη υπέρ του νόμου και απαγόρευση καταστρατηγήσεων (άρθρο 14 παρ. 9 εδ. ζ ) Επίσης με το τελευταίο εδάφιο (ζ ) της παρ. 9 του άρθρου 14, το Σύνταγμα εξουσιοδοτεί τον κοινό νομοθέτη, υπέρ του οποίου επιφυλάσσεται, να θεσπίσει τις ειδικότερες ρυθμίσεις, τις κυρώσεις καθώς και τον τρόπο ελέγχου και τις εγγυήσεις αποτροπής των καταστρατηγήσεων των προηγουμένων εδαφίων. 5. Η αστική και ποινική ευθύνη του τύπου (άρθρο 14 παρ. 7)

8 Με τη διάταξη του άρθρ. 14 παρ. 7 αντιμετωπίζεται η αστική και η ποινική ευθύνη του τύπου. Η ίδια διάταξη πριν από την αναθεώρησή της όριζε ότι τα αδικήματα του τύπου είναι αυτόφωρα και εκδικάζονται όπως νόμος ορίζει. Με την αναθεώρηση καταργείται ο εκ του Συντάγματος ο αυτόφωρος χαρακτήρας των αδικημάτων του τύπου, η συνταγματική ρύθμιση αφορά πλέον εξίσου την αστική και την ποινική ευθύνη και μάλιστα όχι μόνο του stricto sensu τύπου, αλλά και των άλλων μέσων ενημέρωσης, ο δε βασικός δικονομικός στόχος που τάσσεται συνταγματικά και πρέπει να εξειδικευθεί από τον κοινό δικονομικό νομοθέτη στο πεδίο και της πολιτικής και της ποινικής δίκης είναι η ταχεία εκδίκαση των σχετικών υποθέσεων. 6. Το ειδικότερο συνταγματικό καθεστώς της ραδιοτηλεόρασης (άρθρο 15 παρ. 2) Μία μεγάλη διαδικαστική καινοτομία του άρθρ. 15 παρ. 2 θεωρείται η ρητή κατοχύρωση της συνταγματικής θέσης αλλά και των βασικών αρμοδιοτήτων του Εθνικού Συμβουλίου Ραδιοτηλεόρασης, που συγκροτείται και λειτουργεί κατά το άρθρ. 101Α ως ανεξάρτητη αρχή. 7. Οι εργασίες της Βουλής και η προεκλογική τηλεοπτική περίοδος (άρθρο 15 παρ. 2 εδ. δ ) Επίσης ιδιαίτερη σημασία έχει το τελευταίο εδάφιο (δ ) της παρ. 2 του άρθρου 15 Σ, που επιτρέπει, αλλά και επιβάλλει στο νόμο να ρυθμίσει, πρώτον, τους τρόπους ραδιοτηλεοπτικής μετάδοσης των εργασιών της Βουλής και των επιτροπών της και δεύτερον, τη δωρεάν μετάδοση προεκλογικών μηνυμάτων των κομμάτων. Οι νέες αυτές συνταγματικές ρυθμίσεις εξειδικεύονται βέβαια από τον κοινό νόμο, αλλά η ισχύς και η εφαρμογή τους δεν εξαρτάται από τη διακριτική ευχέρεια του κοινού νομοθέτη. Τυχόν αδράνειά του υπερκαλύπτεται με την άμεση εφαρμογή του Συντάγματος. ΜΕΡΟΣ Δ ΟΙ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΣΥΝΑΙΝΕΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΚΑΙ Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΑΜΕΣΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ Ι. ΝΕΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΣΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΟΥ ΕΚΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Το τέταρτο χαρακτηριστικό της αναθεωρητικής κίνησης του 2001 συνίσταται στη διατήρηση και ενίσχυση του κοινοβουλευτικού χαρακτήρα του πολιτεύματος και την αναβάθμιση του ρόλου της Βουλής. Το χαρακτηριστικό αυτό, που στηρίχθηκε στις αρχές της συναίνεσης και της συμμετοχής, εκδηλώνεται σε επιμέρους επίπεδα, εν προκειμένω στο επίπεδο του λεγόμενου εκλογικού συνταγματικού δικαίου, στο επίπεδο των κωλυμάτων και των κοινοβουλευτικών ασυμβίβαστων, στο επίπεδο των πολιτικών κομμάτων, των κανόνων που αφορούν την αντικατάσταση του Πρωθυπουργού, των διατάξεων περί ευθύνης υπουργών και εν τέλει στο επίπεδο που αφορά τον τρόπο οργάνωσης της Βουλής. 1. Αυστηρές προϋποθέσεις για τη μεταβολή του εκλογικού συστήματος και των εκλογικών περιφερειών (άρθρο 54 παρ. 1) Ειδικότερα, όσον αφορά το επίπεδο του εκλογικού συνταγματικού δικαίου μπορούμε να παρατηρήσουμε σημαντικές μεταβολές και πολλές νέες ρυθμίσεις. Μία από αυτές συνιστά και η διάταξη του άρθρ. 54 παρ. 1 με την οποία ορίζεται πως «το εκλογικό σύστημα και οι εκλογικές περιφέρειες ορίζονται με νόμο που ισχύει από τις μεθεπόμενες εκλογές». Καταργείται συνεπώς η ευχέρεια του κοινού νομοθέτη να μεταβάλλει το εκλογικό σύστημα ή και τις εκλογικές περιφέρειες ενόψει βουλευτικών εκλογών και ανάλογα με τις προγνώσεις των δημοσκοπήσεων για το πιθανό αποτέλεσμά τους. Η άμεση ισχύς νόμου που μεταβάλλει το εκλογικό σύστημα και/ή τις εκλογικές περιφέρειες από τις επόμενες εκλογές είναι δυνατή μόνον εφόσον αυτό προβλέπεται σε ρητή διάταξη του νόμου που ψηφίζεται με την πλειοψηφία των 2/3 του όλου αριθμού των βουλευτών. 2. Τα κριτήρια καθορισμού των εδρών κάθε περιφέρειας η έννοια του νόμιμου πληθυσμού (άρθρο 54 παρ. 2) Ιδιαίτερης σημασίας είναι η διάταξη του άρθρ. 54 παρ. 2, η οποία ρυθμίζει δύο ζητήματα: πρώτον, τον πληθυσμό επί τη βάσει του οποίου κατανέμονται οι έδρες σε κάθε εκλογική περιφέρεια και δεύτερον, το χρόνο από τον οποίο και μετά λαμβάνονται υποχρεωτικά υπόψη τα αποτελέσματα της τελευταίας απογραφής του πληθυσμού που είναι κρίσιμος για την κατανομή των εδρών στις οριζόμενες δια νόμου (άρθρ. 54 παρ. 1) εκλογικές περιφέρειες. 3. Υποχρεωτική ψήφος χωρίς κυρώσεις (άρθρο 51 παρ. 5) Ενδιαφέρον έχει επίσης η μεταβολή που επέφερε η αναθεώρηση της παρ. 5 του άρθρου 51 στη νομική φύση του ενεργητικού εκλογικού δικαιώματος. Με την αναθεώρηση διατηρείται ο υποχρεωτικός χαρακτήρας της άσκησης του εκλογικού δικαιώματος, δεν προβλέπεται όμως πλέον η επιβολή κυρώσεων (ούτε ποινικών, ούτε αστικών ή διοικητικών), ούτε περιέχεται σχετική επιφύλαξη υπέρ του νόμου. Με την αναθεώρηση διαγράφηκε, δηλαδή, το δεύτερο εδάφιο της παραγράφου αυτής, που προέβλεπε ότι: «Νόμος ορίζει κάθε φορά εξαιρέσεις και τις ποινικές ακυρώσεις». ΙΙ. ΜΕΙΩΣΗ ΤΩΝ ΚΩΛΥΜΑΤΩΝ ΕΚΛΟΓΙΜΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ Η ΑΥΞΗΣΗ ΤΩΝ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΚΩΝ ΑΣΥΜΒΙΒΑΣΤΩΝ 1. Τα γενικά αλλά σχετικά κωλύματα της παρ. 1 του άρθρου 56 Πολύ σημαντικές βέβαια νέες ρυθμίσεις έχουμε όσον αφορά το επίπεδο των εκλογικών κωλυμάτων και κοινοβουλευτικών ασυμβίβαστων, το οποίο συντίθεται από μία δέσμη συνταγματικών διατάξεων. Μία τέτοια διάταξη αποτελεί η διάταξη του άρθρ. 56 παρ. 1, η οποία, στην αναθεωρημένη μορφή της, μειώνει τα γενικά (από πλευράς τυπικής εμβέλειας) αλλά σχετικά (γιατί μπορούν να αρθούν) κωλύματα εκλογιμότητας και απαιτεί, προκειμένου αυτά να αρθούν, την παραίτηση από την κρίσιμη ιδιότητα πριν από την ανακήρυξη κάποιου ως υποψηφίου βουλευτή. Προς την αντίστροφη κατεύθυνση τίθεται νέο κώλυμα, συγκεκριμένης χρονικής διάρκειας, για τα ανώτερα αιρετά μονοπρόσωπα όργανα των ΟΤΑ δεύτερου βαθμού. 2. Τα τοπικά αλλά απόλυτα κωλύματα της παρ. 3 του άρθρου 56 Με τη διάταξη του άρθρ. 56 παρ. 3 ρυθμίζονται τα λεγόμενα τοπικά αλλά απόλυτα κωλύματα, καθώς δεν αίρονται με την παραίτηση από την κρίσιμη ιδιότητα. Γι αυτό το λόγο λοιπόν με την αναθεώρηση και προκειμένου να διαμορφωθούν συνθήκες ασφάλειας δικαίου προβλέπεται σταθερό σημείο για τον υπολογισμό της χρονικής περιόδου κατά την οποία ενεργεί το κώλυμα εκλογιμότητας της παρ. 3 του άρθρ. 56. Το κώλυμα

9 λοιπόν ισχύει μόνον εφόσον κάποιος είχε την κρίσιμη ιδιότητα μέσα στους τελευταίους 18 μήνες της τετραετούς βουλευτικής περιόδου. Επίσης η εκλογική περιφέρεια στην οποία ισχύει το κώλυμα αυτό είναι εκείνη στην οποία υπηρέτησαν όσοι είχαν την κρίσιμη ιδιότητα, αλλά και κάθε άλλη περιφέρεια στην οποία εκτεινόταν η τοπική αρμοδιότητά τους. Γενικά ως αποτίμηση των παρ. 1 και 3 του άρθρ. 56 θα μπορούσαμε να επισημάνουμε το γεγονός ότι η επιλογή του αναθεωρητικού νομοθέτη ως προς τα κωλύματα εκλογιμότητας ήταν η μείωση, ο εκσυγχρονισμός και η εκλογίκευσή τους δεδομένου ότι η ιδιότητα του υπαλλήλου, έστω και του υψηλόβαθμου, δεν παρέχει σοβαρές δυνατότητες αθέμιτου εκλογικού ανταγωνισμού ούτε υπέρ κομμάτων ούτε υπέρ υποψηφίων. 3. Το γενικό πλαίσιο της αναθεωρητικής παρέμβασης στο άρθρο 57 Στο πεδίο των κοινοβουλευτικών ασυμβιβάστων που εμπίπτουν στη ρυθμιστική ισχύ της διάταξης του άρθρ. 57 τα πράγματα είναι αντίστροφα. Εδώ δεν λειτουργεί ως βάση η αρχή της συμμετοχής του πολίτη, αλλά η αρχή της διαφάνειας, ιδίως ως προς τις σχέσεις των πολιτικών οργάνων του κράτους με τις λειτουργίες είτε της αγοράς είτε του συστήματος ενημέρωσης. Στο άρθρ. 57 η βασική επιλογή του αναθεωρητικού νομοθέτη ήταν η ενίσχυση των ασυμβιβάστων και βέβαια ο εκσυγχρονισμός των κρίσιμων εννοιών και ιδιοτήτων με βάση τα σημερινά δεδομένα της αγοράς, της διοικητικής πρακτικής ή του συστήματος ενημέρωσης. Τα ασυμβίβαστα άλλωστε αυτά αφορούν κατά βάση ιδιότητες σχετιζόμενες με τη λειτουργία της οικονομίας και τις σχέσεις κράτους και οικονομίας. ΙΙΙ. ΝΕΕΣ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΣΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ 1. Νέες εγγυήσεις διαφάνειας (άρθρο 29 παρ. 2 εδ. α και β ) Όσον αφορά το επίπεδο των πολιτικών κομμάτων, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι υφίστανται σ αυτό το επίπεδο μία πληθώρα συνταγματικών διατάξεων που στηρίζονται αλλά και στηρίζουν και προάγουν την αρχή της διαφάνειας στην πολιτική ζωή. Ο κορμός των ρυθμίσεων που εισήγαγε η αναθεώρηση του 2001 στεγάζεται στην παρ. 2 του άρθρ. 29, η οποία ρυθμίζει γενικά τα οικονομικά των κομμάτων και των πολιτικών προσώπων και ειδικότερα τα σχετικά με τις προεκλογικές δαπάνες. Με την αναθεωρημένη διατύπωση της παρ. 2 του άρθρ. 29 εισάγεται κατ αρχάς το δικαίωμα των κομμάτων ως συλλογικών πολιτικών υποκειμένων στην οικονομική τους ενίσχυση από το κράτος για τις εκλογικές και τις λειτουργικές τους ανάγκες, όπως νόμος ορίζει. Με το δεύτερο εδάφιο της παραγράφου 2 ανατίθεται στον κοινό νομοθέτη να θεσπίσει τις αναγκαίες εγγυήσεις διαφάνειας ως προς τις εκλογικές δαπάνες, αλλά και γενικότερα ως προς την οικονομική διαχείριση των κομμάτων, των βουλευτών, των υποψηφίων βουλευτών και των υποψηφίων στην τοπική αυτοδιοίκηση και των δύο βαθμών. 2. Οι εκλογικές δαπάνες (άρθρο 29 παρ. 2 εδ. γ ) Το γ εδάφιο της παραγράφου 2 του άρθρ. 29 είναι ειδικότερα αφιερωμένο στις εκλογικές δαπάνες. Ανατίθεται ρητά στον κοινό νομοθέτη η αρμοδιότητα να επιβάλλει ανώτατο όριο εκλογικών δαπανών και του παρέχεται η ευχέρεια να απαγορεύει ρητά ορισμένες μορφές προεκλογικής προβολής, ιδίως μορφές που έχουν υψηλό ή αδιευκρίνιστο κόστος. 3. Περιορισμοί του δικαιώματος κομματικής οργάνωσης και δράσης (άρθρο 29 παρ. 3) Επίσης σημαντική είναι η διάταξη του άρθρ. 29 παρ. 3 εδ. α, η οποία, με την αναθεωρημένη μορφή της, διατηρεί την απόλυτη απαγόρευση οποιασδήποτε μορφής εκδηλώσεων υπέρ ή κατά πολιτικού κόμματος στους δικαστικούς λειτουργούς και σ όσους υπηρετούν στις ένοπλες δυνάμεις και στα σώματα ασφαλείας με οποιονδήποτε βαθμό και οποιαδήποτε ιδιότητα. Αυτός είναι και ο σκληρός πυρήνας του κράτους, όπως τον ορίζει το Σύνταγμα ως χώρο κομματικής ουδετερότητας. IV. ΝΕΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΥ 1. Η διαδικασία αντικατάστασης του πρωθυπουργού (άρθρο 38 παρ. 2) Ο πρωθυπουργός διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο στα πλαίσια του κοινοβουλευτικού συστήματος και γι αυτό το λόγο οι ρυθμίσεις που αναφέρονται σε αυτό το αξίωμα και θεσμό είναι ιδιαίτερης σημασίας για τη διαμόρφωση του κοινοβουλευτικού χαρακτήρα του πολιτεύματος. Ιδιαίτερης σημασίας επομένως είναι και η αναθεωρημένη μορφή της παραγράφου 2 του άρθρ. 38, η οποία αφορά την ατομική παραίτηση, την έκλειψη ή την αδυναμία για λόγους υγείας του Πρωθυπουργού να ασκήσει τα καθήκοντά του. Στις περιπτώσεις αυτές ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας διορίζει Πρωθυπουργό αυτόν που προτείνει η κοινοβουλευτική ομάδα του κόμματος στο οποίο ανήκει ο απερχόμενος Πρωθυπουργός, εφόσον όμως αυτό διαθέτει στη Βουλή την απόλυτη πλειοψηφία. Αυτός ο κανόνας του εδαφίου α της παραγράφου 2 του άρθρου 38 είναι ειδικότερος και ως τέτοιος υπερισχύει της διαδικασίας του άρθρ. 37 και των επιμέρους σταδίων που αυτή προβλέπει. Για να εφαρμοσθεί όμως ο ειδικότερος αυτός κανόνας πρέπει η πρόταση να γίνει το αργότερο σε τρεις ημέρες από την ατομική παραίτηση, το θάνατο ή τη διαπίστωση της αδυναμίας του Πρωθυπουργού να ασκήσει τα καθήκοντά του. Σε περίπτωση άπρακτης παρόδου της τριήμερης αυτής προθεσμίας και προκειμένου να μην υπάρχει κυβερνητικό κενό, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας οφείλει να προβεί στις διαδικασίες του άρθρ. 37. V. ΤΟ ΝΕΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΠΟΙΝΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΤΩΝ ΥΠΟΥΡΓΩΝ 1. Η απαγόρευση θέσπισης ιδιώνυμων υπουργικών εγκλημάτων (άρθρο 86 παρ. 1 εδ. β ) Όσον αφορά το επίπεδο των διατάξεων περί ευθύνης υπουργών, καθίσταται φανερό, ότι οι διατάξεις αυτές συνιστούν εκφάνσεις της αρχής της διαφάνειας και συμβάλλουν στη βελτίωση της ποιότητας της πολιτικής ζωής. Υπάρχει μία σειρά σχετικών νέων διατάξεων οι οποίες θεσπίστηκαν μετά από μακρόχρονη επεξεργασία και πολλές συζητήσεις. Ένας νέος λοιπόν κανόνας, από πλευράς ουσιαστικού ποινικού δικαίου, είναι το δεύτερο εδάφιο της παραγράφου 1 του άρθρ. 86 σύμφωνα με το οποίο απαγορεύεται ρητά η θέσπιση ιδιώνυμων υπουργικών αδικημάτων, δηλαδή εγκλημάτων που μπορούν να τελεστούν μόνο από υπουργούς. Η απαγόρευση θέσπισης ιδιώνυμων υπουργικών αδικημάτων λειτουργεί αφενός με εξισωτικά, αφετέρου δε εγγυητικά (καθώς στο παρελθόν ο νόμος περί ευθύνης υπουργών είχε θεσπίσει αόριστα αδικήματα, που